1514 |

Szczegółowe defi nicje i charakterystyka substancji zapachowych otrzymywa-

nych z roślin zawarte są w normie ISO 9235

„Aromatic natural raw materials – Voca-

bulary”, której najnowszą wersję opubli-kowano w 2013 r. Wersja polska Norma ISO-PN-86497, 1998 „Naturalne surowce zapachowe i aromatyczne. Terminologia” została opracowana na podstawie normy ISO z 1997 r.

Według ISO olejek eteryczny to produkt

otrzymany z roślin lub ich części:

• przez destylację z wodą (hydrodesty-lacja); destylację wodno-parową lub parą wodną,

• w procesie mechanicznym z naowoc-ni (owocni) owoców cytrusowych, zwanej skórką,

• przez suchą destylację, oddzielany od warstwy wodnej metodami fi -zycznymi.

Tak sformułowana defi nicja nie budzi żadnych wątpliwości co do pochodzenia i metod otrzymywania olejków eterycznych. Tym samym eliminuje z produktów okre-ślanych tą nazwą wszystkie otrzymywane innymi metodami, a szczególnie metoda-mi ekstrakcji. Są one szczegółowo opisane w tej samej normie. Warto dodać, że w normie ISO 3218 (2014) „Essential Oils – Principles of nomenclature” przyjmuje się, że w nazwie olejku musi pojawić się słowo „eteryczny” (ang. Essential, fr. Essentielle), co oznacza, że prawidłowa nazwa olej-ku lawendowego brzmi „olejek eteryczny z lawendy” (lub „olejek eteryczny lawendo-wy” ang. Essential oil of lavender, fr. Huile essentielle de lavande).

Olejki eteryczne to lotne produkty roślinne otrzymywane w zależności od su-rowca z różnych części roślin – kwiatów, owoców, nasion, liści, kory, drewna, ga-łązek, całego ziela, korzeni (2,3). W wielu przypadkach ta sama roślina wytwarza

kilka różnych olejków. Przykładami mogą być olejki z cytrusów, które obejmują róż-ne olejki wytworzone ze skórki owoców, z kwiatów (neroli) i z liści(petitgrain), olej-ki z cynamonowca – różne z kory i z liści, podobnie goździkowca – różne z wysuszo-nych pąków kwiatowych i liści itd. Zgodnie ze wspomnianą wyżej normą ISO 3218, w każdym przypadku, gdy z rośliny można otrzymać więcej niż jeden olejek eterycz-ny, konieczne jest podanie w nazwie olej-ku z jakiej części rośliny został otrzymany. Np. olejek eteryczny cynamonowy z kory i olejek eteryczny cynamonowy z liści. Brak szczegółowej wiedzy na ten temat, zarówno wśród konsumentów, jak i często pracowni-ków przemysłu, w którym stosuje się olejki, powoduje szereg nieporozumień, a także nadużyć (4). Warto przy okazji dodać, że do celów prawnych i handlowych w przemyśle kosmetycznym istnieje obowiązek stoso-wania nazewnictwa składników według systemu INCI (International Nomenclature

of Cosmetic Ingredients). W tym systemie uwzględnione są podane wyżej zasady na-zewnictwa w stosunku do olejków (np. ko-nieczność podania łacińskiej nazwy rośliny i jej części, z której olejek otrzymano) i tak w przypadku olejków cynamonowych będą to Zinnamomum Zeylanicum Bark Oil i Zin-namomum Zeylanicum Leaf Oil. W odnie-sieniu do olejków cytrusowych dodatkowo należy określić sposób otrzymania. W zasa-dzie przyjmuje się, że olejki te są wytłacza-ne lub odwirowywane ze skórek owoców. Jednakże wysokie ceny niektórych olejków cytrusowych (grejpfrutowy, mandarynkowy) przy dużym zapotrzebowaniu powodują, że wytłoki poddaje się destylacji z parą wod-ną, otrzymując dodatkową porcję olejku, ale o wiele niższej jakości. Taki olejek powinien być opisany jako „destylowany”.

