Opozycja w PRL 1956–1980. Stan...

Krzysztof Madej

Opozycja w PRL 1956–1980.Stan badaƒ

Omówione tu zosta∏y publikacje zawierajàce informacje o opozycji w PRLw latach 1956–1980. Podstawowym problemem badawczym zwiàzanym ze zbie-raniem i opracowywaniem materia∏ów na potrzeby niniejszego tekstu jest samadefinicja opozycji. Najw∏aÊciwsza wyda∏a mi si´ definicja funkcjonalna: opozycjato Êwiadome, ustrukturalizowane dzia∏anie, które same w∏adze odbiera∏y jakodzia∏alnoÊç opozycyjnà. OczywiÊcie takie okreÊlenie, jak ka˝de inne, mo˝e rodziçwàtpliwoÊci, przede wszystkim ze wzgl´du na swojà p∏ynnoÊç i brak jednoznacz-nych, twardych kryteriów, które mog∏yby jednoznacznie rozró˝niç opozycj´ odoporu spo∏ecznego. Wydaje si´, ˝e podstawowym warunkiem rozró˝niajàcymjest z jednej strony stopieƒ zorganizowania si´ danej aktywnoÊci, z drugiej zaÊ sa-moÊwiadomoÊç uczestników (skàdinàd woluntarystyczna definicja opozycyjnoÊcirównie˝ nie wyda∏a mi si´ najwa˝niejszym kryterium).

Takie zdefiniowanie pojćia opozycji spowodowa∏o, ˝e w artykule nie uwzgl´d-ni∏em prac i materia∏ów poÊwićonych szeroko poj´tym zjawiskom oporu spo-∏ecznego i kryzysom politycznym. JeÊli sà tu wymieniane (np. monografie Jerze-go Eislera o Marcu ’68 czy Grudniu ’70), to przede wszystkim dlatego, ˝e opisujàdzia∏ania Êrodowisk opozycyjnych lub powstawanie takich Êrodowisk1.

Za∏o˝enia metodologiczne spowodowa∏y równie˝, ˝e nie zajmowa∏em si´ li-teraturà dotyczàcà KoÊcio∏a katolickiego oraz relacji mi´dzy nim i w∏adzamiPRL. Sta∏o si´ tak z dwóch powodów. Po pierwsze, trudno uznaç opozycyjnoÊçza g∏ówny wyró˝nik dzia∏alnoÊci duszpasterskiej KoÊcio∏a i wiernych, mimo ˝emi´dzy likwidacjà legalnej opozycji i rozbiciem niepodleg∏oÊciowego podziemiaw drugiej po∏owie lat czterdziestych a powstaniem organizacji opozycyjnychw drugiej po∏owie lat siedemdziesiàtych za swego najwi´kszego przeciwnikaideologicznego i politycznego w∏adze PRL uwa˝a∏y KoÊció∏ katolicki. Po drugie,mi´dzy okresami ostrej walki z KoÊcio∏em i religià zdarza∏y si´ w latach1956–1980 d∏u˝sze i krótsze okresy kohabitacji. Rezygnacja z omawiania stanubadaƒ w tej dziedzinie jest tym ∏atwiejsza, ˝e w ostatnim czasie ukaza∏y si´ trzymonografie KoÊcio∏a katolickiego w Polsce2, z których praca Antoniego Dudkai Ryszarda Gryza poÊwićona jest wrćz stosunkowi w∏adz komunistycznych do

1 OczywiÊcie ka˝dy z polskich miesićy wymaga oddzielnego przeglàdu stanu badaƒ. Cz´Êciowo ta-kà rol´ mo˝e odegraç bibliografia zawarta w poszczególnych monografiach. Por. P. Machcewicz,Polski rok 1956, Warszawa 1993; J. Eisler, Marzec 1968, Warszawa 1991; idem, Grudzieƒ 1970,Warszawa 2000.2 A. Dudek, R. Gryz, KomuniÊci i KoÊció∏ w Polsce 1945–1989, Kraków 2003; J. ˚aryn, Dzieje Ko-Êcio∏a katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003; ks. Z. Zieliƒski, KoÊció∏ w Polsce 1944–

227

KoÊcio∏a, a monumentalne opracowanie Jana ˚aryna zawiera bardzo bogatàbibliografi´, dotyczàcà zarówno m.in. aktywnoÊci opozycyjnej poszczególnychduszpasterzy, jak i represji w∏adz wobec KoÊcio∏a katolickiego.

Z analogicznych powodów w tym artykule zosta∏y pomini´te publikacje do-tyczàce majàcej miejsce po 1956 r. dzia∏alnoÊci represyjnej w∏adz skierowanejprzeciwko Êrodowiskom opozycyjnym z lat 1944–1956. Problematyka ta bo-wiem jest immanentnie zwiàzana z okresem wczeÊniejszym i wymaga∏aby od-dzielnego przeglàdu stanu badaƒ3.

Stara∏em si´ uwzgl´dniç wszystkie najwa˝niejsze publikacje zwarte dotyczàceopozycji w latach 1956–1980 (cezurà poczàtkowà jest tu dla mnie Paêdziernik’56, koƒcowà zaÊ strajki w sierpniu 1980 r.). Przywo∏a∏em równie˝ wybrane pu-blikacje prasowe z tytu∏ów ogólnopolskich. Ze wzgl´dów technicznych nie by∏omo˝liwe przeprowadzenie dok∏adnej analizy prasy regionalnej. Z podobnych po-wodów zosta∏y generalnie pomini´te publikacje, które ukaza∏y si´ w prasie dru-giego obiegu (ka˝da z nich posiada wartoÊç êród∏owà). Z podobnych powodówprzytoczy∏em tylko najwa˝niejsze publikacje zwarte wydane poza cenzurà. Mamnadziej´, ˝e ten brak kompensujà wymienione w poczàtkowej cz´Êci artyku∏uliczne bibliografie wydawnictw niezale˝nych.

Artyku∏ przedstawia stan badaƒ nie tylko nad opozycjà, która okreÊlana jestjako opozycja demokratyczna. Znalaz∏o si´ w nim równie˝ omówienie publika-cji dotyczàcych np. grup trockistowskich czy osób z kr´gu Kazimierza Mijala. Po-za ma∏ymi wyjàtkami pomini´to publikacje obcoj´zyczne ze wzgl´du na ichw wi´kszoÊci wtórny charakter, zw∏aszcza w sferze faktograficznej. Pomini´torównie˝ artyku∏y z dzienników, z wyjàtkiem tekstów, które poruszajà danà tema-tyk´ w sposób unikalny4.

Pierwsze dwie cz´Êci artyku∏u – prezentujàce publikacje o charakterze ogól-nym oraz omawiajàce dzia∏alnoÊç Êrodowisk opozycyjnych po Paêdzierniku ’56– opracowane zosta∏y w tradycyjnej kolejnoÊci: êród∏a, teksty o charakterzewspomnieniowym i relacyjnym oraz opracowania. Przyjćie takich za∏o˝eƒ for-malnych spowodowane by∏o bardzo ró˝nà tematykà tych publikacji; najlepszymkryterium porzàdkujàcym wydaje si´ podzia∏ bibliograficzny. Nast´pne cz´Êci ar-

–2002, Radom 2003. Do tej problematyki nawiàzujà równie˝ monografie regionalne KoÊcio∏a katolic-kiego, np. ks. S. Bogdanowicz, KoÊció∏ gdaƒski pod rzàdami komunizmu 1945–1984, Gdaƒsk 2000.3 Po cz´Êci takà rol´ mogà odgrywaç istniejàce ju˝ artyku∏y bibliograficzne na temat aparatu repre-sji. Por. B. Kopka, G. Majchrzak, Stan badaƒ nad historià aparatu represji (1944–1989), Warszawa2002, dost´pny w Internecie www.ipn.gov.pl. 4 Najwićej tekstów o opozycji przedsierpniowej znaleêç mo˝na na ∏amach „Gazety Wyborczej”i „Rzeczpospolitej”. Cz´Êç z nich to prezentacje konkretnych osób, zaanga˝owanych w dzia∏alnoÊçopozycyjnà: M. Grochowska, Jan Józef, ambasador marzeƒ, „Gazeta Wyborcza”, 8–9 IX 2001;K. Mas∏oƒ, Pisane w czyÊçcu, „Rzeczpospolita”, 19 IV 2003 [tekst o Jerzym Andrzejewskim];J. Skórzyƒski, Polityk czy wychowawca? Polskie rodowody: Adam Michnik, „Rzeczpospolita”,14 XII 1996; P. Gontarczyk, Pseudonim „Âwi´ty”, „Rzeczpospolita”, 23 XI 2002 [opisuje dzia-∏alnoÊç Mariana Jurczyka w kontekÊcie jego sprawy lustracyjnej]; inne z kolei teksty sà szkicamipoÊwićonymi konkretnym Êrodowiskom opozycyjnym: J.M. Ruszar, Bunt w imperium fikcji,„Rzeczpospolita”, 18–19 V 2002; M. Rotulska, ROPCiO postrachem KOR-u, „Nasz Dziennik”,29 IV–1 V 2002; G. ¸yÊ, Dro˝d˝e prawicy. ROPCiO, „Rzeczpospolita”, 9 XI 2001; J. Morawski,Porozumienia niepodleg∏ych, „Magazyn” „Rzeczpospolitej”, 14 IX 2001; P. Smoleƒski, Kartka wol-noÊci, „Gazeta Wyborcza”, 19 IX 2003 [o „Robotniku”].

Krzysztof Madej

228

tyku∏u zosta∏y opracowane wed∏ug kryteriów problemowych – przedstawiajà pu-blikacje dotyczàce poszczególnych grup czy Êrodowisk opozycyjnych.

Prace o charakterze przekrojowym

Bibliografie Przydatne w badaniach nad opozycjà przedsierpniowà mogà byç m.in. praca

Andrzeja Konderaka obejmujàca pras´ opozycyjnà do 1981 r. oraz wydany przezOÊrodek KARTA katalog czasopism niezale˝nych obejmujàcy oko∏o 1700 tytu-∏ów (z tego wi´kszoÊç z lat osiemdziesiàtych)5. W 1999 r. OÊrodek KARTA wy-da∏ katalog posiadanych bezdebitowych druków zwartych6.

W 1995 r. Biblioteka Narodowa opublikowa∏a bibliografi´ podziemnych dru-ków zwartych z lat 1976–1989, a Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy – katalogczasopism niezale˝nych z lat 1976–19907 (uzupe∏niono go z czasem w ramach ka-talogu komputerowego). Przydatne informacje zawiera równie˝ artyku∏ bibliogra-ficzny Wojciecha Frazika i katalog zbiorów Biblioteki Jagielloƒskiej oraz pracaprzygotowana w Instytucie Badaƒ Literackich, a tak˝e bibliografia wydawnictwciàg∏ych opracowana przez Stefani´ Skwirowskà8. Ukaza∏y si´ równie˝ regionalnemonografie dotyczàce prasy bezdebitowej, szczególnie cenne jest opracowanieSzczepana Rudki o niezale˝nej prasie wroc∏awskiej9. Przekracza ono zresztà ramyprzyj´te dla pozycji bibliograficznej – autor oprócz opisu poszczególnych tytu∏ówi poruszanych w nich problemów analizuje np. struktury wroc∏awskiej milicjii S∏u˝by Bezpieczeƒstwa odpowiedzialne za walk´ z prasà bezdebitowà. Niezale˝-ne wydawnictwa w ¸odzi omawiajà W∏odzimierz Domagalski i Andrzej Janecki10.O wydawnictwach drugiego obiegu pisa∏ równie˝ Stanis∏aw Siekierski11.

5 A. Konderak, Bibliografia prasy opozycyjnej w PRL do wprowadzenia stanu wojennego, Lublin1998; Katalog czasopism niezale˝nych wydanych w latach 1976–1990 w zbiorach Archiwum Peere-lu, Warszawa 1996.6 Katalog druków zwartych wydanych w Polsce poza cenzurà w latach 1976–1990 w zbiorachOÊrodka KARTA, Warszawa 1999.7 Bibliografia podziemnych druków zwartych z l. 1976–1989, oprac. G. Fedorowicz, K. Groma-dziƒska, M. Kaczyƒska, Warszawa 1995; Katalog czasopism niezale˝nych Dzia∏u Wydawnictw Pe-riodycznych 1976–1990. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, oprac. E. Kowalska, J. Skrzypkow-ska, Warszawa 1995.8 W. Frazik, Bibliografia druków zwartych wydanych poza zasi´giem cenzury w latach 1978––1980 [w:] Wydawnictwa podziemne w powojennym Krakowie, Kraków 1993; J. Brzeski, A. Ro-liƒski, Sprawozdanie z realizacji projektu badawczego „Dokumenty niezale˝nego ruchu wydaw-niczego z lat 1976–1990 w zbiorach Biblioteki Jagielloƒskiej”, „Biuletyn Biblioteki Jagielloƒskiej”1995, nr 1/2, s. 209–220; Katalog druków zwartych drugiego obiegu wydawniczego 1976–1980ze zbiorów Biblioteki Jagieloƒskiej, wst´p i oprac. J. Brzeski, A. Roliƒski, Kraków 2001; Bez cen-zury 1976–1980. Literatura, ruch wydawniczy, teatr, oprac. J. Kandziora, Z. Szymaƒska, Warsza-wa 1999; Bibliografia niezale˝nych druków ciàg∏ych z lat 1976–1990, red. S. Skwirowska, War-szawa 2001. 9 S. Rudka, Poza cenzurà. Wroc∏awska prasa bezdebitowa 1973–1989, Wroc∏aw 2001; R. Terlecki,Wydawnictwa niezale˝ne w Krakowie w latach 1976–1980 [w:] Wydawnictwa podziemne w powo-jennym Krakowie, Kraków 1993.10 W. Domagalski, A. Janecki, Bibliografia ∏ódzkich wydawnictw niezale˝nych 1977–1989, ¸ódê 1992.11 S. Siekierski, Wydawnictwa drugiego obiegu 1976–1986, „Przeglàd Humanistyczny” 1990, nr 1.

Opozycja w PRL 1956–1980. Stan badaƒ

229

Ze wzgl´du na obecnoÊç problematyki opozycyjnej na ∏amach paryskiej „Kul-tury” i „Zeszytów Historycznych” przydatne mogà byç nawet czàstkowe biblio-grafie tych wydawnictw12. Korzystanie z literatury drugoobiegowej u∏atwi s∏ow-nik pseudonimów u˝ywanych w drugim obiegu opracowany przez IBL orazs∏ownik przygotowany przez Ossolineum13.

èród∏a publikowaneNajobszerniejszà publikacjà dokumentów dotyczàcych dzia∏alnoÊci opozycyj-

nej w PRL w latach 1945–1980 sà zbiory wydane i opracowane przez Zygmun-ta Hemmerlinga i Marka Nadolskiego Opozycja wobec rzàdów komunistycznychw Polsce 1956–1976 i Opozycja demokratyczna w Polsce 1976–198014, zawiera-jàce dokumenty wytworzone przez struktury opozycyjne.

Dokumenty z archiwów Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej dotyczàcerównie˝ opozycji wewnàtrzpartyjnej (np. sprawa Henryka Hollanda) zawierazbiór opracowany przez Andrzeja Paczkowskiego15. Wzmianki o organizacjachi dzia∏aniach opozycyjnych znaleêç mo˝na te˝ w zbiorach dokumentów o stosun-kach mi´dzy w∏adzà a KoÊcio∏em zebranych przez Petera Rain´, a tak˝e w anglo-j´zycznej publikacji Rainy o opozycji politycznej w Polsce (wybór êróde∏ wrazz komentarzem)16. Materia∏y z procesów politycznych lat szeÊçdziesiàtych i pierw-szej po∏owy siedemdziesiàtych (m.in. procesy „marcowe”, „taterników”, organi-zacji Ruch) zawierajà dwie wydane w Pary˝u publikacje o wymiarze sprawiedli-woÊci w PRL17.

