1. klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek Il. 1. Johann Wolfgang Goethe i Friedrich Schiller, Ra temperamentw, luty 1799, akwarela i tusz na papierze

2. Olaf Mller goethe i zasady wiata barw J ohann Wolfgang Goethe jest jedynym wycinka. W czci h i s t o r y c z n e j pisze nym spostrzeeniom, jakich mona dokona poet na kuli ziemskiej, ktry odway o dziejach myli naukowej dotyczcej barw chodnym okiem empirycznego badacza. si dokona zamachu na ugruntowan od antyku po pocztek XIX wieku. Chwali Podway natomiast zasadno wnioskw teori z dziedziny nauk przyrodniczych. licznych prekursorw wasnych teorii i opi- wysnuwanych z owych spostrzee. I chocia, W swoim najobszerniejszym dziele Farbenleh- suje, jak niecnych sposobw imali si zwolen- podobnie jak Newtona, Goethego interesoway re (Nauka o barwach) z 1810 roku przeprowadza nicy szkoy Newtona, by na si przekona do take farby z warsztatu malarskiego, kolory atak na Optyk (1704) Isaaca Newtona. swojej teorii barw. powierzchni przedmiotw, przede wszystkim koncentrowa si na przemijajcych, nie- Farbenlehre skada si z trzech czci: w d y - Cho na rozpraw Goethego ciskaj gromy trwaych barwach, ktre rejestruje wzrok: na d a k t y c z n e j Goethe opisuje niezmie- rozzoszczeni fizycy, ignoruj j mionicy bkicie nieba, zachodach soca, barwnych rzone bogactwo zjawisk barwnych i eks- poezji, a psychoanalitycy najchtniej zoba- cieniach, na tczy i kolorowych zjawiskach, perymentw z kolorami. Ju w ten sposb czyliby jej autora u siebie na kozetce, on sam jakie mona wyczarowa za pomoc szklanego pragnie podway teori Newtona, poniewa uwaa Farbenlehre za waniejsze od wielu i wodnego pryzmatu. zdaniem autora opiera si ona jedynie na swoich dramatw. Mia racj. niewystarczajcym, wybirczym, jednostron- podstawowy eksperyment nym podejciu do zjawisk kolorystycznych. Goethe nie by szalony. Co prawda zgasza newtona W czci p o l e m i c z n e j zamieszcza estetyczny, a nawet moralny sprzeciw wobec Zajrzyjmy Newtonowi przez rami podczas tumaczenie najistotniejszej rozprawy New- eksperymentw Newtona z biaym i barwnym jego pracy w laboratorium (il. 2). W pikny tona, i to celowo jak najdrobniejszym drukiem, wiatem; uwaa e mczenie natury, ktrego soneczny dzie zaciemnia on pooony od po czym tu pod nim, du czcionk, tamten si w nich dopuszcza, jest nie w po- poudnia pokj, wywierca w drewnianej przedstawia wasn krytyk powyszego rzdku. Nie zaprzecza jednak niepodwaal- okiennicy malek okrg dziurk, bezpo- autoportret [25-26] 2008-2009 | 5

3. oprac.: m. herder Dziki skrupulatnym pomiarom i obli- si z niego i zaczyna przeprowadza wasne czeniom Newton odkrywa, e szeroko dowiadczenia, rnicujc parametry Newto- Il. 2. Podstawowy eksperyment Newtona (opracowanie pochwyconego widma zachowuje si w prze- nowskiego eksperymentu. kolorystyczne na podstawie rysunku ze szkicownika widywalny sposb, czyli daje si wyliczy Newtona) z geometrycznych parametrw, takich jak Dokonuje przy tej okazji zdumiewajcego wymiary Soca, promie przesony czy odkrycia: jeliby konsekwentnie zamieni rednio za tak uzyskan przyson ustawia odlego od tablicy. Dziwi go jedynie dugo pozycje wiata i ciemnoci w eksperymencie szklany pryzmat i w odlegoci dwudziestu widma i jego barwno. A jeliby przesun Newtona, czyli zamiast przez przeson do dwch stp od niego bia tablic, na ktrej po nim oczyma wyobrani, przespacero- ciemni (jak Newton) przepuci wiato so- w odpowiednim miejscu stara si pochwy- wa si wzrokiem po przechodzcych jedne neczne przez odwrotno przesony nazwij- ci wiato soneczne, ktre przedostao si w