Ten sam problem precyzyjnego określe-nia jakości powstaje w związku z różnorod-nością olejków, wynikającą z ich pochodze-nia i metod wytwarzania. Pochodzenie ma istotny wpływ na jakość olejków. Ta sama róża z gatunku Rosa damascena, a więc najszlachetniejszego gatunku róży, da inny olejek z upraw w dolinie róż w Bułgarii (najcenniejsze) niż z Turcji czy Maroka. Naj-wyżej ceniony francuski olejek eteryczny z lawendy Lavandula angustifolia ma wyraź-nie inny zapach niż ten sam olejek z upraw

na Bałkanach czy w północnej Afryce lub Chinach. W wielu przypadkach pochodze-nie geografi czne jest tak istotne, że mamy do czynienia z praktycznie różnymi olejka-mi. Wtedy norma ISO wymaga podawania w nazwie kraju pochodzenia np. olejek ete-ryczny z czarnego pieprzu z Indii i olejek eteryczny z czarnego pieprzu z Madagaska-ru. Ta zasada jest również stosowana do olejków specjalnych odmian, uprawianych tylko na niewielkich obszarach (np. Olejek eteryczny lawendowy Mailette – specyfi cz-na odmiana pochodząca z Prowansji). Me-tody wytwarzania, choć oparte o tą samą, znaną od ponad 5000 lat zasadę destylacji z wodą lub parą wodną, mogą dawać olej-ki o różnej jakości, wynikające ze sposobu zbioru, transportu i przechowywania su-rowca, poziomu technicznego aparatury do destylacji itd. Inny będzie olejek mięty pieprzowej otrzymany w polowej destylarni na rodzinnej plantacji w Wietnamie od tego samego wyprodukowanego w zmechanizo-wanej destylarni w USA, obsługującej plan-tacje o powierzchni kilkuset hektarów. Rów-nież warunki klimatyczne, techniki suszenia (na plantacji, w zmechanizowanych suszar-niach) jeśli są niezbędne, metody fermenta-cji i inne procesy, indywidualne dla każdego olejku, mają ogromny wpływ na efekt koń-cowy, czyli jakość zapachową olejku.

Jeszcze większe różnice w zapachu i w składzie występują w olejkach z róż-nych chemotypów tej samej rośliny. Przy-kładem mogą być chemotypy olejku bazy-liowego (z Ocimum basilicum L.) – linalo-lowy, metylochawikolowy, linalolowo-me-tylochawikolowy, linalolowo-eugenolowy i linalolowo-cynamonowy. Norma ISO nakazuje podawanie przy nazwie olejku jego chemotypu. Dodatkowo problem nazewnictwa komplikuje używanie w ję-zyku potocznym i nazwach handlowych tego samego określenia do olejków z róż-nych odmian rośliny. Dobrym przykładem jest nadal olejek bazyliowy otrzymywany z odmian Ocimum gratisimum, Ocimum

canum, Ocimum minimum i odmiany Reu-

nion. Różnią się one istotnie składem, a więc i zapachem. Co prawda ten ostatni problem rozwiązuje obowiązek stosowa-nia nazw INCI, ale to dotyczy tylko ko-smetyków i niebawem wyrobów chemii gospodarczej. W innych obszarach, gdzie stosuje się olejki eteryczne, o pomyłki i nadużycia bardzo łatwo.

Warto w tym miejscu dodać, że prawie wszystkie olejki są objęte tzw. Normami Przedmiotowymi ISO czyli normami, które opisują właściwości poszczególnych olejków. Ich zestawienie obejmujące nazwę łacińską rośliny, rodzinę, nazwę potoczną angielską

i inne roślinne substancje zapachowe stosowane w perfumerii, kosmetykach i innych wyrobach, którym nadaje się zapach

Olejki eteryczne

Olejki eteryczne stanowią najliczniejszą grupę roślinnych substancji zapachowych stosowanych w kompozycjach zapachowych do perfumowania wyrobów i otoczenia człowieka. Są również powszechnie stosowane w produkcji aromatów spożywczych. Ich liczba i różnorodność powodują, że są często błędnie traktowane w literaturze popularnej, ale także i w artykułach technicznych, jako uniwersalne określenie wszystkich substancji zapachowych otrzymywanych z roślin (1).

