OGÓLNOPOLSKI DWUMIESI¢CZNIK BRAN˚Y ENERGETYCZNEJ ISSN 1733-2206 nr 1/2005 (5)

Przed orkiestràStare powiedzenie, ˝e nie zawsze nale˝y wycho-

dziç przed orkiestr´, zawiera w sobie sporo praw-dy, a mimo tego ciàgle tu i ówdzie zdarza nam si´wysuwaç przed czo∏o.

Ot na przyk∏ad sprawa uwalniania rynku energiiw Polsce, o czym przeczytacie Paƒstwo w tekÊciept. „Konkurencja i bezpieczeƒstwo” zamieszczo-nym na stronach 8 i 9 niniejszego numeru.

Teoretycznie – zgodnie z unijnà dyrektywà – od 1 lipca ubieg∏ego roku ka˝da firma posiadaprawo wyboru dostawcy energii, co – chyba troch´ nawyrost – og∏osi∏ sam premier polskiego rzàdu.Tymczasem paƒstwo, zobowiàzane do wprowa-dzenia postanowieƒ dyrektywy UE, nie wyda∏o˝adnych aktów prawnych, które sankcjonowa∏ybypostanowienia tej dyrektywy i wszystkie podmiotygospodarcze, dzia∏ajàce w bran˝y energetycznejobowiàzuje nadal ministerialne rozporzàdzenie,które mówi, ˝e prawo wyboru dostawcy majà dziÊnabywcy konsumujàcy rocznie nie mniej ni˝ 1 GWhenergii elektrycznej. Wszyscy, którzy zu˝ywajàmniej energii, muszà poczekaç do 2006 roku, kiedyto (w tym przypadku o rok wczeÊniej ni˝by nakazy-wa∏a dyrektywa) ma nastàpiç ca∏kowite uwolnie-nie rynku.

A zatem jak si´ ma prawo krajowe do tego, sta-nowionego w Unii Europejskiej? Jak si´ na to zapa-truje Warszawa, a jak Bruksela? I w koƒcu, na ile wPolsce jest obecnie otwarty rynek energii?

WàtpliwoÊci si´ mno˝à, ale przynajmniej jednakwestia dziÊ nie podlega wàtpliwoÊci... Idà Êwi´ta.

Z tej okazji wszystkim naszym Czytelnikom,wszystkim cz∏onkom EDISON CLUB ˝yczymy nowej,wiosennej energii, zdrowia, s∏oƒca i spokojnieprze˝ytych Âwiàt Wielkiejnocy.

Redakcja

W numerze:

Ogólnopolski Dwumiesi´cznik Bran˝y Energetycznej www.edisonclub.plWydawca: EDISON CLUB – Klub dla Klientów Instytucjonalnych, ul. Gen. Bema 128, 87-100 Toruƒ, tel. (0-56) 659 51 80, faks (0-56) 659 59 91 Redaktor naczelna: Gra˝yna RuciƒskaPrzygotowanie redakcyjne, graficzne i poligraficzne: AGENT PUBLIC RELATIONS, ul. Krowoderska 58/18, 31-158 Krakówtel./faks (0-12) 631-32-50, e-mail: agent@gigawat.net.pl DTP i projekt ok∏adki: Piotr Mazur, dtp@gigawat.net.pl Zdj´cia nie opatrzone danymi Autora pochodzà z arch. Koncernu Energetycznego ENERGA SA O/ZE Toruƒ, môrg fil i AGENT PR.Dane osobowe Adresatów, do których przesy∏amy PULS ENERGII, podlegajà ochronie i nie sà udost´pniane osobom trzecim. Mogà te˝ byç dowolnie zmieniane przez ich w∏aÊcicieli i – w ka˝dym momencie – wycofane z bazy danych.

Redakcja zastrzega sobie prawoskracania, przeredagowywania mate-ria∏ów i opatrywania ich w∏asnymitytu∏ami. Nades∏anych materia∏ów niezwracamy.

3 100 tysi´cy faktur dziennie...Produkujà dokumentyniszczà dokumenty...Sylwester Wolak

6 Podpis elektroniczny w energetyceWiarygodny choç nie na papierzeMarcin Matuzik

8 „Zadania” prawa w energetyceKonkurencja i bezpieczeƒstwoAnna Biedrzycka, Sylwester Wolak

10 Amerykaƒski „blackout” Rok póêniejPiotr Ginalski

12 Przy wykorzystaniu êróde∏ geotermalnychi pomp o odpowiedniej mocy mo˝na zasilaç w ciep∏o ca∏e miejscowoÊciPompowanie ciep∏aWojciech Kwinta

14 Skoro wieje u nas wystarczajàco mocno...Zróbmy miejsce dla wiatraków!Anna Biedrzycka

17 Nadchodzi era wodoru?Wodorowe jarmarkiWojciech Kwinta

Mimo zdolnoÊci „produkcyjnych”przygotowania i wys∏ania ponad100 tysi´cy przesy∏ek na dob´,

Centrum Wydruków Masowych w Brod-nicy wcale nie sprawia wra˝enia wielkiejfabryki. Ot zwyczajna, niezbyt du˝a halana parterze budynku Rejonu Energety-cznego w Brodnicy przy ul. 18 Stycznia40. Za to sprz´t pracujàcy w Centrumrobi wra˝enie. Elektronika przenikajàcasi´ z pe∏nà automatyzacjà. Tu nic nierobi si´ „tymi r´cami”; cz∏owiek jest po-trzebny tylko do opracowania strumieniadanych nap∏ywajàcych do centrum i donadzoru nad ich komputerowym prze-twarzaniem. Reszt´ tj. wydrukowanienp. faktur, ich zakopertowanie, do∏àcze-nie materia∏ów informacyjnych, zaadre-sowanie kopert, zaklejenie kopert, pose-gregowanie przesy∏ek wed∏ug kodów po-cztowych (co bardzo u∏atwia prac´ pocz-cie i przyspiesza ich dor´czenie) – robiinteligentny ciàg automatów. I tak jednoklikni´cie, zatwierdzajàce przetworzoneju˝ dane skutkuje tym, ˝e w krótkim cza-sie, na palecie, stanowiàcej zakoƒczenieciàgu technologicznego zaczyna szybkoprzybywaç zamykanych, plastikowych

pojemników w∏asnego patentu, wype∏-nionych gotowymi do wys∏ania przesy∏-kami.

– Do pracy w Centrum musia∏em si´„przebran˝owiç”. WczeÊniej by∏em pra-cownikiem technicznym w RejonieBrodnica, ale teraz codziennie odkry-wam nowe mo˝liwoÊci naszego systemuinformatycznego oraz naszych urzàdzeƒi szczerze przyznam, ˝e sta∏o si´ to moimhobby – mówi Maciej Maciejko, kiero-wnik brodnickiego Centrum WydrukówMasowych, nale˝àcego do KE ENERGASA Oddzia∏ Zak∏ad Energetyczny Toruƒw Toruniu.

Laikowi mo˝e si´ wydawaç, ˝e procesgenerowania rachunków gdzie indziej, a

ich przetwarzania, drukowania i przygo-towywania do wysy∏ki w innej miejs-cowoÊci, jest karko∏omny i obarczonyzbyt du˝ym ryzykiem b∏´du i nieprawi-d∏owoÊci transmisji. Tymczasem – jakpokazuje roczna praktyka – ten systempraktycznie nie pope∏nia b∏´dów, awr´cz – cz´sto odwrotnie – pozwala jewy∏apaç przed wys∏aniem faktur. To rów-nie˝ zas∏uga wprowadzonego w ubie-g∏ym roku w ZE Toruƒ systemu infor-matycznego IS-U.

– Mamy uzgodniony format stru-mienia danych, generowanych przez IS-Uw ZE Toruƒ, które sà codziennie prze-sy∏ane na nasz serwer. Nast´pnie otrzy-mane dane sà konwertowane przez nasz

3

100 tysi´cy faktur dziennie...

Produkujà dokumentyniszczà dokumenty...

Sylwester Wolak

Maciej Maciejko

system, sortowane, sprawdzane podwzgl´dem poprawnoÊci i przygotowywa-ne do wysy∏ki. Póêniej system nadajeka˝dej przesy∏ce niepowtarzalny numer,co u∏atwia szybkie odnalezienie wybra-nego listu, sprawdzenie, kiedy i w któ-rym z pojemników zosta∏ nadany napoczcie itp. – mówi M. Maciejko, doda-jàc i˝ oprogramowanie, jakim dysponujeCentrum, jest kompatybilne z wi´kszoÊ-

cià systemów informatycznych i billingo-wych (tak˝e IS-U SAP) oraz baz danych,co ma kolosalne znaczenie w przypadkuÊwiadczenia us∏ug Klientom zewn´trz-nym.

– Posiadamy 2 laserowe linie druku-jàce firmy „Xerox” DP 92 C, ka˝da dwu-kolorowa i faktycznie w ciàgu dobyjesteÊmy w stanie wydrukowaç i przygo-towaç do wys∏ania oko∏o 100 tysi´cydokumentów – informuje kierownikCentrum.

Bioràc pod uwag´ to, ˝e Oddzia∏ Za-k∏ad Energetyczny Toruƒ obs∏uguje nie-ca∏e pó∏ miliona Klientów, którym wys-tawia si´ faktury raz na par´ miesi´cy,∏atwo wysnuç wniosek, ˝e „moce prze-robowe” Centrum sà za du˝e jak na po-trzeby „toruƒskiej Energetyki”.

– Znajdujemy Klientów zewn´trznych– ripostuje od razu M. Maciejko. – Obs∏u-gujemy billingowo np. olsztyƒski Od-dzia∏ Pomorskiej Spó∏ki Gazownictwa wGdaƒsku, dla której przygotowujemydziennie od 5 do 7 tys. przesy∏ek, poszu-kujemy nowych Klientów, liczymy te˝na pozosta∏e Oddzia∏y Koncernu Ener-getycznego ENERGA SA, w sk∏ad któ-rego wchodzimy. Oprócz tego, ˝e druku-jemy i wysy∏amy faktury w∏asnegoZak∏adu jak i Klientów z zewnàtrz, wramach naszej us∏ugi prowadzimy elek-troniczne archiwum wydrukowanychelementów, które póêniej – wraz z rapor-tem – przekazujemy Zleceniodawcy.„Xerox” dostarczy∏ nam system, pozwa-lajàcy na sprawdzenie w ostatniej fazie,przed nadaniem na poczcie, czy danydokument zosta∏ wydrukowany, zako-pertowany i czy znajduje si´ w nada-wanej partii dokumentów?

Centrum Wydruków Masowych dru-kuje i wysy∏a nie tylko faktury. W gr´

wchodzà tak˝e innego rodzaju doku-menty, a nawet ulotki reklamowe, któremogà byç wys∏ane pod dostarczoneadresy albo (po otrzymaniu odpowied-niej zgody) pod niektóre adresy z za-k∏adowych baz danych. W ofercie Cen-trum jest równie˝ przeprowadzanie tzw.mailingu materia∏ów dostarczonychprzez Klienta, i wtedy us∏uga CentrumWydruków Masowych nie obejmujedruku tych˝e materia∏ów lecz wy∏àcznieich profesjonalne zakopertowanie i na-danie na poczcie. Dodatkowym atutemCentrum jest to, ˝e tamtejsi informatycysà w stanie szybko przekonwertowaç podw∏asne potrzeby wszelkie bazy danych,dostarczane w dowolnych plikach wwersji elektronicznej. To, a tak˝e szybkiemaszyny drukujàce i kopertujàce, gwa-rantuje, ˝e sama operacja trwa par´godzin. OczywiÊcie wymaga to uprzed-niego przygotowania odpowiednich ko-pert oraz papieru na dynamicznie (dla

ka˝dego adresata inna faktura itp.)drukowane dokumenty.

W ofercie CWM w Brodnicy jest tak˝eus∏ugowe niszczenie dokumentów na-wet w IV klasie tajnoÊci. Specjalne urzà-dzenie dok∏adnie rozdrabnia dokumenty,

4

a dodatkowo powsta∏e Êcinki sà jeszczemieszane i dopiero wówczas trafiajà doskupu makulatury. W∏aÊnie w brod-nickim Centrum ju˝ drugi rok niszczyswe tajne dokumenty Poczta Polska,która dostarcza tu co miesiàc po kilkaton poufnych materia∏ów.