drugie kolorowych obszarach, nasunie si my j zacieniaczem pojawi si rnokolo- przez otwr i zgodnie z prawem odbicia (pra- przypuszczenie, e rnokolorowe promienie rowe spektrum, rwnie barwne i intensywne wo Snelliusa) zmienio kierunek padania. musiay si wydosta z pryzmatu w nieco jak u fizyka, lecz w odmiennych kolorach! Newton dostrzega dwie rzeczy: pochwycona odmiennych kierunkach (il. 2). Precyzujc Goethe otrzymuje dokadne wietlna plama nie jest biaa, lecz tczo- przeciwiestwo widma Newtonowskiego, wobarwna, ponadto nie jest okrga, lecz Pryzmat rozszczepia zatem bezbarwne jego negatyw. Zamiast spektrum w kolorach: jej dugo staje si piciokrotnie wiksza wiato (promie soca padajcy na przez od szerokoci. Na jednym kocu w pasek przeson) na promienie wietlne o r- jest ciemnoniebieski, na drugim czerwony. nych kolorach, przy czym ciemnoniebieski Pomidzy tymi dwoma kolorami pojawia pokonuje dusz drog ni bkit, bkit ni ciemnoniebieskim, bkitnym, zielonym, si bkit, ziele i . Oczywicie przejcia zielony i tak dalej. W skrcie biae wiato tym, czerwonym (il. 4 u gry i il. 12) midzy nimi s pynne, lecz aby nie wspomi- soneczne okazuje si mieszanin promieni na za kadym razem rozmaitoci odcieni, o rnych barwach, ktre po drodze przez Goethe uzyskuje (przy zamianie pozycji wia- przyjmijmy, e schematycznie spektrum to pryzmat zaamuj si na rne sposoby. Aby ta i ciemnoci) spektrum komplementarne, wyglda nastpujco: sprawdzi t teori w praktyce, Newton stara w kolorach: si z powrotem poczy rnorodne pro- mienie w jeden, skupiajc je w mrocznych warunkach swej ciemni za pomoc soczewki. Wynikiem jest biaa plamka wietlna, ktra tym, czerwonym, purpurowym, ciemno- wobec tego musi stanowi mieszanin rozma- niebieskim, bkitnym (il. 4 u dou i il. 13). cd. artykuu na s. 10 itych barw (jest to tak zwana synteza bieli). Tyle Newton. odwrotny eksperyment goethego herzogin anna amalia bibliothek Non sequitur! wykrzykuje Goethe. Lecz klassik stiftung weimar/ zamiast, niczym wieczni sceptycy, narze- ka, siedzc w wygodnym fotelu, podrywa fot.: i. nussbaumer Il. 4. U gry: spektrum Newtona, fragment akwareli Il. 3. Spektrum Newtona Goethego (zob. il. 10). Poniej: komplementarne spektrum Goethego, frag- ment akwareli Goethego (zob. il. 10). autoportret [25-26] 2008-2009 | 6

4. oprac.: m. herder Il. 5. Powsta- wanie koa barw Newtona z podunego widma barw- nego koo barw newtona okrna odpowied poety Mimo redukcji podyktowanej konwencj, Autorem jednego z pierwszych k barw jest Koo barwne Goethego (il. 7) zawiera z siedmiu do piciu kolorw, Goethe pozwala Isaac Newton. W Optyce buduje koo z sied- o jeden kolor mniej ni Newtonowskie, sobie wprowadzi swj wasny, ulubiony, miu oddzielnych kolorw, ktre wybiera przy czym przypatrzywszy mu si dokad- ktrego brak u Newtona purpur. To znacz- z podunego pasa uzyskanego przez siebie nie, moemy stwierdzi, e jest to tylko nie wicej ni przyjcie innej konwencji to widma. Liczba barw, na ktre si zdecydowa kwestia podziaw; w istocie roztacza ono rewolucja. Mona by rzec, e Goethe rozcina i granice midzy nimi wydaj si wynikiem szersz palet barw. Goethe redukuje licz- Newtonowskie koo kolorw, by zrobi w nim nieco apodyktycznej decyzji (zob. ramka b kolorw do piciu, jako e w miejsce miejsce w znajomym ju punkcie D (il. 8) Okrna odpowied poety). Newton stara si trjki: ciemnoniebieski bkit fiolet swojemu pupilkowi: purpurze. Ponadto tak nawiza sidemk kolorw do harmonij- (Caeruleus, Indicus, Violaceus) rozr- przekrca swoje koo, by znalaza si ona nych proporcji siedmiu tonw z muzycznej nia tylko dwa: ciemnoniebieski