O. Robert Wawrzeniecki OMI

KRESOWI SAPIEHOWIE POD KILIMANDŻARO

EUSTACHY KAJETAN SAPIEHA (1881-1963) I EUSTACHY SEWERYN

SAPIEHA (1916-2004)

Wykład na międzynarodowej konferencji "Kresowianie na świecie"

w Opolu, 12.11.2012 [wydany w nieco zmienionej wersji w

publikacji pokonferencyjnej "Kresowianie na świecie", wydanej w

2013 roku w ].

Z rodem Sapiehów, poprzez linię kodeńską, o czym jeszcze w dalszej

części tekstu, moje zgromadzenie zakonne Misjonarzy Oblatów

Maryi Niepokalanej, związane jest przez Sanktuarium Matki Bożej w

Kodniu nad Bugiem, gdzie pracujemy od 1927 roku. Związki te

widać bardzo wyraźnie w opracowaniach historycznych samych

Sapiehów, którzy odwołują się do Maryjnego Sanktuarium na

Podlasiu, zwanego „Częstochową Wschodu”1.

To właśnie jednemu z nich Mikołajowi, zwanemu Pobożnym2 (1581-

1644), wojewodzie mińskiemu i brzeskiemu, kasztelanowi

wileńskiemu, fundatorowi kościoła św. Anny w Kodniu z 5.

pokolenia linii kodeńskiej, zawdzięczamy sprowadzenie obrazu

Matki Bożej Kodeńskiej z Rzymu oraz początek sanktuarium3.

1 Zob. E.S. Sapieha, Wprowadzenie, w: E.S. Sapieha, Dom Sapieżyński, t. 1,

Warszawa 1995, s. 28; Idem, Ważniejsze majątki, fundacje, rezydencje, w:

Ibidem, s. 662-663. 2 Zob. Biogram nr 70: Michał Pobożny, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 229-

235; E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom Sapieżyński, t. 2: ikonografia,

Warszawa 2008, s. 173. 3 Legendę o wykradzeniu obrazu opisuje od 1924 roku książka Zofii Kossak-

Szczuckiej (Szatkowskiej). Zob. Z. Kossak-Szatkowska, Beatum scelus, Kraków

1924, ss. 138; Z. Kossak-Szczucka, Błogosławiona wina, Warszawa 2012, ss.

223. Por. A. Rachuba, Sapiehowie: mity, legendy, fakty – Legenda o obrazie

Matki Boskiej Gwadelupeńskiej, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 48-50.

Jednak samą otoczkę tajemniczości Janowi Fryderykowi Sapieże

(1680-1751), który używał pseudonimu ks. Jakub Wolicki4.

KRÓTKI RYS RODU SAPIEHÓW5

Sapiehowie to znany w Polsce magnacki ród książęcy, pochodzenia

litewskiego, herbu Lis6, bez którego nie da się pisać pełnej historii

Polski. Pierwsze wzmianki o jego początkach można znaleźć w

latach 40. XV wieku. Jako protoplastę uważa się Semena

Sapiehę/Sopihę7, pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego za

4 Zob. J.F. Sapieha, Monumenta albo zebranie starożytnych ozdób

Przenayświętszey Bogarodzicy Panny Maryi w obrazie kodeńskim, cz. 1,

Warszawa 1721; Idem, Ibidem, cz. 2, Sandomierz 1723; Idem [J. Walicki],

Historia przezacnego Obrazu Kodeńskiego Przenajdostojniejszej Panny Maryi.

Grzegorzowi Wielkiemu ulubionego de Guadelupe nazwanego, Toruń 1720. 5 Informacje ogólne o rodzie Sapiehów: A. Misztołt, Historia illustrissimae domus

Sapiehanae : ab origine et antiquitate sua genealogico syllabo per gloriosos

heroum eiusdem ac connexarum familiarum progressus in praesens saeculum

deducta, Wilno 1724, ss. 203; J. Ciechanowicz, Rody rycerskie Wielkiego

Księstwa Litewskiego, t. 1: Szlachta jako elita: biologiczne i historyczne źródła

stratyfikacji społecznej, Rzeszów 2001, ss. 279; Idem, Rody rycerskie Wielkiego

Księstwa Litewskiego, t. 5: S-Ż, Rzeszów 2001, ss. 496;. Informacje szczegółowe

o rodzie Sapiehów: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., ss. 804; E.S. Sapieha, M.

Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., ss. 477; A. Tłomacki, Sapiehowie linia

kodeńska, Warszawa 1996, s. 330; Idem, Sapiehowie Kodeńscy: historia rodu od

kolebki do współczesności, Warszawa 2009, ss. 436; K. Stępnik [red.],

Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna, Lublin 2007, ss. 661. Szczegółowe

informacje można też znaleźć: Polski Słownik Biograficzny [red. H. Markiewicz

i in.], t. XXXIV/4, z. 143, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993, s. 534-629; Polski

Słownik Biograficzny [red. H. Markiewicz i in.], t. XXXV/1, z. 144, Warszawa-

Kraków 1994, s. 1-160; Polski Słownik Biograficzny [red. H. Markiewicz i in. t.

XXXV/2, z. 145, Warszawa-Kraków 1994, s. 160-174. 6 Zob. A. Rachuba, Sapiehowie: mity, legendy, fakty – Sapieżyńska heraldyka, w:

E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 42-47. 7 Zob. Biogram nr 1: Sapieha/Sopiha Semen, w: E.S. Sapieha, Dom.., op. cit., s. 61;

A. Tłomacki, Sapiehowie…, op. cit., s. 8-10; M. Kałamajska-Saeed, Wstęp, w:

E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., s. 12-13, 19. Nie udało się

udowodnić pochodzenia rodu od Sunigajły z czasów Unii w Horodle – 2.10.1413,

kiedy zawarto związek Polski i Litwy. Zob. A. Rachuba, Sapiehowie: mity,

legendy, fakty – Pochodzenie, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 29-41.

Kazimierza Jagiellończyka, którego potomkowie dali początek

poszczególnym liniom rodowym: Bogdan/Bohdan Sapieha8 (zm.

1512), pisarz hospodarski – linii starszej: różańskiej, siewierskiej lub

czerejskiej często zwaną czersko-różańską lub czeremsko-różańską9,

a potomkowie Iwana/Iwaszki Sapiehy10

(zm. 1517), kanclerza

królowej Heleny, wojewody witebskiego i podlaskiego, zaś linii

młodszej: kodeńskiej11

. Obie one trwają do dnia dzisiejszego.

Twórcą potęgi Rodu, który stał się też jednym z najważniejszych

ludzi w I Rzeczpospolitej w XVI wieku, był należący do 5. pokolenia

z linii różańskiej Lew Bazyli Sapieha12

(1557-1633), Kanclerz i

Hetman Wielki Litewski, wojewoda wileński. Szczyt potęgi rodu

przypadł na wiek XVII, zakończony powstaniem rodów

niezadowolonych z tego, a po XVIII wieku nie udało go odzyskać,

mimo licznych zabiegów aż do czasu rozbiorów.

Z powodu jednak wymarcia potomków Lwa Sapiehy dobra przeszły

na rzecz pułkownika Zygmunta III Wazy i hetmana Dymitra II

Samozwańca, Jana Piotra Sapiehę13

(1569-1611), z 5. pokolenia linii

różańskiej, którego znaleźć można w powieści „Potop” Henryka

Sienkiewicza i na obrazie Jana Matejki „Kazanie Skargi” u stóp

Kaznodziei14

.

8 Zob. Biogram nr 2: Bogdan, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 129-132; E.S.

Sapieha Eustacha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., s. 23. 9 Zob. S.E. Sapieha, Sapiehowie Czerejsko-Różańscy, w: Idem, Dom…, op. cit., s.

57-91. 10

Zob. Biogram nr 3: Iwan, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 132-140; M.

Kałamajska-Saeed, Wstęp, w: E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op.

cit., s. 12; A. Tłomacki, Sapiehowie linia…, op. cit., s. 11-19. 11

Zob. S.E. Sapieha, Sapiehowie Kodeńscy, w: Idem, Dom…, op. cit., s. 93-125. 12

Zob. Biogram nr 47: Lew, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 176-215; E.S.

Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, op. cit., s. 28-35. 13

Zob. Biogram nr 54: Jan Piotr, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., , s. 219-224;

E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., s. 39-40. 14

Zob. H. Sienkiewicz, Potop, Kraków 2005, ss. 783. Prof. Janusz Tazbir

skomentował ten fakt: „Sapiehowie zostali w ‘Potopie’, wraz z literackimi

bohaterami powieści i samym Czarnieckim, zaliczani do świetlanego pocztu

W czasie III wojny północnej (1700-1721) stanęli po stronie Karola

XII Gustawa i Stanisława Leszczyńskiego. Tego ostatniego bronili

także w czasie podwójnej elekcji w 1733 roku. Duża część tego rodu

była konfederatami barskimi (1768-1772). Niestety na Sejmie

Wielkim (1788-1892) przedstawiciele rodu pozostali sceptyczni

wobec Konstytucji 3. Maja, z wyjątkiem generała artylerii litewskiej i

marszałka konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego Kazimierza

Nestora Sapiehy15

(1757-1798) z 10. pokolenia linii kodeńskiej.

Ród posiadał tytuł książęcy od 1700 roku, kiedy to Michał

Franciszek Sapieha (1670-1700)16

, koniuszy i generał artylerii

litewskiej z 8. pokolenia linii różańskiej otrzymał go od Cesarza

Leopolda I, ale wygasł on w tym samym roku. Dopiero Sejm Polski

w 1768 roku, w dowód uznania zasług Rodu dla Kraju, nadał tytuł

książęcy całemu rodowi17

. Od XV wieku do 1795 roku było w nim:

41 wojewodów, 14 kasztelanów, 4 hetmanów wielkich litewskich, 2

hetmanów polnych litewskich, 3 kanclerzy wielkich litewskich oraz

wielu innych18

.

Z tego Rodu wywodziło się także kilku duchownych, z najbardziej

znanym chyba z nich Adamem Stefanem Sapiehą19

(1867-1951),

patriotów, któremu stawiano całemu morzu zdrajców”. Zob. J. Tazbir, Wstęp, w:

E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 9. 15

Zob. Biogram nr 248: Kazimierz Nestor, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s.

509-538; E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., s. 224-225; A.

Tłomacki, Sapiehowie linia…, op. cit., s. 118-132. 16

Zob. Biogram nr 171: Michał Franciszek, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s.

385-398. 17

Zob. J. Tazbir, Wstęp, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 12 18

Zob. E.S. Sapieha, Wykaz urzędów, ministerstw, dygnitarstw, starostw

sądowych (grodowych) sprawowanych przez Sapiehów, w: Idem, Dom…, op.

cit., s. 697-708. 19

Zob. Biogram nr 301: Adam Stefan, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 579-

612; E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., s. 300-305;. A.

Tłomacki, Sapiehowie linia…, op. cit., s. 174-189; J. Czajkowski, Kardynał

Adam Stefan Sapieha, Wrocław 1997, ss. 222; J. Wolny [red.], Księga

Sapieżyńska, t. 1: Archidiecezja Krakowska za pasterzowania Adama Stefana

biskupem i arcybiskupem krakowskim oraz kardynałem z 13.

pokolenia linii kodeńskiej, praktycznie ostatnim Sapiehą po II wojnie

światowej, który pozostał na terenie Polski20

.

Czas rozbiorów, to okres utraty wpływów politycznych, ale

Sapiehowie nadal posiadali ogromne majątki, dzięki którym mogli

przetrwać. Nie zaprzestali jednak zaangażowania na rzecz dobra

Ojczyzny czy to w pracy organicznej21

, życiu politycznym zaboru

austriackiego22

czy też w walce o wyzwolenie Polski spod panowania

zaborców23

. Podobnie było w 20. leciu międzywojennym24

, wobec

Sapiehy, Kraków 1982, ss. 516; Idem, Księga Sapieżyńska, t. 2: Działalność

kościelna i narodowa Adama Stefana Sapiehy, Kraków 1982, s. 920; R. Bogacz,

Książę Niezłomny: kardynał Adam Stefan Sapieha, Kraków 201, ss. 284; M.

Rożek, Kardynał Sapieha, Kraków 2007, ss. 165. 20

Oprócz niego byli to także: Aleksander Kazimierz Sapieha (1624-1671), biskup

żmudzki i wileński z 6. pokolenia linii kodeńskiej; Paweł Franciszek Sapieha

(1657-1715), opat paradyski, biskup żmudzki z 7. pokolenia linii kodeńskiej;

Józef Stanisław Sapieha (1708-1754), biskup koadiutor wileński z 9. pokolenia

linii różańskiej. Zob. Biogram nr 129: Aleksander Kazimierz, Biogram nr 158:

Paweł Franciszek, Biogram nr 215: Józef Stanisław w: E.S. Sapieha, Dom…, op.

cit., s. 330-333, 381-383, 449-454; E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…,

op. cit., s. 191-192, 201, 87. 21

W tym czasie żyli m.in. Aleksander Antoni Sapieha (1773-1812) z 10. pokolenia

linii kodeńskiej, podróżnik i geolog; Leon Ludwik Sapieha (1803-1878) z 11.

pokolenia linii kodeńskiej, marszałek galicyjskiego Sejmu Krajowego i założyciel

akademii rolniczej w Dublanach. Zob. Biogram nr 249: Aleksander Antoni,

Biogram nr 266: Leon Ludwik w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 538-543, 555-

563, ; E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom.., op. cit.., s. 228-229, 240-243;

A. Tłomacki, Sapiehowie linia…, op. cit., s. 133-152. 22

Część rodu działała w Galicji w Sejmie Krajowym i we władzach centralnych w

Wiedniu w XIX wieku, jak np. Leon Sapieha (1803-1878) z 11. pokolenia linii

kodeńskiej; Adam Stanisław (1828-1903), zwany „Czerwonym Księciem” z 12.

pokolenia linii kodeńskiej i Władysław Leon Sapieha (1853-1920) z 13.

pokolenia linii kodeńskiej. Zob. Biogram nr 278: Adam Stanisław, Biogram nr

295: Władysław Leon, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 567-579; E.S.

Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., s. 263-271, 286; A. Tłomacki,

Sapiehowie linia…., s. 153-170. 23

W walkę o polityczny byt Polski włączyli się: w Insurekcji Kościuszkowskiej

Franciszek Sapieha (1772-1829) z 11. pokolenia linii różańskiej, generał artylerii

litewskiej; w Wojnach Napoleońskich z 10. pokolenia linii kodeńskiej: Mikołaj

zagrożenie bolszewizmem w 1920 roku, w czasie okupacji

niemieckiej i sowieckiej25

.

Po 1939 roku ród zniknął z mapy polskiej, a jego jedynym

przedstawicielem w czasie niemieckiego i sowieckiego terroru był

wspomniany już Adam Stefan Sapieha, który zmarł w 1951 roku.

Sapieha (1779-1843), ziemianin, odznaczony Virtuti Militari i Paweł Sapieha

(1781-1855) oraz w Powstaniu Listopadowym, związany z Hotelem Lambert,

Eustachy Kajetan Sapieha (1797-1860) z 12. pokolenia linii różańskiej. Zob.

Biogram nr 252: Mikołaj, Biogram nr 253: Paweł, Biogram nr 263: Franciszek,

Biogram nr 275: Eustachy Kajetan, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 114, 545-

567, 748, 750; E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., s. 111-114,

234, 236. 24

Najbardziej znanymi przedstawicielami rodu w okresie II Rzeczpospolitej byli

Eustachy Sapieha (1881-1963) z 14. pokolenia linii różańskiej, minister spraw

zagranicznych, o którym będzie jeszcze szczegółowo mowa w tekście, oraz

Adam Stefan (1867-1951) z 13. pokolenia linii kodeńskiej, arcybiskup krakowski

i kardynał. Nie można nie wspomnieć podróżnika, założyciela PCK i jej

pierwszego prezesa Pawła Jana Sapiehy (1860-1934) z 13 pokolenia linii

kodeńskiej. Zob. Biogram nr 299: Paweł, Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S.

Sapieha, Dom…, op. cit., s. 119, 612-618; M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op.

cit., s. 294-295; A. Tłomacki, Sapiehowie linia…, op. cit., s. 171-173. 25

W wojnie przeciw bolszewikom walczył Józef Sapieha (1887-1940) z 14

pokolenia linii kodeńskiej a w obronie Lwowa Stanisław Sapieha (1896-1919) z

14. pokolenia linii kodeńskiej. W czasie działań wojennych w latach 1939 – 1945

poległo kilku członków tego rodu, m.in. Delegat AK na Węgry Andrzej Józef

Sapieha (1894-1945?) z 14. pokolenia linii kodeńskiej oraz Róża Maria Sapieha

(1921-1944) z 15 pokolenia linii kodeńskiej. Inni natomiast zaangażowali się w

działalność narodowościową i konspiracyjną, jak m.in. Adam Zygmunt Sapieha

(1892-1970) z 14. pokolenia linii kodeńskiej; Jan Andrzej Sapieha (1910-1989) –

oficer RAF z 15. pokolenia linii różańskiej czy uczestniczka Powstania

Warszawskiego: Antonina Maria z Siemieńskich Sapieżyna (1922-1996) z 15.

pokolenia linii różańskiej. Zob. Biogram nr 313: Józef, Biogram nr 315: Adam

Zygmunt, Biogram nr 317: Andrzej Józef, Biogram nr 318: Stanisław, Biogram

nr 330: Jan Andrzej, Biogram nr 333: Eustachy Seweryn (Antonina Maria z

Siemieńskich Sapieżyna wspomniana jest jako żona Eustachego Seweryna

Sapiehy), Biogram nr 338: Róża Maria, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 89,

120-121, 123, 622-626; E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., s.

