Zes

pó³ P

arkó

w K

rajo

braz

owyc

h W

ojew

ództ

wa

Wie

lkop

olsk

iego

Œcie¿kadydaktyczna„Mrówki”

PowidzkiPark Krajobrazowy

Urz

¹d M

arsz

a³ko

wsk

i

Woj

ewód

ztw

a W

ielk

opol

skie

go

Wielkopolska po³o¿ona jest w zachodniej czêœci Polski, w dorzeczu Warty. 2Zajmuje obszar oko³o 30 000 km , co stanowi ponad 9,5 % powierzchni Polski,

zamieszkuje j¹ 3 414 000 mieszkañców. Po reformie administracyjnej kraju w 1999roku województwo wielkopolskie poza ma³ymi zmianami powsta³o na obszarzepiêciu starych województw (kaliskiego, koniñskiego, leszczyñskiego, pilskiego, poznañskiego). Na jego terenie znajduje siê obecnie 226 jednostek samorz¹dowychszczebla podstawowego – gmin, miast – oraz 35 powiatów. Przyrodniczo rejon tenzajmuje œrodkow¹ czêœæ Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Ca³y obszar po³o¿onyjest stosunkowo nisko nad poziomem morza, lecz pewne jego fragmenty zdecydowanie odstêpuj¹ od regu³y, tworz¹c tereny o bardzo zró¿nicowanym krajobrazie. Krajobraz Wielkopolski ukszta³towany zosta³ przez lodowiec, szczególnie znaczenie mia³o zlodowacenie ba³tyckie, które rozdzieli³o Wielkopolskê na dwie ró¿ni¹ce siê od siebie czêœci: po³udniow¹, któr¹ charakteryzuje brak jezior, stonowany krajobraz, oraz pó³nocn¹, z wyraŸnie zaznaczonymi dolinami i stromymi wzniesieniami, licznymi jeziorami tworz¹cymi zró¿nicowany krajobraz. Rozmieszczenie najwa¿niejszych form ochrony przyrody na obszarze województwa wielkopolskiego jest nierównomierne i sprawia na razie wra¿enie niekompletnego. Sytuacja ta zmieni³a siê po zatwierdzeniu przez polski parlament nowej miêdzynarodowej formy ochrony przyrody, jak¹ jest Natura 2000. Jej wprowadzenie nie tylko zwiêkszy³o znacz¹co powierzchniê obszarów chronionych w Wielkopolsce, lecz tak¿e sprawi³o, ¿e mapa tych obszarów bêdzie kompletna.

Na terenie Wielkopolski powsta³o wiele ró¿nej rangi form ochrony przyrody. Poza parkami narodowymi, licznymi rezerwatami przyrody oraz obszarami Natura 2000 utworzono jak dot¹d 13 parków krajobrazowych. Trzy z nich to parki transgraniczne, tzn. po³o¿one na obszarze co najmniej dwóch s¹siednich woje-wództw. Powierzchnia zajêta przez parki krajobrazowe wynosi 179 410,6 ha, co stanowi prawie 6 % powierzchni województwa. Obszary parków krajobrazowych odznaczaj¹ siê interesuj¹cym ukszta³towaniem powierzchni, ciekawymi formami krajobrazu, ³adnymi widokami, cennymi terenami leœnymi, osobliwoœciami florystycznymi i faunistycznymi. Z tego powodu predysponowane s¹ one do rozwijania turystyki (zw³aszcza pieszej i rowerowej), sprzyjaj¹cych œrodowisku form rekreacji oraz prowadzenia edukacji ekologicznej. Zapraszaj¹c do odwiedzenia tych ze wszech miar godnych poznania terenów, proponujemy bli¿sze zapoznanie siê z ich walorami przyrodniczymi na trasach „œcie¿ek dydaktycznych”.