i fiolet, nie, jak u fizyka, na jakiej tam 10.40, lecz oktawy. Prcz tego koo miao pomc mala- a w miejsce Newtonowskiej pary kolo- w najwaniejszym punkcie zegarowej tarczy: rzom w mieszaniu farb. rw: czerwony pomaraczowy (Rubeus, w samo poudnie, na godzinie 12.00. Z pen Aureus), proponuje jeden: czerwonopoma- wiadomoci zwiecza swe koo purpur. W jaki sposb Newton utworzy koo barw? raczowy. Miejsca ci s jednak spraw U jej stp, te w wanym miejscu, plasuje si To atwe: podune spektrum potraktowa umown; w przypadku tonw czerwonych ziele. Aby zrozumie dlaczego, trzeba si niczym rozwakowane ciasto i zlepi je i bkitnych badacze przystali na rnice nieco zagbi w Nauk o barwach (zob. ram- zgrabnie w precel. Kraniec czerwonopoma- si konwencje, natomiast przy ci i ziele- ka Koo barw Goethego w wietle jego wasnej raczowy (Rubeus) poczy prawie na si ni na tak sam. o barwach nauki). z niebieskofioletowym (Violaceus) w punkcie D (il. 5). Tam spotykaj si z sob kolory, j. w. goethe, die schriften zur naturwissenschaft, leopoldina-ausgabe, weimar 1947 oprac.: m. herder ktre wedug niego nie s sobie bliskie i tylko na pierwszy rzut oka wydaj si bardziej spokrewnione ni w rzeczywistoci. W schemacie zabrako miejsca na ulubion przez Goethego purpur co ma on za ze obojtnemu fizykowi. Podobnie jak to, e w nie tylko ma j za nic, ale take pozwala jej przepa w arbitralnie wyznaczonym punk- cie D swego barwnego koa (jeli wyobrazi- my sobie je jako tarcz zegarow, punkt D znajdzie si tam, gdzie krtka wskazwka o godzinie 10.40). Il. 6. Koo barw herzogin anna amalia bibliothek Newtona z 1704 klassik stiftung weimar/ roku Il. 7. Koo barw Goethego. Rekonstrukcja: Rupprecht Matthaei, 1932 Il. 8. Aby stworzy z koa barw Newtona (il. 6) koo Goethego (il. 7), naley je rozci w punkcie D i roz- dzieli, uzyskujc miejsce na kolor purpurowy i. newton, optics: or, a treatise of the reflections, refractions, inflections and colours of light, 1704 [w:] opera quae extant omnia, stuttgart 1964

5. Il. 9. Omioczciowe koo barw Goethego, akwarela Goethego, 5 lutego 1829 wcale nie doprowadzi- koo barw goethego w wietle jego oby go to do bankructwa. wasnej o barwach nauki By moe da si wytuma- Goethe stworzy swe koo barw, by zaprowa- czy t decyzj hipotez, dzi porzdek w chaosie wiata barw i czy- e nie chcia si narazi telnie przedstawi wasne teorie. Ma ono wspczesnym sobie niewiele wsplnego ze spektrum Newtona. malarzom, ktrzy wanie Po prawej, na ilustracji 10 wida nieoficjal- rozsmakowali si w bardzo n, prbn wersj koa z ilustracji 7. Rysu- oszczdnej, zredukowanej nek nosi enigmatyczny tytu Symboliczne palecie? Newton poszuki- przyblianie magnesu i sugeruje, e Goethe wa poplecznikw i mia stara si przypisa barwom struktur dwu- nadziej znale ich wrd biegunow, tak sam, jaka istnieje przy malarskiej braci, stoj- zjawiskach magnetycznych zachodzcych cej znacznie bliej nauk w polu pomidzy pnocnym a poudniowym klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek przyrodniczych ni dzi. biegunem magnetycznym. Zaleao mu, by zrobi wraenie, e jego teoria Dwa rwnorzdne bieguny, pomidzy ktry- bazuje na zredukowanej mi zawiera si cay wiat barw, to dla Goethe- liczbie kolorw podstawo- go biae wiato i czarna ciemno. Zjawiska wych, z ktrych wynika caa kolorystyczne bior w nich swj pocztek, reszta, podczas gdy tak na- powstajc w obecnoci elementw przymie- prawd jeli wolno si tak wajcych, tak jak mleczne szko, mga, mtna wyrazi drobnym drukiem woda, cienki papier. Czynniki te utrudniaj postuluje nieskoczon przepyw wiata, jednoczenie go nie bloku- liczb