310, 324; Róża Maria Sapieha, Powstańcze Biogramy Muzeum Powstania

Warszawskiego, w: http://www.1944.pl/historia/powstancze-

biogramy/Roza_Sapieha [dostęp: 2.11.2012]; A. Tłomacki, Sapiehowie linia…,

op. cit., s. 197-200, 205-206.

Większość po 1945 roku musiała pozostać na emigracji. Dziś z obu

linii Sapiehów żyje ok. 20 osób. Wśród nich jedna z gałęzi

rodzinnych naznaczyła Kenię, gdzie losy wojenne zaprowadziły

dwóch kresowian ojca Eustachego Kajetana i syna Eustachego

Seweryna.

EUSTACHY KAJETAN SAPIEHA (1881-1963)26

Eustachy Kajetan Sapieha urodził się 2.08.1881 roku w Biłce

Szlacheckiej koło Lwowa (dzisiejsza Ukraina). Zmarł 20.02.1963

roku w Nairobi, w Kenii i tam został pochowany na cmentarzu

Langata. Gimnazjum skończył we Lwowie, w latach 1900-1904

studiował w Zurichu, gdzie zdobył dyplom inżyniera leśnictwa 27

. W

latach 1919-1920 był pierwszym poseł II Rzeczpospolitej w

Londynie, a w latach 1920-1921 ministrem spraw zagranicznych28

.

Należał do z 14. pokolenia linii różańskiej rodu Sapiehów. Był

potomkiem wspomnianego już patrioty Eustachego Kajetana

Sapiehy. Dokładnie zaś synem Jana Pawła Sapiehy (1847-1901) oraz

Seweryny Uruskiej (+1931). Jego rodzeństwem byli brat Jan

Seweryn (1847-1896) oraz siostry Hermacja Przeździecka (1879-

1947), Maria Zamoyska (1884-1969), Wanda Jadwiga Dzieduszycka

(1890-1978), Seweryna Vogel Eysern (1894-1968) oraz Zofia

Czarkowska-Golejewska (1900-1981)29

.

Ślub zawarł 17.06.1909 roku z Teresą Izabelą Lubomirską (1888-

1964), która wniosła w wianie Spusz w grodzieńskim (7700 ha) i

26

Szczegółowy biogram: Eustachy Kajetan Sapieha w: E.S. Sapieha, Dom…, op.

cit., s. 612-618; E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., s. 126-127. 27

Zob. E.S. Sapieha, Wstęp, w: Idem, s. 27; Idem, Sapiehowie Czerejsko-

Różańscy, w: Ibidem., s. 87-88; Idem, Ważniejsze…, w: Ibidem, s. 642, Biogram

nr 306: Eustachy, w: Ibidem, s. 612. 28

Zob. E.K. Sapieha, w: Wielka Encyklopedia PWN, Warszawa 2004, t. 24, s. 356. 29

Zob. E.S. Sapieha, Sapiehowie Czerejsko…, w: E.S. Idem, Dom…, op. cit., s.

87-89; Biogram nr 306: Eustachy, w: Ibidem, s. 612; Tablica 3: Sapiehowie

Różańscy: potomkowie Eustachego Kajetana (1797-1860), w: E.S. Sapieha, M.

Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit.

dlatego zmuszony był do przyjęcia obywatelstwa rosyjskiego. Z tego

związku doczekał się 5. dzieci, z których 4. najstarsze urodziły się w

Spuszy. Jego synami byli: Jan Andrzej (1910-1989), Lew Jerzy

(1913-1990) oraz Eustachy Seweryn (1916-2004). Miał także 2.

córki: Eleonorę (1911-2000) i Elżbietę (1921-2008)30

.

Żona Teresa, również po śmierci pochowana na cmentarzu Langeta w

Nairobii w Kenii, była osobą zaangażowaną społecznie i kulturalnie.

Przed przymusową emigracją była Prezeską Grodzieńskiego

Towarzystwa Ziemianek i Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi

„Latarnia”. Prowadziła także pracę literacką, gdyż w 1929 roku

wydała w Warszawie dzieło „Wilczyca czyli zima boru”, a także dla

Wiadomości Literackich tłumaczyła „Księcia Romana” Josepha

Conrada w 1926 roku31

.

W 1916 roku, z powodu zbliżającego się frontu, Eustachy Kajetan z

rodziną przeniósł się do Warszawy, gdzie był Przewodniczącym

Rady Głównej Opiekuńczej od 1916 roku, a w 1917 roku angażował

się w politykę. Już wtedy na akademii z okazji 3. Maja chciał, bez

wiedzy okupujących Warszawę Niemców, powołać rząd i de facto

dokonać zamachu stanu, ale do tego nie doszło. W listopadzie 1918

roku stanął na czele Komitetu Obrony Kresów32

.

W grudniu 1918 roku odbył kilka poufnych rozmów z Marszałkiem

Państwa Józefem Piłsudskim. To właśnie dzięki niemu zrobił karierę

polityczną jako pierwszy poseł II RP w Królestwie Angielskim i

minister spraw zagranicznych. Powołanie na funkcję posła w Anglii

nastąpiło 16.06.1919 roku z inicjatywy Ignacego Paderewskiego, ze

30

Zob. E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 11. Por. Biogram nr 306: Eustachy, w:

E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 618; Tablica 3: Sapiehowie Różańscy:

potomkowie Eustachego Kajetana (1797-1860), w: E.S. Eustacha, M.

Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit. 31

Zob. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 618; Idem,

Tak było, op. cit., s. 58-59. 32

Zob. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 612-613.

Por. Idem, Tak było, op. cit., s. 12, 57-58.

względu na dobre kontakty Eustachego Kajetana oraz jego pozycję w

Anglii33

.

Jednak pozycja Eustachego Kajetana wynikała jeszcze z jednego

faktu. W 1917 roku poznał marszałka Piłsudskiego, a połączyły ich

poglądy na kwestie litewską. W 1919 roku brał udział w obaleniu

lewicowego rządu Jędrzeja Moraczewskiego i choć po kilku

godzinach sytuacja została opanowana przez Józefa Piłsudskiego, to

cel został osiągnięty. Dzięki temu zamachowi, 16.01.1919 roku,

Marszałek mógł kontynuować rozmowy z Ignacym Paderewskim i

powołać go na premiera. W tym czasie Eustachy Kajetan Sapieha

przez miesiąc przebywał w areszcie domowym i jako człowiek

honoru, cała winę wziął na siebie34

.

Warto wspomnieć, że Eustachy Kajetan na własny koszt wystawił

oddział kawalerii na wojnę z bolszewikami w 1920 roku, by ratować

Ojczyznę. Co więcej wcześniej nie tylko na własny koszt wyposażył

30. jezdnych, ale także jako zwykły ułan ruszył do boju. To była już

druga sytuacja, którą zaskarbił sobie szacunek Piłsudskiego35

.

Jako dyplomata był bardzo energiczny, a jego raporty uznawano za

najwartościowsze, dzisiejszy dostęp do nich potwierdza zresztą tę

opinię. Radził w nich m.in., aby nie oglądać się na Zachodnie

33

Zob. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 613; Idem,

Tak było, op. cit., s. 57-58. Por. A. Amanowicz, Książę Eustachy Sapieha h. Lis,

historyk rodu, w: http://www.republika.pl/sapieha2005/sapieha11.htm [dostęp:

12.09.2012]. 34

Zob. E.S. Sapieha, Wstęp, w: Idem, Dom…, op. cit., s. 26; Idem, Tak było, op.

cit., s. 12-13. Por. A. Amanowicz, Historyk Rodu, „Pro Memoria. Pismo

miłośników przeszłości” 2004, nr 3(12), s. 11-12; S. Fiedorowicz, Bóg dał

wielkiego człowieka – z najlepszego kruszcu, w: Niedziela. Edycja podlaska

39/2004, w:

http://www.niedziela.pl/artykul_w_niedzieli.php?doc=ed200439&nr=211

[dostęp: 12.09.2012]. 35

Zob. E.S. Sapieha, Wstęp, w: Idem, Dom…, op. cit., s. 26; Idem, Tak było, op.

cit., s. 13. Por. A. Amanowicz, Historyk…, op. cit., s. 12; A. Amanowicz,

Książę…, op. cit..