Janusz £akomiecDyrektor Zespo³u Parków Krajobrazowych

Województwa Wielkopolskiego

Œcie¿ka dydaktyczna„Mrówki”

Katarzyna Krupa, Adam KrupaAdam Michalczyk, Krzysztof Gorczyca

Natalia Sulanowska

Zespó³ Parków KrajobrazowychWojewództwa Wielkopolskiego

Poznañ 2011

Wydano na zlecenie:Zespo³u Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiegopl. Wolnoœci 18, 61-739 Poznañtel. 61 65-54-650, fax 61 65-54-652e-mail: zpkww_sekretariat@zpkww.pl www.zpkww.pl, www.ekoedukacja.com.pl

z pomoc¹ finansow¹Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu

Redaktor serii:Janusz £akomiec

Autorzy:Katarzyna KrupaAdam KrupaAdam MichalczykKrzysztof GorczycaNatalia Sulanowska

Fotografia na ok³adce: Adam Krupa

Bogucki Wydawnictwo Naukoweul. Górna Wilda 90, 61-576 Poznañbogucki@bogucki.com.pl

Wydanie II, Poznañ 2011

Autorzy fotografii:Adam Krupa (AK)Adam Michalczyk(AM)Krzysztof Gorczyca (KG)Magdalena Pi¹tkowska (MP)Piotr Skórnicki (PS)Natalia Sulanowska(NS)Justyna Odrzykoska (JO)

Przebieg œcie¿ki: Aleksandra Bukowska

Druk i oprawa:Agencja Reklamowa - Drukarnia „ARA” s.c. www.ara.lm.pl

Printed in Poland

Gmina Wilczyn

Powidzki Park Krajobrazowy powsta³ w 1998 r. na terenie gmin Kleczew, Orchowo, Ostrowite, Powidz, S³upca, Wilczyn i Witkowo. Ochron¹ objêto 25 785,3 ha gruntów wyraŸnie zró¿nicowanych pod wzglêdem przyrodniczym. Obszar ten obfituje w lasy, jeziora, torfowiska i ³¹ki oraz rejony intensywniej u¿ytkowane przez ludzi, takie jak pola i zabudowa o charakterze wiejskim. Zasadniczym elementem decyduj¹cym o specyfice tego Parku jest system kilkunastu polodowcowych jezior, na ogó³ o wyraŸnie wyd³u¿onym kszta³cie i jednoczeœnie bardzo g³êbokich. Wœród nich wielkoœci¹ wyró¿niaj¹ siê Jezioro Powidzkie i Jezioro Skorzêciñskie (Niedziêgiel), które s¹ wci¹¿ bardzo czyste. Zachowanie tutejszej przyrody le¿y w interesie nie tylko s³u¿b bezpoœrednio zajmuj¹cych siê jej ochron¹, ale równie¿ mieszkañców i samorz¹dów poszczególnych gmin, w³aœcicieli oœrodków wczasowych czy pól namiotowych oraz wreszcie samych turystów.

W granicach Parku stwierdzono oko³o 990 gatunków roœlin (w tym 60 chronionych) oraz 216 zbiorowisk roœlinnych. Spoœród odnotowanych gatunków za zagro¿one w skali Polski uznaje siê 25, natomiast z rzadkich fitocenoz w Wielkopolsce stwierdzono 129 syntaksonów. Do najciekawszych roœlin torfowiskowych nale¿¹ rosiczki (2 gatunki), we³nianka pochwowata, borówka bagienna i kilka gatunków mchów torfowców. W litoralu jezior mo¿na zobaczyæ grzybienie bia³e i pó³nocne. Interesuj¹cymi gatunkami ³¹kowymi s¹: groszek b³otny, goŸdzik pyszny, fio³ek mokrad³owy, bukwica zwyczajna, dzwonek syberyjski, selernica ¿y³kowana i kuku³ka plamista. Gatunki leœne to: wid³ak ja³owcowaty i sp³aszczony, kokorycz w¹t³a, turówka leœna, bu³awnik wielkokwiatowy i gnieŸnik leœny. Do najwa¿niejszych zbiorowisk roœlinnych nale¿¹: podwodne ³¹ki ramienicowe, zespó³ „lilii wodnych”, zespó³ osoki aloesowatej, p³o czermieniowe, mszar z turzyc¹ bagienn¹, œwietlista d¹browa, bór bagienny, ols torfowcowy, ³êg jesionowo-wi¹zowy, gr¹d .....................................