Przekrojowy charakter ma tak˝e wybór êróde∏ dotyczàcych dzia∏alnoÊci opo-zycji w latach 1976–1980 opracowany przez Ew´ Orlof, Andrzeja Pasternakai Ros∏awa Pawlikowskiego18. W 2002 r. ukaza∏ si´ wybór dokumentów Komite-tu Centralnego PZPR o dzia∏aniach i stanowisku w∏adz PRL wobec Êrodowiskopozycyjnych w PRL w latach 1976–1980. ZawartoÊç tej publikacji wykraczapoza wyznaczone w tytule ramy chronologiczne, gdy˝ zamieszczono w niej kil-kaset biogramów i przypisów merytorycznych dotyczàcych osób i struktur czyn-nych w opozycji nie tylko w latach 1976–198019.

12 M. Danilewicz-Zieliƒska, Bibliografia: „Kultura” (1974–1980), „Zeszyty Historyczne” (1974––1980), dzia∏alnoÊç wydawnicza 1974–1980, Pary˝ 1981 (Biblioteka „Kultury”, t. 345).13 Kto by∏ kim w drugim obiegu? S∏ownik pseudonimów pisarzy i dziennikarzy 1976–1989, Warsza-wa 1995; S∏ownik pseudonimów pisarzy polskich, t. 5: 1971–1995, Wroc∏aw 1995.14 Z. Hemmerling, M. Nadolski, Opozycja wobec rzàdów komunistycznych w Polsce 1956–1976,Warszawa 1991; idem, Opozycja wobec rzàdów komunistycznych w Polsce 1976–1980, Warszawa1994.15 J. Andrzejewski [A. Paczkowski], Gomu∏ka i inni. Dokumenty z archiwum KC 1948–1982, War-szawa 1986.16 KoÊció∏ w PRL. Dokumenty 1945–1989, t. 1–3, wybór P. Raina, Poznaƒ–Pelplin 1994–1996;Rozmowy z w∏adzami PRL. Arcybiskup Dàbrowski w s∏u˝bie KoÊcio∏a i narodu, oprac. idem, t. 1:1970–1981, Warszawa 1995; P. Raina, Political Opposition in Poland 1945–1977, Londyn 1978.17 Wymiar sprawiedliwoÊci w PRL, Pary˝ 1972; Sàd orzek∏, Pary˝ 1972.18 MyÊl programowa opozycji demokratycznej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1976–1980, wy-bór i oprac. E. Orlof, A. Pasternak, R. Pawlikowski, Rzeszów 1993.19 Opozycja demokratyczna w Polsce w Êwietle akt KC PZPR (1976–1980). Wybór dokumentów,oprac. ¸. Kamiƒski, P. Piotrowski, Wroc∏aw 2002.

Krzysztof Madej

230

Specyficznymi êród∏ami do poznania opozycji sà publikacje o charakterzeanalitycznym i propagandowym opracowywane g∏ównie w Ministerstwie SprawWewn´trznych czy Akademii Nauk Spo∏ecznych przy KC PZPR20.

Wybrane artyku∏y z paryskiej „Kultury” istotne dla omawianej tu problema-tyki zawiera dwutomowa publikacja opracowana przez Gra˝yn´ Pomian21.

Relacje, wspomnienia, wywiady Wa˝nym êród∏em wiedzy o dzia∏alnoÊci opozycyjnej lat 1956–1980 sà wywia-

dy-rzeki, jakich udzielili nestorzy polskiej opozycji – Wies∏aw Chrzanowski i JanOlszewski22. Wypowiedê Wies∏awa Chrzanowskiego dotyczy niezale˝nych Êro-dowisk w PRL nawiàzujàcych do tradycji narodowej demokracji. Wywiad z Ja-nem Olszewskim przynosi z kolei szereg informacji o tworzeniu si´ niezale˝nychÊrodowisk opozycyjnych w latach szeÊçdziesiàtych i dzia∏alnoÊci Polskiego Po-rozumienia Niepodleg∏oÊciowego. Charakter przekrojowy majà wywiad-rzekaz Leszkiem Moczulskim i wspomnienia Jacka Kuronia23. Istotne znaczenie dlabadaƒ nad Êrodowiskami zwiàzanymi z opozycjà majà wywiady, jakich udzieliliJerzy Turowicz i Aleksander Ma∏achowski24.

Nale˝y tu tak˝e wymieniç rozmowy z literatami zamieszczone w ksià˝ce Jac-ka Trznadla Haƒba domowa25, które pokazujà Êrodowiska opozycyjne wywo-dzàce si´ z PZPR, Abecad∏o Kisiela Stefana Kisielewskiego oraz jego Dzienni-ki26. Interesujàcym êród∏em mogà byç równie˝ Dzienniki Marii Dàbrowskiejobejmujàce okres do 1965 r., a tak˝e wspomnienia oraz dzienniki MarianaBrandysa27. Dzienniki Mieczys∏awa Rakowskiego zawierajà natomiast spostrze-˝enia i opinie o powstajàcych Êrodowiskach opozycyjnych lat szeÊçdziesiàtych

20 M.in. M. Zieliƒski, Ruch Wolnych Demokratów. Powstanie, dzia∏alnoÊç, program polityczny,Warszawa 1986; idem, Organizacje antysocjalistyczne w Polsce w latach 1970–1982, Warszawa1983; F. Bielak, H. Kopczyk, Wybrane zagadnienia z genezy i dzia∏alnoÊci grup antysocjalistycznychw Polsce w latach 1975–1981, Warszawa 1983; J. Kossecki, Geografia opozycji politycznej w Pol-sce w latach 1976–1981, Warszawa 1983; J. Bielecki, Dlaczego opozycja przeciw socjalizmowiw Polsce ma antynarodowy charakter, Warszawa 1983; W. Rehan, MyÊl spo∏eczno-polityczna ugru-powaƒ opozycyjnych w Polsce w latach 1976–1981, Warszawa 1987. 21 Wizja Polski na ∏amach „Kultury”, oprac. G. Pomian, Lublin 1999.22 W. Chrzanowski, Pó∏ wieku polityki czyli rzecz o obronie czynnej. Z Wies∏awem Chrzanowskimrozmawiali Piotr Mierecki i Bogus∏aw Kiernicki, Warszawa 1997; E. Polak-Pa∏kiewicz, Prosto w oczy.Z Janem Olszewskim rozmawia Ewa Polak-Pa∏kiewicz, Warszawa 1997. Opozycji przedsierpniowejdotyczy równie˝ cz´Êç wywiadów Janiny Jankowskiej (eadem, Portrety niedokoƒczone. Rozmowyz twórcami „SolidarnoÊci” 1980–1981, wst´p i oprac. A. Friszke, Warszawa 2003), np. wypowiedziKarola Modzelewskiego, Bogdana Borusewicza, Andrzeja Gwiazdy.23 A. Dudek, M. Gawlikowski, Leszek Moczulski: bez wahania, Kraków 1993; J. Kuroƒ, Wiara i wina.Do i od komunizmu, Warszawa 1990; idem, Gwiezdny czas. „Wiary i winy” dalszy ciàg, Londyn 1991. 24 J. ˚akowski, Pó∏ wieku pod w∏os czyli ˝ycie codzienne „Tygodnika Powszechnego” w czasach he-roicznych, Kraków 1999; idem, Trzy çwiartki wieku (rozmowy z Jerzym Turowiczem), Kraków1990; A. Ma∏achowski, ˚y∏em... szcz´Êliwie, Warszawa 1993.25 J. Trznadel, Haƒba domowa. Rozmowy z pisarzami, Lublin 1990.26 S. Kisielewski, Abecad∏o Kisiela, Warszawa 1999; idem, Dzienniki, Warszawa 1996.27 M. Dàbrowska, Dzienniki, t. 5: 1958–1965, Warszawa 1988; M. Brandys, Jasienica i inni, War-szawa 1995; idem, Dziennik 1972, Warszawa 1996; idem, Dziennik 1976–1977, Warszawa 1996;idem, Dziennik 1978, Warszawa 1997.


231

i siedemdziesiàtych, formu∏owane przez intelektualist´ i polityka zwiàzanegoz w∏adzami PZPR28.

OpracowaniaPublikacjà o charakterze przekrojowym najbardziej zwiàzanà z tematem ni-

niejszego szkicu jest ksià˝ka Andrzeja Friszke Opozycja polityczna w PRL1945–198029, oparta na bardzo bogatym materiale êród∏owym, cz´stokroç uni-kalnym (relacje uczestników wydarzeƒ). Ze wzgl´du jednak na bogactwo i ró˝-norodnoÊç tematyki cz´Êç dzia∏alnoÊci opozycyjnej musia∏a zostaç potraktowanaw sposób skrótowy. Opublikowanie tej monografii wywo∏a∏o w Êrodowisku hi-storycznym o˝ywionà dyskusj´, której efektem by∏y liczne recenzje30.

Dane o osobach i organizacjach opozycyjnych znaleêç mo˝na w Leksykonieopozycji politycznej przygotowanym przez Dariusza Cecud´31. Praca koncentru-je si´ jednak przede wszystkim na organizacjach opozycyjnych powsta∏ychw drugiej po∏owie lat siedemdziesiàtych. Charakter przekrojowy majà równie˝wydane przez OÊrodek KARTA dwa tomy s∏ownika biograficznego opozycji de-mokratycznej w latach 1956–198932. Wiele informacji o osobach i dzia∏alnoÊciopozycji lat siedemdziesiàtych znaleêç mo˝na w ksià˝ce wydanej w 1981 r. przezNSZZ „SolidarnoÊç”33. Ogólne dane biograficzne dzia∏aczy opozycji po 1956 r.,którzy wczeÊniej czynni byli w konspiracji i oporze lat 1944–1956, zawierapierwszy tom przygotowanego przez Instytut Pami´ci Narodowej s∏ownika bio-graficznego34. Biogramy ksi´˝y zaanga˝owanych w dzia∏alnoÊç opozycji demo-kratycznej zawiera Leksykon duchowieƒstwa represjonowanego w PRL w latach1945–1989 pod redakcjà Jerzego Myszora, cennym uzupe∏nieniem biogramówjest zamieszczona pod nimi bibliografia35. Szkice biograficzne o dzia∏aczach opo-zycji demokratycznej lat siedemdziesiàtych zawiera publikacja Rodem z Solidar-noÊci, krótkie biogramy natomiast – opracowania wydane w zwiàzku z obrada-mi Okràg∏ego Sto∏u oraz wyborami parlamentarnymi 4 czerwca 1989 r.36

28 M.F. Rakowski, Dzienniki polityczne, t. 1: 1958–1962, Warszawa 1998, t. 2: 1963–1966, War-szawa 1999, t. 3: 1967–1968, Warszawa 1999, t. 4: 1969–1971, Warszawa 2001, t. 5: 1972–1975,Warszawa 2002, t. 6: 1976–1978, Warszawa 2002.29 A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL 1945–1980, Londyn 1994. 30 M.in. M. Turlejska, „Kultura i Spo∏eczeƒstwo” 1995, nr 2, s. 185–187; G. Mazur, „Ad Meritum”1995, nr 2, s. 127–131; H. S∏abek, „Dzieje Najnowsze” 1995, nr 2; s. 187–194, T. Strzembosz,„Studia Polityczne” 2000, nr 11, s. 137–157; idem, Polacy w PRL: sprzeciw, opozycja, opór (zacho-wania opozycyjne w systemie totalitarnym), „Arcana” 2000, nr 5, s. 121–141. 31 D. Cecuda, Leksykon opozycji politycznej, Warszawa 1989.32 Opozycja w PRL. S∏ownik biograficzny 1956–89, red. J. Skórzyƒski, P. Sowiƒski, M. Strasz, t. 1,Warszawa 2000, t. 2, Warszawa 2002; kolejne tomy w przygotowaniu.33 Who’s who. What’s what in SolidarnoÊç, Gdaƒsk 1981.34 Konspiracja i opór spo∏eczny w Polsce 1944–1956. S∏ownik biograficzny, t. 1, Kraków–Warsza-wa–Wroc∏aw 2002; kolejne tomy w przygotowaniu.35 J. Myszor, Leksykon duchowieƒstwa represjonowanego w PRL w latach 1945–1989, t. 1, Warsza-wa 2002; kolejne tomy w przygotowaniu.36 Rodem z SolidarnoÊci. Sylwetki twórców NSZZ „SolidarnoÊç”, red. B. Kopka, R. ˚elichowski,Warszawa 1997; Okràg∏y stó∏. Kto jest kim, Warszawa 1989; Nasi w Sejmie i w Senacie. Pos∏owiei senatorowie wybrani z listy „SolidarnoÊci”, Warszawa 1990.

Krzysztof Madej

232

Analiz´ i opis Êrodowisk opozycyjnych lat szeÊçdziesiàtych znaleêç mo˝naw ksià˝kach Jerzego Eislera. Prace te, koncentrujàc si´ na konkretnych wydarze-niach, pokazujà jednak panoram´ dzia∏aƒ opozycyjnych. W LiÊcie 34 podanowiele informacji o dzia∏aniach dysydenckich wewnàtrz PZPR po 1956 r., w Mar-cu 1968 du˝o uwagi poÊwićono m.in. Êrodowisku „komandosów”, ksià˝kaGrudzieƒ 1970 przynosi wiele informacji o kszta∏towaniu si´ Êrodowisk opozy-cyjnych na Wybrze˝u37.

O metodach walki z opozycjà mo˝na przeczytaç równie˝ w nielicznych jesz-cze monografiach na temat MSW i jego s∏u˝b38. Informacje o dzia∏alnoÊci opo-zycyjnej zawierajà tak˝e syntezy dziejów PRL. Warto tu wymieniç przedewszystkim ksià˝ki Andrzeja Paczkowskiego, Andrzeja Garlickiego, WojciechaRoszkowskiego i Jakuba Karpiƒskiego, a zw∏aszcza ostatnio wydanà syntez´ An-drzeja Friszke39. Niezale˝nemu ˝yciu kulturalnemu w omawianym okresie po-Êwićona jest kronika Marty Fik40. Analiz´ postaw i zachowaƒ spo∏ecznych w PRL,pozwalajàcà zrozumieç i poznaç mechanizmy powstawania opozycji i oporu spo-∏ecznego, zawar∏a w swojej pracy Hanna Âwida-Ziemba41. Powstawanie Êrodo-wisk opozycyjnych wÊród m∏odego pokolenia opisujà teksty sk∏adajàce si´ nazbiorowà publikacj´ M∏odzie˝ w oporze spo∏ecznym. O dzia∏alnoÊci opozycyjneji udziale w oporze spo∏ecznym Êrodowisk studenckich znajdziemy przyczynko-we dane w pracy Jana Walczaka42.

Istotnym przyczynkiem do historii Êrodowisk opozycyjnych jest równie˝ksià˝ka Antoniego Dudka Âlady PeeReLu, sk∏adajàca si´ ze szkiców dotyczàcychpostaw wobec PRL i mechanizmów funkcjonowania systemu, oraz publikacjeAndrzeja Friszke o Êrodowisku Klubów Inteligencji Katolickiej. Dzia∏alnoÊci opo-zycyjnej osób zwiàzanych z „Tygodnikiem Powszechnym” poÊwićona jest pracaRoberta Jarockiego43.