Państwa Sojusznicze, ale prowadzić własną politykę państwową i nie

radzić się za każdym razem Aliantów36

.

23.06.1920 roku znalazł się też w rządzie Władysława Grabskiego,

jako minister spraw zagranicznych, gdyż był uznawany za

najwybitniejszego w dyplomacji. To właśnie on sprzeciwił się

19.07.1920 roku dymisji Marszałka Piłsudskiego na posiedzeniu

Rady Obrony Państwa i zakończył swoją mowę obronną słowami:

„skupmy się przy Naczelniku Państwa”. Swoją funkcję pełnił, pod

naciskiem Piłsudskiego, także po powołaniu rządu Wincentego

Witosa 24.07.1920 roku, choć na to stanowisko proponowano także

innych kandydatów37

.

Gdy był ministrem spraw zagranicznych, to chyba przeżywał

najcięższe chwile, związane z najazdem wojsk bolszewickich na

Polskę (1920) oraz podpisanie Traktatu Ryskiego (1921), który

uważał za co najmniej kontrowersyjny, a antagonizmy w rządzie

sprawiły, że nie mógł brać udziału w delegacji na rozmowy

pokojowe. W tym czasie jednak, by wzmocnić pozycję Polski,

podpisał przymierze z Francją (1921) i Rumunią (1921), zapewniając

drogę na Zachód w wypadku napaści Niemiec na Polskę38

.

Niepowodzeniem zakończyły się jednak jego starania o federację

Polski i Litwy w 1921 roku oraz uderzyły w niego niekorzystne dla

Polski decyzje związane z plebiscytem na Górnym Śląsku i

kontrowersję z III Powstaniem Śląskim. Rozpętano wtedy nagonkę

polityczną i prasową wobec ministra. Dlatego 20.05.1921 roku podał

36

Zob. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 613; A.

Amanowicz, Historyk…, op. cit., s. 12. 37

Zob. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 614. Por.

Idem, Tak było, op. cit., s. 13. 38

Zob. E.S. Sapieha, Wstęp, w: Idem, Dom…, op. cit., s. 27; Biogram nr 306:

Eustachy, w: Ibidem, s. 614-615; Idem, Tak było, op. cit., s. 13. Por. A.

Amanowicz, Historyk…, op. cit., s. 12.

się do dymisji i wrócił do swojej Spuszy, by odbudować własny

majątek39

.

Należał do konserwatywnych posłów, skupionych wokół wileńskiego

„Słowa”. Od 1926 roku zwolennik współpracy z rządem, a w latach

1928-1930, gdy wrócił do czynnej polityki, poseł z ramienia

Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W tym czasie był

członkiem Komisji Konstytucyjnej i Spraw Zagranicznych. Pracował

nad reformą ustroju państwa, chcąc dać głowie państwa pozycje

nadrzędną wobec innych podmiotów życia politycznego. Owocem tej

pracy stała się, wydana w 1930 roku, książka „Konstytucja racji

stanu”40

.

Po pełnieniu funkcji państwowych, sam rezygnując z mandatu posła,

wrócił z rodziną do Spuszy, którą trzeba było podnieść z ruin. Nie

jest to jednak koniec jego publicznej misji, gdyż Marszałek Piłsudski

stale zapraszał go na rozmowy o sprawach zagranicznych i nawet

osobiście odwiedził Spuszę. 22.09.1939 roku zostaje aresztowany

przez wojska sowieckie w swoim majątku41

.

W latach 1939-1941 był więziony w ZSRR Kolejnymi miejscami

uwięzienia były: Grodno i Łubianka w Moskwie. Został skazany na

karę śmierci, a pytany o ostatnie słowa wyrażał ogromne zdziwienie,

że za swoją pracę na rzecz własnego państwa zostaje skazany przez

sąd innego państwa. Ostatecznie zapadł wyrok śmierci, ale

zamieniono go na wiele lat ciężkiej pracy nad Morzem Białym42

.

39

Zob. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 615-616;

Idem, Tak było, op. cit., s. 13-14. 40

Zob. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., Ibidem, s.

616-617. Por. E.K. Sapieha, Konstytucja racji stanu, Warszawa 1930, ss. 167; A.

Amanowicz, Historyk…, op. cit., s. 12. 41

Zob. E.K. Sapieha, w: Wielka Encyklopedia PWN, Warszawa 2004, t. 24, s. 356;

Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 617; Idem, Tak

było, op. cit., s. 16. Por. A. Amanowicz, Historyk…, op. cit., s. 12. 42

Istnieją rozbieżności, mówiące o karze od 10 do 15 lat ciężkiej pracy w łagrze

zamiast kary śmierci. Zob. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…,

op. cit., s. 617; Idem, Tak było, op. cit., s. 57-58.

Trafił do łagru pod Archangielskiem. Dzięki układowi Sikorski-

Majski w lipcu 1941 roku został zwolniony. We wrześniu

zaangażował się w pracę Polskiego Komitetu Opieki w Moskwie, a

później był delegatem ambasady w Ałma-Acie. W 1942 roku został

członkiem wydziału propagandy Wojska Polskiego w Jungi-Jul pod

Taszkientem oraz wyjechał z wojskiem do Teheranu. Po wędrówce z

II korpusem generała Andersa osiadł w Kenii, będąc reprezentantem

Polskiego Czerwonego Krzyża w Afryce Centralnej i Wschodniej,

pełniąc tę funkcję przez cały okres od 1941 do 1945 roku czy nawet

do 1948 roku43

.

Zadziwiającym zbiegiem okoliczności jest to, że syn Eustachego

Kajetana Eustachy Seweryn Sapieha już w 1939 roku miał

wykupiony bilet do Kenii na safari. Plany pokrzyżowała wojna, ale

po jej zakończeniu jednak tam trafił, otrzymując zrządzeniem

opatrzności resztę dawnego spadku w 1948 roku, co ułatwiło

początki w Afryce. Być może powróciły wspomnienia afrykańskiej

przygody we wcześniejszej historii rodu Sapiehów44

.

43

Zob. E.S. Sapieha, Wstęp, w: Idem, Dom…, op. cit., s. 27; Biogram nr 306:

Eustachy, w: Ibidem, s. 617; Idem, Tak było, op. cit., s. 58. Por. A. Amanowicz,

Historyk…, op. cit., s. 12; A. Jałosiński, R. Strzemiecki, Buławy pod

Kilimandżaro, „Wprost” 1993, nr 3, s. 44. Szczegółowo sprawę obozów

przejściowych oraz zaangażowanie się w opiekę nad nimi Eustachego Kajetana

opisuje J. Wróbel z OBEP IPN w Łodzi. Zob. J. Wróbel, Polskie Dominium w

Afryce?, w: Biuletyn IPN Pamieć.pl 7/2012, s. 19-24. 44

Zob. A. Jałosiński, R. Strzemiecki, Buławy…, op. cit., s. 44; E.S. Sapieha, Tak

było, op. cit., s. 95, 102. Sapiehowie mieli już epizod afrykański w swojej

rodowej historii. W 1928 roku Leon Sapieha, syn Władysława a bratanek kard.

Adama Sapiehy wydał książkę „Lasy Ituri”, jako jedno ze wspomnień ze swojej

podróży po świecie i na Safari do Afryki w latach 1922-1933. Była ona dokładnie

efektem podróży w roku 1927, którą odbył ten ziemianin, podróżnik i poseł na

Sejm II RP, a w czasie okupacji działacz konspiracyjny w ZWZ i AK. Została

ona wydana w reprincie w 2006 roku. Zob. L. Sapieha, Lasy Ituri: Wspomnienie

z podróży, Kraków 1928, ss. 204, L. Sapieha, Lasy Ituri: Wspomnienia z

podróży, Kraków 2006, ss. 206, w: http://www.lettra-graphic.com.pl/ituria.html;

http://ksiegogrod.blogspot.com/2010/05/leon-xiaze-sapieha-lasy-ituri.html

[dostęp: 12.09.2012]; Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, w:

W Kenii Eustachy senior pełniąc obowiązki komisarza polskich

obozów przejściowych, jako delegat Polskiego Czerwonego Krzyża,

sprawował opiekę nad wszystkimi obozami. Przewinęło się przez nie

ok. 41 000 osób, ale z czasem zostały one zlikwidowane przez

Brytyjczyków. W Kenii pozostało ok. 300 Polaków, a dziś jest ich

jedynie ok. 30. W tym czasie m.in. w 1944 roku w piśmie „Polak a

Afryce”, wydawanym w Nairobi, napisał artykuł zatytułowany „Linia

Curzona”45

.