POWIDZKI PARK KRAJOBRAZOWY

3

Jezioro Powidzkie (AM) Jezioro Budzis³awskie (AK)

œrodkowoeuropejski, ³¹ka trzêœlicowa, ³¹ka rdestowo-ostro¿eniowa oraz m³aki niskoturzycowe.Tereny Parku cechuj¹ siê te¿ znacznymi walorami krajobrazowymi. Decyduje o tym ró¿norodnoœæ ekosystemów, ale przede wszystkim system jezior rynnowych czêsto o urozmaiconej linii brzegowej, czasem z malowniczo po³o¿onymi wyspami. Dzisiaj ten krajobraz w wielu punktach zosta³ znacz¹co zniekszta³cony przez zabudowê letniskow¹, dawniej lokalizowan¹ nawet tu¿ przy brzegach wód, przez co zatraci³ nie tylko naturaln¹ fizjonomiê, ale sta³ siê tak¿e mniej atrakcyjny dla turystów. Obecnie dzia³ania zabezpieczaj¹ce ciekawsze fragmenty brzegów zmierzaj¹ do ograniczania rozwoju zabudowy i odsuwania jej mo¿liwie daleko od jezior, co ma równie¿ du¿e znaczenie dla ochrony czystoœci wód.Wœród walorów kulturowych Parku na uwagê zas³uguj¹ grodziska w Mrówkach,Powidzu (Zamkowa Góra) i Œwiêtnem. W Powidzu zachowa³ siê œredniowieczny uk³ad urbanistyczny. Najciekawszym obiektem sakralnym jest gotycki koœció³ w Wilczogórze ze œredniowieczn¹ figur¹ Madonny z Dzieci¹tkiem. Z pozosta³ych warto wymieniæ drewniane œwi¹tynie w Linówcu, Orchowie Dolnym i Wilczynie, a tak¿e koœcio³y w Giewartowie, Orchowie, Osówcu, Ostrowitem Prymasowskim czy Szyd³ówcu. Pozosta³oœci¹ po dawnej granicy zaborów przecinaj¹cej Park s¹ budynki stra¿nic granicznych: pruskiej i rosyjskiej w Anastazewie. W tej samej miejscowoœci znajduje siê tak¿e koñcowa stacja turystycznej, zabytkowej linii kolei w¹skotorowej z Gniezna. Charakterystycznym elementem krajobrazu Parku s¹ zabytkowe szlacheckie dworki otoczone rozleg³ymi parkami. Podobne obiekty znajduj¹ siê w Charbinie, Giewartowie, Kosewie, Linówcu oraz Osówcu. O dawnej wielokulturowoœci tej ziemi œwiadcz¹ zabytkowe cmentarze, wœród których na uwagê zas³uguj¹: katolickie cmentarze w Powidzu i Wilczogórze, ewangelickie cmentarze w Myœl¹tkowie i Skubarczewie oraz kirkut w Wilczynie-Karolkowie.