Dr inż. Władysław S. BrudPollena-Aroma Sp. z o.o.

e-wydanie do pobrania na: www.farmacom.com.pl 3/20153/2015 e-wydanie do pobrania na: www.farmacom.com.pl

Jaśmin Maroko

Fot. Władysław S. Brud

16 | 17

i francuską, numer normy przedmiotowej i opis części rośliny z której olejki otrzymano zawiera Norma ISO 4720 „Essential Oils – Nomenclature”. Poza tym Komitet Technicz-ny ISO TC-54 Olejki Eteryczne ustala również normy metodyczne dotyczące sposobów badania parametrów zawartych w normach przedmiotowych. Najważniejszym elemen-tem tych ostatnich jest chromatogram gazo-wy i zawartość głównych składników. Oczy-wiście biorąc pod uwagę różnice w składzie olejków, wynikające z wielu przyczyn, w tym także warunków klimatycznych w danym roku, dane w normie obejmują pewien za-kres wartości. Stąd też olejek zgodny z nor-mą nie zawsze będzie zgodny z wymaganą jakością zapachową. Dlatego prawidłowy do-bór olejków do określonych celów wymaga doskonałego zaplecza analitycznego z MS--GLC i kadry wykwalifi kowanych perfumia-rzy, którzy potrafi ą ocenić zapach i jego zgodność z wzorcem.

Poza samymi olejkami w wersji pierwot-nej, czyli otrzymanej bezpośrednio z surowca roślinnego, w kompozycjach zapachowych i innych produktach stosuje się produkty przerobu olejków eterycznych. Kategorię produktów naturalnych zachowują tylko te produkty przerobu olejków eterycznych, któ-re poddano wyłącznie fi zycznym procesom technologicznym (destylacja, rektyfi kacja, krystalizacja itp.). Wszystkie one są dokładnie zdefi niowane we wspomnianej wyżej normie ISO 9235. Dla przykładu można podać:

• olejek eteryczny rektyfi kowany – olejek eteryczny poddany destylacji frakcjonowanej w celu zmiany za-wartości określonych składników,

• olejek eteryczny odterpenowany – olejek eteryczny, z którego usunięto

większość węglowodorów monoter-penowych,

• olejek eteryczny odseskwiterpeno-

wany – olejek eteryczny, z którego usunięto większość węglowodorów mono i seskwiterpenowych,

• olejek eteryczny zubożony – olejek eteryczny, z którego składnik „x” zo-stał częściowo lub całkowicie usunięty,

• olejek wielokrotnie frakcjonowany – olejek eteryczny, w którym zwiększo-no zawartość wybranych składników metodami fi zycznymi.

Produktami pochodnymi olejków są tak-że izolaty, czyli pojedyncze składniki wyod-rębnione metodami fi zycznymi. Przykładem izolatu jest mentol otrzymywany przez kry-stalizację z olejku Mentha arvensis głównie w Indiach i w Chinach.

Osobnym zagadnieniem jest niezwykle modne i niestety nadużywane w celach mar-ketingowych określenie „ekologiczne” lub „organiczne” (4). W odniesieniu do olejków otrzymywanych przez destylację z parą wod-ną te określenia nie mają praktycznie żad-nego znaczenia, ponieważ w procesie tech-nologicznym olejek zostaje oczyszczony np. z pestycydów czy insektycydów. Z tego po-wodu nie ma żadnej możliwości analityczne-go stwierdzenia, czy olejek pochodzi z planta-cji „organicznej”, czy nie. Nie dotyczy to olej-ków cytrusowych wytłaczanych, ponieważ wszystkie zastosowane środki ochrony roślin zostają na skórkach owoców i pojawiają się w olejkach. Stąd np. ważne jest oznaczanie pestycydów w olejkach cytrusowych przezna-czonych do celów spożywczych.

Do produktów klasyfi kowanych po-dobnie jak olejki eteryczne należą wody pozostałe w procesie destylacji materiału

roślinnego z parą wodną i oddzieleniu olej-ku. Choć na ogół są zawracane do procesu, mogą być wydzielane i stosowane w ko-smetykach. Są to tzw.:

Wody aromatyczne (Podestylacyjne)

Destylaty wodne pozostające w proce-sie destylacji z parą wodną po oddzieleniu olejku eterycznego. (np. woda różana, woda lawendowa, woda neroli).

Wszystkie inne roślinne substancje za-

pachowe, otrzymywane innymi metodami

niż opisane powyżej, nie są olejkami ete-

rycznymi.