– Tworzàc Centrum Wydruków Maso-wych, staraliÊmy si´ by by∏o ono jaknajbardziej elastyczne. Mimo tego zda-rzajà si´ tak niestandardowe przesy∏ki,˝e trzeba je zakopertowaç r´cznie – infor-muje M. Maciejko. – Zdarza si´ nie raz,˝e musimy doradziç Klientowi, jak przy-gotowaç danà przesy∏k´, ˝eby by∏a czy-telna, przejrzysta i ˝eby wa˝y∏a jak naj-mniej bo wtedy op∏ata pocztowa, która itak stanowi blisko 90% ceny ca∏ej ope-racji (bo druk dokumentów i ich koper-towanie stanowià znikomy koszt w sto-sunku do ca∏oÊci koniecznych wydat-ków) b´dzie nieco ni˝sza.

Interesujàca jest szybkoÊç wykonaniatakiej us∏ugi. Zdaniem Macieja Maciej-ko, w sytuacji, gdy umowa jest zawartana d∏u˝szy czas i wszystko jest ju˝ przy-gotowane, dane dostarczone rano trafia-jà na poczt´ (ju˝ wydrukowane i zako-pertowane) tego samego dnia po po∏ud-niu. Inaczej jest, gdy Klient dopierozaczyna wspó∏prac´; zamówienie papie-ru, kopert, dostosowanie si´ do systemuinformatycznego Klienta, przeprowadze-nie wielokrotnych testów itp. zajmuje do

2 tygodni. Ale po starcie, ka˝de nast´pnezlecenie Klienta jest realizowane w cià-gu paru godzin, bo wszystko ju˝ zosta∏oprzetestowane.

Ze s∏ów M. Maciejko wynika, ̋ e te skom-plikowane urzàdzenia, choç z pewnoÊciànie∏atwe w obs∏udze, sà niskoawaryjne.

– A jeÊli ju˝ si´ zdarzy jakaÊ awaria, tonasza umowa z „Xeroxem” gwarantujenam dojazd technika najdalej w ciàguczterech godzin. Nigdy nie zdarzy∏o namsi´ tak, ˝e awaria uniemo˝liwi∏a druko-wanie dokumentów u nas i ˝e musieliÊ-my zleciç to komuÊ innemu – zapewniakierownik Centrum Wydruków Maso-wych w Brodnicy. – Nasze urzàdzenia sàprofesjonalne i wysokowydajne. Takdobrze wyposa˝onych placówek w Polscejest niewiele, wi´c jest szansa na pozys-kanie zleceƒ z ca∏ego kraju, zw∏aszcza ˝eto, co robimy, wykonujemy profesjonal-nie, szybko i tanio.

W razie ch´ci poznania szczegó∏ównaszej oferty, prosz´ o kontakt bezpo-Êrednio ze mnà:

Maciej Maciejko

Koncern Energetyczny ENERGA SAOddzia∏ Zak∏ad Energetyczny Toruƒ

w ToruniuCentrum Wydruków Masowych

w Brodnicyul. 18 Stycznia 4087-300 Brodnica

tel. (0-56) 491-73-80 faks: (0-56) 491-73-88

e-mail: maciej.maciejko@torun.energa.pl

5

Za kilka lat prezydenta RP wybie-rzemy byç mo˝e bez u˝ycia d∏u-gopisów i kart do g∏osowania, za

to przy pomocy urzàdzeƒ przypominajà-cych dzisiejsze bankomaty. Zeznanie po-datkowe wyÊlemy do urz´du przez Inter-net, a w ten sam sposób z ZUS-em ju˝teraz mo˝e rozliczyç si´ nasz pracodaw-ca. Ju˝ dziÊ, dzi´ki powstajàcym bankomwirtualnym, pieni´dzmi mo˝emy zarzà-dzaç przy pomocy osobistego kompu-tera. Wizja spo∏eczeƒstwa informacyjne-go, w którym papierowe dokumentyzostanà zastàpione przez komputeroweprocedury, sta∏a si´ jeszcze bli˝sza dzi´kipodpisowi elektronicznemu.

W Polsce ustawa o podpisie elektroni-cznym obowiàzuje od 2002 r. W USApodobne prawo istnieje ju˝ od roku2000. W tym samym czasie podobne re-gulacje wprowadzi∏y paƒstwa Unii Euro-

pejskiej. Analogiczne prawodawstwo po-wsta∏o wtedy tak˝e w Czechach, na S∏o-wacji i w S∏owenii.

Pierwsi ju˝ sà

Od pierwszego kwarta∏u 2004 r. bez-pieczeƒstwo komunikacji na Interneto-wej Platformie Obrotu Energià Elektry-cznà jest realizowane przy wykorzysta-niu podpisu elektronicznego. Na pod-stawie umowy o wspó∏pracy pomi´dzyEnergo-Tel SA oraz Polskim Towarzys-twem Przesy∏u i Rozdzia∏u Energii Ele-ktrycznej, wymiana elektronicznej kore-spondencji w spó∏kach dystrybucyjnychzostanie zabezpieczona podpisem elek-tronicznym.

Operator – Centrum Certyfikacji Ener-getyki EnergoCert – do koƒca wrzeÊnia2003 r. zainstalowa∏ i przeszkoli∏ kadr´

zarzàdzajàcà w 33 zak∏adach energety-cznych na terenie Polski. Mened˝erowiespó∏ek dystrybucyjnych zostali wyposa-˝eni w pakiet podpisu elektronicznegodo u˝ytku profesjonalnego – EnergoCertBiznes. Podpis elektroniczny w tym pa-kiecie jest umieszczony na karcie kryp-tograficznej, do której do∏àczony jestspecjalny czytnik kart.

Wprowadzenie zestawów PKI do gabi-netów najwa˝niejszych osób bran˝y topoczàtek promowania technologii pod-pisu elektronicznego w sektorze ener-getycznym. Podpis elektroniczny, opróczzastosowaƒ wewn´trznych w przedsi´-biorstwie, mo˝e byç wykorzystywany do-datkowo np. do uwiarygodnionej kore-spondencji mi´dzy zak∏adem a jego kon-trahentami.

Certyfikaty, prócz podstawowej funk-cjonalnoÊci podpisu elektronicznego,umo˝liwià pe∏ny dost´p do serwisuenergetyka.net (archiwum, informacje oprzetargach, zak∏adanie kont poczto-

6

Podpis elektroniczny w energetyce

Wiarygodnychoç nie na papierze

Marcin Matuzik

wych), a tak˝e b´dà podstawà do udzia∏uw e-szkoleniach dla bran˝y. – Chcemy,aby e-podpis sta∏ si´ popularny wÊródnajwi´kszych firm bran˝y energetyczneji usprawni∏ kontakty biznesowe mi´dzynimi. EnergoCert umo˝liwi tak˝e przy-gotowanie bran˝y do rewolucji cyfrowejzgodnie z wymaganiami Unii Euro-pejskiej – twierdzi Tomasz Bendlewski,prezes Energo Tel SA na stronie www.ener-getyka.net.

Jak to dzia∏a

By podpis elektroniczny by∏ wiarygod-ny, instytucja chcàca si´ nim pos∏ugiwaçpowinna zarejestrowaç si´ w jednym zcentrów certyfikacyjnych. To one zajmu-jà si´ uwierzytelnianiem podpisów izbieraniem danych o podmiotach nimisi´ pos∏ujàcych. Centrum certyfikacyjnenadaje zainteresowanym podmiotomtzw. klucz prywatny, którym szyfrowanesà dokumenty przesy∏ane do kontrahen-tów. Potwierdza tak˝e autentycznoÊçpodpisu i to˝samoÊç obydwu stron pod-czas dokonywania transakcji handlowejlub podpisywania dokumentów urz´do-wych. Np. jeÊli kupimy towar w wirtual-nym sklepie, to z∏o˝ony przez nas pod-pis, wygenerowany przy pomocy kluczaprywatnego, zostanie potwierdzonysprzedawcy, z drugiej strony otrzymamyz centrum potwierdzenie, czy sprzedaw-

ca jest zarejestrowany jako u˝ytkownikpodpisu. Centra weryfikujà tak˝e serwe-ry z których zawierane sà transakcje, byuniknàç oszustów, wykorzystujàcych niezarejestrowane komputery. To pomo˝enam ustaliç, czy kontrahent nie jestoszustem.

Deszyfrowanie podpisanego doku-mentu oraz identyfikacja drugiej stronyjest mo˝liwa dzi´ki powszechnie dost´p-nemu kluczowi publicznemu. Sam elek-troniczny podpis mieÊci si´ np. w karcieprzypominajàcej kredytowà, a sk∏adaç gomo˝na nawet przy pomocy przystawkipod∏àczonej do komputera w domu.Przy zastosowaniu certyfikatu Energo-cert WWW to˝samoÊç i autentycznoÊçserwera jest automatycznie potwier-dzana w ka˝dej przeglàdarce interne-towej u˝ytkownika, niezale˝nie od miej-sca po∏àczenia i wersji j´zykowej prze-glàdarki. U˝ytkownik ∏àczàcy si´ zestronà WWW zabezpieczanà za pomocàcertyfikatu EnergoCert WWW NIE,zobaczy na ekranie ostrze˝enie o niemo-˝liwoÊci zrealizowania transakcji.

Skorzystaç mogà wszyscy

Ustawa o podpisie elektronicznymprzyczyni∏a si´ do informatyzacji pol-skich urz´dów i u∏atwi∏a z nimi kontakt,bo zgodnie z nià urz´dy muszà byçgotowe do komunikacji z obywatelem

przez Internet, jeÊli ten za˝yczy sobiew∏aÊnie takiego sposobu. Praktyka ta niejest jeszcze powszechna.

Kolejna korzyÊç, która p∏ynie z wpro-wadzenia podpisu elektronicznego, tou∏atwienie Êwiadczenia us∏ug wirtual-nym bankom i sklepom elektronicznym.Banki wirtualne nie muszà ju˝ wysy∏açdo swoich klientów dodatkowych papie-rowych dokumentów. Pewniejszy jest te˝obieg pieni´dzy w e-handlu i p∏atnoÊcikartami kredytowymi podczas wirtual-nych transakcji.

Ponadto banki i sklepy mogà ju˝ teraz– podobnie jak firmy ubezpieczeniowe,biura maklerskie lub fundusze emery-talne – tworzyç w∏asne centra certyfika-cyjne, poszerzajàc w ten sposób profildzia∏alnoÊci, co przyczyni si´ do wzrostuobrotów. Biura certyfikacyjne b´dà te˝powstawaç jako niezale˝ne firmy.

Czy to bezpieczne?

TrudnoÊci z identyfikacjà partnera, zktórym kontaktujemy si´ przez Internet,to pierwszy problem, który mo˝e poja-wiaç si´ w praktyce, jednak nie powinienon byç powszechny ze wzgl´du nadzia∏alnoÊç centrów certyfikacyjnych.Udane mogà okazaç si´ tak˝e próbynielegalnego zdobywania numerów kartkredytowych. W 2000 r. czeskim specja-listom uda∏o si´ z∏amaç kod podpisuelektronicznego, co poczàtkowo posta-wi∏o pod znakiem zapytania plany jegowprowadzenia do powszechnego u˝ytku.Jednak nie by∏ to kod taki, jaki jest obec-nie u˝ywany w wypadku podpisów certy-fikowanych. Czy tego bardziej skompli-kowanego nie uda si´ z∏amaç, poka˝epraktyka.

TrudnoÊci mogà pojawiç te˝ w tran-sakcjach mi´dzynarodowych podczaspotwierdzania to˝samoÊci. Mogà one byçutrudnione ze wzgl´dów technicznych. 4

7

Polska integrujàc si´ z energetycz-nym rynkiem unijnym dostosowu-je prawo do standardów Wspólno-

ty, która reformujàc sektor energetyczny,stawia przed sobà dwa g∏ówne cele: wpro-wadzenie konkurencji oraz zapewnieniebezpieczeƒstwa energetycznego. Stwo-rzenie warunków, umo˝liwiajàcych libe-ralizacj´ polskiego rynku energii, wyma-ga wprowadzenia wielu zmian w pra-wodawstwie. Cz´Êç z nich musi byç no-tyfikowana przez Komisj´ Europejskà,co dodatkowo znacznie wyd∏u˝a ca∏y proces.