Jezioro Wilczyñskie (AK) Dwór w Osówcu (AM)

4

WSTÊP

Zapraszamy Pañstwa na spacer po œcie¿ce dydaktycznej w Powidzkim Parku Krajobrazowym, biegn¹cej brzegiem Jeziora Wilczyñskiego, która rozpoczyna siê przy Gminnym Oœrodku Sportu i Rekreacji w Wilczynie (Mrówki). Punktem docelowym wêdrówki jest grodzisko Œwiêtne. Po drodze zapoznamy siê z wybranymi gatunkami flory i fauny oraz wybranymi ekosystemami Powidzkiego Parku Krajobrazowego, zwiedzimy skansen archeologiczny w Kownatach-Mrówkach, a tak¿e zdobêdziemy informacje z dziedziny historii i archeologii. D³ugoœæ trasy wynosi oko³o 5 km w jedn¹ stronê. Teoretyczny czas przejœcia to oko³o 2 godziny. Na trasie œcie¿ki znajduje siê 8 przystanków.

Wspomniana œcie¿ka dydaktyczna powsta³a przy wspó³udziale Zespo³u Parków Krajobrazowych Województwa Wielkopolskiego, Urzêdu Gminy Wilczyn, Muzeum Okrêgowego w Koninie i Nadleœnictwa Konin.

¯yczymy przyjemnych wra¿eñ oraz ciekawych obserwacji.

5

Krajobraz parku (na pierwszym planie jezioro Niedziêgiel dalej Jezioro Powidzkie) (MP)

Je

zio

ro K

ow

na

ck

ie

Je

zio

ro W

ilc

zyñ

sk

ie

Je

zio

roS

us

zew

sk

ie

12

3

4

5

6

7

8

GO

SiR

Wilc

zyn

Je

zio

ro K

ow

na

ck

ie

Je

zio

ro W

ilc

zyñ

sk

ie

Je

zio

roS

us

zew

sk

ie

12

3

4

5

6

7

8

GO

SiR

Wilc

zyn

Prz

ebie

g œc

ie¿k

i d

yda

kty

czn

ej „

Mró

wk

i”

Je

zio

ro K

ow

na

ck

ie

Je

zio

ro W

ilc

zyñ

sk

ie

Je

zio

roS

us

zew

sk

ie

12

3

4

5

6

7

8

GO

SiR

Wilc

zyn

Prz

ebie

g œc

ie¿k

i d

yda

kty

czn

ej „

Mró

wk

i”

Je

zio

ro K

ow

na

ck

ie

Je

zio

ro W

ilc

zyñ

sk

ie

Je

zio

roS

us

zew

sk

ie

12

3

4

5

6

7

8

GO

SiR

Wilc

zyn

Prz

ebie

g œc

ie¿k

i d

yda

kty

czn

ej „

Mró

wk

i”

00.5

1 k

m

6

Lasy Powidzkiego Parku Krajobrazowego tworzone s¹ przez kilka typów zbiorowisk leœnych. Tak jak w innych regionach kraju, na jego terenie dominuj¹ drzewostany sosnowe sztucznego pochodzenia, najczêœciej m³ode, intensywnie u¿ytkowane gospodarczo. Zwykle nie przedstawiaj¹ szczególnie du¿ej wartoœci przyrodniczej. Gdzieniegdzie natomiast zachowa³y siê, albo raczej powtórnie wykszta³ci³y p³aty lasów o charakterze naturalnym. S¹ to przede wszystkim gr¹dy, d¹browy, ³êgi i olsy. Te dwa ostatnie typy lasów na niedu¿ych powierzchniach mo¿emy zobaczyæ na trasie naszej œcie¿ki.

£êg jesionowo-olszowy (Fraxino-Alnetum)£êgi to zró¿nicowane zbiorowiska roœlinne zwi¹zane z wilgotnymi glebami,

wystêpuj¹ce zazwyczaj w dolinach rzecznych. Wyró¿niamy ³êgi: wierzbowe, topolowe, wi¹zowo-jesionowe i jesionowo-olszowe. Drzewostan ³êgu jesionowo-olszowego tworzy olsza czarna z udzia³em jesionu i czeremchy pospol i te j w ni¿szej warstwie. W warstwie krzewów bardzo czêsto wystêpuje leszczyna, trzemielina zwyczajna, jarzêbina i kruszyna.Fitocenozy omawianego zespo³u roœlinnego nale¿¹ do stosunkowo bogatych florystycznie. W warstwie runa mo¿na spotkaæ chocia¿by: zawilce, knieæ b³otn¹, œledziennicê skrêtolistn¹, tojeœæ pospolit¹ czy niezapominajkê b³otn¹.