Charakter przekrojowy ma ksià˝ka poÊwićona Janowi Józefowi Lipskiemu– tym bardziej ˝e autorzy skupili si´ na mniej znanej jego dzia∏alnoÊci opozycyj-

37 J. Eisler, List 34, Warszawa 1993; idem, Marzec 1968, Warszawa 1991; idem, Grudzieƒ 1970,Warszawa 2000. O konspiracji m∏odzie˝owej w Gdaƒsku zob. D. Rostkowski, Wykopaç gwiazd´ naWschód, „Nowe Paƒstwo”, 3 XII 1999.38 H. Dominiczak, Organy bezpieczeƒstwa PRL 1944–1990. Rozwój i dzia∏alnoÊç w Êwietle doku-mentów MSW, Warszawa 1997. Pewne informacje rzeczowe zawiera równie˝ utrzymana w propa-gandowej konwencji praca: T. Walichnowski, Ochrona bezpieczeƒstwa paƒstwa i porzàdku publicz-nego w Polsce 1944–1988, Warszawa 1989.39 A. Paczkowski, Pó∏ wieku dziejów Polski, Warszawa 1995; A. Garlicki, Historia 1939–1996/97.Polska i Êwiat, Warszawa 1997; A. Albert [W. Roszkowski], Najnowsza historia Polski 1918–1980,Londyn 1989; J. Karpiƒski, Wykres goràczki. Polska pod rzàdami komunistycznymi, Lublin 2001;idem, Portrety lat. Polska w odcinkach, Warszawa 1991; idem, Polska, komunizm, opozycja, War-szawa 1988; A. Friszke, Polska. Losy paƒstwa i narodu 1939–1989, Warszawa 2003.40 M. Fik, Polska kultura po Ja∏cie. Kronika lat 1944–1989, Londyn 1989.41 H. Âwida-Ziemba, Cz∏owiek wewn´trznie zniewolony. Mechanizmy i konsekwencje minionejformacji – analiza psychologiczna, Warszawa 1997.42 M∏odzie˝ w oporze spo∏ecznym. Materia∏y ze studenckiej sesji naukowej, red. ¸. Kamiƒski, Wro-c∏aw 1996; J. Walczak, Ruch studencki w Polsce 1944–1984, Wroc∏aw–Warszawa–Kraków 1990.43 A. Dudek, Âlady PeeReLu, Kraków 2001; A. Friszke, Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Kato-lickiej 1956–1989, Warszawa 1997; idem, Poczàtki Klubów Inteligencji Katolickiej, „Wi´ê” 1996,nr 10, s. 181–204; R. Jarocki, CzterdzieÊci pi´ç lat w opozycji. O ludziach „Tygodnika Powszechne-go”, Kraków 1990.


233

nej w latach szeÊçdziesiàtych44, podobnie szkice biograficzne o Jerzym Zawiey-skim i Lechu Bàdkowskim czy tekst wspomnieniowy Jana Józefa Lipskiego o An-tonim S∏onimskim45. Dla poznania aktywnoÊci opozycyjnej Êrodowisk katolickichprzydatna b´dzie publikacja zawierajàca zarówno teksty Adama Stanowskiego,jak i informacje biograficzne o ich autorze46. Wiedzy o niezale˝nych Êrodowi-skach lewicowych dostarcza biografia W∏adys∏awa Kunickiego-Goldfingera47.Sylwetki niezale˝nych dzia∏aczy ch∏opskich prezentowane sà na ∏amach „Roczni-ków Dziejów Ruchu Ludowego”48.

Przyczynkami teoretycznymi do genezy spo∏ecznej oraz idei i koncepcji opo-zycyjnych w latach 1956–1981 sà publikacje Jana Drewnowskiego i KrzysztofaPomiana49. Do tej problematyki nawiàzuje równie˝ poÊrednio praca JanuszaKorka50.

Przydatne ze wzgl´dów metodologicznych przy badaniu opozycji w PRLmogà byç zaÊ zw∏aszcza wydane na poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych materia∏ykonwersatorium zorganizowanego przez Instytut Studiów Politycznych Pol-skiej Akademii Nauk oraz publikacja przygotowana przez Krzysztofa ¸ab´dziai Magdalen´ Miko∏ajczyk51.

O˝ywienie popaêdziernikowe

èród∏a publikowaneO poglàdach i planach Êrodowisk chcàcych reformowaç system na fali odwil-

˝y paêdziernikowej dowiedzieç si´ mo˝na dzi´ki wyborowi artyku∏ów praso-wych z lat 1955–1957, opracowanemu przez Wies∏awa W∏adyk´. èród∏em dobadania stosunku ekipy Gomu∏ki do reformatorskich (opozycyjnych?) Êrodowiskstudenckich i opozycji wewnàtrzpartyjnej jest wybór protoko∏ów posiedzeƒ kie-

44 Jan Józef – spotkania i spojrzenia. Ksià˝ka o Janie Józefie Lipskim, red. A. Brodzka, M. Puchal-ska, J. Jedlicki, R. Loth, Warszawa 1996. Uzupe∏nieniem êród∏owym tej publikacji mo˝e byç skon-fiskowany przez SB fragment dziennika Lipskiego opublikowany przez Grzegorza So∏tysiaka: Zapi-ski opozycjonisty. Fragmenty skonfiskowanego dziennika Jana Józefa Lipskiego, oprac. G. So∏tysiak,„Przeglàd Tygodniowy”, 18 IX 1996.45 A. Friszke, Triumf i Êmierç Jerzego Zawieyskiego, „Wi´ê” 1998, nr 2, s. 171–182; W. Turek, LechBàdkowski. Polak i Pomorzanin, „Kwartalnik Konserwatywny” 1997, nr 1, s. 122–128; J.J. Lipski,Knowania z Panem Antonim, „Wi´ê” 1990, nr 5–6, s. 125–131.46 Adam Stanowski. Wychowawca – spo∏ecznik – chrzeÊcijanin. Senator ziemi lubelskiej, red. A. Bieƒ,W. Samoliƒski, Lublin 1996.47 M. Ostrowski, W.J.H. Kunicki-Goldfinger – przyrodnik i humanista, Warszawa 1996.48 Np. A. Golec, Antoni Gurnicz (1912–1979). Badacz i dzia∏acz ludowy, „Roczniki Dziejów Ru-chu Ludowego” 1995, nr 29, s. 205–219; J. Wypych, Micha∏ Jag∏a (1915–1981), ibidem 1992,nr 27, 101–111.49 J. Drewnowski, W∏adza i opozycja. Próba interpretacji historii politycznej Polski Ludowej. (Arty-ku∏ dyskusyjny), „Zeszyty Historyczne” 1978, nr 46, s. 71–125; K. Pomian, Wymiary polskiego kon-fliktu 1956–1981, Londyn 1985.50 J. Korek, Paradoksy paryskiej „Kultury”. Ewolucja myÊli politycznej w latach 1947–1980, Sztok-holm 1998.51 Opozycja i opór spo∏eczny w Polsce (1945–1980). Materia∏y konwersatorium z 20 lutego 1991,red. A. Friszke, A. Paczkowski, Warszawa 1991; Opozycja w systemach demokratycznych i niede-mokratycznych, red. K. ¸ab´dê, M. Miko∏ajczyk, Kraków 2001.

Krzysztof Madej

234

rownictwa PZPR52. Materia∏y o dzia∏alnoÊci rad robotniczych wydali GrzegorzIlka i Piotr Niemczyk53.

Przyczynkiem do analizy postaw spo∏ecznych i uwarunkowaƒ postaw opozy-cyjnych w okresie Paêdziernika mo˝e byç ksià˝ka Adama Leszczyƒskiego zawie-rajàca listy kierowane do redakcji „Po prostu” – sztandarowego dla paêdzier-nikowej odwil˝y pisma54. Nastroje spo∏eczne i postawy widoczne tu˝ poPaêdzierniku znaleêç mo˝na w zbiorze dokumentów opracowanych przez Paw∏aMachcewicza55.

Relacje, wspomnienia, wywiadyPoza wzmiankowanymi wy˝ej relacjami i wywiadami w dziale prac przekro-

jowych istotne dla badania nastrojów i postaw opozycyjnych sà wywiadyz dziennikarzami „Po prostu” przeprowadzone przez Barbar´ ¸opieƒskà. Na-stroje Êrodowiska dziennikarskiego i ich relacje z w∏adzà porusza równie˝ ksià˝-ka Micha∏a Radgowskiego56. W drugiej po∏owie lat siedemdziesiàtych Jan JózefLipski i Jan Olszewski zamieÊcili w piÊmie drugiego obiegu artyku∏ wspomnie-niowy o historii „Po prostu”. W 1990 r. Lipski udzieli∏ wywiadu o dzia∏alnoÊciKlubu Krzywego Ko∏a57. Postawy i dzia∏ania ró˝nych osób zwiàzanych z apara-tem partyjnym, urz´dami paƒstwowymi czy zak∏adami pracy i uczelniami w Paê-dzierniku ’56 poznaç mo˝na z ich relacji zebranych przez Stefana Bratkowskie-go (relacja Przemys∏awa Górnego zawiera informacje o poczàtkach ZwiàzkuM∏odych Demokratów)58.

Nastroje i postawy Êrodowisk katolickich po 1956 r. znaleêç mo˝na w dzien-nikach Jerzego Zawieyskiego, Stefana Kisielewskiego i wspomnieniach Stanis∏a-wa Stommy. W znacznej mierze charakter wspomnieniowy ma monografia cha-decji Janusza Zab∏ockiego i opracowanie Andrzeja Micewskiego59.

Istotne dla poznania nastrojów Êrodowisk partyjnych okreÊlanych jako rewi-zjonistyczne sà publikacje W∏adys∏awa Bieƒkowskigo60. Ciekawym ich dope∏-nieniem jest wywiad, jakiego Bieƒkowski udzieli∏ w latach dziewi´çdziesiàtych

52 W. W∏adyka, Na czo∏ówce. Prasa w paêdzierniku 1956, Warszawa–¸ódê 1989; Centrum w∏adzy.Protoko∏y posiedzeƒ kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949–1970, oprac. A. Dudek, A. Kochaƒski,K. Persak, Warszawa 2000 („Dokumenty do dziejów PRL”, z. 13).53 Rady robotnicze w Polsce 1956. Casus FSO, oprac. G. Ilka, P. Niemczyk, Warszawa 1985.54 A. Leszczyƒski, Sprawy do za∏atwienia. Listy do „Po prostu” 1955–1957, Warszawa 2000.55 Kampania wyborcza i wybory do Sejmu 20 stycznia 1957, oprac. P. Machcewicz, Warszawa 2000.56 B.N. ¸opieƒska, E. Szymaƒska, Stare numery, Warszawa 1990; M. Radgowski, „Polityka” i jejczasy, Warszawa 1981.57 J.J. Lipski, J. Olszewski, W dwudziestà rocznic´ zamkni´cia „Po prostu”, „G∏os” 1977, nr 2; Z Ja-nem Józefem Lipskim rozmawia Ewa Wilcz-Grz´dziƒska, „Konfrontacje” 1990, nr 2.58 Paêdziernik 1956. Pierwszy wy∏om w systemie. Bunt, m∏odoÊç i rozsàdek, red. S. Bratkowski,Warszawa 1996.59 J. Zawieyski, Kartki z dziennika 1955–1969, Warszawa 1983; S. Kisielewski, Dzienniki, Warsza-wa 1996; S. Stomma, Trudne lekcje historii, Kraków 1998; J. Zab∏ocki, ChrzeÊcijaƒska Demokracjaw kraju i na emigracji, Lublin 1999; A. Micewski, Wspó∏rzàdziç czy nie k∏amaç. PAX i Znak w Pol-sce 1945–1976, Pary˝ 1978.60 W. Bieƒkowski, Motory i hamulce socjalizmu, Pary˝ 1969; idem, Socjologia kl´ski. Dramat go-mu∏kowskiego czternastolecia, Pary˝ 1971.


235

miesićznikowi „DziÊ”61. O podzia∏ach w PZPR po Paêdzierniku traktuje rów-nie˝ broszura „Chamy” i „˚ydy” Witolda Jedlickiego, b´dàca pierwszym roz-dzia∏em monografii o Klubie Krzywego Ko∏a62.

Informacje o poglàdach Kazimierza Mijala i zwiàzanych z nim osób znaleêçmo˝na w napisanej przez niego ksià˝ce G∏ówna przyczyna kl´ski rewolucyjnegosocjalizmu63. Ma ona w du˝ej mierze charakter polemiczny wobec ró˝nych Êro-dowisk i postaw w PRL i III Rzeczpospolitej. O dzia∏alnoÊci Kazimierza Mijaladowiedzieç si´ mo˝na równie˝ z wywiadów, jakich udzieli∏ tygodnikom „Polity-ka” i „Nowe Paƒstwo”64.

OpracowaniaO powstawaniu Êrodowisk niezale˝nych i opozycyjnych po 1956 r. pisali w mo-

nografiach poÊwićonych polskiemu Paêdziernikowi Jerzy Eisler i Robert Kupiecki,Pawe∏ Machcewicz i Wies∏aw W∏adyka, Zbys∏aw Rykowski, Tadeusz Kisielewski65.Analiza postaw spo∏ecznych wobec systemu w Paêdzierniku ’56 zawarta jest rów-nie˝ we wzmiankowanej pracy Adama Leszczyƒskiego. Dzia∏alnoÊç rad robotni-czych opisana zosta∏a m.in. przez Kazimierza Kloca i Jana Skórzyƒskiego66. Zwiàz-kowi M∏odych Demokratów poÊwićona jest monografia Bogus∏awa Mazura67.

Emancypowanie si´ Êrodowisk twórczych po Paêdzierniku ’56 przedstawiajàpublikacje Krzysztofa Woêniakowskiego, Henryka S∏abka i Barbary Fija∏kow-skiej68. Te dwie ostatnie pozycje analizujà owe zjawiska g∏ównie z perspektywy

61 Rozmowy z W∏adys∏awem Bieƒkowskim prowadzone przez Jana Marxa – cz. 1: „Panicznie ucie-ka∏em od w∏adzy”, „DziÊ” 1991, nr 6, s. 65–78, cz. 2: „Jest tylko jedna rzecz g∏upsza od komuni-zmu – antykomunizm”, ibidem, nr 7, s. 87–98, cz. 3: „Dziecioróbcza mentalnoÊç n´dzarzy”, ibidem,nr 8, s. 74–87, cz. 4: „Karykatura dyktatury proletariatu”, ibidem, nr 9, s. 125–131. Ciekawymprzyczynkiem do analizy ewolucji postrzegania rzeczywistoÊci PRL przez Bieƒkowskiego mo˝e byçjego list z kwietnia 1970 r. do Mieczys∏awa F. Rakowskiego (List W∏adys∏awa Bieƒkowskiego doMieczys∏awa F. Rakowskiego, wst´p M. Rakowski, ibidem, nr 6, 78–82).62 W. Jedlicki, „Chamy” i „˚ydy”, Warszawa 1981. Istotne znaczenie poznawcze ma komentarz Je-rzego Eislera do tez stawianych przez Jedlickiego: J. Eisler, Przedmowa do wydania krajowego [w:]W. Jedlicki, Klub Krzywego Ko∏a, Warszawa 1989, s. III–XII. Z tezami Jedlickiego polemizowa∏równie˝ Antoni Zambrowski: Rewelacje wyssane z palca czyli pu∏awianie i natoliƒczycy w 1956 ro-ku, „Warszawskie Zeszyty Historyczne” 1988, nr 2.63 K. Mijal, G∏ówna przyczyna kl´ski rewolucyjnego socjalizmu, Warszawa 2000.64 Jeszcze uderzà w stó∏, „Polityka”, 26 XII 1992; Komunizm wróci!, „Nowe Paƒstwo” 2001, nr 30.Informacje o rozpracowaniu Mijala i jego Êrodowiska przez SB zawiera artyku∏ Piotra GontarczykaOstatni prawdziwy komunista, „Rzeczpospolita”, 13–14 IX 2003.65 J. Eisler, R. Kupiecki, Na zakrćie historii – rok 1956, Warszawa 1992; P. Machcewicz, Polski rok1956, Warszawa 1993; W. W∏adyka, Paêdziernik 56, Warszawa 1994; Z. Rykowski, W. W∏adyka,Polska próba. Paêdziernik’56, Kraków 1989; T. Kisielewski, Paêdziernik 56. Punkt odniesienia, War-szawa 2001.66 K. Kloc, Historia samorzàdu robotniczego w PRL 1944–1989, Warszawa 1992; J. Skórzyƒski,Upadek rad robotniczych, „Zeszyty Historyczne” 1985, nr 74, s. 21–29.67 B. Mazur, Ruch Wolnych Demokratów – geneza, program i dzia∏alnoÊç w oÊwietleniu êród∏owym(1956–1981), Opole 1986.68 K. Woêniakowski, Mi´dzy ubezw∏asnowolnieniem a opozycjà. Zwiàzek Literatów Polskich w latach1949–1959, Kraków 1990; H. S∏abek, Intelektualistów obraz w∏asny w Êwietle dokumentów autobio-graficznych. 1944–1989, Warszawa 1997; B. Fija∏kowska, Polityka i twórcy (1948–1959), Warszawa1984; eadem, Sumienie narodu? Sprawy i ludzie kultury w Polsce Ludowej, Wroc∏aw 1985.