Pomagał w adaptacji w nowych warunkach swojemu synowi

Eustachemu Sewerynowi, pomagając jak mógł w codziennych

obowiązkach mimo słabego już zdrowia, nadwątlonego przygodami

wojennymi. Cały ten czas powojenny, aż do śmierci, spędzał

pomiędzy Londynem w Anglii, gdzie mieszkali synowie Jan i Lew a

Nairobi w Kenii, gdzie działał syn Eustachy Seweryn46

.

Dwa razy, w 1955 i 1959 roku został wyznaczony na następcę

Prezydenta RP na Obczyźnie, przez ówczesnego Prezydenta RP

Augusta Zalewskiego, ale zrzekł się tej godności, choć jeszcze

angażował się w bieżącą politykę. Otrzymał odznaczenia: Wielką

Wstęgę Gwiazdy Rumuńskiej, Wielki Krzyż Legii Honorowej i

Wielką Wstęgą Orderu Orła Białego (1959)47

.

W 1957 roku wydał jeszcze w Nairobi swoje „Wspomnienie z kilku

rozmów z Komendantem Piłsudskim”. Od 1937 roku spisywał też

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=113045&from=publication

[dostęp: 12.09.2012]. 45

Zob. E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., s. 126; Biogram nr

306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 617; A. Jałosiński, R.

Strzemiecki, Buławy…, op. cit., s. 44. 46

Szczegółowo swoje początki w Afryce opisuje we wspomnieniach. Zob. E.S.

Sapieha, Tak było, op. cit., s. 193-243. Por. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S.

Sapieha, Dom…, op. cit., s. 617; A. Jałosiński, R. Strzemiecki, Buławy…, op.

cit., s. 44-45. 47

Zob. E.S. Sapieha, Wstęp, w: Idem, Dom…, op. cit., s. 27; Biogram nr 306:

Eustachy, w: Ibidem, s. 617; Idem, Tak było, op. cit., s. 58. Por. A. Amanowicz,

Historyk…, op. cit., s. 12.

swoje wspomnienia jako ministra spraw zagranicznych, ale

ostatecznie ich nie wydał48

.

EUSTACHY SEWERYN SAPIEHA (1916-2004)49

Urodził się 7.08.1916 roku w Spuszy koło Grodna. W 1996 roku

udało mu się, po 60. latach nieobecności, jeszcze odwiedzić Spusz na

Białorusi, swoje rodzinne gniazdo, choć niestety już całkiem

zniszczone50

. Należał do 15. pokolenia linii różańskiej rodu

Sapiehów, był najmłodszym z synów Eustachego Kajetana Sapiehy

(1881-1963) i Teresy Lubomirskiej (1888-1964). Jego rodzeństwo to

starsi bracia Jan Andrzej (1910-1989) i Lew Jerzy (1913-1990)51

,

48

Zob. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 618.

Eustachy Seweryn Sapieha, charakteryzując dokonania swojego ojca Eustachego

Kajetana, tak stwierdził: „Ojciec był wielkim człowiekiem. Nie było w nim ani

krzty zawiści, małości. Po przodkach wziął dumę, wysokie poczucie osobistej

wartości i godności, ale bez chęci wypchnięcia się przed innych. Cokolwiek robił

na stanowisku publicznym, uważał jedynie za swój obywatelski obowiązek, a nie

odskocznie do robienia kariery. Dlatego kariery nie zrobił. A przy tym wszystkim

był to człowiek nacechowany nieprawdopodobnym optymizmem, który nie

opuścił go aż do śmierci. Od niego dowiedziałem się o ‘noblesse’ i że ‘noblese

oblige’ to rzecz dużo ważniejsza”. Eustachy Kajetan tak motywował nie wydanie

swoich wspomnieć jako ministra: „już nie żyją, jak się mają bronić, jak napiszę,

że mylili się w moim pojęciu”. Zob. Idem, Tak było, op. cit., s. 58. Por. A.

Amanowicz Anna, Historyk…, op. cit., s. 12. 49

Krótki biogram znajduje się w genealogii Sapiehów Różańskich. Zob. Biogram

333: E.S. Sapieha, w: Idem, Sapiehowie Czerejsko-Różańscy, w: Idem, Dom…,

op. cit.,, s. 89; Tablica 3: Sapiehowie Różańscy: potomkowie Eustachego

Kajetana (1797-1860), w: E.S. Eustachy, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit. 50

Szczegółowy opis majątku i lat dziecinnych w Spuszy oraz odwiedzinach

miejsca po wielu latach zostawił Eustachy Seweryn w swoim wspomnieniach.

Zob. E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 11-38, 388-404. Por. Idem, Ważniejsze

majątki, fundacje, rezydencje, w: Idem, Dom…, op. cit., s. 695; A. Jałosiński, R.

Strzemiecki, Buławy…, op. cit., s. 43-45; S. Fiedorowicz, Bóg dał…, op. cit.; A.

Amanowicz Anna, Historyk…, op. cit., s. 10. 51

Zob. Biogram nr 332: Lew Jerzy, w: E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., s. 89.

przyjaciel zabaw dziecinnych oraz siostry: starsza Eleonora (1911-

2000) i młodsza Elżbieta Rufener-Sapieha (1921-2008)52

.

Miejsce urodzenia, Spusz koło Grodna, kojarzyło się Księciu

Eustachemu Sewerynowie z najszczęśliwszymi dniami życia. Tam,

mimo licznych wyjazdów na studia ekonomiczne do Belgii, wracał

często. Tam też zrodziło się jego zamiłowanie do myślistwa, która

powstałą dzięki dziadkowi ze strony matki Andrzejowi

Lubomirskiemu53

.

Pierwsza żona Antonina Maria Siemieńska, z którą związał się w

1945 roku, zmarła 16.08.1996 roku. W 2001 roku wstąpił w kolejny

związek małżeński z Elżbietą Marią Gniazdowską. Jedynym synem z

52

Zob. Tablica 3: Sapiehowie Różańscy: potomkowie Eustachego Kajetana (1797-

1860), w: E.S. Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit.; A. Amanowicz,

Historyk…, op. cit., s. 10; Biogram nr 334: Sapieha-Rufener Elżbieta, w: E.S.

Sapieha, Dom…, op. cit., s. 89; Nekrolog Elżbiety Sapiehy-Rufener zamówiony

przez Stowarzyszenie Przymierze Rodzin, w:

http://www.przymierze.org.pl/index.php?Itemid=34&id=214&option=com_conte

nt&task=view [dostęp 12.09.2012]. 53

Opisywano go w następujący sposób: „trochę dziwak, zwariowanym na punkcie

polowania. Pewnego razu nudząc się podczas jazdy pociągiem, wyciągnął

strzelbę z futerału i spokojnie zaczął strzelać przez okno do wron i gawronów

siedzących na słupach telefonicznych”. Zob. S. Fiedorowicz, Bóg dał…, op. cit.

Krainę swojego dzieciństwa opisał we wspomnieniach, gdzie m.in. pisał: „są

dwie możliwości dla starej gwardii, albo ukłonić się i wyjść przednimi drzwiami

nie czekając aż ją wyproszą lub wykopią przez kuchenne schody - albo zostać,

wytrzymać wygrać lub przegrać. Myśmy przegrali. Przez okrągłe 500 lat kraj był

nasz, na naszych prawach budowany i tego broniliśmy. Nasza miłość do tego

była do pewnego stopnia miłością twórcy do dzieła, rodziców do tego co

spłodzili. Może i nawet na pewno, samiśmy tę naszą miłość zepsuli i teraz

stracili. Niech nikt nam nie każe zmienić tej miłości w przywiązanie mrówek do

mrowiska, do jednej królowej matki, która bezradna, ślepa, płodzi z nierobami

nowe miliony gnojków, by ją karmiły. My się do tego nie nadajemy. Niech Bóg

da naszym dzieciom tę wielką łaskę, aby mogły kiedyś coś kochać tak, jak

myśmy kochali nasz kraj. Spisałem przez 25 lat tę dużą, nikomu niepotrzebną

pracę na to, żeby ułatwić coś może komuś w jego pracy nad historią Polski.

Historii Polski się bez nas nie pisze, więc może kiedyś ktoś będzie mi

wdzięczny”. Cyt. za: A. Amanowicz, Historyk…, op. cit., s. 15; Por. E.S.