podstawowych barw. jc. Goethe proponuje dwa sposoby wyczaro- o nieskoczonoci odcieni w koach wywania kolorw: patrze w ciemno przez barw Nie inaczej podchodzi do nich Goethe, i to pprzeroczyst, podwietlon substancj, Trudno jest wydrukowa bogactwo odcieni; nie tylko w teorii. W swoim wydrukowanym aby zobaczy niebiesko; patrze w wiato za czasw Goethego i Newtona byo to prak- w kolorze kole barwnym nie mg przedsta- przez niepodwietlon pprzeroczyst tycznie niemoliwe. Czy fakt ten tumaczy, wi cigego przechodzenia jednej barwy substancj by zobaczy . dlaczego koa obu badaczy s zredukowane w drug. Zrobi to natomiast na rysunku od- do szeciu czy siedmiu barw? Nie. Newton rcznym. Ilustracja 9 przedstawia akwarel, To pierwsze zdarza si choby w grach po- w ogle nie opublikowa swego koa dru- ktr osiemdziesicioletni Goethe namalo- ronitych ciemnym lasem, ktry w dni o nie- kiem, by na to o wiele za, hmm... oszczd- wa 5 lutego 1829 roku. Archiwici w Weima- wielkiej przejrzystoci powietrza z dala wyda- ny. Przynajmniej w czarno-biaym, ktre rze mylnie nazwali j Omioczciowe koo je si niebieski. W tym wypadku potrzebnym opublikowa, mg przecie sobie pozwoli barwne. Prosz policzy: ile kolorw chcia elementem jest powietrze, ktre staje na na bardziej szczegowy podzia i sza barw pokaza nam Goethe? drodze midzy patrzcym a ciemnoci lasu. autoportret [25-26] 2008-2009 | 8

6. Il. 10. Symboliczne przyblienie magnesu. Akwarela Goethego, Jena, 15 listopada 1798 Kiedy patrzcy zwikszy dystans, zwikszy si te nieprzejrzysto substancji, w wyni- ku czego gry zbledn, pojaniej, cho nie utrac bkitnawego odcienia. Jeli natomiast substancja si rozrzedzi, bkit nasyci si, zmieniajc w jak mwi poeta przepikny fiolet. Po prawej stronie akwareli Goethego (il. 10) wida barwny pasek, na ktrym rozgry- waj si opisane wyej efekty kolorystyczne: od jasnobkitnego na grze, a po nasyco- ny fiolet na dole. Czy Goethe ma racj? Kto widzia fioletowe gry? Czy niebo nie powinno, jeli poeta si nie myli, w wyjtkowo pogodne klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek dni wydawa si fiokowe? A zwaszcza gdy patrze na nie z Mount Everestu? Nie bdmy jednak dla Goethego zbyt surowi; Newton nie znalaz odpowiedzi nawet na pytanie, dlaczego w soneczne poudnie niebo jest niebieskie. Obok Goethe przedstawi kolejny przypa- dek: wraenie barwne, jakie powstaje, kiedy patrzymy poprzez element przymiewajcy na wiato biae (czyli soneczne). W cigu dnia, przy zamglonym powietrzu Soce wydaje si bladote, wieczorem natomiast pomara- postrzegane przez element przymiewajcy. intensywne, a przechodz w upragnio- czowe (kiedy stoi nisko, dziel nas od niego Goethe ustawi go tak, e nasilajce si zja- n purpur. Na dole dzieje si podobnie: dodatkowe warstwy powietrza, czyli nieprze- wiska barwne (fiolet lub rubinowa czerwie) jasnobkitny i bladoty cz si w kolor, roczysto substancji wzrasta). Zdarza si, e znajduj si na grze, a sabnce na dole ktry wedug Goethego pochodzi z miesza- ten pomaraczowy przechodzi a w rubinowo- (jasnobkitny lub bladoty). Ukad ten od- nia, a wedug Newtona wystpuje tylko jako czerwony, jak wida u gry barwnego paska. powiada kolorystycznym preferencjom poety: podstawowy: ziele. (Z punktu widzenia wspczesnej fizyki wyja- im adniejszy, tym wyej. nienie Goethego jest absurdalne, preferuje Skoro tylko zdoamy choby raz przeledzi ona posugiwanie si teori Newtona). Dalej Goethe czy obydwa oddzielne opisane powyej procesy, przerwy w owa- zjawiska: wygina i ukada obok siebie lu zasklepi si i otrzymamy rozcignite Przyjrzyjmy si teraz czterokrotnie prze- koce kolorowych rzdw. Na grze miesza koo kolorw o analogicznym porzdku jak rwanemu owalowi. Jego dwa dusze boki nasycone barwy: fiolet i rubinow czerwie, oficjalne koo Goethego (il. 7). ju poznalimy: to ciemno lub wiato, co sprawia, e staj si one jeszcze bardziej autoportret [25-26] 2008-2009 | 9