Krzysztof Madej

236

ówczesnych w∏adz. O sui geneis dysydenckiej strukturze, jakà by∏o Êrodowiskoliterackie skupione wokó∏ pisma „Wspó∏czesnoÊç”, traktuje tekst Andrzeja Chà-ciƒskiego69.

O dzia∏alnoÊci Klubu Krzywego Ko∏a opowiada ksià˝ka Witolda Jedlickiego,na ten temat publikowa∏ m.in. Jerzy Eisler70. Zjawisko rewizjonizmu po Paê-dzierniku ’56 bada∏ m.in. Andrzej Friszke71. Restytucj´ harcerstwa w 1956 r.przedstawi∏ Krzysztof Persak72. O dysydenckim (od pewnego momentu) Êrodo-wisku „walterowców” pisa∏ m.in. Pawe∏ Smoleƒski73.

Od „Znaku” do protestów konstytucyjnych

Opozycja legalnaDzia∏alnoÊç legalnej opozycji, jakà by∏o Ko∏o Poselskie „Znak”, poznamy

z wywiadu z Januszem Zab∏ockim74 czy z Dzienników Jerzego Zawieyskiego.O „Znaku” w latach 1957–1976 napisa∏ monografi´ Maciej ¸´towski. WczeÊniejukaza∏y si´ inne jego teksty poÊwi´cone tej problematyce75. O roli i dzia∏alnoÊciKo∏a „Znak” pisali równie˝ m.in. Bo˝ena Bankowicz, Jerzy Eisler, Andrzej Wie-lowieyski76, a dokumenty dotyczàce „Znaku” (poprzedzone bardzo obszernymwst´pem monograficznym) opublikowa∏ w 2002 r. Andrzej Friszke. Pierwszymlatom Ko∏a poÊwi´cony jest tak˝e jego artyku∏ w „Wi´zi”77.

Opozycja niekoniecznie demokratyczna – mijalowcy i trockiÊciGrzegorz So∏tysiak opublikowa∏ m.in. dokument MSW o dzia∏alnoÊci grupy

zwolenników chiƒskiej wersji komunizmu (stronników Kazimierza Mijala).Z kolei informacje o tym, jak by∏a postrzegana ta dzia∏alnoÊç przez ekip´ Gomu∏-ki, znaleêç mo˝na w wywiadzie-rzece, którego udzieli∏ So∏tysiakowi Walery Na-miotkiewicz78.

69 A. Chàciƒski, Nasza ma∏a destabilizacja, „˚ycie”, 14 VI 2001 i 21 VI 2001.70 W. Jedlicki, Klub Krzywego Ko∏a...; J. Eisler, Klub Krzywego Ko∏a, „Tygodnik SolidarnoÊç”, 11 I1991. 71 A. Friszke, RewizjoniÊci, „Tygodnik SolidarnoÊç”, 29 IX 1989; idem, Lata szeÊçdziesiàte: nadzie-je i rozczarowania, ibidem, 6 X 1989.72 K. Persak, Odrodzenie harcerstwa w 1956 roku, Warszawa 1996.73 P. Smoleƒski, Dzieci rewolucji, „Gazeta Wyborcza”, 15–16 VII 1995.74 Kamyk dawidowy. Z Januszem Zab∏ockim wspó∏sygnatariuszem interpelacji Ko∏a PoselskiegoZNAK z marca 1968 roku rozmawia Maciej ¸´towski, „¸ad”, 6 III 1988.75 M. ¸´towski, Ruch i Ko∏o Poselskie „Znak” 1957–1976, Katowice 1998; idem, Rok 1956 – na-rodziny ZNAK-u, „ChrzeÊcijanin w Êwiecie” 1986, nr 157.76 B. Bankowicz, Neopozytywizm – platforma ideowa ZNAK-u, „Zeszyty Naukowe. Prace z NaukPolitycznych” 1991, z. 39; J. Eisler, „Reakcyjna resztówka” w Sejmie PRL, „Tygodnik SolidarnoÊç”,16 III 1990; A. Wielowieyski, Sekretarz, Prymas i ˝aba, cz. 1–2, „Gazeta Wyborcza”, 17–18i 24–25 VIII 2002.77 A. Friszke, Ko∏o pos∏ów „Znak” w Sejmie PRL 1957–1976, Warszawa 2002; idem, Protest czyperwazja? Ko∏o Pos∏ów Znak w Sejmie PRL 1957–1961, „Wi´ê” 2002, nr 3, s. 97–109.78 Paszkwilanci. Historia najwi´kszej grupy opozycyjnej lat 60., oprac. G. So∏tysiak, „Przeglàd Ty-godniowy” 1996, nr 41; G. So∏tysiak, ˚o∏nierze partii, „Gazeta Wyborcza”, 11 XII 1993; W. Na-miotkiewicz, By∏em sekretarzem Gomu∏ki, Warszawa 2002.


237

Relacje dotyczàce grup trockistowskich opublikowano w „Karcie”79, o echachswojej dzia∏alnoÊci dysydenckiej wspomina∏ równie˝ Ludwik Hass80.

„Komandosi”Oprócz wymienionych ju˝ prac przekrojowych dotyczàcych Marca ’68 i opo-

zycji, o Êrodowisku „komandosów” traktujà m.in. prace Stefanii Sonntag i AnnySiwek81.

Ukaza∏y si´ te˝ wspomnienia przedstawicieli tego Êrodowiska czy dotyczàce ichdokumenty82, relacje i rozmowy z uczestnikami protestów marcowych (najcz´Êciejzwiàzanych z „komandosami”). Charakter wspomnieniowo-analityczny ma pracaJacka Kuronia czy wywiad Daniela Cohn-Bendita z Adamem Michnikiem83.

Wa˝ne dla poznania klimatu intelektualnego panujàcego wÊród „komando-sów” sà eseje Leszka Ko∏akowskiego84 oraz teksty poÊwi´cone dzia∏alnoÊci pu-blicznej Ko∏akowskiego w latach szeÊçdziesiàtych85. Prac´ komisji dyscyplinarnejUniwersytetu Warszawskiego powo∏anej w zwiàzku z dzia∏alnoÊcià „komando-sów” ukazuje tekst Marcina Kuli86. Andrzej Friszke jest autorem artyku∏ów oma-wiajàcych nastroje na Uniwersytecie Warszawskim (zw∏aszcza w dzia∏ajàcych tamstrukturach PZPR) w okresie poprzedzajàcym Marzec ’68 oraz nastroje i posta-wy spo∏eczne ju˝ trakcie protestów87. Cenny dla badaƒ nad opozycjà materia∏ za-wierajà dwa tomy wydane z okazji sesji zorganizowanej w trzydziestolecie Marca,opracowane przez Marcina Kul´, Piotra Os´k´ i Marcina Zaremb´88, oraz teksty

79 G. So∏tysiak, TrockiÊci, „Karta” 1992, nr 7.80 L. Hass, Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w latach PRL [w:] Cenzura PRL. Re-lacje historyków, Warszawa 2000.81 S. Sonntag, Rola komandosów w ruchu studenckim 1968 roku, „Studia i materia∏y z dziejów opo-zycji i oporu spo∏ecznego” 1999, t. 2; A. Siwek, Uniwersytet Warszawski w marcu ’68, Warszawa1989.82 A. Zambrowski, Zamiast przedmowy, „Krytyka” 1980, nr 6; Jak hartowa∏a si´ stal. Z AntonimZambrowskim rozmawia Maciej ¸´towski, „¸ad”, 12 II 1989; RobiliÊmy to w swoim imieniu. Roz-mowa z Sewerynem Blumsztajnem, „Res Publica” 1988, nr 8; A. Mencwel, Komandos demaskujekomandosów, „MyÊl Polska” 2001, nr 11, s. 13 (jest to przedruk oÊwiadczenia Andrzeja Mencwe-la z∏o˝onego dla w∏adz PRL w 1968 r. z aneksu z ksià˝ki Kazimierza Kàkola o Marcu ’68). Por.K. Kàkol, Marzec 68 – inaczej, Warszawa 1998. 83 [J. Kuroƒ], Spór o wydarzenia marcowe, „Zeszyty Historyczne” 1973, nr 24, s. 3–30; Pewien pol-ski etos (z Adamem Michnikiem rozmawia Dany Cohn-Bendit), „Kontakt” 1988, nr 6; Krajobraz poszoku, red. E. ˚yliƒska [A. Mieszczanek], [Warszawa 1989]; J. Wiszniewicz, Z Polski do Izraela. Roz-mowy z pokoleniem ’68, Warszawa 1992.84 L. Ko∏akowski, Pochwa∏a niekonsekwencji. Pisma rozproszone z lat 1955–1968, oprac. Z. Men-tzel, Warszawa 1989.85 W. W∏adyka, Usuni´cie Leszka Ko∏akowskiego z partii w 10 rocznic´ paêdziernika ’56, „Mówiàwieki” 1991, nr 8; Stenogram wystàpienia prof. Ko∏akowskiego, ibidem. 86 M. Kula, Gra z w∏adzà (przypadek pewnej dyscyplinarki) [w:] Komunizm. Ideologia, system, lu-dzie, red. T. Szarota, Warszawa 2001.87 A. Friszke, Nad genezà. Konflikt w PZPR na Uniwersytecie Warszawskim 1965–1967 [w:] W. Brus[i in.], Polskie przemiany. Uwarunkowania i spory. Refleksje z okazji jubileuszu profesora TadeuszaKowalika, Warszawa 2002, s. 32–66; idem, Ruch protestu w marcu 1968 (w Êwietle raportów MSWdla kierownictwa PZPR), „Wi´ê” 1994, nr 3.88 Marzec 1968. TrzydzieÊci lat póêniej. Referaty, t. 1, red. M. Kula, P. Os´ka, M. Zaremba, Warsza-wa 1998. Tom ten zawiera m.in. nast´pujàce teksty przydatne w badaniach nad opozycjà lat szeÊç-

Krzysztof Madej

238

o charakterze rocznicowym89. W 1971 r. ukaza∏a si´ ksià˝ka Marii Osiadacz Sàdorzek∏, zawierajàca tak˝e jej reporta˝e sàdowe z procesu „komandosów”, po-przedzona wst´pem Kazimierza Kàkola. Publikacja ta b´dzie dobrym êród∏em dobadaƒ nad propagandà cz´Êci obozu w∏adzy w 1968 r.90

„Taternicy” Paryska „Kultura” zamieÊci∏a w 1971 r. analiz´ procesu „taterników”, opis

jego przebiegu oraz zeznania (np. Jakuba Karpiƒskiego, Macieja Koz∏owskiego),a nast´pnie materia∏y z rozprawy rewizyjnej w kwietniu 1971 r.91 Istotne infor-macje na temat „taterników” zawiera wspomnieniowa ksià˝ka Jakuba Karpiƒ-skiego92. Ciekawy artyku∏ o procesie „taterników” ukaza∏ si´ w „Gazecie Polskiej”w styczniu 2002 r.93, wczeÊniej publikowano na ten temat m.in. w „˚yciu”94. Echaprocesu „taterników” pojawiajà si´ te˝ w opracowaniach i publikacjach na tematparyskiej „Kultury”95.

Organizacja Ruch Autorem najwi´kszego opracowania dotyczàcego Ruchu96 i popularyzatorem

jego historii jest Stefan Niesio∏owski, opisujàcy w licznych artyku∏ach zarówno

dziesiàtych, a zw∏aszcza Êrodowiskiem „komandosów”: J. Kochanowicz, Marzec 1968 i ˝ycie inte-lektualne Uniwersytetu; K. Kersten, Marzec 1968 a postawy intelektualistów wobec komunizmu;D. Gawin, Pot´ga mitu. O stylu politycznego myÊlenia pokolenia Marca 68; J. Karpiƒski, „Krótkiespi´cie” o obrazy marca 1968 roku; J. Eisler, Dzisiejszy stan badaƒ historycznych nad Marcem 68;A. Friszke, Trudny egzamin. Ko∏o Pos∏ów Znak w okresie Marca 68. Szczególnie interesujàcy dla ba-daƒ nad opozycjà jest zw∏aszcza esej Dariusza Gawina pokazujàcy, jak ewoluowa∏o wyobra˝enie po-koleniowe na temat postaw w 1968 r., i wp∏yw tego wyobra˝enia na tworzenie si´ struktur opozy-cyjnych w latach siedemdziesiàtych, a nawet ˝ycie polityczne III RP. Wa˝ny dla tematyki niniejszegotekstu jest równie˝ przedstawiony przez Jerzego Eislera stan badaƒ. Cennym dope∏nieniem tomureferatów jest drugi tom zawierajàcy êród∏a – Marzec 1968. TrzydzieÊci lat póêniej. Dzieƒ po dniuw raportach SB oraz Wydzia∏u Organizacyjnego KC PZPR, t. 2, oprac. M. Zaremba, Warszawa 1998.Sà to przede wszystkim materia∏y Wydzia∏u Organizacyjnego KC PZPR i Departamentu III MSWo nastrojach w poszczególnych Êrodowiskach w marcu 1968 r.89 I. Krzemiƒski, Co si´ wydarzy∏o w Marcu 68 roku?, „PowÊciàgliwoÊç i Praca” 1988, nr 3; Czy ist-nieje pokolenie marcowe?, „Wi´ê” 1988, nr 3; J. Bardach, U êróde∏ Marca, „Polityka”, 31 III 1990;M. Rosalak, Pami´tnik z Marca, „Tygodnik Demokratyczny”, 6 III 1988; R. Terlecki, Krakowski Ma-rzec 1968, „Tygodnik Powszechny”, 6 III 1988. 90 M. Osiadacz, Sàd orzek∏, Warszawa 1971. Oprócz tekstu o procesie „komandosów” znajduje si´tam równie˝ materia∏ o procesie „taterników”, pod wymownym tytu∏em KulturyÊci. Sui generis po-lemikà z ksià˝kà Marii Osiadacz jest list Antoniego Zambrowskiego do ówczesnego redaktora na-czelnego „Polityki” prostujàcy przek∏amania zwiàzane z procesem „komandosów”. A. Zambrowski,Metamorfozy albo kameleon wybrakowany (wst´p M. Rakowski), „DziÊ” 1991, nr 6, s. 118–128.91 Proces przeciw ksià˝kom, „Kultura” (Pary˝) 1971, nr 11, s. 98–113; Jeszcze o procesie „taterni-ków”, ibidem, nr 12, 108–111.92 J. Karpiƒski, Taternictwo nizinne, Lublin 2002.93 Oskar˝ony Jerzy Giedroyç, „Gazeta Polska”, 2 I 2002.94 J. Morawski, Taternicy, „˚ycie”, 10–11 X 1998. 95 Np. E. Berberyusz, Ksià˝´ z Maison-Laffitte, Gdaƒsk 1995; A. Kaczyƒski, Polski dworek pod Pa-ry˝em, „Rzeczpospolita”, 30 XI 1996.96 E. Ostro∏´cka [S. Niesio∏owski], „Ruch” przeciw totalizmowi, Warszawa 1989.