Dotyczy to przede wszystkim produk-tów otrzymywanych przez ekstrakcję. Na-leżą do nich:

KonkretyOtrzymywane z materiału roślinnego

poprzez ekstrakcję rozpuszczalnikiem nie-polarnym (benzyna, eter naftowy, heksan itp.) i oddestylowanie rozpuszczalnika (czę-sto pod zmniejszonym ciśnieniem). Stano-wią mieszaninę składników lotnych (zapa-chowych) i wosków. Stałe lub półpłynne, woskowate. np. konkret jaśminu, konkret fi ołka, konkret róży, konkret lawendy.

PomadyOtrzymywane z materiału roślinnego

poprzez ekstrakcję tłuszczem na gorąco lub na zimno (metoda enfl eurage). W takiej formie były stosowane w starożytności jako gotowe perfumy. Były produkowane z poje-dynczych roślin lub mieszanin. Konsysten-cja zależna od użytego tłuszczu. Np. poma-da z tuberozy, pomada jaśminowa.

AbsolutyOtrzymywane przez ekstrakcję konkre-

tów i pomad alkoholem etylowym i odde-stylowanie rozpuszczalnika. Produkowane z roślin, których ze względów technicz-nych lub ekonomicznych nie daje się destylować z parą wodną. Gęste ciecze, często, w celu poprawienia konsystencji, stosowane z dodatkiem rozpuszczalnika kosmetycznego (glikol dwupropylenowy, mirystynian izopropylu) i błędnie nazywa-ne „olejkami”. Nie mogą być stosowane

w aromaterapii. Wyłącznie w formie ab-solutów występują m.in. jaśmin, tuberoza, fi ołek, mech dębowy i drzewny. W niektó-rych przypadkach w perfumerii stosuje się równocześnie olejki i absoluty np. róży, neroli, lawendy. Różnią się istotnie skła-dem i zapachem, często absolut daje lep-sze efekty zapachowe niż olejek.

Żywice i inne wydzielinyProdukty wydzielane przez rośliny samo-

istnie lub po skaleczeniu: guma (np. guma arabska), gumożywica (np. guma szelako-wa, benzoe), gumoolejkożywica (mirra, gal-banum, olibanum, opoponax), olejkożywica (sosnowa, gurjum), balsam (peruwiański, tolutański, styraks). Różnią się zawartością wielocukrów (gumy) i składników żywicz-nych. Bardzo rzadko stosowane w perfume-rii w formie nieprzerobionej. Stanowią pół-produkt w procesach destylacji (olejki) lub ekstrakcji (rezinoidy, nastawy, ekstrakty).

RezinoidyProdukty ekstrakcji żywic i innych wy-

dzielin rozpuszczalnikiem niepolarnym – glikol dwupropylenowy lub ftalan (z całko-witym lub częściowym usunięciem rozpusz-czalnika). Np. rezinoid galbanum, rezinoid mirra, rezinoid olibanum.

TinkturyZwane „nalewkami” lub błędnie „na-

stawami”, otrzymywane przez macerację surowca roślinnego alkoholem etylowym lub innym rozpuszczalnikiem. Np. tinktura waniliowa, tinktura tonka.

Koncentraty lotneOtrzymywane przez wymrażanie lotnych

substancji zapachowych wydzielających się w procesie zagęszczania soków owoco-wych. Zawierają niskocząsteczkowe sub-stancje zapachowe, głównie estry alifatycz-ne. Stosowane w aromatach spożywczych i w perfumerii do zapachów „owocowych”. Np. koncentrat jabłkowy, koncentrat gruszkowy.

Produkty procesów mikrobiologicznych

W perfumerii w praktyce stosuje się tylko olejek drożdży winnych otrzymy-wany z drożdży pozostałych po fermen-tacji wina. Niektóre składniki aromatów spożywczych są otrzymywane tą metodą i uznawane za naturalne.