7. Newtonowskie pary kolorw: czerwony Goethe z trudem ukrywa uczucie tryumfu, remis teorii i ty, tudzie ciemnoniebieski i bkitny po- kiedy komentuje przebieg swojego dowiad- Mamy zatem dwie teorie kolorw. Wedug jawiaj si w obu widmach, cho na rnych czenia: Zjawiska te zachodziy u mnie do- Newtona barwy spektralne s zawarte w wie- pozycjach. Zielony w ogle nie wystpuje kadnie tak samo. To, co susznym byo w wy- tle sonecznym, wedug Goethego mona w drugim widmie, zamiast niego pojawia si janieniu pierwszego, wydao si waciwe zaobserwowa co cakiem przeciwnego i za- nowy kolor, ktrego u Newtona brak i ktry i przy drugim. Std wycignem konkluzj, ryzykowa stwierdzenie, e wszystkie barwy wedug niego nie mg istnie jako kolor e jeli [Newtonowska O. M.] szkoa skon- (spektrum komplementarnego) s zawarte podstawowy purpura. I by to, nawiasem na bya twierdzi, e biay obraz na czarnym w ciemnoci. Aby sprawdzi t teori w prak- mwic, ulubiony kolor Goethego. tle poprzez refrakcj zostaje rozniesiony, tyce, moemy, analogicznie jak Newton, pocity, rozbity na barwy, przyzna musiaa- skupi kolory widma komplementarnego na by i przyzna miaaby powinno, e czarny biaym tle. Uzyskamy czarn plam (synteza obraz poprzez zaamanie na sposb podobny czerni). Ciemno i czer s zatem zoone, rozproszy si, podzieli, roztrzaska1. zgodnie z teori, z promieni o rnych kolo- Il. 11. Purpura ulubiony kolor Goethego. Nie pojawia rach. si w spektrum Newtonowskim; powstaje dopiero przy jakby to wyrazi wspudziale ludzkiego ducha. U Newtona moemy zakada wystpowanie purpury 1 J. W. Goethe, Die Schriften zur Naturwissenschaft, cz. I, t. 7, Goethe nie podpisuje si pod t tez, pro- pomidzy czerwonym a ciemnoniebieskim, natomiast Weimar 1947, s. 86, przekad tum. ponuje j jedynie na uytek argumentu, by u Goethego zajmuje ona centralne miejsce spektrum. przez prezentacj rwnorzdnej alternatywy podway absolutne panowanie teorii New- tona. Nie uwaa obu teorii za rwnie dobre, lecz rwnie nietrafione. W jego mniemaniu oprac.: m. herder kolory nie powstaj ani ze wiata biaego, ani z czerni, lecz z p r z e n i k a n i a s i , z gry ciemnoci i wiata przy obecnoci elementu przymiewajcego. (Trudno dzi sprecyzowa, co dokadnie mia w tym wy- padku na myli). Podstawowy eksperyment Newtona (il. 12) i przeciw- ny eksperyment Goethego (il. 13) pojawianie si kolorw po zaamaniu wiata w pryzmacie, zalene od odlegoci midzy pryzmatem a tablic. Rysunki s oparte na ilustracjach Goethego, lecz jako e oryginay wyblaky, musielimy odtworzy kolory na nowo. Inte- resujca jest pozycja czci ta (tablicy), na ktre pada rozszczepiona wizka wiata miejsce zaznaczone owalem. To punkt, w ktrym Newton zarejestrowa swoje spektrum; w nim w obu przypadkach szczegl- nie wyranie s widoczne niuanse barwne. Il. 12 Il. 13 autoportret [25-26] 2008-2009 | 10