239

dzia∏alnoÊç organizacji97, jak i dalsze losy jej uczestników98. Przede wszystkim wspo-mnienia i relacje zawiera materia∏ o Ruchu zamieszczony w „Karcie”99. Na ∏amach„Gazety Wyborczej” teksty o roli i znaczeniu tej organizacji dla dziejów opozycji de-mokratycznej w PRL zamieÊcili Stefan Niesio∏owski i Joanna Szcz´sna100. W 2003 r.artyku∏ na ten temat znalaz∏ si´ w publikacji zbiorowej IPN o opozycji i oporze spo-∏ecznym w ¸odzi w latach 1956–1981101. W latach dziewi´çdziesiàtych w „Polity-ce” zamieszczono artyku∏ zawierajàcy materia∏y SB Êwiadczàce o inwigilacji Êrodo-wiska literackiego zwiàzanego z listem z 1971 r. w obronie skazanych przywódcówRuchu102. Informacje o dzia∏alnoÊci Ruchu znaleêç mo˝na w artyku∏ach opisujàcychjego twórców i uczestników – Ewa Polak-Pa∏kiewicz opublikowa∏a w „Arcanach”tekst o rodzinie Czumów, im równie˝ poÊwi´cony zosta∏ szkic Joanny Podgórskiejw „Polityce”; w „Tygodniku SolidarnoÊç” przedstawiono sylwetk´ Emila Morgiewi-cza103. O Ruchu pisano te˝ na ∏amach „Nowego Paƒstwa”104.

Na dzisiejszà ocen´ dzia∏alnoÊci konspiratorów z Ruchu mo˝e wp∏ynàç uza-sadnienie wyroku Sàdu Najwy˝szego z 14 stycznia 2002 r., który w zwiàzkuz wniesionà przez ministra sprawiedliwoÊci kasacjà w listopadzie 2001 r. uchyli∏wyroki skazujàce cz∏onków tej organizacji z paêdziernika 1971 r.105

Bracia Kowalczykowie G∏oÊna sprawa Jerzego i Ryszarda Kowalczyków, którzy w paêdzierniku

1971 r. w proteÊcie przeciwko systemowi komunistycznemu wysadzili aul´ Wy˝-szej Szko∏y Pedagogicznej w Opolu, uniemo˝liwiajàc w ten sposób uroczystoÊçz okazji Êwi´ta MO i SB, doczeka∏a si´ kilku tekstów. Sprawozdanie z procesuKowalczyków zamieÊci∏a paryska „Kultura”106. W 2001 r. szkic o postawie bracizamieÊci∏a „Polityka”, sprawa ta by∏a równie˝ poruszana przy okazji skargi kasa-cyjnej prokuratora generalnego z czerwca 2001 r.107

97 S. Niesio∏owski, AntykomuniÊci, „Wprost” 1997, nr 44; idem, Spojrzenie wstecz. Refleksjew rocznic´ „Ruchu”, „Tygodnik Powszechny” 1996, nr 41; idem, Mijajà lata. Z dziejów myÊli nie-zale˝nej w PRL, „Rzeczpospolita”, 14 I 1995; idem, Organizacja „Ruch”, „Tygodnik AWS” 1998,nr 26; idem, Organizacja „Ruch”, „Wi´ê” 1990, nr 1.98 Idem, W wi´zieniu w Barczewie, „¸ad”, 26 III – 2 IV 1989; idem, „Ruch” w wi´zieniu. Konspi-ratorzy w paƒstwie Gomu∏ki, „Wprost” 1999, nr 28.99 „Ruch” wobec stabilizacji, oprac. P. Âmi∏owicz, „Karta” 1996, nr 20, s. 73–107.100 S. Niesio∏owski, Ruch w przysz∏oÊç, „Gazeta Wyborcza”, 26 X 1999; J. Szcz´sna, P∏omyk w no-cy, ibidem.101 P. Byszewski, Niepodleg∏oÊciowa organizacja „Ruch” (1965–1970) [w:] Opozycja i opór spo∏ecz-ny w ¸odzi 1956–1981, red. K. Lesiakowski, Warszawa 2003.102 S∏uchanie twórców, oprac. A. Garlicki, „Polityka”, 13 XI 1993. 103 E. Polak-Pa∏kiewicz, Mówiono, ˝e politykujemy, my walczyliÊmy o ˝ycie, „Arcana” 1997, nr 3,s. 121–129; J. Podgórska, Podpaliç Lenina, „Polityka” 2002, nr 13; B. Su∏ek-Kowalska, Mijajà lata,„Tygodnik SolidarnoÊç” 1995, nr 5.104 P. Byszewski, Proces Ruchu, „Nowe Paƒstwo” 1996, nr 43–44.105 J. Ordyƒski, Historia przyzna∏a im racj´, „Rzeczpospolita”, 15 I 2002; Wyrok z dnia 14 stycznia2002 (sygn. akt II KKN 456/00), ibidem, 14 I 2002. Por. E. Siedlecka, Ruch bez przemocy, „Gaze-ta Wyborcza”, 15 I 2002. 106 Sprawa braci Kowalczyków, „Kultura” 1973, nr 1, s. 65–69.107 M. Urbanek, St∏umiony wybuch, „Polityka” 2001, nr 40; M.T. Nowak, Kasacja bubel, „GazetaWyborcza”, 9 I 2001; zob. te˝ R. Mazurek, Âni mi si´ wi´zienie, „Nowe Paƒstwo” 2000, nr 50.

Krzysztof Madej

240

Niezale˝ne Êrodowiska i osobyInformacje o dzia∏alnoÊci Zwiàzku M∏odych Demokratów zawiera wywiad

udzielony przez jego lidera Karola G∏ogowskiego108. Pierwsze procesy polityczne po Paêdzierniku – Hanny Szarzyƒskiej-Rewskiej

i Anny Rudziƒskiej – zosta∏y opisane na ∏amach reaktywowanego w 1989 r. „Poprostu”109. O procesie Hanny Rewskiej pisa∏ równie˝ Andrzej Friszke110. Anna Ru-dziƒska z∏o˝y∏a relacj´ na temat swojego aresztowania i sprawy sàdowej. Na ∏a-mach paryskiej „Kultury” ukaza∏ si´ tekst wspomnieniowy Jana Józefa Lipskiegoo jej procesie. W 2003 r. opublikowano pami´tniki Anny Rudziƒskiej opracowaneprzez jej córk´ Teres´ Bochwic111. Procesom politycznym lat szeÊçdziesiàtych (m.in.Melchiora Waƒkowicza, Jana Nepomucena Millera i Januarego Grz´dziƒskiego)poÊwi´cili swoje artyku∏y Aleksandra Zió∏kowska112 i Andrzej Cuba∏a113.

Zbiór szkiców Aliny Lisieckiej Mandaryni i gryzipiórki ukazuje przenikanie si´Êrodowisk literackich i dysydenckich w latach szeÊçdziesiàtych114. O polityce PZPRwobec Êrodowiska literatów w latach 1964–1967 pisa∏ Micha∏ Osypowicz, o LiÊcie34 zaÊ m.in. Krzysztof Woêniakowski. Studium porównawcze postaw literatów wo-bec w∏adzy w latach 1945–1968 przedstawi∏ w swoim szkicu Konrad Rokicki115.O tym, jak w∏adze traktowa∏y twórczoÊç „niepokornych” literatów, dowiedzieçsi´ mo˝na z opublikowanej przez Andrzeja Garlickiego notatki Wydzia∏u KulturyKC PZPR z 1970 r. dotyczàcej powieÊci Jerzego Andrzejewskiego Miazga116.

O Êrodowisku hippisów w PRL pisa∏ m.in. Ryszard Terlecki117, a w „Rzeczpo-spolitej” ukaza∏ si´ na ten temat dwucz´Êciowy reporta˝118. Dzia∏aniom i posta-wom opozycyjnym wobec systemu komunistycznego na Katolickim Uniwersyte-cie Lubelskim w pierwszej po∏owie lat siedemdziesiàtych poÊwi´cony jest szkico Januszu Krupskim w „Gazecie Polskiej”119. Niezale˝ny ruch studencki w latachsiedemdziesiàtych opisywali m.in. Jacek Czaputowicz i Antoni ¸epkowski120.Szkic biograficzny o Wojciechu Ziembiƒskim to przyczynek do historii Êrodo-

108 Szczelina demokracji. Rozmowa z Karolem G∏ogowskim, „Tygiel Kulturalny” 1996, nr 10/11,s. 20–23.109 Pierwsza polityczna. Rozmowa z Annà Rudziƒskà, „Po prostu”, 22 III 1990; J.J. Lipski, ProcesAnny Rudziƒskiej i Klub Krzywego Ko∏a, ibidem, 12 III 1990.110 A. Friszke, Sprawa Hanny Rewskiej, „Zeszyty Historyczne” 1996, z. 117, s. 185–195. 111 J.J. Lipski, Proces Anny Rudziƒskiej i Klub Krzywego Ko∏a, „Kultura” 1999, nr 7/8, s. 167–170;A. Rudziƒska, „O mojà Polsk´”. Pami´tniki 1939–1991, wst´p i oprac. T. Bochwic, ¸ódê 2003. 112 A. Zió∏kowska, Historia pewnego procesu, „Przeglàd Katolicki”, 14–21 VIII 1988; na ten samtemat ukaza∏a si´ równie˝ publikacja ksià˝kowa: A. Zió∏kowska, Proces Melchiora Waƒkowicza1964, Warszawa 1990. 113 A. Cuba∏a, Gomu∏kowskie procesy, „Prawo i ˚ycie”, 10 II 1990.114 A. Lisiecka, Mandaryni i gryzipiórki. Wst´p do pami´tnika, Londyn 1973.115 M. Osypowicz, Polityka KC PZPR wobec pisarzy w latach 1964–1967, „Teka Historyka” 1997,z. 9, s. 85–99; K. Woêniakowski, „List 34” i literaci, „Zdanie” 1988, nr 6; K. Rokicki, Literacia partia 1945–1968 [w:] PRL – trwanie i zmiana, red. D. Stola, M. Zaremba, Warszawa 2003. 116 Mia˝d˝enie „Miazgi” [w:] Z tajnych archiwów, red. A. Garlicki, Warszawa 1993, s. 359–367. 117 R. Terlecki, Make love not war, „˚ycie” 22–23 VIII 1998.118 G. ¸yÊ, Bunt cherubinów, cz. 1–2, „Magazyn” „Rzeczpospolitej”, 1–8 III 2002. 119 E. Zarzycka, Kazali mi nie podskakiwaç. ˚ycie w konspirze, „Gazeta Polska” 2000, nr 47.120 J. Czaputowicz, A. ¸epkowski, Niezale˝ny ruch studencki w latach 1972–1976, „Wi´ê” 1991,nr 2, s. 120–130.


241

wisk niepodleg∏oÊciowych121. Dramatyczny protest Ryszarda Siwca przeciwkoinwazji wojsk Uk∏adu Warszawskiego na Czechos∏owacj´ w 1968 r. przypomnia∏ostatnio Jerzy Eisler122.

Opozycja w latach 1976–1980Oprócz wzmiankowanych w pierwszej cz´Êci opracowaƒ, z prac przekrojo-

wych dotyczàcych lat 1976–1980 warto wymieniç wydane w Krakowie szkiceo opozycji drugiej po∏owy lat siedemdziesiàtych, teoretyczne studium JanaDrewnowskiego czy ˝artobliwy tekst Igora Zalewskiego o zaburzeniach osobo-woÊci w Êrodowiskach opozycyjnych123. Andrzej Friszke napisa∏ tekst o uwarun-kowaniach spo∏ecznych powstania niezale˝nych struktur124. O relacjach mi´dzyopozycjà politycznà a KoÊcio∏em katolickim traktuje praca Andrzeja Anusza125.

Cz´Êç prac ma charakter regionalny. Ksià˝ka o opozycji w Ma∏opolsce jestprzede wszystkim monumentalnà publikacjà êród∏owà; ze wzgl´du na zawartywe wst´pie przeglàd stanu badaƒ i przemyÊlanà prezentacj´ materia∏u (w wi´k-szoÊci publikowanego po raz pierwszy) stanowi êród∏owe kompendium informa-cji nie tylko o ma∏opolskich Êrodowiskach opozycyjnych126. Praca dotyczàcaGdaƒska zawiera artyku∏y poÊwi´cone tworzeniu si´ struktur opozycyjnych orazteksty o ró˝nicach ideowych mi´dzy poszczególnymi ugrupowaniami, np. Komi-tetem Samoobrony Spo∏ecznej „KOR” i Ruchem M∏odej Polski127.

Analiz´ tematycznà zagadnieƒ zwiàzanych z koncepcjami polityki mi´dzyna-rodowej czy myÊlà politycznà opozycji podj´li Micha∏ Âliwa i Krystyna Roga-czewska128, a tak˝e autorzy tomu studiów Antykomunizm po komunizmie129. Na

121 A. Gargas, Przypadki „po˝ytecznego szaleƒca”, „Gazeta Polska” 1998, nr 46.122 J. Eisler, Ryszard Siwiec – czyli historia pewnego protestu, „Gazeta Polska” 2003, nr 36, s. 18.123 SolidarnoÊç. Kruszenie muru, red. T. Gàsowski, A. Roliƒski, W.W. WiÊniewski, Kraków 2000;J. Drewnowski, W∏adza i opozycja. Próba interpretacji historii politycznej Polski Ludowej. (Artyku∏dyskusyjny), „Zeszyty Historyczne” 1978, nr 46, s. 71–125; por. lekko zmodyfikowanà wersj´ tegotekstu: J. Drewnowski, W∏adza i opozycja. Próba interpretacji historii politycznej Polski Ludowej,Londyn 1979; I. Zalewski, Historia szaleƒstwa w dobie opozycji, „˚ycie”, 18–19 I 1997.124 A. Friszke, Kryzys nowej umowy spo∏ecznej, narodziny kultury niezale˝nej (lata 1976–1980) [w:]Do i od socjalizmu. Dwa prze∏omy w ciàgu pó∏wiecza w Polsce, red. A. Siciƒski, Warszawa 1998.125 A. Anusz, Przytulisko. KoÊció∏ katolicki wobec opozycji politycznej w Polsce w latach 1976–1980,Warszawa 2000.126 Opozycja ma∏opolska w dokumentach 1976–1980, oprac. A. Roliƒski, Kraków 2003. Dokumen-ty u∏o˝ono wed∏ug nast´pujàcych tematów: „W kr´gu opozycji”, „W kr´gu KoÊcio∏a katolickiego”,„W kr´gu komunistycznej w∏adzy” i „Ma∏opolska”. Wewnàtrz ka˝dej z tych grup zachowano uk∏adchronologiczny. Warta podkreÊlenia jest równie˝ bardzo ró˝na proweniencja dokumentów – od ma-teria∏ów z archiwów prywatnych i koÊcielnych po materia∏y operacyjne SB. Publikacja ta zosta∏aostatnio wnikliwie omówiona przez Henryka G∏´bockiego, Krakowscy „cisi” i „g´gacze” (1976–1980),„Arcana” 2003, nr 3/4, s. 126–146.127 Opozycja antykomunistyczna w Gdaƒsku (1976–1980). O pomorskim modelu obrony czynnej,red. L. Ma˝ewski, W. Turek, Gdaƒsk 1995. Zob. te˝: L. Ma˝ewski, W. Turek, Pomorski model obro-ny czynnej. MyÊl polityczna opozycji antykomunistycznej w Gdaƒsku (1976–1989), „MyÊl Konser-watywna” 1997, nr 1, s. 71–88.128 M. Âliwa, Idee polityczne opozycji antykomunistycznej w Polsce (1976–1989), „Rocznik Nauko-wo-Dydaktyczny” 2000, z. 9, s. 115–132; K. Rogaczewska, Niemcy w myÊli polskiej opozycji w la-tach 1976–1989, Wroc∏aw 1998.129 Antykomunizm po komunizmie, red. J. K∏oczkowski, Kraków 2000.