Trwa procedura legislacyjna nowelizu-jàca ustaw´ Prawo energetyczne orazustaw´ Prawo ochrony Ârodowiska. Wpro-wadzenie zmian w Prawie energety-cznym i aktach wykonawczych ma nacelu przede wszystkim zapewnienie zgo-dnoÊci prawa polskiego z dyrektywà2003/54/WE, dotyczàcà wspólnych za-sad rynku wewn´trznego energii elek-trycznej oraz dyrektywà 2003/55/WE,dotyczàcà wspólnych zasad rynku wew-n´trznego gazu ziemnego.

Obowiàzujà od 1 stycznia

Jednym z etapów harmonizacji pol-skiego prawa z unijnym by∏o przyj´cieustawy z 2 kwietnia 2004 r. o zmianieustaw: Prawo energetyczne oraz Prawoochrony Êrodowiska (Dz. U Nr 91 poz.875). Minister gospodarki by∏ zobowià-

zany do wydania tylko dwóch aktów wy-konawczych w brzmieniu nadanym tàustawà, tj: rozporzàdzenia Ministra Gos-podarki i Pracy z 9 grudnia 2004 r. wsprawie szczegó∏owego zakresu obowià-zku zakupu energii elektrycznej i ciep∏awytworzonych w odnawialnych êród∏achenergii (Dz.U. nr 267, poz. 2656) orazrozporzàdzenia Ministra Gospodarki iPracy z 9 grudnia 2004 r. w sprawieszczegó∏owego zakresu obowiàzku zaku-pu energii elektrycznej wytwarzanej wskojarzeniu z wytwarzaniem ciep∏a (Dz.U.nr 267, poz. 2657). Obydwa rozporzà-dzenia obowiàzujà od 1 stycznia 2005 r.

Rozporzàdzenia te nie musia∏y byçprzedstawiane Komisji Europejskiej donotyfikacji, poniewa˝ nie zawierajà in-formacji w dziedzinie norm i przepisówtechnicznych oraz przepisów dotyczà-cych us∏ug spo∏eczeƒstwa informacyjne-go (jak wskazuje dyrektywa 98/48/WE z20 lipca 1998 r. zmieniajàca dyrektyw´98/34/WE ustanawiajàcà procedur´udzielania informacji w zakresie norm iprzepisów technicznych). Równie˝ w za-kresie pomocy publicznej nie jest konie-czna notyfikacja tych rozporzàdzeƒ. Wobu tych rozporzàdzeniach faktycznie

przyj´to pewien poziom uprzywilejowa-nia energii elektrycznej oraz ciep∏a,pochodzàcych z odnawialnych lub sko-jarzonych êróde∏ energii, wynikajàcy zgwarantowanego poziomu udzia∏u ener-gii z tych êróde∏ w konsumpcji, jak rów-nie˝ mo˝liwoÊci uzyskania ceny sprze-da˝y tej energii, która mo˝e byç wy˝szaod ceny rynkowej energii elektrycznej.Jednak˝e z prawnego punktu widzeniatakie uprzywilejowanie nie jest trak-towane jako pomoc paƒstwa w rozumie-niu art. 87 Traktatu Unii Europejskiej.

Wed∏ug Departamentu Bezpieczeƒ-stwa Energetycznego MGiP, w procesieprzygotowania i uzgadniania obu tychrozporzàdzeƒ nie wystàpi∏y szczególneproblemy. Najwi´cej trudnoÊci sprawia∏oprecyzyjne okreÊlenie wymagaƒ dotyczà-cych wspó∏spalania, tj. § 5-8 rozpo-rzàdzenia Ministra Gospodarki i Pracy wsprawie szczegó∏owego zakresu obowià-zku zakupu energii elektrycznej i ciep∏awytworzonych w odnawialnych êród∏achenergii. Ta cz´Êç rozporzàdzenia precy-zuje m.in. sposoby pomiaru cz´Êci pow-sta∏ej w procesie wspó∏spalania energiijako wytwarzanej z odnawialnych za-sobów energii (jej wielkoÊç odpowiada

8

„Zadania” prawa w energetyce

Konkurencja i bezpieczeƒstwo

udzia∏owi energii chemicznej paliwaodnawialnego w ca∏kowitym zu˝yciu ener-gii chemicznej w jednostce wytwórczej).

Oba rozporzàdzenia nie wyczerpujàobszaru dostosowania prawa polskiegodo wymogów UE w zakresie elektroener-getyki. Konieczne b´dzie wkrótce przy-gotowanie implementacji przepisów dy-rektywy 2004/8/UE z 11 lutego 2004 r. wsprawie promowania kogeneracji woparciu o zapotrzebowanie na ciep∏ou˝ytkowe na wewn´trznym rynku ener-gii. Paƒstwa cz∏onkowskie majà czas nawprowadzenie w ˝ycie ustaw, przepisówi postanowieƒ administracyjnych nie-zb´dnych do osiàgni´cia zgodnoÊci z tàdyrektywà do 21 lutego 2006 r.

Przygotowywane sà kolejne projektynowych aktów wykonawczych w brzmie-niu nadanym ustawà o zmianie ustawyPrawo energetyczne oraz ustawy Prawoochrony Êrodowiska, przyj´tà przez Sejmi skierowanà do Senatu 20 stycznia 2005 r.Zakres nowelizacji obejmuje dostoso-wanie przepisów krajowych do wymogówm.in. dyrektywy 2003/54/WE Parlamen-tu Europejskiego i Rady.

Profile obcià˝eƒ

Mimo braku implementacji dyrektywy2003/54/WE ju˝ od 1 lipca 2004 r. teo-retycznie wszyscy nabywcy energii elek-trycznej nie b´dàcy gospodarstwami do-mowymi mogliby wybraç dostawc´ ener-gii elektrycznej, choç zdaniem dyr. An-drzeja Pazdy z PTPiREE nastàpi∏a sporarozbie˝noÊç pomi´dzy datami postulo-wanymi w dyrektywie, a tymi, które za-warto w rozporzàdzeniu Rady Ministrów,okreÊlajàcym harmonogram uwalnianiarynku energii w Polsce. I tak faktyczniedyrektywa mówi o tym, ˝e 1 lipca 2004 r.prawo korzystania z TPA winni byliotrzymaç wszyscy z wyjàtkiem konsu-mentów, zu˝ywajàcych energi´ na po-trzeby komunalno-bytowe, a tymczasemrozporzàdzenie naszego rzàdu mówi oterminie 1 stycznia 2006 r., jako o dacieca∏kowitego uwolnienia rynku energii iopiera si´ ono nie na statusie nabywcówlecz na rocznym zu˝yciu energii przezklienta. I tak dziÊ prawo do TPA (zgod-nie z polskim rozporzàdzeniem) przys∏u-guje konsumentom, zu˝ywajàcym rocz-nie nie mniej ni˝ 1 GWh, a to, czy sà oniprzedsi´biorstwami czy klientami indy-widualnymi, nie ma znaczenia. Ta roz-bie˝noÊç wynika stàd, ˝e dyrektywa unij-na wià˝e paƒstwa, a nie przedsi´bior-

stwa, a nasze paƒstwo – mimo og∏osze-nia przez premiera wprowadzenia tej˝edyrektywy – ˝adnego dokumentu w tejsprawie nie wyda∏o i w zwiàzku z tymnadal obowiàzuje przytoczone wy˝ejrozporzàdzenie RM.

WÊród barier hamujàcych korzystaniez zasady TPA wymienia si´ m.in. wyma-gania dotyczàce uk∏adów pomiarowo-roz-liczeniowych. Alternatywà dla stosunko-wo drogich uk∏adów pomiarowych mo˝ebyç ustanowienie profili obcià˝eƒ. Meto-da profili obcià˝eƒ jest jednym ze sposo-bów opomiarowania zu˝ycia energii ele-ktrycznej i dotyczy g∏ównie Klientówzu˝ywajàcych ma∏o energii, czyli takich,dla których nie jest op∏acalne stosowaniestosunkowo drogich urzàdzeƒ rejestrujà-cych godzinowe zu˝ycie energii elektry-cznej. Zastosowanie tego narz´dzia niejest wymogiem formalnym, lecz prefe-rowanym ekonomicznie sposobem nawprowadzenie wymaganej dyrektywàzasady TPA i konkurencji w ramach ryn-ku energii.

Nowelizowana ustawa przewiduje, ˝esposób i warunki bilansowania energiielektrycznej zostanà okreÊlone w roz-porzàdzeniu, które b´dzie stanowiç pod-staw´ do opracowania przez przedsi´-biorstwa energetyczne instrukcji ruchu ieksploatacji sieci. Instrukcje w cz´Êcidotyczàcej bilansowania i zarzàdzaniaograniczeniami, b´dà przedk∏adane dozatwierdzenia Prezesowi URE, któryczuwaç b´dzie nad tym, aby ˝aden pod-miot na rynku energii nie by∏ dyskrymi-nowany.

Dyrektor Andrzej Pazda potwierdza, ˝etrwajàce od paru lat prace nad wprowa-

dzeniem tzw. krzywych obcià˝eƒ (pro-fili) dla poszczególnych grup konsumen-tów energii sà praktycznie zakoƒczone izastàpienie drogich urzàdzeƒ pomiaro-wych – profilami obcià˝eƒ u klientówmajàcych prawo do korzystania z TPA izasilanych na niskim napi´ciu (zw∏asz-cza w grupach taryfowych C) by∏obymo˝liwe choçby zaraz. Co prawda wcià˝prowadzone sà badania dla poszczegól-nych grup nabywców, ale ju˝ opracowaneprofile obcià˝eƒ sà ca∏kowicie reprezen-tatywne i szkoda, ˝e nie zosta∏y potwier-dzone przez Prezesa Urz´du RegulacjiEnergetyki do rozliczeƒ z Klientami. Po-cieszajàce jest jednak to, ˝e powodemnieuznania profili przez URE nie by∏yich wady i „niedoróbki”, lecz tylko to, ˝edo ich akceptacji Prezes URE nie dys-ponowa∏ stosownymi narz´dziami praw-nymi, a tak˝e to, ˝e – zdaniem PrezesaURE – dokumenty dotyczàce wykorzys-tania profili obcià˝eƒ nie dotar∏y do UREwystarczajàco wczeÊnie przed zatwier-dzeniem taryf dla dystrybutorów. 4

(ab, sw)

9

Wsierpniu i wrzeÊniu 2003 roku,a wi´c stosunkowo niedawno,dosz∏o do serii gigantycznych

awarii systemów energetycznych w Ame-ryce Pó∏nocnej i Europie. Egipskie ciem-noÊci zapanowa∏y w Toronto, NowymJorku i Detroit, na kilkadziesiàt minutzgas∏o Êwiat∏o w Londynie, gwa∏townaburza przyczyni∏a si´ do tego, ˝e w nocyz 27 na 28 wrzeÊnia zupe∏nie ciemnozrobi∏o si´ we W∏oszech. We wrzeÊniuok. trzy miliony osób zosta∏o pozbawio-nych pràdu w Szwecji i Danii.

Najbardziej spektakularna by∏a z ca∏àpewnoÊcià awaria sieci na kontynenciepó∏nocnoamerykaƒskim. W sierpniu2003 roku mia∏ bowiem miejsce najwi´-kszy w historii Ameryki Pó∏nocnej „black-out” (przerwa w dostawie pràdu). Objà∏swym zasi´giem 8 amerykaƒskich sta-nów oraz kanadyjskà prowincj´ Ontario,pozbawiajàc elektrycznoÊci 50 milionówludzi. System „pad∏” w najmniej sprzyja-jàcym czasie – po po∏udniu, tak wi´cwiele osób utkn´∏o w wagonach metra,biurowcach i windach. Nie mo˝na by∏okorzystaç z komunikacji miejskiej, lot-nisk, klimatyzacji itp. Przy okazji „black-outu” wysz∏y na jaw wszystkie niedostat-ki amerykaƒskiego, czy te˝ raczej pó∏-nocnoamerykaƒskiego wielkiego rozbu-dowanego systemu przesy∏owego. Po∏à-czenie wielu elektrowni w jednà sieç,choç ma swoje zalety (oszcz´dne przesy-∏anie, „po˝yczanie” pràdu od sàsiedniejelektrowni), mo˝e doprowadziç w∏aÊniedo takiej awarii, jakà obserwowaliÊmy wsierpniu 2003 r. Z powodu spadku na-pi´cia na jednej z linii przesy∏owych,wy∏àczy∏a si´ jedna elektrownia, potem

nast´pna i – jak w dominie – 20 kolej-nych, w tym kilka elektrowni atomo-wych. Zawini∏ wi´c stopieƒ skompliko-wania systemu energetycznego USA, alete˝ jego przestarza∏oÊç. Okaza∏o si´ np.,˝e system by∏ kontrolowany g∏ównieprzez stare urzàdzenia mechaniczne,zamiast aparatury cyfrowej. Przy okazjiwysz∏o na jaw bolesne niedoinwestowa-nie amerykaƒskiego sektora elektro-energetycznego (stare urzàdzenia, nie-doszkoleni operatorzy itp.). Przyk∏adowow 1999 roku amerykaƒska energetykaprzeznaczy∏a na badania naukowe za-ledwie nieco ponad 400 mln USD, czyli0,19% obrotów sektora. Wszystkie nie-dostatki systemu uwidocznione w 2003 r.budzi∏y, bardzo delikatnie mówiàc, olbrzy-mi niepokój. Zmusi∏o to energetycznychdecydentów, zarówno organy rzàdowe,jak i liczne organizacje zajmujàce si´energià, do podj´cia dzia∏aƒ, zmierzajà-cych do naprawy tego stanu rzeczy.