8. i. nussbaumer, zur farbenlehre, wien 2008, s. 130-131 Il. 14. Pojawianie si barw w widmie Newtona (tabl. A) i w widmie Goethego (tabl. B). Barwy z szeciu ekspe- rymentw Ingo Nussbaumera (tabl. C, D, E, F, G, H). Na kadej tablicy wida w grnej czci: punkt wyjciowy (na przykad dla tabl. A biaa plama wietlna w czar- nym otoczeniu). W rzdach poniej znajduj si widma powstajce po refrakcji w pryzmacie, dostrzeone lub sfotografowane. W grnych rzdach wida spektra klasyczne, powstajce przy niewielkiej odlegoci od pryzmatu, poniej ich rozwijanie si w miar oddalania si od pryzmatu. Trzeci rzd przedstawia spektrum uzyskane przy odlegoci stosowanej w ciemni przez Newtona. Jeli jednak do wyjaniania eksperymentw sze nowych widm z rozszczepianiem wiata moemy si posu- Wyniki serii eksperymentw Nussbaumera y a dwiema rwnoprawnymi teoriami, co zapieraj dech. Przy kadym z podjtych do- biaym, purpurowym, czerwonym, czarnym, bdzie, jeli okae si, e moe by ich jeszcze wiadcze powstaj widma barwne, zawsze zielonym. wicej? inne i za kadym razem pojawia si w nich nowy kolor biay albo czarny. Podobne zjawisko wystpuje przy uyciu Aby to sprawdzi, wiedeski malarz i ekspe- innych par kolorw komplementarnych. Oto rymentator Ingo Nussbaumer przeprowadzi Wizka tego wiata tworzy na ciemno- cztery inne widma barwne, ktre otrzyma niedawno szereg dowiadcze, radykalizu- niebieskim tle spektrum w nastpujcych malarz: cd. artykuu na s. 14 jc tok mylenia Goethego. Jak widzielimy, kolorach: Goethe zamieni rolami wiato i ciemno Nussbaumer prbuje rozpostrze ca palet kolorw. Interesuje go pytanie: co si stanie, jeli zastpimy wiato biae tym, czarnym, zielonym, bkitnym, biaym, pur- a czer ciemnoniebieskim jego kolorem purowym. komplementarnym? I co, jeli nastpnie za- mienimy je rolami? I jakie wyniki uzyska- Ciemnoniebieska wizka na tym tle two- my, posugujc si innymi parami kolorw rzy widmo w kolorach: komplementarnych? autoportret [25-26] 2008-2009 | 11

9. Il. 15. Wodny pryzmat Goethego klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek pryzmat wodny goethego tablice goethego jako cz sprztu ko temu udrczony wydawca. Tym usilniej Ilustracja 15 przedstawia pusty pryzmat o wy- do eksperymentw nalega Goethe na swych czytelnikw, by sokoci 34 centymetrw. Goethe sam zleci Liczne eksperymenty Goethego kocz si zechcieli si osobicie zapozna z wtpli- jego wykonanie i uywa go do swych ekspe- na przygldaniu si okrelonym tablicom wymi eksperymentami. Prosz sprbowa rymentw. Takie pryzmaty napeniano wod; przez pryzmat. Goethe musia go dugo samemu wystarczy rozebra jak nieuy- niesychanie uatwiay one dowiadczenia, szlifowa, zanim uzna za odpowiadajcy wan lornetk lub stary mikroskop, ktrych zastpujc niewielkie pryzmaty szklane. jego przedstawieniu (patrz na przykad i tak Pastwo od dawna nie uywaj, i wyj Przy subiektywnych eksperymentach mona tablice 2a i 3, il. 16). Za ich pomoc mona z nich jeden z pryzmatw. Prosz spojrze przeze patrze obojgiem oczu, co decyduje obserwowa sytuacje optyczne w upo- przez pryzmat na praw czerwono-niebiesk o dokadnoci i komforcie ogldu (nie trzeba, rzdkowanej, systematycznej kolejnoci. smug na czarnym tle w ilustracji 16. Jeli jak przy maym szklanym pryzmacie, zmruy Goethe nie zwaa na koszty druku, byleby Pastwo trzymaj pryzmat tak, by pola chro- jednego oka). Dodatkowo, przy obiektywnych dostarczy swoim czytelnikom materiaw matyczne przesuwawy si pionowo, widz eksperymentach mona pozwoli sobie na dla wasnych eksperymentw. Jak wyobra- Pastwo dokadnie to, co zakada Newton znacznie wiksze optyczne konstelacje. Dla- a to sobie, pokazuje ilustracja 16 (tablica w swojej teorii: niebieska smuga jest o wiele czego nie produkowano wwczas szklanych z edycji Farbenlehre i ta sama, ju wyblaka silniej przesunita ni czerwona. Teraz pryzmatw w tak duych rozmiarach? Byyby tablica bdca integraln czci ekspery- prosz spojrze na lew czerwono-niebiesk za cikie, za mtne i za drogie. Newton, mentalnego sprztu Goethego). Pierwotnie smug na biaym tle. Niespodzianka: nagle nawiasem mwic, take posugiwa si pry- Goethe planowa kademu nabywcy swojej odwracaj si relacje! (Zadanie domowe dla zmatem wodnym. Farbenlehre dostarczy wraz z dzieem pilnych czytelnikw: jak Newton wyjaniby take pryzmat, ale zbuntowa si przeciw- ten fenomen?) Il. 16. Od lewej: Tablica 2a Goethego; Tablica 3 Goethego; Tablica 2a Goethego jako cz ekspery- j. w. goethe, die schriften zur naturwissenschaft, leopoldina-ausgabe, weimar 1947 klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek mentu

10. klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek Il. 17. Optyczne karty do gry, 1790/1791, au- tor nieznany, wasno Goethego

11. Il. 18. Dwa znane i sze nowych sposobw mieszania mieszania substraktywnego s z reguy ciemniejsze i. nussbaumer, zur farbenlehre, wien 2008, s.133 (nakadania) barw. W wypadku mieszania addytywne- ni poszczeglne uyte skadniki (tabl. 2). Bkit i ty go rnobarwne promienie wietlne zostaj naoone mieszane substraktywnie dadz ziele; rezultatem na siebie. W ten sposb, dysponujc wiatem w kolo- poczenia bkitu, tego i purpury bdzie czer. Ten rze czerwonym, tym i ciemnoniebieskim, moemy rodzaj mieszania jest dokadnym przeciwiestwem stworzy wszystkie inne kolory (tabl. 1). Nakadajc addytywnego, jego negatywem kolorystycznym. Od- czerwie na ziele, uzyskamy kolor ty; dodajc krycie Goethego bierze si z faktu, e wynik mieszania ziele do ciemnoniebieskiego bkit. Biel otrzymamy substraktywnego mona uzyska nie tylko przez jako sum czerwieni, zieleni i ciemnoniebieskiego. Na- zastosowanie pigmentw, ale take przez nakadanie wiasem mwic, na podstawie kompozycji addytywnej barwnego wiata ze spektrum Goethego. Podczas mie- funkcjonuj kolorowe monitory. szania kolorowego wiata spoza porzdkowych widm Mieszanie substraktywne jest nam znane z malarstwa. Nussbaumera uzyskujemy sze kolejnych sposobw Tu mamy do czynienia z czeniem pigmentw, ktre mieszania barw (tabl. 3-8). jakby odbieraj sobie wzajemnie wiato. Std wyniki nowe reguy mieszania kolorw gii zmysw. Do odkrycia tych zadziwiajcych Wyej opisane wyniki znajduj zastosowanie struktur nie byy potrzebne adne skompli- nie tylko w teorii. S w stanie zrewolucjo- kowane urzdzenia. Wystarczy najdosko- nizowa nasze pojcie o mieszaniu barw. nalszy instrument, jaki wedug Goethego Dotychczas znane nam s dwa schematy posiadamy: oczy. mieszania barw: addytywny i substraktywny. Ten pierwszy opiera si na spektrum Newto- Szczliwym zbiegiem okolicznoci kto nowskim, a drugi na widmie Goethego (il. 18, potraktowa powanie rozwaania Goethego tabl. 1 i 2). i za ich pomoc kontynuuje badania to szczcie i zarazem niewielka sensacja. Co si stanie, jeli wykorzystamy do miesza- Wszystkie nowo odkryte widma Nussbaumer nia sze innych widm? Wyprbowa to Ingo Tumaczenie z niemieckiego: Sylwia Trzaska okrela jako pozaporzdkowe, chocia tworz Nussbaumer. Wywietli barwy swych poza- one przecie zadziwiajcy porzdek (il. 14, porzdkowych widm i zmiesza w odpowied- tablice C do H). nich warunkach kolorystycznych otoczenia. Syntezy cieni i ciemnoniebieskiego, o kt- Ten, kto przyzna racj pierwotnemu dowo- rych bya wczeniej mowa, s tylko pierwszy- wybrana literatura: dowi Newtona, musi pj za jego logicznym mi wynikami owych nieortodoksyjnych regu J. W. Goethe, Farbenlehre [w:] tego, Die Schriften zur tokiem rozumowania i stwierdzi, e na mieszania kolorw, a zarazem czubkiem Naturwissenschaft, H. I, Bd. 4-7, Weimar 1947. przykad wiato te albo ciemnoniebieskie tczowobarwnej gry lodowej. O. Mller, Goethes philosophisches Unbehagen beim Blick durchs Prisma, [w:] Farben, hrsg. S. Glasauer, J. Stein- zawiera