Krzysztof Madej

242

∏amach „G∏osu” na poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych ukaza∏y si´ teksty autorówproponujàcych w∏asnà systematyzacj´ opozycji przedsierpniowej i jej wk∏aduw ˝ycie polityczne III RP130.

Informacje o tym, jak kszta∏tujàca si´ opozycja by∏a postrzegana przez w∏adze,znaleêç mo˝na we wspomnieniach i relacjach ówczesnych decydentów131. O sto-sunku w∏adz do opozycji w drugiej po∏owie lat siedemdziesiàtych informujà rów-nie˝ ksià˝ki i broszury o charakterze analityczno-propagandowym, które po-wstawa∏y w badawczych agendach PZPR i MSW (cz´Êç wymieni∏em w pierwszejcz´Êci artyku∏u)132.

Kszta∏towanie si´ struktur opozycyjnych Organizowanie si´ Êrodowisk w zwiàzku z planowanymi zmianami w Konsty-

tucji PRL opisane jest w wymienionych syntezach dziejów PRL. Dok∏adnie omó-wi∏ je w swej monografii opozycji demokratycznej Andrzej Friszke, opublikowa∏równie˝ artyku∏ na ten temat w „Wi´zi”133. Opozycyjnà aktywnoÊç Êrodowisk li-terackich i reakcje w∏adz przedstawi∏ w licznych artyku∏ach Andrzej Krajewski;niebawem uka˝e si´ na ten temat jego ksià˝ka134.

Komitet Obrony Robotników i Komitet Samoobrony Spo∏ecznej „KOR”Ukaza∏y si´ dotychczas dwie monografie Komitetu Obrony Robotników – Ja-

na Józefa Lipskiego, zawierajàca szereg dokumentów, i Roberta Zuzowskiego135.O genezie tego ruchu spo∏ecznego traktujà m.in. artyku∏y Jana Skórzyƒskiego136

oraz Paw∏a Tomczyka, które pokazujà zw∏aszcza osobiste motywacje zaanga˝o-wania si´ w dzia∏alnoÊç opozycyjnà czy podstawy wspó∏dzia∏ania odmiennychideowo osób i Êrodowisk137.

130 Szczególnie krytycznie omawiali oni tzw. nurt rewizjonistyczny przeciwstawiany tzw. nurtowitradycjonalistycznemu. K. Trapistów, Opozycja, zdj´cie próbne, „G∏os” 1990, nr 56/57, s. 63–74;W. Bogaczyk, Dwa nurty, ibidem, nr 56/57, s. 74–79.131 Np. J. Tejchma, Kulisy dymisji. Z dzienników ministra kultury 1974–1977, Kraków 1991; P. Ja-roszewicz, Przerywam milczenie... 1939–1989, Warszawa 1991; J. Rolicki, Edward Gierek. Prze-rwana dekada, Warszawa 1990.132 Np. W. Rehan, MyÊl spo∏eczno-polityczna ugrupowaƒ opozycyjnych w Polsce w latach1976–1981, Warszawa 1987; W. Zieliƒski, Zorganizowane ugrupowania antysocjalistyczne(1976–1985), Warszawa 1987; W. WiÊnicki, KSS „KOR” i KP – rzecznicy konfrontacji, Warszawa1982; F. Bielak, A. Pep∏oƒski, Polska emigracja polityczna 1976–1984, Warszawa 1986. 133 A. Friszke, Protesty przeciwko poprawkom do konstytucji w 1976, „Wi´ê” 1994, nr 10,s. 212–229. 134 A. Krajewski, Zbieranie si∏. Twórcy przeciwko zmianom w konstytucji PRL, „Rzeczpospolita”, 6 II2002; idem, Mi´dzy wspó∏pracà a oporem. Twórcy kultury wobec systemu politycznego PRL, War-szawa 2003; idem, Wroc∏awska opozycja przed „SolidarnoÊcià” [w:] Wroc∏awskie studia z historiinajnowszej, red. W. Wrzesiƒski, t. 7, Wroc∏aw 1999, s. 243–250.135 J.J. Lipski, KOR, Londyn 1983; R. Zuzowski, Komitet Samoobrony Spo∏ecznej KOR. Studiumdysydentyzmu i opozycji politycznej, Wroc∏aw–Warszawa–Kraków 1996; por. idem, Political dissentand opposition in Poland. The Worker’s Committee „KOR”, Westport 1992.136 J. Skórzyƒski, W obronie robotników, „Tygodnik SolidarnoÊç”, 24 VI 1989.137 P. Tomczyk, Skrót w ˝yciorysie, „Magazyn” „Rzeczpospolitej”, 29 VI 2001; idem, Najmniejszywspólny mianownik, „Rzeczpospolita”, 28 IX 2001.


243

Dokumenty KOR i KSS „KOR” zebra∏ i opracowa∏ Andrzej Jastrz´bski138.Wiele dokumentów korowskich zawiera omówiony we wst´pie wybór êróde∏Hemmerlinga i Nadolskiego, a dzia∏ania w∏adz wobec tego Êrodowiska przedsta-wiajà dokumenty zebrane przez ¸ukasza Kamiƒskiego i Paw∏a Piotrowskiego.O relacjach mi´dzy opozycjà a KoÊcio∏em traktuje tekst Adama Michnikaz 1977 r., proponujàcy p∏aszczyzny dialogu mi´dzy KoÊcio∏em katolickim a tzw.lewicà laickà139.

W 1996 r. na ∏amach „Karty” ukaza∏ si´ reporta˝ historyczny o ludziachKOR, oparty na relacjach jego cz∏onków140. W „Zeszytach Historycznych” swo-jà wspó∏prac´ z Komitetem wspomina∏a Anna Rudziƒska141.

Informacje o funkcjonowaniu Komitetu i jego roli znaleêç mo˝na w licznychpracach wspomnieniowych czy wywiadach z osobami zwiàzanymi z tym Êrodo-wiskiem. Opozycji przedsierpniowej poÊwi´cona jest cz´Êç wywiadów przepro-wadzonych przez Ew´ Kondratowicz z kobietami zaanga˝owanymi w dzia∏alnoÊçniezale˝nà w latach osiemdziesiàtych142. O represjach wobec KSS „KOR” pisa∏aw drugim obiegu m.in. Aniela Steinsbergowa143.

Dokument prezentujàcy strategi´ w∏adz wobec KOR opublikowali MarcinZaremba i Andrzej Paczkowski, a wytyczne MSW z 1977 r. dotyczàce dzia∏aƒwobec opozycji przygotowa∏ do druku Grzegorz Waligóra144. Ten˝e historykopublikowa∏ tekst o korowskich koncepcjach geopolitycznych145. Kwesti´ pa-mi´ci historycznej Komitetu podejmowali m.in. Adam Michnik, Artur Domo-s∏awski i Andrzej Os´ka146.

Studencki Komitet SolidarnoÊciMateria∏y êród∏owe dotyczàce okolicznoÊci zabójstwa Stanis∏awa Pyjasa oraz

walki o prawd´ o tej zbrodni zosta∏y zamieszczone w ksià˝ce Czy ktoÊ przebije

138 Dokumenty Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Spo∏ecznej „KOR”, wst´pi oprac. A. Jastrz´bski, Warszawa–Londyn 1994. Publikacjà o charakterze êród∏owym jest równie˝Ruch oporu. Komitet Obrony Robotników, Pary˝ 1977.139 A. Michnik, KoÊció∏, lewica, dialog, Pary˝ 1977.140 KOR wÊród antyków, oprac. P. Âmi∏owicz, „Karta” 1996, nr 18, s. 74–84. 141 A. Rudziƒska, Mój KOR. Czerwiec 1976 – styczeƒ 1980, „Zeszyty Historyczne” 1999, z. 130,s. 127–152.142 J. Rolicki, Zbigniew Bujak. Przepraszam za SolidarnoÊç, Warszawa 1991; W. Kulerski, Bez tytu-∏u, Warszawa 1990; Na poczàtku by∏ KOR. Z Henrykiem Wujcem rozmow´ przeprowadzi∏ Krzysz-tof Lubczyƒski, „DziÊ” 2001, nr 10, s. 16–23; A. Kowalska, Folklor tamtych lat, „Zeszyty Histo-ryczne” 1987, z. 80; E. Kondratowicz, Szminka na sztandarze. Kobiety SolidarnoÊci 1980–1989,Warszawa 2001.143 A. Steinsbergowa, Proces KSS „KOR” – refleksje i analogie, Warszawa 1983.144 „Zaw´˝ona represja”. Co robiç z Komitetem Obrony Robotników?, oprac. A. Paczkowski, M. Za-remba, „Wi´ê” 2001, nr 8, s. 139–150; G. Waligóra, Zalecenia gen. A. Krzysztoporskiego dotyczàcepost´powania wobec Komitetu Obrony Robotników i Êrodowisk studenckich po zabójstwie Stanis∏a-wa Pyjasa, „Studia i materia∏y z dziejów opozycji i oporu spo∏ecznego” 2003, t. 5 [w druku]. 145 G. Waligóra, Po∏o˝enie geopolityczne i problem niepodleg∏oÊci w myÊli politycznej ÊrodowiskaKOR, „Studia i materia∏y z dziejów opozycji i oporu spo∏ecznego” 1999, t. 2, s. 83–95.146 A. Michnik, KOR i SolidarnoÊç, „Zeszyty Historyczne” 1985, nr 74, s. 67–106; A. Domos∏aw-ski, Hieny, zdrajcy, terroryÊci, „Gazeta Wyborcza”, 22–23 IX 2001; P. Morga [A. Os´ka], KOR– szko∏a wolnoÊci, „Zeszyty Historyczne” 1984, nr 68, s. 48–65.

Krzysztof Madej

244

ten mur? Sprawa Stanis∏awa Pyjasa147. Monografi´ Studenckiego Komitetu Soli-darnoÊci napisa∏ Henryk G∏´bocki, wczeÊniej ukaza∏o si´ kilka jego artyku∏ów naten temat ukazujàcych ró˝ne zagadnienia zwiàzane z SKS148. Popularny artyku∏na temat SKS ukaza∏ si´ w „Polityce”149. Do êróde∏ SKS nawiàza∏ artyku∏ JózefaMarii Ruszara o duszpasterstwie dominikaƒskim w Krakowie150.

W 2002 r. w „Arcanach” zosta∏y zamieszczone materia∏y oparte na dotych-czas nieznanych dokumentach SB, pokazujàce inwiligacj´ i przeÊladowanie Êro-dowiska studenckiego w Krakowie151. Dokument dotyczàcy dzia∏aƒ SB prze-ciwko Êrodowisku SKS opublikowa∏ Marcin Zaremba152. W „TygodnikuPowszechnym” w 2001 r. ukaza∏ si´ artyku∏ o rozpracowywaniu SKS przez SBw latach 1976–1979, wykorzystujàcy opracowanie wykonane w Wy˝szej SzkoleOficerskiej MSW w Legionowie153.

O problemach wymiaru sprawiedliwoÊci z osàdzeniem winnych Êmierci Sta-nis∏awa Pyjasa pisa∏ na ∏amach „Rzeczpospolitej” Jerzy Morawski154. Wspó∏pra-ca Les∏awa Maleszki z SB by∏a kanwà dyskusji redakcyjnej w „Wi´zi”155 i punk-tem wyjÊcia artyku∏u Henryka G∏´bockiego o dzia∏aniach SB w Êrodowiskustudenckim156.

Ruch Obrony Praw Cz∏owieka i ObywatelaArtyku∏ monograficzny poÊwi´cony ROPCiO opublikowa∏ Grzegorz Wali-

góra157. Dwa popularne teksty o Ruchu Obrony wymienione zosta∏y we wst´pieniniejszego artyku∏u. Do dzia∏alnoÊci w ROPCiO nawiàzali w swoich wspomnie-niach Stefan Niesio∏owski i bracia Czumowie158. Przydatne w badaniach nad tymÊrodowiskiem mogà byç tak˝e prace Leszka Moczulskiego przedstawione poni-

147 Czy ktoÊ przebije ten mur? Sprawa Stanis∏awa Pyjasa, wst´p i oprac. F. Pyjas, A. Roliƒski, J. Sza-rek, Kraków 2001.148 H. G∏´bocki, Studencki Komitet SolidarnoÊci w Krakowie 1977–1980, Warszawa 1994; idem,Dzia∏alnoÊç SKS w Krakowie 1977–1980, „Wi´ê” 1994, nr 6; idem, Âmierç Stanis∏awa Pyjasa i po-wstanie SKS, ibidem 1992, nr 5.149 A. Szostkiewicz, Czarny marsz, „Polityka” 2002, nr 48.150 J. Ruszar, Duszpasterstwo Akademickie Dominikanów w Krakowie „Beczka”, „Wi´ê” 1982, nr 3,s. 67–81.151 „Arcana” 2002, nr 4/5: „Biblia” S∏u˝by Bezpieczeƒstwa: Instrukcja 006/70, wst´p H. G∏´bocki;J. Szarek, Sprawa Operacyjnego Rozpracowania „Naprawiacze”; H. G∏´bocki, SB wobec niezale˝negoruchu studenckiego w Krakowie (1976–1980); Zarobki tajnych wspó∏pracowników SB w Krakowie.152 Scenki z pracy SB w 1978 r. Kierunek na n´kanie, oprac. M. Zaremba, „Polityka”, 27 VI 1998.153 K. Burnetko, Pyjas i nie tylko, „Tygodnik Powszechny” 2001, nr 28.154 J. Morawski, Proces z dokumentów, „Rzeczpospolita”, 27 VI 2000; idem, W zawieszeniu, ibidem,14–15 VII 2001; na ten temat tak˝e: W. Gadowski, Mordercy zostawiajà Êlad, „Gazeta Polska”1998, nr 46; idem, Morderców by∏o kilku. Prawda o Êmierci Stanis∏awa Pyjasa, ibidem, 1999, nr 29.155 Polskie „biesy”? O sprawie „Ketmana” dyskutujà Zbigniew Nosowski, Andrzej Friszke, TomaszWiÊcicki, Inka S∏odkowska, „Wi´ê” 2000, nr 2, s. 27–39. Por. oÊwiadczenie Les∏awa Maleszki By∏emKetmanem, „Gazeta Wyborcza”, 13 XI 2001. 156 H. G∏´bocki, Sprawa Stanis∏awa Pyjasa. „Ketman”, „Zbyszek” i inni, „Arcana” 2001, nr 6, s. 65–71. 157 G. Waligóra, Ruch Obrony Praw Cz∏owieka i Obywatela w Polsce (1977–1981) z perspektywy25-lecia, „Sowiniec” 2002, nr 21, s. 75–90.158 S. Niesio∏owski, Prostà drogà. O Polsk´ z Bogiem, Warszawa 1993; H. Czuma [i in.], Wspomnie-nia z PRL, Lublin 2001.