PRZYSTANEK 1:

OLSY I £ÊGI

£êg jesionowo-olszowy (AK)

Œledziennica skrêtolistna (AK)Runo ³êgu jesionowo-olszowego (AK)

7

8

Ols porzeczkowy (AK)

Okrê¿nica bagienna (AK) Ols porzeczkowy (AK)

£êg jesionowo-olszowy jest œciœle zwi¹zany z siedliskami warunkowanymi powolnym przep³ywem wód. Charakterystyczne dla niego jest sta³e wysokie nawodnienie górnych warstw gleby, bez trwaj¹cego d³u¿ej zalewu i wystêpowania wody na powierzchni. Siedlisko tego ³êgu podlega ochronie w ramach sieci Natura 2000.

Ols porzeczkowy (Ribeso nigri-Alnetum)Olsy to bagienne lasy wystêpuj¹ce na torfowiskach niskich lub

przejœciowych. Najwa¿niejszymi czynnikami œrodowiskowymi umo¿liwiaj¹cymi wytworzenie siê tego zbiorowiska leœnego s¹ stosunki wodne i obecnoœæ torfowego pod³o¿a. D³ugotrwa³y zalew powoduje brak napowietrzenia gleby, co spowalnia rozk³ad materii organicznej i tym samym przyczynia siê do powstawania torfu. Olsy wystêpuj¹ tam, gdzie poziom wody gruntowej przez d³u¿szy czas (nawet kilka miesiêcy w roku) utrzymuje siê ponad powierzchni¹ terenu.W omawianym zbiorowisku leœnym dominuj¹cym drzewem jest olsza czarna. Wœród krzewów mo¿emy spotkaæ kruszynê pospolit¹, wierzbê piêcioprêcikow¹, wierzbê szar¹ i porzeczkê czarn¹. Las ten cechuje struktura kêpkowo-dolinkowa. Kêpy tworz¹ drzewa, krzewy i inne

roœliny leœne. Pomiêdzy kêpami (w do-linkach) stagnuje woda,w której nierzadko rozwija siê roœlinnoœæ szuwarowa (np. turzyce, manna mielec), a nawet wodna (g³ównie rzêsy, czasem najmniejsza roœlina kwiatowa œwiata – wolfia bezkorzeniowa). W Polsce oprócz olsu porzeczkowego wystêpuje równie¿ ols torfowcowy, który rozpoznamy po du¿ym udziale mchów torfowców.

Ró¿norodnoœæ siedlisk Pojezierza GnieŸnieñskiego sprawia, ¿e jest tu bogato reprezentowany tak¿e œwiat zwierz¹t. Obecnie na liœcie ptaków Powidzkiego PK znajduje siê 196 gatunków. Z pozosta³ych krêgowców zanotowano 34 gatunki ssaków, 12 p³azów, 5 gadów i 22 ryb. Na jeziorach Parku zobaczyæ mo¿na 5 gatunków perkozów, z czego 3 gniazduj¹ w nadbrze¿nych szuwarach. Wieczorami us³yszeæ mo¿na charakterystyczne, bucz¹ce g³osy rzadkiego b¹ka, który w liczbie kilkunastu par zamieszkuje kilka tutejszych jezior. Z szuwarami wi¹¿e siê te¿ gniazdowanie ³abêdzi niemych, g³owienki, czernicy, b³otniaka stawo-wego, w¹satki i trzciniaka. Œrodowiska wodne s¹ równie¿ istotne dla p³azów. Z ciekawszych mo¿na tu zobaczyæ (a wiêkszoœæ tak¿e us³yszeæ) kumaka nizinnego, ropuchê zielon¹, rzekotkê drzewn¹ i traszkê grze-bieniast¹.Wartoœciowe z przyrodniczego i gospodarczego punktu widzenia s¹ zespo³y ichtiofauny, zw³aszcza du¿ych i g³êbokich jezior wykazuj¹cych jeszcze cechy jezior ............