Awaria wydarzy∏a si´ 14 sierpnia, a ju˝6 dni póêniej, 20 sierpnia 2003 roku, zos-ta∏ powo∏any do ˝ycia wspólny – amery-kaƒsko-kanadyjski zespó∏ (US-CanadaPower System Outage Task Force) dospraw: po pierwsze – zidentyfikowaniaprzyczyn przerw w dostawie pràdu i podrugie – wydania zaleceƒ dla ogranicze-nia mo˝liwoÊci wystàpienia takich awariiw przysz∏oÊci. Ostateczny raport z praczespo∏u – w nieca∏y rok po dramatycz-nych wydarzeniach z sierpnia 2003 – przedstawili jego dwaj wspó∏przewod-niczàcy: dr Nawal Kamel (Natural Re-sources Canada) i David Mayer (US De-partment of Homeland Security). Ra-port – „Blackout rok póêniej: dzia∏ania

podj´te dla zminimalizowania ryzyka po-nownej awarii” – prezentuje to, co zos-ta∏o wykonane w trakcie minionego rokuoraz identyfikuje g∏ówne wyzwania sto-jàce jeszcze przed Amerykanami i Kana-dyjczykami. O kolejny rok postanowionoprzed∏u˝yç funkcjonowanie pracujàcegonad dokumentem zespo∏u, co tylko pod-kreÊla zaanga˝owanie rzàdów USA i Ka-nady oraz ich dba∏oÊç o to, aby wszystkieprzedstawione zalecenia zosta∏y imple-mentowane. W okresie od ukazania si´raportu (koniec kwietnia 2004), agencjerzàdowe, rada ds. niezawodnoÊci elektro-energetycznej (North American ElectricReliability Council – NERC – stworzonapo wielkiej awarii w 1965 r., kiedy tohydroelektrownia w Ontario pozbawi∏apràdu 30 mln osób w Kanadzie i USA)oraz przemys∏ energetyczny – podj´∏y ca-∏y szereg inicjatyw dla zminimalizowaniaryzyka wystàpienia blackoutu w przy-sz∏oÊci. Niektóre dzia∏ania zosta∏y ju˝zakoƒczone, inne wymaga∏y jeszcze dro-biazgowych analiz przez nast´pne kilkamiesi´cy, a nawet d∏u˝ej. WspomnianywczeÊniej „Task Force” nie by∏ zresztàjedynym zespo∏em zaanga˝owanym wrozwiàzywanie tego problemu. Krótko posformowaniu tej grupy powsta∏ kolejny„team”, w sk∏ad którego weszli eksperciz kanadyjskich i amerykaƒskich agendrzàdowych, fachowcy z NERC orazprzedstawiciele przemys∏u elektroener-getycznego. Mieli oni wspomagaç wyjaÊ-nianie przyczyn zaciemnienia, a tak˝erozwijaç zalecenia sformu∏owane przezzespó∏ Kamela i Mayera. Tak wi´c, jesz-cze zanim ukaza∏ si´ ostateczny raport,prowadzone by∏y prace na wielu fron-

10

Amerykaƒski „blackout”

Rok póêniejPiotr Ginalski

tach. Chodzi∏o o to, aby w∏aÊciwie ukie-runkowaç obszary problemów zidenty-fikowane w trakcie dochodzenia przy-czyn awarii. Trzeba pami´taç o tym, ˝epó∏nocnoamerykaƒski system energety-czny jest bardzo rozbudowany i skom-plikowany. Pewne dzia∏ania naprawczemogà byç podejmowane kompleksowo,ale zró˝nicowanie wewnàtrz systemuwymaga, aby je dywersyfikowaç przy jed-noczesnej dobrej koordynacji i nadzorze.Wi´kszoÊç z tych wymagaƒ (dotyczà-cych koordynacji i nadzoru) wydaje si´byç w ka˝dym razie spe∏niona. Zagre-gowanym wynikiem tych dzia∏aƒ jestistotne zminimalizowanie niebezpie-czeƒstwa wystàpienia awarii sieci po-dobnej do tej z sierpnia 2003 r., choçoczywiÊcie nie mo˝na zagwarantowaçca∏kowitego wyeliminowania ryzyka.Wszystkie te wysi∏ki nie zmieniajà faktu,˝e – zdaniem zaanga˝owanych w spraw´ekspertów – ciàgle potrzebna jest ustawaamerykaƒskiego Kongresu, mówiàca oniezawodnoÊci zaopatrzenia, a tak˝ewprowadzenie w ˝ycie ustawy okreÊla-jàcej jurysdykcj´ amerykaƒskiej KomisjiRegulacji Energetyki (Federal EnergyRegulatory Commission – FERC) w spra-wach niezawodnoÊci, nad wszystkimiamerykaƒskimi uczestnikami systemuenergetycznego. Ustawa ta mia∏abystworzyç solidnà podstaw´ do prowadze-nia certyfikacji dla organizacji zajmu-jàcej si´ energetycznà niezawodnoÊcià(Electric Reliability Organization – ERO).

Dzia∏ania podj´te w okresie od wystà-pienia awarii do ukazania si´ raportumo˝na podzieliç na dziesi´ç g∏ównychobszarów. Pierwsze to zmiany instytu-cjonalne, w tym w instytucjach rzàdo-wych, zmierzajàce do wzmocnieniainfrastruktury i zachowania elektrycznejstabilnoÊci Ameryki Pó∏nocnej. Kolejneto m.in: przeglàd istniejàcych standar-dów i ich weryfikacja, ulepszenie moni-

toringu i zapewnienie zgodnoÊci ze stan-dardami stabilnoÊci, akcje naprawczedla skorygowania bezpoÊrednich przy-czyn sierpniowego zaciemnienia, ulep-szenie planów ochrony systemu, a tak˝edzia∏ania zmierzajàce do usprawnieniareakcji kanadyjskiego sektora nuklear-nego, do podnoszenia wymagaƒ certy-fikacyjnych dla operatorów rynku ener-getycznego, do polepszania narz´dzi sto-sowanych przez tych˝e operatorów iwreszcie dzia∏ania wzmacniajàce fizy-czne i informatyczne bezpieczeƒstworozbudowanego systemu przesy∏owego.Sporo ju˝ zosta∏o zrobione, ciàgle te˝kilka problemów czeka na rozwiàzanie.Jak to zosta∏o przedstawione w ostate-cznym raporcie zespo∏u zadaniowego(„task force”), zidentyfikowane zosta∏ybezpoÊrednie przyczyny sierpniowejawarii i kilku organizacjom (m.in.MISO-Midwest Independent SystemOperator, PJM Interconnection) zareko-mendowano podj´cie specjalnych dzia-∏aƒ naprawczych do koƒca czerwca2004 roku. Zespo∏y weryfikacyjne Ame-rykaƒskiej Rady NiezawodnoÊci Elektro-energetycznej (NERC) stwierdzi∏y, ˝eniemal wszystkie wymagane dzia∏aniazosta∏y wykonane w przewidzianym ter-minie. NERC przeprowadzi∏ równie˝ 23audity wybranych najwi´kszych insta-lacji, aby oszacowaç zdolnoÊç tych urzà-dzeƒ do spe∏nienia wymagaƒ niezawod-noÊci, nawet w niesprzyjajàcych okolicz-noÊciach. Odbywa∏y si´ liczne warsztaty,firmowane przez amerykaƒskà Komisj´ds. Regulacji Energetyki, których celemby∏o zbudowanie powszechnego zrozu-mienia dla powtórnego okreÊlenia iwyjaÊnienia standardów niezawodnoÊciNERC. Agencje rzàdowe obu krajówwraz z NERC wspó∏pracowa∏y przy Êle-dzeniu post´pu w dzia∏aniach zwiàza-nych z implementacjà rekomendacjiamerykaƒsko-kanadyjskiego zespo∏u.

Wszyscy indywidualni operatorzy sieci wAmeryce Pó∏nocnej – z kilkoma tylkowyjàtkami – przeszli do koƒca pierwszejpo∏owy 2004 r. przynajmniej pi´cio-dniowy trening przygotowujàcy ich dope∏nej gotowoÊci w sytuacji awaryjnej.NERC przed∏u˝y∏a do sierpnia 2005okres obowiàzywania swoich standardówdotyczàcych sytuacji awaryjnych (Ur-gent Action Standard 1200), zawierajà-cych normy fizycznego i informaty-cznego bezpieczeƒstwa systemu. Wspól-nie z przedstawicielami bran˝y elek-troenergetycznej organizacja ta pracujeju˝ intensywnie nad nast´pcami tychnorm (Standard 1300). Autorzy raportuwyró˝nili te˝ kilka wyzwaƒ, którymludzie decydujàcy w USA i Kanadzie obezpieczeƒstwie energetycznym powin-ni umieç sprostaç. Na czo∏o wysuwa∏asi´ koniecznoÊç przeprowadzenia wKongresie ustawy o niezawodnoÊci ener-getycznej. Dokoƒczenia wymaga∏ te˝przeglàd istniejàcych standardów NERC.Istotnym problemem okaza∏o si´ zag-warantowanie niezb´dnych funduszydla NERC, ERO (Electric ReliabilityOrganization) oraz dla rad regionalnych– zajmujàcych si´ tà problematykà nani˝szym szczeblu – a tak˝e zreformo-wanie pe∏nionych przez te rady ról i za-kresu ich odpowiedzialnoÊci. Nadrz´d-nym celem dla tych wszystkich dzia∏aƒpowinno byç oczywiÊcie podwy˝szeniebezpieczeƒstwa ca∏ego sektora elektro-energetycznego.

Wyglàda wi´c na to, ˝e na dramaty-czne wydarzenia z sierpnia 2003 rokuAmerykanie zareagowali prawid∏owo.JeÊli w nast´pnych latach nie dojdzie dokolejnych tego typu awarii, b´dzie mo-˝na jeszcze dodaç, ˝e zareagowali skute-cznie. Na razie nie min´∏y jeszcze nawetdwa lata, tak wi´c musimy si´ uzbroiç wcierpliwoÊç – w oczekiwaniu na nast´p-ny blackout... 4

11

Wykorzystanie zasilanych elek-trycznie pomp ciep∏a, jako êró-d∏a ciep∏a do ogrzewania, to je-

den z pomys∏ów na energetyk´ tanià iekologicznà. Niestety, w polskich warun-kach efektywnoÊç ekonomiczna takichprzedsi´wzi´ç nie jest oczywista i stano-wi powa˝nà barier´ dla rozpowszech-nienia tej interesujàcej technologii.

Pompy ciep∏a dzia∏ajà tak samo jakch∏odziarki. Idea jest prosta: trzeba ze-braç z okolicy ciep∏o rozproszone, prze-nieÊç je jakimÊ noÊnikiem (np. substan-cjà parujàcà), spr´˝yç i wykorzystaçciep∏o na w∏asne potrzeby. NoÊnik skro-pli si´ po rozpr´˝eniu i wróci do êród∏alub êróde∏ ciep∏a, by rozpoczàç kolejnycykl dzia∏ania. W ten sposób ciep∏o zeêróde∏ niskotemperaturowych (dolnychêróde∏ ciep∏a) przenosi si´ do górnegoêród∏a ciep∏a dla ogrzewania czy klima-tyzacji.