245

˝ej, wspomnieniowa publikacja Romualna Szeremietiewa oraz wzmiankowanaju˝ praca Bogus∏awa Mazura159.

Konfederacja Polski Niepodleg∏ej W latach osiemdziesiàtych ukaza∏a si´ praca zwiàzanego z aparatem represji

Mariana Reniaka, której celem by∏o g∏ównie znies∏awienie Êrodowiska KPN160.W podobnej konwencji utrzymana jest ksià˝ka Wies∏awa Rehana161. Oprócz wy-mienionego we wst´pie wywiadu-rzeki z Leszkiem Moczulskim, lider KPN jestautorem ksià˝ki Lustracja162. Na poczàtku lat osiemdziesiàtych ukaza∏ si´ w pa-ryskiej „Kulturze” tekst o Konfederacji163.

Ruch M∏odej PolskiNajobszerniejszà publikacjà o RMP jest ksià˝ka Piotra Zaremby. O poczàt-

kach tej organizacji pisa∏a Anna Müller164, wykorzystujàc w du˝ej mierze wspo-mnienia i relacje uczestników. Analiz´ ideowà Êrodowiska RMP i wywodzàcychsi´ zeƒ ruchów przedstawi∏ Wojciech Turek165.

Dla poznania historii RMP niezb´dna jest lektura zarówno wywiadu-rzekiz Aleksandrem Hallem, jak i wyboru publicystyki politycznej Halla z lat siedem-dziesiàtych i osiemdziesiàtych. W dzienniku „˚ycie” ukaza∏o si´ wspomnienieTomasza Wo∏ka166 o jego dzia∏alnoÊci w RMP.

Niezale˝ne Êrodowiska intelektualneKonwersatorium „DoÊwiadczenie i Przysz∏oÊç”Pierwszy raport Konwersatorium „DoÊwiadczenie i Przysz∏oÊç” opublikowa-

ny zosta∏ w 1979 r. w obiegu niezale˝nym. O poczàtkach DiP pisa∏ Stefan Brat-kowski. W podobnej konwencji jak publikacje DiP utrzymana by∏a równie˝dzia∏alnoÊç Józefa KuÊmierka, niezale˝nego reportera wspó∏pracujàcego z Kon-wersatorium167.

159 R. Szeremietiew, W prawo marsz! O polityce i wojsku, Warszawa 1993; B. Mazur, Ruch WolnychDemokratów...160 M. Reniak, KPN. Kulisy, fakty, dokumenty, Warszawa 1984.161 W. Rehan, Konfederacja Polski Niepodleg∏ej. Próba analizy krytycznej, Warszawa 1987.162 L. Moczulski, Lustracja. Rrzecz o teraêniejszoÊci i przesz∏oÊci, Warszawa 2001.163 Socjusz, Gesty i praca, „Kultura” (Pary˝) 1980, nr 7–8, s. 123–130.164 P. Zaremba, M∏odopolacy. Historia Ruchu M∏odej Polski, Gdaƒsk 2000; A. Müller, Geneza po-wstania Ruchu M∏odej Polski (1969–1979), „Studia i materia∏y z dziejów opozycji i oporu spo∏ecz-nego” 1999, t. 2, s. 66–82; eadem, Dzia∏alnoÊç Ruchu M∏odej Polski w latach 1979–1982, ibidem,2001, t. 3, s. 33–43.165 W. Turek, RMP, PK i SKL. Od ruchu narodowo-katolickiego do partii demo-liberalnej, „MyÊl Kon-serwatywna” 1997, nr 1, s. 97–110.166 A. Hall, Spór o Polsk´. Z Aleksandrem Hallem rozmawiajà Ewa Polak i Mariusz Kobzdej, Warsza-wa 1993; idem, Polemiki i refleksje. Wybór publicystyki politycznej 1978–1986, Londyn 1989;T. Wo∏ek, Wyznania starego m∏odopolaka, „˚ycie”, 4–5 V 1999.167 Raport o stanie Rzeczypospolitej i drogach wiodàcych do jej napraw, Warszawa 1979; S. Bratkow-ski, DziÊ – z myÊlà o jutrze, „Rzeczpospolita”, 5 VI 1999. Por. J. KuÊmierek, Obecny, Londyn 1991.

Krzysztof Madej

246

Polskie Porozumienie Niepodleg∏oÊcioweNajwa˝niejsze êród∏a dokumentujàce dzia∏alnoÊç i myÊl programowà PPN

opublikowa∏ Zdzis∏aw Najder168. W paryskiej „Kulturze” w po∏owie lat siedem-dziesiàtych og∏oszono publicystyk´ Zdzis∏awa Najdera nawiàzujàcà problematy-kà do powstajàcego wtedy PPN169. Zdzis∏aw Najder opublikowa∏ te˝ artyku∏ymajàce po cz´Êci charakter wspomnieniowy, Andrzej Friszke – artyku∏ monogra-ficzny170.

Towarzystwo Kursów NaukowychNajpe∏niejszym opracowaniem monograficznym Uniwersytetu Latajàcego

i Towarzystwa Kursów Naukowych jest ksià˝ka Ryszarda Terleckiego. Na ten te-mat ukaza∏y si´ równie˝ inne publikacje tego autora171. W 1981 r. wydano w dru-gim obiegu dokumenty zwiàzane z dzia∏alnoÊcià TKN172. O szykanach ze stronySB traktuje artyku∏ w „Gazecie Polskiej”173. Artyku∏ monograficzny o TKN opu-blikowa∏ Andrzej Friszke174.

Swoje motywy zwiàzane z organizowaniem grup rozbijajàcych zaj´cia TKNprzedstawi∏ w „Gazecie Wyborczej” ówczesny sekretarz warszawskiego KomitetuWojewódzkiego PZPR odpowiedzialny za nauk´ i oÊwiat´, Krzysztof Kruszewski.W tym samym numerze gazety polemizowa∏ z nim jeden z wyk∏adowców Towa-rzystwa Jerzy Jedlicki175. Informacje o dzia∏alnoÊci TKN znaleêç mo˝na w wywia-dzie-rzece z Andrzejem Celiƒskim, o motywach udzia∏u Êrodowiska naukowegow pracach Towarzystwa (lub braku zaanga˝owania) pisze w drugiej cz´Êci wspo-mnieƒ Stefan Swie˝awski, równie˝ W∏adys∏aw Bartoszewski poÊwi´ci∏ tej nieza-le˝nej inicjatywie oÊwiatowej fragment swoich wspomnieƒ176.

Na temat wydawnictw TKN zamieÊci∏ artyku∏ w paryskiej „Kulturze” LeszekSzaruga177. Przyczynkowo problematyk´ niezale˝nych Êrodowisk oÊwiatowych

168 Polskie Porozumienie Niepodleg∏oÊciowe. Wybór tekstów, Londyn 1989. W 1998 r. Najder opu-blikowa∏ równie˝ tekst programowy PPN o postulowanej roli Polski w Europie: Zespó∏ problemo-wy PPN, Polska i Europa, wst´p Z. Najder, „Studia Europejskie” 1998, nr 3, s. 191–200; idem, JakaPolska. Co i komu doradza∏em, Warszawa 1993.169 M. Kowalski [Z. Najder], O potrzebie programu, „Kultura” (Pary˝) 1975, nr 5, s. 35–57. Tekst jesto tyle ciekawy, i˝ autor sformu∏owa∏ w nim przede wszystkim oczekiwania niezale˝nych i opozycyjnychÊrodowisk krajowych wobec emigracji, które w niedalekiej przysz∏oÊci sta∏y si´ cz´Êcià programu PPN.170 Z. Najder, Wspomnienie o PPN, „Wi´ê” 1989, nr 11–12; idem, Polskie Porozumienie Niepodleg∏o-Êciowe [w:] Niepodleg∏oÊç. Z historii Polskiej myÊli spo∏ecznej i politycznej, red. W. Piàtkowska-Stefa-niak, L. Rubisz, Opole 1999; A. Friszke, Niezale˝ni intelektualiÊci PPN, „Wi´ê” 1992, nr 8, s. 107–117. 171 R. Terlecki, Uniwersytet Latajàcy i Towarzystwo Kursów Naukowych 1977–1981, Kraków–Rze-szów 2000; idem, Prawo do prawdy. W 20. rocznic´ powstania Towarzystwa Kursów Naukowych,„Tygodnik Powszechny” 1998, nr 5; idem, Uniwersytet Latajàcy 1977–1978, „Rozprawy z DziejówOÊwiaty” 2000, t. 39, s. 113–129. 172 Dokumentacja w sprawie TKN. OÊwiadczenia, relacje, zeznania (1979–1981), Wroc∏aw 1981.173 E. Zarzycka, Lata∏ Uniwersytet, lata∏o SB, „Gazeta Polska” 1999, nr 44.174 A. Friszke, Niezale˝ni intelektualiÊci TKN, „Wi´ê” 1992, nr 9, s. 107–117. 175 K. Kruszewski, Niech milczà obcy, „Gazeta Wyborcza”, 14–15 XII 1996; J. Jedlicki, Piony w ak-cji, ibidem.176 A. Celiƒski, Ja ju˝ wygra∏em. Jan Walc rozmawia z senatorem p∏ockim, Warszawa 1991; S. Swie-˝awski, Owoce ˝ycia, Lublin 1993; W. Bartoszewski, Warto byç przyzwoitym. Teksty osobiste i nie-osobiste, Poznaƒ 1990.177 J. Kwiatkowska [L. Szaruga], Wydawnictwo TKN-u, „Kultura” (Pary˝) 1980, nr 5, s. 133–136.


247

uj´∏a w swojej ksià˝ce Teresa Bochwic178. Notatk´ dla w∏adz PZPR, w której opi-sano rozbijanie zaj´ç TKN, opublikowa∏ Andrzej Garlicki179.

Spo∏eczeƒstwo alternatywneRuch ludowy Podstawowymi monografiami niezale˝nego ruchu ch∏opskiego przed 1980 r.

sà: praca Stanis∏awa Dàbrowskiego (zawierajàca równie˝ sporo dokumentów)i regionalne opracowanie Tadeusza Sopla (pierwszy rozdzia∏)180. Istotne znacze-nie dla tej tematyki majà artyku∏y Andrzeja W. Kaczorowskiego i Stanis∏awaDàbrowskiego, przydatne mogà byç równie˝ przyczynki dotyczàce historii regio-nalnej181.

Poniewa˝ nie ma wielu publikacji na temat niezale˝nego ruchu ch∏opskiego,warto si´gaç do ksià˝ek dotyczàcych historii KoÊcio∏a – ze wzgl´du na bliski zwià-zek niezale˝nych Êrodowisk ch∏opskich z konkretnymi parafiami czy duszpasterza-mi. Na szczególnà uwag´ zas∏ugujà tu zw∏aszcza prace Jana ˚aryna czy AntoniegoDudka i Ryszarda Gryza182. Wa˝nym i pionierskim przyczynkiem, mówiàcym za-równo o powstawaniu opozycji w Êrodowisku ch∏opskim na Mazowszu w drugiejpo∏owie lat siedemdziesiàtych, jak i inwigilacji tego Êrodowiska przez SB, jest grun-townie opracowana i skonfrontowana z materia∏ami SB relacja Hermana Dàbrow-skiego (bliskiego wspó∏pracownika Henryka Bàka), zamieszczona w tomie relacjiskazanych na kar´ Êmierci, przygotowywanym przez IPN183.

Niezale˝ne wydawnictwa Ukaza∏o si´ kilka opracowaƒ analizujàcych pras´ i publikacje drugiego obie-

gu184. O literaturze niezale˝nej powsta∏a ksià˝ka Jadwigi Czachowskiej i BeatyDorosz185, pozosta∏e publikacje istotne dla tej problematyki przedstawione zosta-∏y w pierwszej cz´Êci niniejszego artyku∏u.

178 T. Bochwic, Narodziny i dzia∏alnoÊç SolidarnoÊci OÊwiaty i Wychowania 1980–1989, Warszawa2000.179 Aktyw odwiedzi∏ Kuronia, „Polityka”, 23 X 1993.180 S. Dàbrowski, SolidarnoÊç Rolników Indywidualnych 1976–1980. Geneza, nurty, zarys dzia∏al-noÊci (opracowanie analityczne i wybór êróde∏), Wroc∏aw 1993; T. Sopel, Niezale˝ny ruch ch∏opski„SolidarnoÊç” w Polsce po∏udniowo-wschodniej w latach 1980–1989, PrzemyÊl 2000.181 A.W. Kaczorowski, Geneza niezale˝nego ch∏opskiego ruchu spo∏ecznego-zawodowego w Polsce(1976–1980) [w:] Z badaƒ nad dziejami wsi w Polsce, red. Z. Hemmerling, M. Nadolski, Warsza-wa 1990; S. Dàbrowski, Nastroje i dzia∏ania opozycyjne na wsi, „Zeszyty Muzeum Historyczne-go Polskiego Ruchu Ludowego” 1992, nr 6; idem, Dzia∏alnoÊç polityczna Êrodowisk ludowych(1977–1989) [w:] Ch∏opi, naród, kultura, t. 2, Rzeszów 1996, s. 91–110; K. Madej, Z dziejów So-lidarnoÊci RI ziemi bia∏o∏´ckiej [w:] Historia Bia∏o∏´ki i jej dzieƒ dzisiejszy, red. A. So∏tan, Warsza-wa 2002, s. 222–229.182 J. ˚aryn, Dzieje KoÊcio∏a katolickiego w Polsce (1944–1989)..., s. 378–401; A. Dudek, R. Gryz,KomuniÊci i KoÊció∏ w Polsce 1945–1989...183 H. Dàbrowski, Kryptonim „Ch∏opek” [w:] Ksi´ga Êwiadectw. Relacje skazanych na kar´ Êmierci,red. K. Madej, J. ˚aryn, J. ˚urek, Warszawa 2003 [w druku]. 184 W. Bogaczyk, Problematyka religijna w prasie wychodzàcej poza zasi´giem cenzury w latach1976–1980, Lublin 1980.185 J. Czachowska, B. Dorosz, Literatura i krytyka poza cenzurà 1977–1989, Wroc∏aw 1991.

Krzysztof Madej

248

Artyku∏ na temat „Zapisu” opublikowa∏ Leszek Szaruga, na temat ∏ódzkiego„Pulsu” – Andrzej Gawroƒski186. W 1981 r. ukaza∏ si´ artyku∏ oparty g∏ównie narozmowach z zespo∏em redakcyjnym „Robotnika”, a tak˝e wywiad z GrzegorzemBogutà – jednym z szefów Niezale˝nej Oficyny Wydawniczej NOWA. W 2001 r.„Karta” zamieÊci∏a bardzo ciekawà relacj´ drukarza pracujàcego w drugim obiegu187.