9

Kwiczo³ (AM)

Myszo³ów (AK)Tygrzyk paskowany (AK)

PRZYSTANEK 2:

FAUNA

sielawowych (z sielaw¹ i siej¹). Z rzadszych gatunków gdzieniegdzie w p³ytkich wodach zaobserwowaæ mo¿na piskorza. Ryby s¹ g³ównym pokarmem spotykanych czasem nad jeziorami bielików, kormoranów, zimorodków i wydr oraz obserwowanych g³ównie zim¹ traczy nurogêsi. Tak¿e w lasach PPK mo¿na napotkaæ kilka ciekawych gatunków zwierz¹t. S¹ to przede wszystkim: bocian

czarny, kania czarna, kania ruda, trzmielojad, ¿uraw, mucho³ówka ma³a, lerka (czyli skowronek borowy), gronostaj, borsuk i daniel. Na polach i ³¹kach oraz w pobli¿u gospodarstw gniazduj¹: bocian bia³y, dudek, p³omykówka, pójdŸka, bia³orzytka i ortolan. Na torfowisku w u¿ytku ekologicznym „Jezioro Czarne” dawniej stwierdzono rzadk¹, najmniejsz¹ europejsk¹ wa¿kê – iglicê.

Zaskroniec (AK)

£ozówka (AM)

10

11

Ropuchy szare (AK)Jaszczurka zwinka (AK)

¯erdzianka sosnówka (AK)

Jeziora to naturalne œródl¹dowe zbiorniki wodne, które powstaj¹ w zag³êbieniach terenu. Charakteryzuj¹ siê stosunkowo powoln¹ wymian¹ wód, pochodz¹cych z dop³ywów powierzchniowych i podziemnych oraz opadów atmosferycznych. Ich klasyfikacja opiera siê na bardzo wielu kryteriach: geomorfologicznych (jeziora tektoniczne, wulkaniczne, polodowcowe),

hydrologicznych (jeziora odp³ywowe, bezodp³ywowe), fizycznych (jeziora a m i k t y c z n e , m o n o m i k t y c z n e , meromiktyczne), chemicznych (jeziora s³one), biologicznych (jeziora oligo-troficzne, mezotroficzne, eutroficzne, politroficzne, dystroficzne).

W ekosystemie jeziora wyró¿nia siê charakterystyczny strefowy uk³ad roœlinnoœci zwi¹zany z obecnoœci¹ strefy: litoralnej (przybrze¿nej), pelagialnej (strefa toni wodnej) oraz profundalnej (g³êbinowej).

Strefy roœlinnoœci zwi¹zane z ekosystemem jeziora, w uk³adzie od zewn¹trz do wnêtrza misy jeziornej, kszta³tuj¹ siê nastêpuj¹co: - s t r e f a s z u w a r ó w n i s k i c h

(np.: szuwar turzycy sztywnej, szuwar turzycy zaostrzonej),

PRZYSTANEK 3:

EKOSYSTEM JEZIORA

12

¯abiœciek p³ywaj¹cy (AK)

£¹czeñ baldaszkowy (AK)

Jezierza morska (AK)

Mewa bia³og³owa (AM)

Je¿og³ówka ga³êzista (AK) Œwitezianka b³yszcz¹ca (AK)

13

- strefa szuwarów w³aœciwych, czyli wysokich (np.: szuwar pa³ki szerokolistnej, szuwar trzcinowy),

- strefa roœlin o liœciach p³ywaj¹cych, zakorzenionych w dnie zbiornika (np.: zbiorowisko grzybieni bia³ych i gr¹¿eli ¿ó³tych, zespó³ ¿abiœcieka p³ywaj¹cego),

- strefa roœlin zanurzonych (np.: zbiorowiska rdestnic, ramienic, rogatków, moczarki kanadyjskiej),

- pleuston (zbiorowisko rzêsy drobnej i spirodeli wielokorzeniowej, zespó³ rzêsy trójrowkowej).