Pompy a pràd

Pompy ciep∏a na pierwszy rzut oka w˝aden sposób nie kojarzà si´ z energiàelektrycznà, jednak zwiàzek istnieje i toca∏kiem Êcis∏y – wi´kszoÊç stosowanychw pompach spr´˝arek (i wentylatory wpompach powietrznych) zasilana jestelektrycznie. Z kolei zastosowanie pompciep∏a eliminuje lub ogranicza inne sys-temy grzewcze, np. zasilane gazem czyolejem opa∏owym. Dlatego to proÊrodo-wiskowe rozwiàzanie wià˝e si´ z u˝ytko-waniem energii elektrycznej. W przy-

padku zastosowaƒ na szerszà skal´, ta-kich jak wykorzystanie pomp ciep∏a wsystemach czerpiàcych ciep∏o ze êróde∏geotermalnych, mo˝liwe jest (przy odpo-wiednich warunkach) wytwarzanie nietylko ciep∏a, ale tak˝e energii elektry-cznej.

Zastosowania

Najbardziej znanym zastosowaniempomp ciep∏a jest ogrzewanie domów jed-norodzinnych. Jednak wachlarz zastoso-waƒ jest znacznie szerszy – pompy mogàs∏u˝yç na wi´kszà skal´ do ogrzewaniawi´kszych budynków i biurowców, ma-gazynów handlowych, obiektów przemy-s∏owych, podgrzewania basenów czyca∏ych osiedli. Przy wykorzystaniu êróde∏geotermalnych i pomp o odpowiedniejmocy, mo˝na zasilaç w ciep∏o ca∏e miej-scowoÊci. Rynek pomp cieplnych rozwijasi´ jednak bardzo powoli.

Zalety

Niewàtpliwie zalety zwiàzane z zasto-sowaniem pomp ciep∏a sà kuszàce.Przede wszystkim znaczàco (nawet o po-∏ow´) spada koszt ogrzewania obiektów(im wi´kszy system tym lepsze efekty).Drugà istotnà zaletà jest brak negaty-wnego wp∏ywu na Êrodowisko: elimina-cja emisji substancji szkodliwych lubniepo˝àdanych, jak np. py∏ w´glowy czydwutlenek w´gla, czyni z tej technologiisystem czysty ekologicznie. Rozwiàzaniaoparte na pompach ciep∏a sà te˝ trwa∏e ipracujà bez ha∏asu. Na spadek kosztówwp∏ywa wysoka sprawnoÊç urzàdzenia(przesy∏a si´ 3-4 razy wi´cej energii ni˝

12

Przy wykorzystaniu êróde∏ geotermalnych i pomp o odpowiedniej mocy mo˝na zasilaç w ciep∏o ca∏e miejscowoÊci

Pompowanie ciep∏aWojciech Kwinta

Viessmann Vitocal 343: kompaktowa wie˝a cieplna dla domów niskoenergetycznych. Fot. Viessmann

Vitotres 343: kompaktowa wie˝a systemowa dla domów pasywnych. Fot. Viessmann

trzeba w∏o˝yç). Dodatkowà zaletà jestmo˝liwoÊç odwrócenia procesu, czylich∏odzenia obiektu.

Elementy uk∏adu

Podstawowe elementy pomp to spr´-˝arka, parownik, skraplacz i zawór regu-lacyjny. Parownik pobiera energi´ ze êró-d∏a i przekazuje jà do noÊnika, czyliczynnika roboczego (np. woda, roztwórglikolu, zwiàzki na bazie freonu lub chlo-ru, propan). Spr´˝arka spr´˝a noÊnik iprzet∏acza go mi´dzy wymiennikami cie-p∏a. Na ogó∏ stosuje si´ spr´˝arki t∏o-kowe i Êrubowe, o mocach zale˝nych odprzeznaczenia urzàdzenia, rz´du od kil-ku kilowatów po 100 kW, a nawet – wrozwiàzaniach przemys∏owych – 1 MW.W skraplaczu nast´puje oddanie ciep∏ado instalacji. Prac´ pompy mo˝na odpo-wiednio regulowaç, przy wi´kszych zas-tosowaniach jest to pe∏na, programowal-na automatyka.

Uk∏ady z pompà ciep∏a stosuje si´ ge-neralnie w dwóch wersjach: monowa-lentnych i biwalentnych. W pierwszymprzypadku pompa jest jedynym êród∏emzasilania w ciep∏o (przy takiej instalacjiwa˝na jest sta∏oÊç temperatury dolnegoêród∏a ciep∏a), natomiast w drugimwspó∏pracuje ze êród∏em pomocniczym,czyli np. kot∏em gazowym lub innym. Wtakim podwójnym uk∏adzie oba êród∏amogà pracowaç równolegle, kocio∏ mo˝ewspomagaç pomp´ w szczycie lub zas-t´powaç jà przy najni˝szych temperatu-rach.

èród∏a ciep∏a

Ró˝norodne sà êród∏a ciep∏a wykorzy-stywane przez pompy. Mogà to byç wodygruntowe, wody geotermalne, powietrzewokó∏ obiektu, grunt, Êcieki kanalizacyj-ne, ciep∏o odpadowe czy promieniowa-nie s∏oneczne. Dobre dolne êród∏o ciep∏apowinno byç ∏atwo dost´pne, niezanie-czyszczone, o sta∏ej i mo˝liwie wysokiejtemperaturze. No i oczywiÊcie nale˝yzwracaç uwag´ na koszty instalacji.Ka˝de êród∏o ma nieco inne parametry,przy czym wody gruntowe sà lepsze odgruntu, a te z kolei – od powietrza i wódpowierzchniowych. Przed instalacjà nie-zb´dna jest wi´c dok∏adna analiza.

Ekonomia

Na zainteresowanie pompami negaty-wny wp∏yw majà wysokie ceny urzàdzeƒi instalacji. Ceny wahajà si´ od kilku do

kilkudziesi´ciu tysi´cy z∏otych, wzale˝noÊci od rodzaju pompy ciep∏a (np.pompy Fighter 1110 kosztujà od ok. 17tys. do 23 tys. z∏ przy mocach od 4 kWdo 15 kW, a Fighter 1310 o mocach 20do 30 kW – Êrednio ok. 40 tys. z∏). Dys-trybutorzy zapewniajà, ˝e inwestycjazwraca si´ w ciàgu kilku lat, jednak niezawsze jest to oczywiste. W kosztacheksploatacji trzeba uwzgl´dniç zapotrze-bowanie na energi´ elektrycznà przedewszystkim spr´˝arki, ale czasem tak˝einnych elementów, np. pompy g∏´bino-wej. Wa˝na jest te˝ jakoÊç wody (w przy-padku korzystajàcych z niej pomp):

je˝eli mo˝e ona doprowadziç parownikdo korozji lub go zanieczyÊciç, skompli-kuje to prace instalacyjne i obni˝y wspó∏-czynnik efektywnoÊci pompy ciep∏a.

Na wi´kszà skal´

Ciekawsze od indywidualnych wydajàsi´ byç rozwiàzania na wi´kszà skal´.Przemys∏owe pompy ciep∏a majà znacz-nie wi´ksze mo˝liwoÊci wykorzystywaniaró˝norodnych êróde∏ ciep∏a i sà w porów-naniu z metodami konkurencyjnymirzeczywiÊcie ekonomiczne. Mogà m.in.wykorzystywaç zasoby geotermalne mo-cno promowane w ramach proÊrodo-wiskowej energetyki (choç rozwój trud-no uznaç za burzliwy, szczególnie w na-szym kraju). Energia geotermiczna ofe-ruje szereg zalet, a wÊród nich niskiekoszty produkcji ciep∏a, brak emisji sub-stancji szkodliwych, uniezale˝nienie odpaliw kopalnych i cen noÊników energii iwykorzystywanie odnawialnego êród∏a.

13

Vitocal 350 nadaje si´ do modernizacji instalacji.Fot. Viessmann

Vitocal 300 w gotowej instalacji. Fot. Viessmann

Modu∏y pomp ciep∏a Thermia Robust s∏u˝à do produkcji ciep∏a i ciep∏ej wody. Fot. Thermia

Podstawowe wady to wysokie nak∏ady inwestycyjne i op∏acal-noÊç uzale˝niona od wielkoÊci sprzeda˝y ciep∏a.

O tym do jakich celów mo˝na wykorzystaç energi´ geoter-micznà decyduje temperatura wód geotermalnych. Istniejebardzo szczegó∏owy diagram wykorzystania energii, ale w przy-bli˝eniu mo˝na przyjàç, ˝e wody o temperaturze 40-90 st. Cs∏u˝à produkcji ciep∏a u˝ytkowego, natomiast z∏o˝a o tempe-raturze powy˝ej 120 st. C umo˝liwiajà op∏acalnà produkcj´energii elektrycznej. Historia wytwarzania pràdu z energiiwn´trza Ziemi ma ju˝ ponad 100 lat. Po raz pierwszy zas-tosowano jà w 1904 roku w Lardarello we W∏oszech. Do dzi-siaj z takiego rozwiàzania korzysta ponad 20 krajów (przedewszystkim USA), a zainstalowana moc ca∏kowita to rzàd wiel-koÊci 10 GW. Znacznie wi´cej paƒstw pozyskuje tà drogàciep∏o, modelowym przyk∏adem jest Islandia pokrywajàca wten sposób 85 proc. swoich potrzeb.

Pompy i geotermia

W Polsce wody geotermalne wyst´pujà pod prawie 80 proc.terytorium. Problem polega na tym, ˝e nie sà ∏atwe w eksploa-tacji. Poza tym majà stosunkowo niskà temperatur´ (do 80 st. C),wi´c o wytwarzaniu w ten sposób energii elektrycznej mo˝nazapomnieç. Powoli powstajà jednak instalacje w ró˝nej skalizaspokajajàce potrzeby spo∏ecznoÊci lokalnych. W S∏omnikachko∏o Krakowa, miejscowoÊci liczàcej ok. 16 tys. mieszkaƒców,zmodernizowano dotychczasowy system ogrzewania prze-chodzàc na wykorzystanie niskotemperaturowych wód geoter-malnych. W tym celu wykorzystano pomp´ ciep∏a skojarzonàz wysokotemperaturowym êród∏em ciep∏a (wspomagajàcym wnajch∏odniejszych okresach). Zaczyna si´ te˝ na wi´kszà skal´wykorzystywaç inne êród∏a ciep∏a. W Bystrzycy K∏odzkiejpompa ciep∏a trafi∏a do oczyszczalni Êcieków, gdzie ogrzewahal´ utylizacji Êcieków. Dolnym êród∏em ciep∏a dla pompy sàÊcieki komunalne. Moc pompy wynosi 100 kW.

Realizacji pomys∏ów na wykorzystanie pomp ciep∏a jestwi´cej. Sà to najcz´Êciej projekty zasilania w ciep∏o wi´kszychbudynków mieszkalnych, szkó∏ i innych instytucji. Korzysta si´w nich ze êróde∏ zarówno geotermalnych, jak i odwiertówstudziennych czy Êcieków. W Nowej Wsi E∏ckiej pompa ciep∏ao mocy 400 kW wspomagana jest 160 kolektorami s∏oneczny-mi i zaspokaja potrzeby Domu Pomocy Spo∏ecznej. W pomor-skich Cedrach Wielkich pompa ciep∏a o mocy 130 kW ogrze-wa i zasila w ciep∏à wod´ szko∏´ podstawowà. Po uwzgl´d-nieniu zasilania pompy ciep∏a, pompy g∏´binowej orazobiegowej c.o. szczytowa moc elektryczna wynosi 35 kW.