Żadne z wymienionych wyżej sub-stancji nie mogą być nazywane olejkami eterycznymi. Jest to szczególnie istotne w dwu obszarach. Po pierwsze w aromate-rapii, w której olejki eteryczne stosuje się jako substancje czynne . W tej dziedzinie pod żadnym pozorem nie dopuszcza się produktów, które miały kontakt z rozpusz-czalnikami petrochemicznymi lub są roz-tworami substancji zapachowych w tych rozpuszczalnikach. Dlatego też oczywistym fałszerstwem jest nazywanie olejkiem eterycznym jaśminu roztworu absolutu w glikolu dwupropylenowy lub ftalanie. Nie ma olejków eterycznych jaśminu, tubero-zy, mchu dębowego itp. Warto dodać, że są pachnące rośliny, z których, poza me-todami chromatografi cznymi (headspace – do celów analitycznych), nie można przy pomocy żadnej opłacalnej technologii wy-dobyć lotnych składników zapachowych. Można tu wymienić tak popularne zapachy jak: bez, konwalia, orchidea, kwiaty fi ołka, wrzos, piżmo itd. Olejki sprzedawane z ta-kimi nazwami to najczęściej syntetyczne kompozycje zapachowe. Pewnym wyjąt-kiem są wspomniane wyżej koncentraty lotne, które w zasadzie spełniają wyma-gania czystości biologicznej stawianej

olejkom eterycznym. Są one jednak stoso-wane głównie w aromatach spożywczych. Dyskusyjne są jeszcze dwie grupy pro-duktów. Pierwsza z nich to ekstrakty przy pomocy ciekłego dwutlenku węgla. W za-sadzie po ekstrakcji rozpuszczalnik odpa-rowuje w całości, ale tylko jeśli był abso-lutnie pozbawiony zanieczyszczeń. A jest to przecież produkt syntezy chemicznej. Druga grupa to produkty otrzymane w pro-cesach biotechnologicznych. O ile olejek drożdży winnych, od dawna znany i stoso-wany, nie budzi wątpliwości ze względu na całkowicie naturalny sposób otrzymywania surowca, o tyle produkty zapachowe, otrzy-mywane w procesach biotechnologicznych z użyciem mikroorganizmów, dotąd uzna-wanych za „naturalne” (ważne w aroma-tach spożywczych), zaczynają budzić wąt-pliwości. Jak się bowiem okazuje, produ-cenci w celu uzyskania lepszej wydajności i jakości wprowadzają do procesu czynne mikroorganizmy genetycznie modyfi ko-wane. Ta sytuacja rodzi problem, będący przedmiotem żywej dyskusji.

O ile z punktu widzenia kompozycji za-pachowych, stosowanych w standardowych produktach, wymagających nadania przy-jemnego zapachu, wszystkie wymienione wyżej substancje zapachowe mogą znaleźć zastosowanie, o tyle w kilku dziedzinach tylko olejki eteryczne zdefi niowane, jak podano wyżej, mogą spełnić wymagania odbiorców. Dotyczy to w pierwszym rzędzie aromaterapii, gdzie dopuszczalne jest sto-sowanie wyłącznie olejków eterycznych, ale także kosmeceutyków i kosmetyków „natu-ralnych”, w których składniki syntetyczne nie są akceptowane. Oczywiście olejki ete-ryczne są stosowane w aromatach spożyw-czych. Dlatego tak istotna jest powszechna znajomość wszystkich cech charaktery-stycznych poszczególnych rodzajów sub-stancji zapachowych i różnic, jakie między nimi występują, a szczególnie znajomość ich jakości (4).

Literatura1. Blezień-Ruszaj M.: „Świat Przemysłu Kosmety-

cznego”, 2015 nr 2 s. 56-60.

2. Brud W.S., Konopacka-Brud I.: Podstawy Perfumerii. Łódź, 2009.

3. Brud W.S., Konopacka-Brud I.: Pachnąca Apteka – Tajemnice Aromaterapii. Wyd. III.Łódź, 2008.

4. Brud W.S.: Wymagania jakościowe dotyczące olejków eterycznych stosowanych w przemyśle kosmetycznym i chemii gospodarczej. „SOFW Journal”, wyd.polskie, 2009 nr 4 s. 12-24.

e-wydanie do pobrania na: www.farmacom.com.pl 3/20153/2015 e-wydanie do pobrania na: www.farmacom.com.pl

Pole lawendy Kawon Gostyn

Rozmaryn Monaco Fot. Władysław S. Brud

Fot. Władysław S. Brud