Sapieha, Tak było, op. cit., s. 74-109; A. Amanowicz, Książę, op. cit.

pierwszego małżeństwa był Lew Stefan (1960-1970), który zmarł w

Kenii i został pochowany na cmentarzu Langata w Nairobi. Córki

również z pierwszego małżeństwa, to: Teresa Sapieżanka, Maria

Sapieha Beckmann oraz Anna Joanna Sapieha Wodzicka, które

mieszkały w Nairobi (Kenia) oraz w Montrealu (Kanada)54

.

Szkołę średnią ukończył w Pszczynie, pobierając też edukację we

Lwowie55

. W 1934 roku wstąpił do Szkoły Podchorążych Rezerwy w

Grudziądzu. Tam ukończył szkolenie po roku i 15.02.1935 roku

został plutonowym chorążym. Przydzielono go do 2. Pułku Ułanów

Grochowskich im. gen. Józefa Dwernickiego w Suwałkach56

. Dalej

kontynuował edukację w Belgii w Wyższej Szkole Handlowej w

Antwerpii, a w 1938 roku w Wyższej Szkole Kolonialnej w tym

mieście, odbywając później praktykę w tej dziedzinie57

.

Brał udział w Kampanii Wrześniowej w 1939 roku, zmobilizowany

w Suwalskiej Brygadzie Kawalerii. W Bitwie pod Kockiem walczył

w 2. Pułku Ułanów Grochowskim, otrzymując Krzyż Walecznych.

Nad Narwią, 9.09.1939 roku, gdy bronili ważnego odcinka po most

na Wiźnie, żołnierze weszli niespodziewanie na tył wojsk

niemieckich i cudem uniknęli śmierci. Działania wojenne zakończył

pod Kockiem, gdzie jako żołnierz gen. Kleberga dostał się do

niewoli, wraz ze swoim bratem Lwem. Przebywał przez 5. lat w

obozie jenieckim: Sanbostel, Weilburg am Lahn i Woldenbergu

(Dobiegniewo). Widząc dramatyzm sytuacji obiecał, że kiedy

wyjdzie z niewoli wybuduje w Spuszy kościół, ale słowa nie

54

Biogram 351: Lew Stefan, w: E.S. Sapieha, Sapiehowie Czerejsko-Różańscy, w:

Idem, Dom…, op. cit., s. 91; A. Jałosiński, R. Strzemiecki, Buławy…, op. cit., s.

45.A. Amanowicz, Książę…, op. cit. 55

Zob. E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 17-18, 30-38. 56

Przygody wojskowe opisuje w swoich wspomnieniach. Zob. E.S. Sapieha, Tak

było, op. cit., s. 39-60. 57

Szczegółowo studia opisuje w swoich wspomnieniach. Zob. E.S. Sapieha, Tak

było, op. cit., s. 61-73, 102-104. Por. Biogram nr 306: Eustachy, w: E.S. Sapieha,

Dom…, op. cit., s. 618; S. Fiedorowicz, Bóg dał…, op. cit.

dotrzymał ze względu na sytuację powojenną w Polsce. Z bólem

serca osiadł w Belgii, by nie podzielić losu swojego kuzyna Jana

Zamoyskiego, który wrócił do komunistycznej Polski58

.

W obozie jenieckim Książę poznał prof. Kazimierza

Michałowskiego, wybitnego egiptologa, gdy wspólnie przebywali w

Oflagu II C Woldenberg. W tym czasie Profesor Michałowski, by

zabić czas i zainteresować czymś jeńców popularyzował tam

cywilizację Egiptu i nauczał umiejętności odczytywania

hieroglifów59

.

Eustachemu Sewerynowie udało się stamtąd uciec na początku 1945

roku i od tego czasu ukrywał się, choć w czasie wojennych i

powojennych przygód omal nie stracił życia60

. Przebywał ostatecznie

w Grabau, gdzie opiekował się zrabowanymi z polskich stadnin

końmi, szczególnie arabami z Janowa Podlaskiego Tam w pokoju

miał zgromadzone cenne meble. Tam też odnalazła go Anna Maria

Siemieńska, herbu Leszczyc, która była żołnierzem AK i walczyła w

Powstaniu Warszawskim a następnie schroniła się we Francji61

.

Po przejściu wojsk amerykańsko-brytyjskich zawarli związek

małżeński 24.11.1945 roku, w kościele polskim St. Honoré w Paryżu,

58

Zob. E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 7. Por. A. Amanowicz, Historyk…, op.

cit., s. 12; S. Fiedorowicz, Bóg dał…, op. cit. Szczegółowo swoje wojenne

przygody z września 1939 roku oraz niewolę opisuje we wspomnieniach. Zob.

E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 111-153. 59

Zob. E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 129. Por. Księgozbiór Eustachego

Seweryna Sapiehy przekazano Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW,

w:

http://www.archeolog.pl/pl3/teksty287/ksiegozbior_eustachego_seweryna_sapieh

y_przekazano_centrum_archeologii_srodziemnomorskiej_uw [dostęp:

12.09.2012]. 60

Zob. E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 7-8, 178-180. 61

Szczegółowo pobyt w Grabau opisał w swoich wspomnieniach. Zob. E.S.

Sapieha, Tak było, op. cit., s. 154-182. Por. A. Jałosiński, R. Strzemiecki,

Buławy…, op. cit., s. 44; S. Fiedorowicz, Bóg dał…, op. cit. Tak wspominał: „W

lutym 1945 roku, przed wejściem Rosjan do obozu w Dobiegniewie, udało mi się

uciec z koszmaru”. Cyt za: A. Amanowicz, Historyk…, op. cit., s. 12.

a Eustachy Seweryn przez 51 lat nazywał swoją żonę „Didunią”.

Zamieszkali początkowo w Grabau w Szlezwiku-Holsztynie, gdzie

Eustachy Seweryn zarabiał na utrzymanie rodziny kontraktem na

zakup i wysyłkę 1000 koni dla Polsk. Był wtedy kierownikiem

stadniny koni Stefana Zamoyskiego62

.

Widać zatem wyraźnie, że czasie wojny w 1939 roku bronił Polski

przed Niemcami, po wyjściu z obozu jenieckiego nie mógł wrócić do

Polski, a tereny majątków rodzinnych do Polski nie wróciły. Nie

wracano do opanowanej przez komunistów Polski, gdyż obwiano się

takiego samego losu, jaki stał się udziałem innych, powracających do

Kraju przedstawicieli polskiej inteligencji i znanych przedwojennych

Rodów63

.

W związku z pozostaniem rodziców w Kenii, przebywających tam

praktycznie bez środków do życia i koniecznością opieki nad

schorowanym już Eustachym Kajetanem, Eustachy Seweryn w 1947

roku wyjechał do Afryki a reszta rodzeństwa pozostała na obczyźnie

w Europie. Podróż zaczęła się w Belgii, gdzie wraz ze swoją żoną

zaokrętowali się na statek do Afryki, z jedną walizką w ręce i

niewiadomą, korzystając z pomocy ojca64

.

62

Zob. E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 174-176. Por. A. Amanowicz,

Historyk…, op. cit., s. 12-13; S. Fiedorowicz, Bóg dał…, op. cit. 63

Zob. A. Jałosiński, R. Strzemiecki, Buławy…, op. cit., s. 44. 64

Belgijski epizod i podróż do Afryki opisał we wspomnieniach. Zob. E.S.

Sapieha, Tak było, op. cit., s. 183-190, 193-195. Sam Eustachy Seweryn tak

opisuję tę sytuację: „Od obojga rodziców zaczęły nadchodzić entuzjastyczne

listy, namawiające nas do przyjazdu do Kenii. (…) Braliśmy też pod uwagę, że

któryś z nas braci, i tak musi dołączyć do rodziców, bo po zlikwidowaniu

Polskiego Czerwonego Krzyża zostali sami, bez grosza, o pięć tysięcy

kilometrów od nas wszystkich. (…)”. „Ponadto ojciec, z bardzo już wówczas

chorą nogą, potrzebował opieki. Już przed wojną miałem załatwioną wizę do

Afryki, od zawsze zaś ogromne chęci poznania Czarnego Lądu. Dlatego też

wybór na opiekuna rodziców padł na mnie. I tak po latach tułaczki,

zakotwiczyłem w Kenii”. Zob. .S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 188-189; A.