Bioràc pod uwag´ spore koszty takich inwestycji mo˝naza∏o˝yç, ˝e ˝aden ze wspomnianych projektów nie zosta∏bywdro˝ony, gdyby nie dotacje np. z EkoFunduszu czy urz´dumarsza∏kowskiego. Niestety wysokie nak∏ady finansowe sà jed-nym z najpowa˝niejszych utrudnieƒ dla rozwoju energetyki woparciu o pompy ciep∏a. Pocieszeniem sà mo˝liwoÊci sfinan-sowania cz´Êci inwestycji z dotacji. Innà barierà sà wysokieceny energii elektrycznej, w wi´kszoÊci przypadkówniezb´dnej do zasilania instalacji. To istotny powód blokujàcypodejmowanie decyzji, choç pompy ciep∏a wcià˝ mogà byçnajtaƒszymi êród∏ami ciep∏a do ogrzewania, pod warunkiemstosowania urzàdzeƒ wysokiej klasy o jak najlepszymwspó∏czynniku efektywnoÊci. Niemniej ka˝dy pomys∏ trzebadok∏adnie przemyÊleç bioràc pod uwag´ warunki instalacji. 4

14

Udzia∏ odnawialnych êróde∏ energii w strukturze pro-dukcji energii elektrycznej roÊnie na ca∏ym Êwiecie. Byzach´ciç inwestorów, energia z tych êróde∏ traktowana

jest priorytetowo w prawodawstwie wi´kszoÊci krajów. Energe-tyka konwencjonalna produkuje „czarnà” energi´, emitujàcprzy tym zanieczyszczenia, takie jak gazy cieplarniane, CO2,SO2. Odnawialne êród∏a energii nie zanieczyszczajà Êrodo-wiska. Sà praktycznie niewyczerpalne, a ich zasoby sà uzupe∏-niane nieustannie w procesach naturalnych.

W Unii Europejskiej zu˝ycie energii elektrycznej wzrasta ook. 2 proc. rocznie. W du˝ej cz´Êci ten wzrost jest pokrywanyz OZE. Szacuje si´, i˝ dla osiàgni´cia 22-proc. udzia∏u w 2010 r.niezb´dne b´dzie zwi´kszenie produkcji energii elektrycznej ztych êróde∏ do 5,7 proc. rocznie. W 2010 r. produkcja energiielektrycznej z OZE w 15 krajach Unii Europejskiej wzroÊniedo 678 TWh w porównaniu z 388 TWh w 2000 r. Najszybciejrozwijaç si´ b´dzie energetyka wiatrowa.

W Polsce „Strategia rozwoju energetyki odnawialnej” przyj´-ta we wrzeÊniu 2000 r. zak∏ada, ˝e udzia∏ energii elektrycznejpochodzàcej z odnawialnych zasobów energii w zu˝yciuenergii pierwotnej powinien wzrosnàç do 7,5 proc. w 2010 r. i ok. 14 proc. w 2020 r. Takie zapisy zosta∏y uj´te równie˝ wTraktacie Akcesyjnym. Cele te powtórzono w Polityce ekologi-cznej Paƒstwa na lata 2002-2006 z uwzgl´dnieniem perspek-tywy na lata 2007-2010.

Kwestie wykorzystania energii ze êróde∏ odnawialnych defi-niuje Prawo energetyczne. Ustawa z 2 kwietnia 2004 r. o zmia-nie ustawy Prawo energetyczne oraz ustawy Prawo ochronyÊrodowiska by∏a pierwszym krokiem w kierunku zmian w pra-wie, dotyczàcym energetyki odnawialnej. Nowela dostosowujepolskie prawo do wymagaƒ dyrektywy z 27 wrzeÊnia 2001 r.Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2001/77/WE o wspiera-niu produkcji energii elektrycznej ze êróde∏ odnawialnych narynku wewn´trznym oraz cz´Êciowo do wymagaƒ dyrektywynr 2003/54/WE w sprawie wspólnych zasad dla wewn´trznegorynku energii elektrycznej. W grudniu 2004 r. ukaza∏y si´ aktywykonawcze do znowelizowanego Prawa energetycznego,m.in. nowe rozporzàdzenie ministra gospodarki i pracy w spra-wie szczegó∏owego zakresu obowiàzku zakupu energii elek-trycznej i ciep∏a wytworzonych w odnawialnych êród∏achenergii.

Poda˝ „zielonej” energii zale˝y od mocy instalacji wytwór-czych. Poziom produkcji energii elektrycznej w elektrowniachwodnych, które posiadajà obecnie najwy˝szy udzia∏ odnawial-nej mocy zainstalowanej w krajowym systemie elektroener-getycznym (706 MW), uzale˝niony jest w znacznym stopniuod warunków pogodowych, poniewa˝ o iloÊci wytwarzanej

Skoro wieje u nas wystarczajàco mocno...

ZróbmyAnna Biedrzycka

energii decyduje poziom wody w ciekachi dynamika jej przep∏ywu. Najmniej sta-bilne dostawy energii elektrycznej oferu-jà elektrownie wiatrowe, których funk-cjonowanie zale˝y od zmiennych warun-ków atmosferycznych. Nowe konstruk-cje turbin o wi´kszych wydajnoÊciach sàodpowiedzià na te problemy.

Udzia∏ energetyki wiatrowej w struk-turze produkcji energii elektrycznej zOZE wynosi 2,48 proc. i powinien ros-nàç, równie˝ dlatego ˝e z du˝à ener-getykà wodnà nie wià˝e si´ planów roz-woju energetyki odnawialnej w Polsce.Wzrost udzia∏u energii odnawialnej wbilansie produkcji energii ma zostaçosiàgni´ty przez wykorzystanie biomasy,w tym biogazu, oraz rozwój energetykiwiatrowej oraz ma∏ej energetyki wodnej(MEW).

Wieje wystarczajàco mocno

Aktualnie moc zainstalowana w krajo-wych si∏owniach wiatrowych szacowanajest na ok. 60 MW. Dynamika wzrostuzainstalowanej mocy z turbin wiatro-wych w ostatnich latach znaczàco wzro-s∏a, dzi´ki inwestycjom w Barzowicach,Wi˝ajnach, Cisowie i Zagórzu, gdzie w2003 r. oddano najwi´kszà w kraju far-m´ wiatrowà o mocy 30 MW. Do 2007 r.energetyka wiatrowa ma dysponowaç ok.93 MW mocy zainstalowanej. KilkanaÊ-cie nowych elektrowni wiatrowych pow-stanie m.in. w rejonach zachodniego iÊrodkowego wybrze˝a, województw po-morskiego i podkarpackiego, a byç mo˝etak˝e w strefie brzegowej Morza Ba∏tyc-kiego.

W tych rejonach sà najlepsze warunkido produkcji energii wiatrowej. Za ener-getycznie u˝yteczny uznaje si´ wiatrwiejàcy z pr´dkoÊcià nie mniejszà ni˝ 4m/s; w Polsce Êrednia roczna pr´dkoÊçwiatru przekracza 5 m/s. Wed∏ug Êmia-∏ych szacunków, potencja∏ wiatru wiejà-

cego nad Polskà wynosi nawet 80-90GW rocznie, co odpowiada ok. 2/3 krajo-wego zu˝ycia energii elektrycznej.

Szczególnie korzystne warunki do bu-dowy parków wiatrowych sà na Ba∏tyku.Ârednioroczne pr´dkoÊci wiatru w odle-g∏oÊci 10 m od brzegu, na wysokoÊci 40m, wynoszà nie mniej ni˝ 8,5 m/s. Wy-korzystanie tego wiatru do produkcjienergii wymaga ogromnych nak∏adów.Koszt zainstalowania na morzu obiektuo mocy 1000 MW to ok. 1,5 mld euro. Ztego powodu w podobne inwestycje wwielu krajach Europy anga˝uje si´ paƒ-stwo.

W planach sà ju˝ jednak pierwszeprzedsi´wzi´cia w polskiej strefie przy-brze˝nej. Zamiar budowy farmy wia-traków og∏osi∏y firmy Czystsza Energia SAz Ustki i Wiatropol International Sp. z o.o.z Gdyni. Pierwsza elektrownia wiatrowamia∏aby powstaç w rejonie Lubiatowa,druga w okolicy Karwieƒskich B∏ot.Spó∏ka Morskie Elektrownie Wiatroweopracowuje studium wykonalnoÊci bu-dowy elektrowni wiatrowych w okolicachS∏upska, gdzie mog∏oby stanàç 100 tur-bin wiatrowych o mocy 250 MW. Stu-dium wspó∏finansuje Amerykaƒska Agen-cja Handlu i Rozwoju, która przyzna∏aspó∏ce dotacj´ wysokoÊci 250 tys. USD.

D∏ugoterminowà strategi´ inwestowa-nia w energetykà wiatrowà realizuje spó∏-ka Polish Energy Partners, która zamie-rza wybudowaç infrastruktur´ o mocy conajmniej 100 MW. Inwestycje w si∏owniewiatrowe rozwa˝ajà te˝ m.in. Polskie Sie-ci Elektroenergetyczne SA.

Europa inwestuje

Od europejskiej czo∏ówki w dziedzinieenergetyki wiatrowej dzieli nas du˝y dys-tans. Niemcy, Êwiatowy lider w produkcjienergii z wiatru, dysponujà ponad12000 MW mocy zainstalowanej ener-getyki wiatrowej, co pozwala zaspokoiç

4,5 proc. zapotrzebowania energetycz-nego tego kraju. Celem niemieckichw∏adz jest osiàgni´cie poziomu 20000MW w energetyce wiatrowej do 2010 r.Do potentatów w tej dziedzinie nale˝yte˝ Hiszpania (ponad 4800 MW), USA,Dania i Indie. W 2000 r. elektrowniewiatrowe dostarcza∏y 0,25 proc. energiiwytwarzanej na Êwiecie, prognozy mó-wià o 1,8 proc. dekad´ póêniej.

Inwestycje prowadzone sà nawet wkrajach zasobnych w inne odnawialneêród∏a energii. W Norwegii, której pra-wie ca∏y sektor elektroenergetycznyopiera si´ na hydroelektrowniach, do2010 r. planuje si´ zbudowaç kosztemok. 3 mld euro si∏ownie wiatrowe o∏àcznej mocy 3000 MW. Powstanà oneg∏ównie w pobli˝u linii brzegowej, gdzieÊrednioroczna pr´dkoÊç wiatru wynosiok. 8 m/s. W Danii, w której energetykawiatrowa ma najwi´kszy udzia∏ w kra-jowej produkcji energii elektrycznej,uruchomiono nowe farmy czerpiàceenergi´ ze êróde∏ odnawialnych. W 2002r. oddano do u˝ytku ok. 500 MW.Wi´ksze instalacje powsta∏y tak˝e wHolandii (217 MW) i we W∏oszech (103MW). W Hiszpanii odnotowano przyrostmocy zainstalowanej o 900 MW zaled-wie w ciàgu 2002 r. Anglicy, dzi´ki pow-

15

miejsce dla wiatraków!miejsce dla wiatraków!

16

sta∏ym ostatnio farmom zlokalizowanymna morzu, zwi´kszyli moce o ponad 550MW.

Czysta i ekologiczna energia wiatrujest êród∏em rozproszonym, co korzyst-nie wp∏ywa na dekoncentracj´ êróde∏wytwarzania energii elektrycznej. Do jejzalet nale˝à te˝ niskie koszty eksploa-tacji. Wadami sà: niska przewidywalnoÊçprodukcji energii, niskie wykorzystaniemocy zainstalowanej, trudnoÊci lokaliza-cyjne wynikajàce z ochrony krajobrazu iochrony dróg migracji ptaków. Budow´wi´kszych farm wiatrowych poprzedzajànie tylko analizy wietrznoÊci w danymterenie, ale równie˝ badania ornitologi-czne majàce ustaliç, czy nowe budowlenie przyczynià si´ do wygini´cia rzad-kich gatunków ptaków. Równie˝ corazbardziej popularne wiatrowe farmy namorzach wzbudzajà kontrowersje wÊródrybaków, którzy twierdzà, ˝e zwi´kszonepole magnetyczne i wibracja pochodzàcaz generatorów wiatrowych oraz podwod-nych kabli energetycznych wp∏ywa nie-korzystnie na ryby. W Norwegii wybórpotencjalnych miejsc lokalizacji elek-trowni wiatrowych przybra∏ charakterogólnonarodowej debaty. Instalacje wg∏´bi làdu, mimo du˝ego potencja∏u, na-potyka∏y na olbrzymi sprzeciw ze wzgl´-du na swojà inwazyjnoÊç w stosunku donaturalnego krajobrazu. Uda∏o si´ jed-nak osiàgnàç kompromis i wytypowaçmiejsca pod budow´ blisko 3000 insta-lacji.

Koszty inwestycyjne

Koszt budowy elektrowni wiatrowej wStanach Zjednoczonych jest obecnie po-równywalny z kosztami budowy elektro-wni gazowej z ca∏à infrastrukturà. Podwzgl´dem walorów ekologicznych elek-

trownie gazowe znacznie ust´pujà wia-trowym. Wed∏ug przewidywaƒ eksper-tów, do 2030 r. ok. 25 proc. ca∏kowitegozapotrzebowania na energi´ elektrycznàw USA pokryjà w∏aÊnie elektrownie wia-trowe.