wszystkie inne kolory swojego wid- brenner, Frankfurt 2007, s. 64-101. ma. Sprawdzenie teorii w praktyce przebiega Szczegy przedstawiaj tablice 3-6 na il. 18. I. Newton, A New Theory About Light and Colours, Philo- dokadnie tak samo jak w wypadku ekspe- Kto si im przyjrzy, popadnie w zdumienie: sophical Transactions of the Royal Society 1671/72, rymentu Newtona i przeciweksperymentu wiatem naszych barw rzdzi skomplikowa- no. 80. Goethego. (Jego wynikiem bdzie synteza ny, systematyczny porzdek o niezwykej I. Newton, Optics: or A Treatise of the Reflections, Refractions and Colours of Light [w:] tego, Opera quae extant omnia, cieni albo ciemnoniebieskiego oczywi- urodzie. Jakimi sposobami nasza percepcja Stuttgart 1964. cie w wypadku wybrania do eksperymentu i mzg tworz te cudowne struktury nie I. Nussbaumer, Zur Farbenlehre. Entdeckung der unordentli- wymienionych powyej barw). wiemy. To przedmiot bada z zakresu fizjolo- cher Spektren, Wien 2008. autoportret [25-26] 2008-2009 | 14

12. karo, kier, pik i trefl a do tego gzy Powodem tego jest rozpraszalno heteroge- barwnych pl, poniewa w tym wypadku, newtona nicznego wiata, ktre na nie pada i w duej poeta, mimo e dobrze zna wskazwki New- Ilustracja 19 przedstawia pierwotn wersj czci zostaje przez nie odbite. Goethe po- tona, zagra troch za wysoko. Z gr o wysok dwunastej tablicy Goethego. Autor polemizu- wtarza w eksperyment i umieszcza rysunki stawk kojarz si symbole, ktrych uy: pik, je ni z czternast prb z pierwszej czci much na szeciu planszach barwnych. Popa- karo, kier i trefl by to prawdopodobnie ar- pierwszej ksigi Optyki, w ktrej Newton trzymy na nie poprzez pryzmat, a rozmyj si tobliwy ukon w stron warsztatu, w ktrym przyglda si muchom i inszym malekim kontury i kanty triumfuje poeta. Czy przy drukowa tablice, syncego z produkcji kart przedmiotom poprzez pryzmat, to przy okazji odrobin nie oszukuje? Newton w opi- do gry. heterogenicznym wietle sonecznym, to przy sie dowiadczenia wyranie tumaczy, w jak jednorodnym. Newton spostrzeg, e przy skomplikowany sposb uzyskujemy wiato Symbole te maj przewanie inne kolory wietle homogenicznym nawet najdrobniej- homogeniczne; potrzebne s przesony, ni w kartach. Dziki temu tworz si nowe sze szczegy nie trac ostroci, podczas gdy lustro, soczewki, pryzmaty i tak dalej (il. 18). konstelacje barwne, ktre, widziane przez przy sonecznym krawdzie si zacieraj. Nie wystarczy, jak Goethe, namalowa sze pryzmat, prezentuj najrozmaitsze widma widma p o z a p o r z d k o w e! Chociaby: ciemnoniebieski kier na tym tle w grnej lewej czci daje ten sam rezultat, co drugi eksperyment Nussbaumera (s. 11, i tablica F na il. 14). Podobnie zielony trefl na tle purpu- rowym (tablica D na il. 14). Czy Goethe w swoich obserwacjach antycy- puje pozaporzdkowe widma Nussbaumera? Trudno powiedzie, bo nic o tym nie napisa, jednak przynajmniej ilustracja 19 wskazuje, e mia ku temu przesanki, i to takie, ktre fikunoci ksztatw bij na gow powci- gliwe prostokty malarza. philosophical transactions of the royal academy, 1716 Powyej: Il. 18. Newton uzyskuje promie wiata jed- norodnego: przez otwr w okiennicy H wpada wiato klassik stiftung weimar/herzogin anna amalia bibliothek soneczne Si odbija si w lustrze L, przechodzi przez otwr w przesonie h, pada na soczewk EF, potem przechodzi przez pryzmat A i stamtd rozprasza si na wizki homogeniczne. Skomplikowane! Po lewej: Il. 19. Gzy Newtona i wiata jednorodne. Tablica nr 12 Goethego, prbnie pokolorowana odbitka (grafika: J. C. E. Mueller, kolor K. F. C. Steiner)