Amanowicz, Historyk…, op. cit., s. 13. W czasie pogrzebu jeden z przyjaciół

W Kenii mieli własny dom z 4. hektarową działką, plantacje kawy, a

kiedy dzięki safari udało im się stanąć na nogi zrealizowali swój

wojenny ślub budując kapliczkę Matki Bożej Kodeńskiej, jako

zastępcze, niemożliwe do zrealizowania w Spuszy, wotum za

ocalenie w czasie okupacji. Stoi ona w ogrodzie domu na

przedmieściach Nairobi, a kopia wizerunku Matki Bożej Kodeńskiej

przyozdobiona jest rubinami65

.

W czasie swojego pobytu w Afryce hodował świnie, by zapracować

na życie swoje i rodziny. Sam żyjąc z honorem i wykorzystując cały

potencjał rodzinny, mawiał jednak, że „tylko chamstwo wstydzi się

nędzy”. Ten niezłomny i pracowity człowiek, nie został złamany

przez przeciwności losu, posiadał książęce cechy charakteru i

niesamowitą rycerskość66

.

Wraz ze swoim ojcem, a właściwie z jego pomocą, zajął się

prowadzeniem tartaku a następnie zbiórką złomu przemysłowego

(szczególnie sprzęt z demobilu, zostawionych przez Brytyjczyków) w

Afryce Południowej i Wschodniej, który odbierali Japończycy67

.

Eustachy Seweryn zajął się także hodowlą kawy i poszukiwaniem

rubinów. Planami tymi zainteresowały się tajne służby państw

kolonialnych, ale uznano go za niespełna rozumu i dano spokój.

Jednak okazało się, że zbierane przez niego kamienie na ugorze, to

rzeczywiście rubiny. 7. największych rubinów, w tym ten 20.

powiedział nawet: „I tak objęli tę Afrykę, serdecznie ją ukochali, nieśli jej

sztandar…”. Cyt. za: S. Fiedorowicz, Bóg dał…, op. cit. 65

Zob. A. Jałosiński, R. Strzemiecki, Buławy…, op. cit., s. 44-45;. 66

Zob. A. Amanowicz, Książę…, op. cit. 67

Szczegółowo swoje początki w Afryce opisuje we wspomnieniach. Zob. E.S.

Sapieha, Tak było, op. cit., s. 193-243. Por. Biogram nr 306: Eustachy, w: Idem,

Dom…, op. cit., s. 617; A. Jałosiński, R. Strzemiecki, Buławy…, op. cit., s. 44-

45.

kilogramowy, znajdujące się w muzeach całego świata pochodzi

właśnie z kopalni Sapiehów68

.

Jednak ostatecznie ciągoty do myślistwa wzięły górę i od 1959 roku

stał się zawodowym myśliwym. Otrzymał licencje na polowania i

zdarzało się, że większą część roku spędzał w buszu. Mawiał nawet,

że „W Afryce poznałem swój raj na ziemi”. Jego powiedzeniem stały

się słowa miejscowego kenijskiego dialektu „Hakuna matata”, co w

języku polskim znaczy „bez problemu”. Jego samego nazywano

często księciem buszu. Eustachy Seweryn był niezwykle zasłużony

dla polonii w Kenii69

.

W Afryce Eustachy Seweryn Sapieha nazywany był człowiekiem o

wielu twarzach, który wciąż się przekwalifikowywał. Najpierw w

związku z nacjonalizacją kopalń rubinów i szafirów w latach 60. i 70,

a później zakazem krwawych polowań w 1978 roku. Polując sam

Eustachy Seweryn, często nie zabierał broni, ale kiedy zaczął

organizować polowania dla innych, musiał zmienić swoje

przyzwyczajenia. Na polowania te wymagana była licencja, którą

zdobył na początku tylko jako częściową, a następnie pełną. W

organizacji safari pomagała Eustachemu jego żona, która

profesjonalnie organizowała np. safari bezkrwawe, fotograficzne, a

później firmę przejęła córka Teresa70

68

Wspomnienia zawierają szczegółowy i barwny opis tego czasu. Zob. E.S.

Sapieha, Tak było, op. cit., s. 244-287. Por. A. Jałosiński, R. Strzemiecki,

Buławy…, op. cit., s. 45. 69

Wspomnienia zawierają także opis myśliwskich dokonań w czasie safari w

Afryce. Zob. E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 288-353. Por. Biogram nr 306:

Eustachy, w: Idem, Dom…, op. cit., s. 618; A. Amanowicz, Historyk…, op. cit.,

s. 10, 13; Księgozbiór Eustachego Seweryna Sapiehy …, op. cit. Por. Biuro

Podróży Neckermann, Realizacje-Kenia, w:

http://www.neckermann.pl/?m=main_showcontent&id_c=326&layout=wygrup_l

ayout.php [dostęp: 12.09.2012]. 70

Ten epizod życia jest też dość szczegółowo udokumentowany. Zob. E.S.

Sapieha, Tak było, op. cit., s. 354-362. Por. A. Niewiadomski, Biały myśliwy,

Wspomnienie o Eustachym Sapieha (omówienie artykułu w African Outfitter” z

marca 2010), w:

Był człowiekiem aktywnym do końca swojego życia, niezwykle

lubianym ze względu na dobroć i niesamowite poczucie humoru.

Kiedy w Kenii, w 1980 roku, przebywał bł. Jan Paweł II, w czasie

audiencji rozmawiali o Kardynale Adamie Sapieże z linii

kodeńskiej71

. W 1994 roku, na 10. lat przed śmiercią, zaczęły się

problemy zdrowotne: niedomagania serca, angina i rozedma płuc.

Nie pozwalały już na swobodne podróżowanie. Później doszły w

1996 roku operacja serca, śmierć zięcia Franciszka Wodzickiego w

Kanadzie i ukochanej żony72

.

W 1995 roku wydał monografię rodu Sapiehów „Dom Sapieżyński”,

do której materiały zbierał przez 40. lat. Z powodu choroby, nie mógł

być w 1995 roku w Warszawie na promocji swojej książki, gdyż z

samolotu w Zurychu trafił do szpitala. Po jego śmierci, w 2008 roku,

ukazał się drugi tom „Domu Sapieżyńskiego”, którego współautorem

była zaprzyjaźniona z rodziną prof. Maria Kałamajska z

Uniwersytetu Warszawskiego73

.

Córki Eustachego Seweryna stały się motorem poszukiwań

genealogii rodzinnych, gdyż chciały wiedzieć dlaczego znalazły się

w Afryce, nie tylko ze względów historycznych po II wojnie

światowej. Czasem dokumenty i książki dotyczące rodu trzeba było

do Nairobi przemycać, by powstała rodzinna biblioteka74

.

http://www.klubsafari.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=63:bi

ay-myliwy-wspomnienia-o-eustachym-sapieha&catid=37:wyprawy&Itemid=65

[dostęp: 12.09.2012]. Por. A. Amanowicz, Historyk…, op cit., s. 13; A.

Jałosiński, R. Strzemiecki, Buławy…, op. cit., s. 45. 71

Jan Paweł II powiedział wtedy: „Cieszę się z tego spotkania, bo przecież książę

kardynał metropolita krakowski Adam Sapieha był moim opiekunem i do

pewnego stopnia wychowawcą podczas studiów”. Cyt. za: S. Fiedorowicz, Bóg

dał…, op. cit. 72

Zob. E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 382-384; Por. S. Fiedorowicz, Bóg dał…,

op. cit. 73

E.S. Sapieha, Dom…, op. cit., ss. 804; S. Fiedorowicz, Bóg dał…, op. cit; E.S.

Sapieha, M. Kałamajska-Saeed, Dom…, op. cit., ss. 477. 74

Ten moment głęboko zapadł w pamięć Księcia: „Kiedyś Kasiunia spytała nas, co

znaczy słowo ‘prince’ przed nazwiskiem Sapieha, które zobaczyła na jakiejś

W 1999 roku wydał autobiografię „Tak było, czyli niedemokratyczne

wspomnienia Eustachego Sapiehy” oraz stał się współautorem, wraz

z Pawłem Kardaszem, książki „Safari. Polowania w Afryce

Wschodniej i Południowej” z roku 2000, która rozprowadzana była w

księgarniach sieci „Empik”. Tego ostatniego uczył myśliwskiego

fachu75

.

