OLKUSZ, MIEJSCEM KULTURY I

JEJ TWÓRCÓW.

Olkusz – miasto powiatowe w woj. małopolskim. Szczyci się wielowiekową historią górnictwa rud srebra i ołowiu.

Starożytność

• Podzielone są zdania co do rodowodu Olkusza. Legenda mówi, że miasto założone zostało w starożytności przez Fenicjan i już wtedy związane było z wydobyciem kruszców. Wskazywać ma na to pierwotna nazwa miasta – Elkusz, którą najłatwiej jest objaśnić na gruncie języka fenickiego. El znaczy w nim "pan", "Bóg", a czasownik kusz – "kuć". Fenicjanie mogli przywędrować w te odległe od ich ojczyzny strony w poszukiwaniu skarbów, którymi okazały się pokłady rud srebronośnego ołowiu.

Ciekawostka

• W świetle najnowszych badań archeologicznych początki eksploatacji złóż ołowiu w Olkuszu sięgają już VIII w. p.n.e. Prawdopodobnie wiązało się to z przybyciem w tym czasie na tereny plemion celtyckich, specjalizujących się w obróbce srebra

Średniowiecze

• Na terenie Olkusza już we wczesnym średniowieczu rozwinęło się górnictwo, ze względu na płytko położone pokłady srebra. Zapewne dlatego w 965 r. miał się tu zatrzymać w czasie swej podróży z Pragi do Krakowa Ibrahim ibn Jakub.

• Według miejscowych przekazów obóz Ibrahima znajdował się obok Starego Olkusza, przy szlaku z Wrocławia do Krakowa. Początkowo osadnictwo rozwijało się na zachód od obecnego miasta, w Starym Olkuszu, który został spalony na początku XIV wieku. , kiedy uczony interpretator biblii i talmudu Szlomo Jicchaki (1040–1105) z francuskiego miasta Troyes napisał o Olkuszu:

HAELQOSI jest to miasto w państwie Polonia, które należy do ziemi Izraela, choć leży poza granicami ziemi Izraela. l wiedz, że są tam rudy złota, srebra i że w pobliżu niego znajduje się sól,

ponieważ Morze Solne (Martwe) dochodzi do tego miejsca

Pierwsza polska pisemna wzmianka pisana o Olkuszu pochodzi z 1257 r., kiedy Bolesław Wstydliwy, przenosząc klasztor klarysek z Zawichostu do Skały, obiecał wypłacać na jego utrzymanie rocznie dwie grzywny złota z dochodów za ołów olkuski. Pierwszy przywilej dla kopalń olkuskich wydany został w 1374 r. w Krakowie przez Elżbietę Łokietkównę. To, że kopalnie olkuskie starsze są od tego przywileju potwierdza zawarte w nim zdanie, że rządzić się one mają "według dawnych obyczajów" (juxta modum et consuetudinem primitus observatam). Miasto lokowane zostało na prawie niemieckim najprawdopodobniej jeszcze przed 1299 r. Akt lokacyjny miasta zaginął, wskutek czego niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty.

Jednak dokument z 1299 r., w którym kasztelan Wierzbięta nadaje "obywatelowi olkuskiemu" Henrykowi

(Henrico civi de Ilkusz) wieś Zimnodół wskazuje na posiadanie przez Olkusz już w tym czasie praw miejskich.

Natomiast Jan Długosz przypisuje założenie miasta dopiero Kazimierzowi Wielkiemu, który wobec

malejącego wydobycia kruszców w Bytomiu i Sławkowie, a rosnącej wydolności kopalń "pod wsią Elkusch" założył tu miasto, opasał je murami oraz ufundował kościół pw.

św. Andrzeja Apostoła i klasztor Augustianów.

• Informacja ta może dotyczyć ponownej lokacji Olkusza przez Kazimierza Wielkiego, natomiast prawa miejskie Olkusz otrzymał wcześniej, najprawdopodobniej od Bolesława Wstydliwego. Nastąpić to musiało między rokiem 1262 a 1299, gdyż dokument wystawiony w 1262 r. przez Bolesława Wstydliwego nie nazywa jeszcze Olkusza miastem, a drugi, z 1299 r., wzmiankuje o mieszczaninie olkuskim Henryku. Od panowania Kazimierza Wielkiego następuje intensywny rozwój Olkusza.

Miasto zostaje wówczas zaliczone do największych i najważniejszych miast Małopolski, co zawdzięczało

rozbudowie królewskich kopalń a także położeniu na szlaku Wrocław – Kraków. W roku 1356 miasto zyskuje

prawo delegowania swoich przedstawicieli do nowo powstałego Sądu Sześciu Miast, który był najwyższym

organem sądowniczym dla miast Małopolski.

• Wielu olkuszan piastowało wówczas znaczne stanowiska – Marcin Bylica był astronomem na dworze króla węgierskiego Macieja Korwina, a Marcin Biem zajmował się reformą kalendarza jako profesor Akademii Krakowskiej. W 1363 roku krakowscy starostowie witali w Olkuszu cesarza Karola IV, jadącego do Krakowa na swój ślub z Elżbietą, wnuczką Kazimierza Wielkiego.

Czasy świetności (XV–XVI) w.

• W XV wieku wyczerpaniu ulegają położone płytko pokłady surowców, wtedy to zostają wybudowane sztolnie umożliwiające wydobycie z pokładów umiejscowionych na znacznie większej głębokości. W 1551 Zygmunt II August ustanowił nowy statut dla kopalń w okolicach Olkusza. W 1579 roku uruchomiono w kamienicy położonej na Rynku mennicę królewską, która działała do 1601 r.

Spadek znaczenia (XVII w.)• Kres świetności miasta nastał wraz z nadejściem

XVII wieku: wtedy to górnicy zaczęli podkopywać zabudowania miejskie, ponieważ uległy wyczerpaniem złoża kruszców. Do całkowitej klęski przyczynił się potop szwedzki – olkuscy gwarkowie zostali zabrani przez Szwedów do wykonania podkopów pod klasztor na Jasnej Górze, gdzie wszyscy zginęli. W dodatku zaniedbane i zamulone sztolnie spowodowały zalanie kopalń. Przez miasto kilkakrotnie wówczas przetaczały się pożary, które zniszczyły większość zabudowań.

Koniec

Prezentacje wykonali: Mateusz Gieszczyk kl.6B Kacper Walnik kl.6B