O niezale˝nych pismach, które wysz∏y ze Êrodowiska korowskiego („BiuletynInformacyjny”, „G∏os” czy „Krytyka”), pisa∏ Andrzej Friszke, Êrodowisku (pier-wotnie lubelskich) „Spotkaƒ” poÊwići∏ artyku∏ wspomnieniowy Jan Andrzej Ste-pek188. W „Rzeczpospolitej” ukaza∏ si´ w 2003 r. dodatek poÊwićony drugiemuobiegowi wydawniczemu w latach 1976–1980. Oprócz artyku∏ów Andrzeja Pacz-kowskiego i Andrzeja Kaczyƒskiego, ukazujàcych zasi´g i charakter niezale˝negoruchu wydawniczego oraz represyjnoÊç cenzury, zamieszczono tam równie˝ wspo-mnienia i relacje osób zwiàzanych z poszczególnymi tytu∏ami189. Wa˝nym u∏atwie-niem w pracy historyka zajmujàcego si´ opozycjà w PRL jest zestawienie bibliogra-ficzne niezale˝nej prasy ch∏opskiej sporzàdzone przez Zenona Kaczyƒskiego190.

RobotnicyInformacje o dzia∏alnoÊci Wolnych Zwiàzków Zawodowych i kolporta˝u nieza-

le˝nych pism (np. „Robotnika”) znaleêç mo˝na m.in. we wspomnieniach WitoldaKulerskiego, Lecha Wa∏´sy czy w wywiadzie-rzece Janusza Rolickiego ze Zbignie-wem Bujakiem191. O poczàtkach opozycji i dzia∏alnoÊci WZZ Wybrze˝a znaleêçmo˝na szereg informacji natury socjologicznej w wywiadzie z Lechem Kaczyƒskimdla miesićznika „Arcana”192. Informacje o opozycji przedsierpniowej zawarte sàw reporterskiej (opartej g∏ównie na relacjach) ksià˝ce Grzegorza Nawrockiego193.

Niezale˝ne inicjatywy spo∏eczne i intelektualneDokonana na bie˝àco ocena niezale˝nych inicjatyw ukaza∏a si´ w paryskiej

„Kulturze”194. Jeszcze w obiegu niezale˝nym opublikowano artyku∏ AndrzejaPaczkowskiego o piÊmie za∏o˝onym i prowadzonym przez Marcina Króla195.

186 A. Wirpsza [pseud. Leszek Szaruga], „Zapis”. Zarys monograficzny. Bibliografia zawartoÊci, Szcze-cin 1996; A. Gawroƒski, O ∏ódzkim „Pulsie” uwag kilka [w:] Drugi obieg. Zbiór referatów wyg∏oszo-nych na seminarium poÊwićonym niezale˝nemu ruchowi wydawniczemu w ¸odzi, ¸ódê 1991.187 „Robotnik”. Rozmowa z zespo∏em „Robotnika” Wojciecha Arkuszewskiego i Piotra Rachtana, „Tygo-dnik SolidarnoÊç”, 10 IV 1981; Jak zostaç wydawcà. Rozmowa z Grzegorzem Bogutà, ibidem, 14 VIII1981; A. Grzesiak, OpowieÊci wolnego drukarza (1979–1983), „Karta” 2001, nr 33, s. 73–116.188 A. Friszke, G∏os sumienia, „Polityka”, 17 IX 1994; J.A. Stepek, Na strychu o „Spotkaniach”,„Strych Kulturalny. Pismo literacko-artystyczne” 1994, z. 4, s. 72–77. 189 Bibu∏a. Wolne s∏owo 1976–1980, „Rzeczpospolita”, 2 VI 2003 [dodatek specjalny].190 Wykaz tytu∏ów prasy ch∏opskiej wydawanej poza zasi´giem cenzury w latach 1977–1985, oprac.Z. Kaczyƒski, „Roczniki Dziejów Ruchu Ludowego” 1992, nr 27, s. 139–143.191 W. Kulerski, Bez tytu∏u, Warszawa 1991; L. Wa∏´sa, Droga nadziei, Warszawa 1990; J. Rolicki,Zbigniew Bujak. Przepraszam za SolidarnoÊç, Warszawa 1991.192 L. Kaczyƒski, Mog∏o byç inaczej, rozmow´ przeprowadzi∏ Andrzej Nowak, „Arcana” 2000, nr 3,s. 167–186.193 G. Nawrocki, Polak z Polakiem, Warszawa 1990.194 J. Kwiatkowska, Próba bilansu niezale˝nych inicjatyw obywatelskich, „Kultura” 1979, nr 6,s. 73–85.195 J. Andrzejewski [A. Paczkowski], O poprzednim wcieleniu Res Publiki, czyli – klerk i politykaw socjalizmie, „Aneks” 1987, nr 46/47.


249

Stosunek w∏adz do Êrodowiska literatów (karanie niezale˝nych, a ho∏ubienielojalnych twórców) pokazuje tekst Andrzeja Krajewskiego w „Mówià wieki”196.O niezale˝nym ruchu harcerskim przed 1980 r. napisa∏ w cz´Êciowo autobiogra-ficznym szkicu Tomasz Strzembosz, do tej problematyki nawiàzujà równie˝ innejego teksty zamieszczone w wydanej w 2003 r. ksià˝ce. Niezale˝nemu harcerstwupoÊwićono tak˝e artyku∏ w „Tygodniku SolidarnoÊç” w 1981 r.197

Do kontaktów polskich opozycjonistów z dysydentami czechos∏owackimii w´gierskimi w latach 1976–1980 nawiàzuje rozmowa mi´dzy polskimi, w´gier-skimi i czeskimi opozycjonistami (m.in. Ákosem Engelmayerem, Zbigniewem Ja-nasem, Rudolfem Chmelem i Janem Lityƒskim) opublikowana w kwartalniku„Karta” w 2003 r.198 O dzia∏aniach Êrodowisk opozycyjnych w TrójmieÊcie przedstrajkami sierpniowymi informuje artyku∏ Arkadiusza Rybickiego. Niezale˝nedzia∏ania kulturalne i literackie wspomina Jan Krzysztof Kelus199.

Konkluzje i rekomendacjePrzedstawiony tu stan badaƒ nad opozycjà w PRL w latach 1956–1980, na-

wet pomimo jego selektywnego charakteru, uprawnia do kilku wniosków i po-stulatów badawczych. WÊród publikacji na temat opozycji przewa˝ajà prace bàdêo charakterze wspomnieniowym, bàdê te˝ oparte na materia∏ach i relacjach wy-tworzonych g∏ównie przez Êrodowiska i osoby zwiàzane z dzia∏alnoÊcià opozy-cyjnà. Da si´ tak˝e stwierdziç przewag´ opracowaƒ dotyczàcych jednych Êrodo-wisk nad innymi. Przyk∏adowo, jeÊli chodzi o opozycj´ lat szeÊçdziesiàtych,relatywnie du˝o publikacji poÊwićono Êrodowisku „komandosów” oraz organi-zacji Ruch. Z kolei w latach siedemdziesiàtych stosunkowo du˝o prac powsta∏ona temat KOR i KSS „KOR” oraz SKS, natomiast ma∏o prac poÊwićonych jestROPCiO200. Cz´Êciowo wynika∏o to z charakteru danego ruchu opozycyjnego(wićej prac jest o opozycji zwiàzanej ze Êrodowiskami inteligenckimi), formdzia∏ania (organizacje dzia∏ajàce jawnie by∏y ∏atwiejsze do poznania i opracowa-nia równie˝ dla badaczy) i tego, czy dane Êrodowisko mia∏o w swoim gronie kro-nikarza (takà osobà dla Ruchu jest z pewnoÊcià Stefan Niesio∏owski, dla PPN– Zdzis∏aw Najder, o KOR zaÊ pisa∏o wielu jego dzia∏aczy).

Gros publikacji bazuje na materia∏ach pochodzàcych ze êróde∏ dawnej opozy-cji. Dotychczas relatywnie ma∏o, zw∏aszcza dla lat siedemdziesiàtych, ukaza∏o si´publikacji opartych na êród∏ach pochodzàcych ze struktur ówczesnej w∏adzy– PZPR, MSW, administracji. Sytuacja taka wynika przede wszystkim z faktu, ˝edopiero w 2000 r. zosta∏a zdj´ta karencja archiwalna z akt by∏ej PZPR201. Z kolei

196 A. Krajewski, Twórca manipulowany, „Mówià wieki” 2001, nr 11.197 T. Strzembosz, W stron´ zachodzàcego s∏oƒca. ˚yciorysy wpisane w polskà histori´, Warszawa2003; K. Kopczyƒski, Harcerstwo niepokorne, „Tygodnik SolidarnoÊç”, 8 V 1981. 198 Pami´ç wyszehradzka, „Karta” 2003, nr 37, s. 112–130.199 A. Rybicki, 3 maja w Gdaƒsku przed sierpniem, „Tygodnik SolidarnoÊç”, 8 V 1981; [J.K. Kelus],By∏ raz dobry Êwiat... J.K. Kelus w rozmowie z Wojciechem Staszewskim (i nie tylko), Warszawa 1999.200 Obecnie tematyka ta jest przedmiotem dysertacji doktorskiej historyka wroc∏awskiego GrzegorzaWaligóry. 201 Por. A. Paczkowski, Archiwa aparatu bezpieczeƒstwa PRL jako êród∏o: co ju˝ zrobiono, co mo˝-na zbadaç, „Pami´ç i SprawiedliwoÊç” 2003, nr 3, s. 10.

Krzysztof Madej

250

dopiero od momentu rozpoczćia udost´pniania przez Instytut Pamići Narodowejmateria∏ów s∏u˝b specjalnych PRL historykom oraz przyjćiu przez Parlament RPw 1998 r. Ustawy o ochronie informacji niejawnych202 badacze uzyskali dost´p doakt by∏ej SB i MSW, zwiàzanych m.in. z inwigilacjà i rozpracowaniem opozycji203.Równie˝ udost´pnianie przez IPN materia∏ów osobom pokrzywdzonym umo˝li-wia poszerzenie wiedzy historycznej – na kanwie tych materia∏ów powstajà bo-wiem publikacje204. Innym problemem natury êród∏owej wydaje si´ dotychczasfragmentaryczne wykorzystanie archiwaliów koÊcielnych.

Te u∏atwienia w dost´pie do êróde∏ spowodujà najprawdopodobniej w ciàgunajbli˝szych lat wyrównanie asymetrii poznawczej odnoÊnie do badaƒ nad opo-zycjà, którà przedstawi∏em powy˝ej. Wydaje si´ równie˝, ˝e dost´p do akt S∏u˝-by Bezpieczeƒstwa sprzyjaç b´dzie powstawaniu opracowaƒ o charakterze regio-nalnym.

Prócz tych uwarunkowaƒ êród∏owych istotne znaczenie w badaniach nad opo-zycjà mo˝e mieç równie˝ otwieranie nowych obszarów badawczych i poszerzanieju˝ postawionych pytaƒ. Warto, by cz´Êç tych prac mia∏a charakter interdyscypli-narny i dotyczy∏a np. problemów z zakresu socjologii, psychologii spo∏eczneji teorii komunikacji j´zykowej. Ciekawe by∏yby na przyk∏ad studia nad motywa-cjami ludzi zaanga˝owanych w dzia∏alnoÊç opozycyjnà205, analizujàce j´zyk pismi wydawnictw drugoobiegowych czy opisujàce d∏ugie trwanie pewnych koncepcjii za∏o˝eƒ programowych powsta∏ych w Êrodowiskach opozycyjnych w III RP206.

Na poziomie faktografii potrzebne wydaje si´ równie˝ poszerzenie wiedzy natemat takich kwestii jak stosunek KoÊcio∏a do dzia∏aƒ opozycyjnych czy postrze-ganie polskiej opozycji przez w∏adze sowieckie.

202 Zgodnie z Ustawà o ochronie informacji niejawnych z 22 I 1999 r. (DzU 1999, nr 11, poz. 95),a zw∏aszcza jej art. 86, praktycznie wi´kszoÊç materia∏ów opatrzonych gryfami tajnoÊci przesta∏a byçtajna po up∏ywie trzech lat od wejÊcia w ˝ycie tej ustawy. 203 Cz´Êç badaczy sk∏onna jest nawet w chwili obecnej, po przeprowadzeniu cz´Êciowych badaƒ, for-mu∏owaç postulat weryfikacji dotychczasowych ustaleƒ. Por. Trzeba na nowo pisaç histori´. Z dr. hab.Januszem Kurtykà, dyrektorem krakowskiego oddzia∏u IPN – rozmawia W∏odzimierz Knap, „Dzien-nik Piàtkowy” – magazyn „Dziennika Polskiego”, 20 VI 2003. Kontrapunktem do rozwa˝aƒ nadprzydatnoÊcià akt SB w badaniach nad historià opozycji i metodykà pracy z nimi mo˝e byç polemi-ka Andrzeja Friszke z tekstem Bogus∏awa Kopki i Grzegorza Majchrzaka o reakcjach ró˝nych Êrodo-wisk w PRL na atak wojsk Uk∏adu Warszawskiego na Czechos∏owacj´ w 1968 r. A. Friszke, Wa˝nenie tylko donosy, „Rzeczpospolita”, 6–7 IX 2003; por. B. Kopka, G. Majchrzak, Ból i wstyd, ibidem,23 VII 2003. Interesujàce propozycje dotyczàce kierunków badaƒ nad opozycjà zawiera wzmianko-wany ju˝ tekst Henryka G∏´bockiego Krakowscy „cisi” i „g´gacze”...204 Np. krótkie omówienie teczki W∏adys∏awa Bartoszewskiego – Pó∏ wieku w teczkach opisane, „Ty-godnik Powszechny”, 17 II 2002; J. Morawski, Pisarz pod nadzorem. Teczka Paw∏a Jasienicy,„Rzeczpospolita”, 6–7 IV 2002. Dane na temat infiltracji opozycji przez SB znaleêç mo˝na równie˝w ksià˝ce Micha∏a Grockiego Konfidenci sà wÊród nas..., Warszawa [1993].205 Wàtek ten zosta∏ podj´ty w ksià˝ce opracowanej przez Jerzego Eislera Co nam zosta∏o z tych lat...Opozycja polityczna 1976–1980 z dzisiejszej perspektywy (Warszawa 2003), zawierajàcej wywo∏a-ne relacje opozycjonistów z lat 1976–1980. Kwestionariusz pytaƒ, do których si´ odnosili, dotyczy∏m.in. osobistych motywacji i konsekwencji tego wyboru w ˝yciu osobistym.206 Po cz´Êci takà rol´ odgrywa ksià˝ka Teresy Bochwic Narodziny i dzia∏alnoÊç SolidarnoÊci OÊwiatyi Wychowania 1980–1989... o oÊwiacie niezale˝nej w PRL (g∏ównie w latach siedemdziesiàtych), acz-kolwiek analizujàca dyskusje niezale˝nych Êrodowisk wychowawczych i edukacyjnych rozpocz´te ju˝w drugiej po∏owie lat siedemdziesiàtych, które mia∏y istotny wp∏yw na reformy oÊwiaty w III RP.


251

KRZYSZTOF MADEJ (ur. 1974) – historyk, pracownik Biura Edukacji PublicznejIPN. Zajmuje si´ historià spo∏ecznà i gospodarczà Polski po 1945 r. Opubli-kowa∏ ostatnio ksià˝k´ Spó∏dzielczoÊç mieszkaniowa. W∏adze wobec niezale˝-nej inicjatywy spo∏ecznej w latach 1961–1965 (Warszawa 2003) oraz artyku∏Siermi´˝na i dolarowa korupcja w PRL w latach 1956–1980 [w:] PRL. Trwa-nie i zmiana, red. D. Stola, M. Zaremba (Warszawa 2003). Przygotowuje dok-torat o przest´pczoÊci gospodarczej w PRL w latach 1956–1970.

Krzysztof Madej

252

Opozycja w PRL 1956–1980. Stan...

Documents

Transcript of Opozycja w PRL 1956–1980. Stan...