Porównanie kosztów inwestycyjnychodnawialnych êróde∏ energii w Polscedla si∏owni wiatrowych wypada nie naj-gorzej. Dla elektrowni wiatrowych o mo-cy 0,6-1 MW okres zwrotu poniesionychnak∏adów inwestycyjnych wynosi 8-10lat. Jest to wskaênik du˝o lepszy ni˝przyj´ty dla elektrowni wodnych, w tymMEW (ok. 30 lat) oraz elektrociep∏ownina biomas´ lub biogaz (10-15 lat).Równie˝ Êrednie nak∏ady jednostkowenale˝à do ni˝szych, bo wynoszà 3,5-4tys. z∏/kW. S∏abo wypada natomiastwskaênik Êredniego czasu wykorzystaniamocy zainstalowanej – tylko 2200 godz.,podczas gdy w przypadku MEW to ok.4000 godz., zaÊ obiektów na biomas´ ibiogaz nawet do 6500 godz. Cena wyt-worzenia energii elektrycznej kszta∏tujesi´ na poziomie 0,25-0,4 z∏/kWh.

Generalnie elektrownie wiatrowe na-le˝à do najdro˝szych êróde∏ odnawial-nych w Polsce. Ma to szczególne znacze-nie wobec zmian, jakie niesie ze sobàwprowadzenie na rynek energii pocho-dzàcej ze wspó∏spalania biomasy i w´gla.Wspó∏spalanie b´dzie odgrywa∏o corazwi´kszà rol´, poniewa˝ w zale˝noÊci odstosowanej technologii jednostki wy-twórcze w procesie wspó∏spalania mogàprodukowaç nawet do 20 proc. energiiodnawialnej. Oznacza to, ˝e mo˝liwe b´-dzie wype∏nienie obowiàzku zakupuenergii i ciep∏a ze êróde∏ odnawialnychprzy wykorzystaniu jedynie tej metody.Nie jest ona jednak równie czysta eko-logicznie, jak energia z wody, S∏oƒca czywiatru.

Dla zwi´kszenia konkurencyjnoÊcienergetyki wiatrowej niezb´dne jestwprowadzenie instrumentów stymulujà-cych jej rozwój. W wielu krajach euro-pejskich stosuje si´ system subwencji in-westycyjnych (np. w Austrii do 30 proc.nak∏adów, w Finlandii – do 40 proc.). WNiemczech, Danii, Hiszpanii istniejegwarantowany zakup i minimalne cenyenergii pochodzàcej z OZE, w tym si∏o-wni wiatrowych; we W∏oszech i krajachBeneluksu funkcjonuje system zielo-nych certyfikatów.

W Polsce motorem nap´dowym roz-woju energetyki wiatrowej jest ofertakredytów preferencyjnych oraz mo˝li-woÊç bezpoÊrednich dofinansowaƒ z Na-rodowego Funduszu Ochrony Ârodowis-ka, EkoFunduszu i innych êróde∏ pomo-cowych. W zakresie regulacji prawnychenergetyka wiatrowa wspomagana jestobligatoryjnym obowiàzkiem zakupuenergii ze êróde∏ odnawialnych przezspó∏ki dystrybucyjne energii.

Âwiadectwa pochodzenia czyli bli˝ej rynku

Wraz z akcesjà do Unii EuropejskiejPolska zosta∏a zobowiàzana do wprowa-dzenia tzw. Êwiadectw pochodzenia. Sys-tem wprowadzono 1 lipca 2004 r.

Âwiadectwa pochodzenia to doku-menty potwierdzajàce odnawialne po-chodzenie energii i potwierdzajàce spe∏-nienie obowiàzku zakupowego przezpodmioty do tego zobligowane, tj. firmyzajmujàce si´ wytwarzaniem i obrotemenergià elektrycznà oraz sprzedajàce jàodbiorcom na ich w∏asne potrzeby. Âwia-dectwa majà umo˝liwiç lepszy nadzórnad realizacjà tego obowiàzku, a tak˝eu∏atwiç obrót energià z OZE.

Szybszy rozwój energetyki wiatrowejzapewni∏oby poddanie ca∏ej energetykiodnawialnej regu∏om rynkowym. Dlate-go dalsze dzia∏ania powinny zmierzaç douruchomienia systemu zielonych certy-fikatów. To szansa na zadzia∏anie prawapoda˝y i popytu oraz wykreowania ryn-kowej ceny energii odnawialnej. Systemzielonych certyfikatów umo˝liwi wszyst-kim podmiotom równy dost´p do zie-lonej energii, niezale˝nie od lokalizacjijej êróde∏, natomiast inwestorów zach´cido podejmowania inwestycji. Handelzielonymi certyfikatami powinien byçpowiàzany z handlem prawami do emisjiCO2.

4

17

RoÊnie apetyt na nowà energetyk´.Nie jest pewne, czy inwestowaniepieni´dzy podatnika w alternaty-

wne êród∏a energii to najlepszy pomys∏,jednak wysyp projektów i wizji sta∏ si´faktem. Na pierwszej linii frontu znalaz∏si´ wodór – szczególnie jako uniwersalnepaliwo.

Odnawialne êród∏a energii i nowe spo-soby jej wytwarzania z tradycyjnychêróde∏ co jakiÊ czas stajà si´ g∏oÊnymtematem medialnym, spo∏ecznym, gos-podarczym i politycznym. Choç trudno ojednoznaczny dowód, czy nale˝y rozwi-jaç takà czy innà ga∏àê energetyki, pocià-gajàce idee nowych rozwiàzaƒ zap∏a-dniajà umys∏y polityków, naukowców iin˝ynierów. Jedno wydaje si´ pewne – ropa naftowa i gaz ziemny kiedyÊ si´skoƒczà i warto ju˝ dziÊ poszukiwaçalternatywy.

¸akomy kàsek

Do najbardziej noÊnych idei nale˝yenergetyka wodorowa. Niewyczerpanezasoby, wysoka kalorycznoÊç i spraw-niejsze od tradycyjnych urzàdzenia wy-twarzajàce energi´ (jak ogniwa paliwo-we) sta∏y si´ skutecznymi argumentamiprzekonujàcymi mo˝nych tego Êwiata.

Ostatnie lata to lawina projektów przygo-towanych w USA, Unii Europejskiej iAzji, majàcych na celu przemys∏owewdro˝enie energetyki opartej o wodór.Naukowcy prowadzà intensywne bada-nia, w których uczestniczà tak˝e Polacy.

Wyznacznikiem stanu najnowszychosiàgni´ç w dziedzinie zastosowaƒ wo-doru by∏a np. wrzeÊniowa konferencja„Symposium on Metal-Hydrogen Sys-tems MH2004, Fundamentals andApplications” zorganizowana na Wydzia-le Fizyki i Informatyki Stosowanej AGH.Odbywajàce si´ (tym razem w Polsce) codwa lata sympozjum naukowców z ca-∏ego Êwiata nale˝y do najbardziej pres-ti˝owych imprez naukowych w bran˝y.Zainteresowanie Êwiata wodorem prze-k∏ada si´ na ogromne inwestycje.

Lukratywne programy

Badania zwiàzane z rozwojem wodo-rowej gospodarki wymagajà ogromnychnak∏adów finansowych. I te pieniàdzesà: proponowane programy zak∏adajàwydanie ponad 20 mld euro (w tymponad 6 mld euro finansowania bud˝e-towego). Do najwa˝niejszych nale˝à pro-gramy, takie jak amerykaƒskie Future-Gen, Freedom Car, IPHE (InternationalPartnership of Hydrogen Economy) ieuropejskie w rodzaju Europejskiej Plat-formy Technologii Wodorowych i OgniwPaliwowych (The European Hydrogenand Fuel Cell Technology Platform) czyprojektów Hycom i Hypogen realizowa-nych w ramach programów szybkiegostartu Quick Start Growth.

Odkàd prezydent George Bush oznaj-mi∏, ˝e Stany Zjednoczone powinny

przestawiç gospodark´ na nowe tory,uniezale˝niajàce kraj od importu paliw,sprawa nowej energetyki wydaje si´przesàdzona. Problemy bezpieczeƒstwaenergetycznego, ochrony Êrodowiska ipotrzeby rozwoju zdeterminowa∏y tak˝ekraje unijne. Dlatego nowe programymajà na celu przygotowanie si´ do prze-stawienia z tradycyjnych êróde∏ na wo-dór w szerokim zakresie: od wytwarzaniaenergii na du˝à skal´, przez systemyrozproszone, po wszelkie rodzaje trans-portu drogowego. Konkretne projektypowinny znaleêç sposoby na pokonanielicznych problemów utrudniajàcych re-alizacj´ tej globalnej wizji.

Globalne priorytety

Rozwój energetyki wodorowej jest wUE jednym z priorytetów tzw. 6. Pro-gramu Ramowego UE (w ramach prio-rytetu 6.1 – „Zrównowa˝one systemyenergetyczne”) i obejmuje wszystkie za-gadnienia zwiàzane z wykorzystaniemtego pierwiastka w zakresie jego pozyski-wania, magazynowania, bezpieczeƒ-stwa, dystrybucji, badaƒ materia∏owych iekonomicznych. W programie tymuczestniczà trzej polscy partnerzy:G∏ówny Instytut Górnictwa z Katowic,Politechnika Wroc∏awska oraz Elektro-wnia Turów. Istnieje te˝ szansa na sko-rzystanie w naszym kraju z cz´Êci in-westycji (8 mld euro w latach 2005-2015)nale˝àcych do programów szybkiegowzrostu: Hycom i Hypogen. Mo˝e tak si´staç dzi´ki polskim zasobom w´gla: pro-jekt Hypogen zak∏ada budow´ pilo-ta˝owej instalacji do produkcji energiielektrycznej i wodoru z w´gla, a Hycom

Nadchodzi era wodoru?

Wodorowe jarmarkiWojciech Kwinta

Wodorowe jarmarkiMetaloorganiczne szeÊciany widoczne pod mikroskopem elektronowym byç mo˝e stanà si´ idealnym magazynem dla wodoru. Fot. BASF

SES H2 Generation Module. Urzàdzenie do produkcjiwodoru o wysokiej czystoÊci. Fot. Stuart Energy

18

ma za zadanie przetestowanie infra-struktury i rozwiàzaƒ gospodarki wodo-rowej w Êrodowisku lokalnej spo∏ecz-noÊci.

Korzystna dla Polski mo˝e byç te˝wspó∏praca z USA, tak˝e uznajàcym wy-twarzanie wodoru z w´gla za jeden zpriorytetów ekonomicznych. Praktycz-nym celem projektu FutureGen ma byçzbudowanie pierwszej na Êwiecie elek-trowni o zerowej emisji zanieczyszczeƒ.Energi´ ma zapewniç wodór pochodzà-cy z procesu zgazowania w´gla. W pracezaanga˝owano 1 mld USD, a StanyZjednoczone przewidujà zaproszenie dowspó∏pracy nad projektem demonstra-cyjnym tak˝e innych krajów.

Kolejnà dobrà wiadomoÊcià jest za-deklarowanie wspó∏pracy mi´dzy UE aUSA w programie IPHE. Przedstawiajàcprojekt, Spencer Abraham, amerykaƒskisekretarz ds. energetyki stwierdzi∏, ˝e„dzi´ki IPHE stworzyliÊmy kompletnàplatform´ do rozbudowy badaƒ nad roz-wojem energetyki wodorowej”. Partner-stwo ma s∏u˝yç powstaniu bezpiecznej iprzyjaznej dla Êrodowiska energetykiprzysz∏oÊci.

Blaski i cienie wodoru

Wprowadzenie w ˝ycie wodorowejgospodarki jest niezwykle pociàgajàce,jednak realizacja wià˝e si´ z powa˝nymiprzeszkodami. Najl˝ejszy pierwiastekkusi zaletami, ale ma te˝ swoje wady.Wodór nie wyst´puje w przyrodzie wstanie wolnym i trzeba go w jakiÊ sposóbprodukowaç. Technologie produkcyjnesporo kosztujà, nie sà te˝ ∏atwe do wdro-˝enia nawet wtedy, gdy korzysta si´ przyprodukcji z elektrolizy zasilanej z odna-wialnych êróde∏ energii. Z drugiej stronynadzieje budzi szeroki wachlarz takichtechnologii; wodór mo˝na dziÊ pozyski-waç na wiele sposobów, od elektrolizywody, przez zgazowanie w´gla czy roz-k∏ad biomasy, po hydrokraking frakcjici´˝kich ropy naftowej.