Zmarł w wieku 88 lat w Kenii, w Nairobi 2.03.2004 roku. Pogzeb

Eustachego Seweryna Sapiehy miał miejsce 31.07.2004 roku w

Boćkach. Urna z prochami, zgodnie z jego życzeniem, spoczęła w

kaplicy rodowej, w kościele św. Antoniego Padewskiego, który

ufundowali Sapiehowie w 1739 roku. Druga żona Elżbieta Maria

Gniazdowska, poślubiona w 2001 roku, na pogrzebie zaniosła urnę z

jego prochami do tej rodowej kaplicy. W czasie pogrzebu zmarłego

wspominali ks. bp. Antoni Dydycz i prof. Maria Kałamajska

76.

kopercie do mnie adresowanej. Najmłodsza Maryjka, po śmierci stryja Lwa, zaś

w kategorycznych słowach dopominała się wyjaśnienia: „Świat nie może się dla

nas zaczynać w Afryce, w Eldorecie czy Nairobi, przecie istniał dla was

wcześniej i kochaliście go i zawsze o nim mówiliście, jak byliście razem. My tu

jesteśmy jak tabaka w rogu – nic nie wiemy. Nie chcemy być Angielkami,

Francuzkami, Afrykankami, chcemy wiedzieć dlaczego urodziłyśmy się w

Afryce. Odpowiedź, że wojna, że to komuniści, Rosjanie, Niemcy, bardzo mało

nam mówi”. Zob. E. S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 7. Por. A. Amanowicz

Anna, Historyk…, op. cit., s. 13-14. 75

Wznowienie wspomnień Księcia Sapiehy zostało wydane 14.11.2012 roku. Zob.

E.S. Sapieha, Tak było: niedemokratyczne wspomnienia, Warszawa 1999, ss.

389; E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., ss. 416, w: http://www.matras.pl/tak-bylo-

niedemokratyczne-wspomnienia-eustachego-sapiehy.html [dostęp: 6.11.2012];

E.S. Sapieha, P. Kardasz, Biblioteka Safari, t. 1: Safari. Polowania w Afryce

Wschodnie i Południowej, Warszawa 2000, ss. 354, w:

http://www.empik.com/safari-polowania-w-afryce-wschodniej-i-poludniowej-

sapieha-eustachy,13121,ksiazka-p [dostęp 12.09.2012]; A. Amanowicz Anna,

Historyk…, op. cit., s. 15; O przyjaźni z Eustachym Sapiehą. Relacja ze

spotkania z Pawłem Kardaszem, w: http://www.klubhubertus.pl/2012/04/11-iv-

2012-o-przyjazni-z-eustachym.html [dostęp: 12.09.2012]. 76

Zob. E.S. Sapieha, Ważniejsze majątki…, w: Idem, Dom…, op. cit., s. 642-643.

W czasie uroczystości pogrzebowych ks. Biskup stwierdził: „To była prawdziwa

szkoła obyczajów, kuźnia myślenia patriotycznego”, a Pani Profesor dodała:

Kiedy rozmawiano wcześniej o nagrobkach i napisach na nich, wtedy

śmiano się, że Eustachy Seweryn będzie miał wypisane na swoim:

historyk, pisarz, książę, w tej właśnie kolejności. Dlatego właśnie po

jego śmierci pojawiła się na niej inskrypcja „historyk Rodu”77

.

Po śmierci Eustachego Seweryna część Jego zbiorów została

przekazana społeczeństwu. Biblioteka Kairska Centrum Archeologii

Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego otrzymała 28.

tomów z tej biblioteki, dotyczących tematyki egiptologicznej. Przed

ich przekazaniem zostały naprawione zniszczone karty i ponownie

zszyte, każdy tom został oprawiony w cielęcą skórę i opatrzony

rodowym ekslibrysem. Dar przekazano ze względu na znajomość

Księcia ze wspomnianym już prof. Kazimierzem Michałowskim78

.

Losy Eustachego Seweryna Sapiehy budziły i budzą wciąż

zainteresowanie79

. Na ten temat zrealizowano programy radiowe i

telewizyjne oraz nakręcono filmy. Organizatorzy wypraw

rowerowych zaś nawiązują do tego dziedzictwa, a Polonia Kenijska

każdego roku spotyka się w okresie Wszystkich Świętych na

cmentarzu Langata w Nairobi, by odwiedzić polonijne groby, w tym

groby Sapiehów na tym cmentarzu80

.

„Bóg dał wielkiego człowieka – z najlepszego kruszcu. Nie często takich

spotykamy. Ten »afrykański diament«, zgodnie z jego wolą, przywieźliśmy do

Bociek”. Za życia, będąc w Boćkach Książę wyznał: „Dla mieszkańców Bociek

wierząc o tem, żeby moje popioły w kościele naszym mogły spocząć”. Zob. S.

Fiedorowicz, Bóg dał…, op. cit. 77

Zob. A. Amanowicz Anna, Historyk…, op. cit., s. 14. 78

Zob. Księgozbiór Eustachego Seweryna Sapiehy…, op. cit.. 79

Sam brał udział w kręceniu programów telewizyjnych i filmów, co opisuje we

wspomnieniach. Zob. E.S. Sapieha, Tak było, op. cit., s. 363-387. 80

W polonijnym cyklu „Filmowe wieczory autorskie – Polonia na świecie” został

wyemitowany film „Misterium życia” o Eustachym Sewerynie i jego życiu,

zrealizowany w Afryce przez Joannę i Włodzimierza Krygierów, założycieli i

członków Klubu Polskiego „Korona”. Premiera z udziałem nestora emigracji

polskiej Eustachego Seweryna i jego żony odbyła się w Kolonii. Zob. W.

Krygier, Wspomnienie o Księciu Sapieże, w: http://www.digitalworld-

total.com/polonia/wiadomosci/teksty/WspomnieniaoksieciuSapieze.htm [dostęp:

Jak ideały reprezentowane przez dziadka Eustachego Kajetana, który

przekazał trzy wielkie miłości: do Boga, Ojczyzny i rodziny,

stanowiące o sile człowieka i cechach jego rodziny, oraz te, wpajane

przez ojca Eustachego Seweryna Sapiehę, wpłynęły na życie

wnuczek i dzieci, świadczy dobitnie dedykacja darowizny książek na

rzecz Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu

Warszawskiego: „Nasz Ojciec po II wojnie mieszkał w Kenii aż do

śmierci, ale będąc w sercu Polakiem i gorącym patriotą zawsze miał

na względzie dobro Polaków i Polski. Jego intencją było, aby każda

pozostałość po jego skromnym dorobku w Kenii, bo tylko to mu

pozostało, mogła służyć jego Ojczyźnie. Będąc córkami Eustachego

Sapiehy, chcemy z przyjemnością zakomunikować, że wypełniając

intencje naszego ś.p. Ojca zdecydowałyśmy się podarować część

księgozbioru dotyczącą jego dużego zainteresowania Egiptem,

poszerzonego dobrą znajomością i wieloma kontaktami z ś.p. prof.

6.11.2012]; A. Amanowicz, Książę Eustachy…, op. cit. Niemal u końca swojego

życia książę Eustachy Seweryn udzielił kilku wywiadów, z których powstał film

dokumentalny Tomasza Rudomino i Anny Kwiatkowskiej, z grafiką Krzysztofa

Kuźmińskiego, zrealizowany dla Telewizji Polskiej. Nosił on tytuł „Ostatnie

Safari Księcia Sapiehy”. Zob. Ostatnie Safari Księcia Sapiehy, w:

http://www.youtube.com/watch?v=u_DWM31e0pM [dostęp: 12.09.2012].

Natomiast audycję o zmarłym Księciu przygotowała Ewa Prządka, a została

wyemitowana w Polskim Radiu w radiowej Dwójce. Zob. E. Prządka, Tak było...

Książę Eustachy Sapieha, w: http://www.polskieradio.pl/13/53/Artykul/493226

[dostęp: 12.09.2012]. Do dziś ta Kenia staje się inspiracją dla wypraw

rowerowych, organizowanej np. przez Ryszarda Karkosza w 2010 roku, w czasie

której spotkał się z kenijską polonią i Marią Sapiehą, wnuczką Eustachego

Kajetana i córką Eustachego Seweryna. Zob. R. Karkocha, Pozdrowienia z

Tanzanii, w: http://www.jaworzno.pl/kultura/rekreacja/pozdrowienia-z-tanzanii/

[dostęp: 05.11.2012]. Kroniki Klubu Polskiego przy Ambasadzie Polskiej w

Nairobi wspominają często spotkania przy polskich grobach. Zob. Kronika

Klubowa 09/75/04, w: http://www.nairobi.polemb.net/?document=68 [dostęp:

4.11.2012]; Kronika Klubowa 11/89/05, w:

http://www.nairobi.polemb.net/?document=80 [dostęp: 4.11.2012]; Kronika

Klubowa 11/113/07, w: http://www.nairobi.polemb.net/?document=115 [dostęp:

4.11.2012].

Kazimierzem Michałowskim. Darowizna jest przeznaczona dla

Biblioteki Centrum”81

.

81

Księgozbiór Eustachego Seweryna Sapiehy… , op. cit. Por. A. Amanowicz,

Książę…, op. cit.