Ochrona Êrodowiska to kolejny prob-lem: przy wytwarzaniu wodoru z trady-cyjnych paliw kopalnych trudno uniknàçszkodliwej emisji dwutlenku w´gla czyinnych gazów cieplarnianych. Na szcz´-Êcie najnowsze technologie pozwalajàuniknàç problemów ekologicznych lubznaczàco je zminimalizowaç.

Do energetyki wodorowej zach´cawysoka wydajnoÊç energetyczna paliwa,trzeba jednak pami´taç, ˝e chocia˝masowa wartoÊç opa∏owa jest prawietrzy razy wi´ksza ni˝ benzyny, to ju˝ war-toÊç obj´toÊciowa wodoru skroplonegoponad trzykrotnie mniejsza. Barierà jestte˝ cena: bioràc pod uwag´ przelicznikenergetyczny, najl˝ejszy pierwiastek jestmniej wi´cej pi´ç razy dro˝szy do paliwpochodzàcych z ropy naftowej. Z wysokàcenà majà walczyç w∏aÊnie programyrozwoju energetyki wodorowej. Dodat-kowà motywacjà do tej walki jest prawiedwukrotnie wy˝sza ni˝ w silniku spali-nowym sprawnoÊç wodorowych ogniwpaliwowych. Powa˝ne wyzwania dlain˝ynierów i naukowców to zagadnieniatransportu i magazynowania wodoru.Poza trudnoÊciami natury technicznejniezb´dna jest kadra o wysokich kwali-fikacjach zapewniajàca bezpiecznà eks-ploatacj´ urzàdzeƒ. Prowadzone analizysprawnoÊci skumulowanej, czyli obej-mujàcej ca∏à drog´ od wytworzenia wo-doru po jego ostateczne wykorzystanietak˝e zmuszajà do zastanowienia nadwyborem odpowiednich rozwiàzaƒ i doposzukiwania taƒszych.

Pozyskiwanie wodoru

Podstawowà metodà przemys∏owegopozyskiwania wodoru jest reformingw´glowodorów, takich jak gaz ziemnyczy propan-butan lub alkoholi, jak meta-

nol i od stosunkowo niedawna – etanol.Jednak ta prowadzona w wysokiej tem-peraturze (ok. 850ºC) i podwy˝szonymciÊnieniu reakcja z parà wodnà nie na-le˝y do metod proÊrodowiskowych, choçprowadzi si´ prace, majàce na celu eli-minacj´ szkodliwych emisji. Innà intere-sujàcà metodà jest zgazowanie w´gla lubkoksu w parowych reformerach. Tensposób pozyskiwania wodoru móg∏byznaleêç zastosowanie w Polsce, gdziew´gla nie brakuje. Tym bardziej, ˝enowe metody pozwalajà na zneutralizo-wanie emitowanego dwutlenku w´gla.

Kolejnym pomys∏em sà technologie,wykorzystujàce plazm´ wysokotempe-0raturowà (rz´du 1600-2000ºC). W tymprocesie praktycznie nie wydziela si´dwutlenek w´gla, jednak niekorzystnymzjawiskiem jest spore zapotrzebowaniena energi´ elektrycznà. Najczystszà me-todà jest elektroliza, ale wià˝e si´ ona zezu˝yciem ogromnej iloÊci energii elek-trycznej. Dlatego jej rozwój na szerszàskal´ mo˝e byç uzale˝niony od powrotuna aren´ energetyki jàdrowej – to w tejchwili jedyne êród∏o energii, które mo-g∏oby rozwiàzaç w skali globalnej trud-noÊci z elektrolizà.

Wa˝nym problemem w pracy ogniwpaliwowych jest kwestia kosztów pozys-kiwania wodoru. Najtaniej uzyskiwaçwodór przez reforming metanu, innemetody, jak zgazowanie w´gla czy zga-zowanie biomasy sà dro˝sze (kosztyrosnà w podanej kolejnoÊci), natomiastmetoda elektrolizy jest dro˝sza ju˝ orzàd wielkoÊci (stosunkowo najtaniej ko-rzystajàc z energii hydroelektrowni,dro˝ej w przypadku elektrowni wiatro-wych, a jeszcze dro˝ej z fotowol-taicznych). Nowe opracowania pomy-s∏ów na niekonwencjonalne pozyski-wanie wodoru na razie sà niezwykle

Modu∏ magazynujàcy spr´˝ony wodór.Fot. Stuart Energy

Generator firmy Air Products pracujàcy w Las Vegas pozyskuje wodór z gazu ziemnego. Fot. dzi´ki uprzejmoÊci Air Products and Chemicals, Inc.

19

kosztowne. Bywa jednak, ˝e niektóre znich, jak fotoliz´, czyli elektroliz´ wspo-maganà Êwiat∏em, stosuje si´ pomo-cniczo, by wykorzystaç nadwy˝ki nie-mo˝liwej do zmagazynowania energii.Stosunkowo nowà koncepcjà jest pro-dukcja wodoru z wykorzystaniem glo-nów poprzez modyfikacj´ procesu foto-syntezy. Bez wzgl´du jednak na metodyprodukcji wodoru, trzeba zdawaç sobiespraw´, ˝e zasoby naturalne czy pro-dukcja biomasy sà niewystarczajàce dozaspokojenia globalnych potrzeb ener-getycznych.

Magazyny wodoru

Sporym k∏opotem utrudniajàcym roz-wój gospodarki wodorowej jest kwestiaprzechowywania tego pierwiastka. Tra-dycyjnie stosuje si´ w tym celu stalowebutle, w których gaz pozostaje spr´˝onydo ok. 100 atm. Ale ci´˝kie butle niewsz´dzie mogà znaleêç zastosowanie.Drugim klasycznym magazynem jestnaczynie Dewara, czyli rodzaj termosuna ciek∏y wodór. Trudno tu jednak unik-nàç parowania, a poza tym samo do-prowadzenie wodoru do postaci cieczyto kosztowny wysi∏ek. Z tych powodówtrwajà intensywne poszukiwania lep-szych „naczyƒ” na wodór.

Podstawowym parametrem informu-jàcym o jakoÊci magazynu jest stosunekwagowy wodoru do rezerwuaru. Zewzgl´du na lekkoÊç pierwiastka przyj-muje si´, ˝e wartoÊci rz´du 5% sà ca∏-kiem dobre. Takie warunki mogà zapew-niç niektóre metale ∏atwo poch∏aniajàcewodór. Niestety kolejnymi szczeblamidrabiny problemów sà ceny metali oraztechniki wprowadzania i odzyskiwaniawodoru w takich magazynach. Z powo-du ceny i wagi odpad∏ np. pallad, a trud-noÊci we wprowadzaniu wodoru wyeli-minowa∏y magnez.

Nowe trendy

W tej chwili zainteresowania budzàzwiàzki niklowo-lantanowe, magne-zowo-niklowe oraz zawierajàce glinalanaty. Wyglàda na to, ˝e modne jesz-cze niedawno nanorurki w´glowe wypa-d∏y z ∏ask, natomiast pozosta∏o zaintere-sowanie materia∏ami porowatymi, bar-dzo mocno rozdrobnionymi. Nale˝à donich tzw. struktury metaloorganiczne(Metalo-Organic Framework). Najnow-szym krzykiem naukowej mody sà zwiàz-

ki litu, pozwalajàce (w warunkach labo-ratoryjnych) osiàgnàç stosunek wagowywodoru do zbiornika rz´du 11%. Oczy-wiÊcie poszukiwanie nowych metodmagazynowania wodoru ma wi´kszeznaczenie dla transportu ni˝ dla zas-tosowaƒ stacjonarnych, jednak trudnosobie wyobraziç nowoczesnà energetyk´bez przesy∏ania paliwa. Co prawda wo-dór mo˝na transportowaç rurociàgami,ale to wià˝e si´ z kolejnymi niedogod-noÊciami, zwiàzanymi z bezpieczeƒ-stwem i w∏aÊciwoÊciami gazu. Nawetspr´˝ony wodór nie dorównuje metano-wi, jeÊli chodzi o dostarczanie energiipoprzez rurociàg.

Praktyka wodorowa

Mimo ogromnych trudnoÊci pojawiajàsi´ pierwsze, pilota˝owe rozwiàzaniapraktyczne. Przyk∏adem mo˝e byçzamieszkana przez 250 osób norweskawysepka Utsira na Morzu Pó∏nocnym.Zmienna si∏a wiatrów powoduje, ˝eumieszczona na wyspie elektrownia wia-trowa w nierównomierny sposób produ-kuje energi´. By zapobiec przerwom wdostawach pràdu i marnowaniu nad-wy˝ek energii, zastosowano tam tech-nologi´ wodorowego magazynowaniaenergii opracowanà w laboratoriumNorsk Hydro. Przy wiatrakach zain-stalowano urzàdzenia do elektrolizy, od-prowadzajàce uzyskany wodór do przy-gotowanego zbiornika. Wodór w raziepotrzeby zostaje odprowadzony do klasy-cznej turbiny. Kosztujàcy 40 mln nor-weskich koron system testuje si´ na 10gospodarstwach domowych. Próby po-trwajà jeszcze rok.

Wodór i w´giel

Bez wzgl´du na to, kiedy energetykawodorowa stanie si´ faktem, Polska masporà szans´ staç si´ beneficjentemmi´dzynarodowych programów. Krajle˝y na du˝ych z∏o˝ach w´gla i produku-je spore iloÊci gazu koksowniczego (o za-wartoÊci wodoru powy˝ej 50%). Zasobyw´gla, przy za∏o˝eniu gospodarki wodo-rowej jako priorytetu, dajà szans´ nastanie si´ bazà energetycznà dla Unii

Europejskiej, a gaz jako potencjalneêród∏o wodoru zach´ca do zaanga˝owa-nia si´ w unijne programy. To nie tylkokwestia bezpieczeƒstwa energetycznego,ale tak˝e ogromne pieniàdze na realiza-cj´ projektów, które bez wzgl´du na osta-teczny efekt sà si∏à nap´dzajàcà rozwójgospodarki. By∏oby wskazane wykorzys-taç szans´ na pozyskanie funduszy ba-dawczych i wdro˝eniowych.

¸y˝ka dziegciu

Wdra˝anie Êmia∏ych projektów, zmie-niajàcych energetycznà rzeczywistoÊç,pobudza wyobraêni´, jednak nie wszys-tkim si´ podoba. Krytycy negujà przedewszystkim sens wydawania ogromnych

pieni´dzy bud˝etowych, które – jak wia-domo – pochodzà z kieszeni podatnika.Trudno nie braç pod uwag´ ich argu-mentów, bo paƒstwowe pieniàdze rzad-ko wykorzystywane sà efektywnie. Bra-cia Wright skonstruowali latajàcà ma-szyn´ ci´˝szà od powietrza inwestujàc2000 USD, gdy równolegle nie powiód∏si´ projekt Samuela Langley’a, w któryrzàd USA w∏o˝y∏ 70 tys. USD. Ró˝nicami´dzy nieudanà próbà Langley’a, audanà braci Wright wynios∏a dziewi´çdni.

Za prezydentury Billa Clintona wyda-no w ciàgu oÊmiu lat 2,5 mld USD naprogram budowy samochodów nowej ge-neracji (bez emisji szkodliwych gazów;samochód mia∏ przeje˝d˝aç 80 mil nagalonie paliwa). Efekt? Zerowy, jak za-k∏adana emisja zanieczyszczeƒ. Pro-gram zarzuci∏a konserwatywna adminis-tracja Busha i... wy∏o˝y∏a pieniàdze narozwój gospodarki wodorowej, w tymprojekt budowy wodorowego samocho-du. A czy ma to sens, zobaczymy za jakiÊczas. 4

Zbiornik na wodór firmy Texaco Ovonic HydrogenSystems zasilajàcy silnik jachtu. Fot. HaveBlue

Technologia Vandenborre IMET pozwala na otrzymy-wanie spr´˝onego wodoru w procesie elektrolizy. Fot. Stuart Energy