14

Sosna zwyczajna (AK) Olsza czarna (AK)

Kolejny przystanek na naszej œcie¿ce dydaktycznej dotyczy rozpoznawania pospolitych drzew i krzewów. Poni¿ej przedstawiono opisy i fotografie kilku z nich.

Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) – drzewo iglaste dorastaj¹ce do 35 m wysokoœci. Cech¹ charakterystyczn¹ roœliny jest obecnoœæ 2 igie³ w pêczku, które s¹ sztywne i k³uj¹ce z sinym nalotem, o d³ugoœci 3–6 cm. Utrzymuj¹ siê oko³o 3 lat, nastêpnie opadaj¹. Jest roœlin¹ jednopienn¹, która kwitnie w kwietniu i maju. Szyszki s¹ jajowate, przed dojrzeniem ciemnozielone, po dojrzeniu szare i matowe. Nasiona sosny s¹ drobne (oko³o 5 mm œrednicy), czarnobrunatne, z trzykrotnie d³u¿szym skrzyde³kiem. Jest gatunkiem rozprzestrzenionym na ca³ym œwiecie. Roœnie w szerokiej skali warunków siedliskowych – od suchych i ubogich gleb piaszczystych po torfowiska wysokie. Lasy, w których dominuje, to bory sosnowe, których jest kilka rodzajów, np.: bór sosnowy suchy, wilgotny, œwie¿y, bagienny.

Sosna zwyczajna jest drzewem dostarczaj¹cym cennego drewna dla wielu ga³êzi gospodarki cz³owieka.

Jesion wynios³y (Fraxinus excelsior) – drzewo liœciaste mog¹ce osi¹gaæ wysokoœæ 40 m. Ma g³adki pieñ, u starych drzew pokryty s³abo spêkan¹ kor¹. Charakteryzuje siê liœæmi z³o¿onymi (nieparzystopierzastymi), sk³adaj¹cymi siê z 9–13 listków, które od spodu wzd³u¿ g³ównego nerwu s¹ ow³osione. Jesieni¹ nie ulegaj¹ przebarwieniu, tylko opadaj¹ zielone. Owoce to skrzydlaki, a nasiona – orzeszki. Okres kwitnienia przypada na kwiecieñ i maj. Jesion wynios³y jest rozpowszechniony w ca³ej Europie. Wymaga ¿yznych i œwie¿ych gleb, znosi zacienienie. W m³odoœci roœnie dosyæ szybko. Poniewa¿ jest stosunkowo mocno odporny na zanieczyszczenia powietrza, dobrze roœnie w miastach. Jest gatunkiem powszechnie wystêpuj¹cym w lasach ³êgowych, szczególnie w ³êgu jesionowo-olszowym.

Olsza czarna (Alnus glutinosa) – drzewo rozpowszechnione w ca³ej Europie, mog¹ce osi¹gaæ wysokoœæ 25–35 m. Jej pieñ jest pokryty ciemn¹ kor¹, u starszych

PRZYSTANEK 4:

DRZEWA I KRZEWY

drzew niemal czarn¹ i silnie spêkan¹. M³ode pêdy s¹ lepkie, natomiast na starszych wyraŸnie widoczne s¹ przetchlinki. Kwitnie od marca do kwietnia. Liœcie olszy s¹ pojedyncze, odwrotnie jajowate lub prawie okr¹g³e na d³ugich ogonkach, z charakterystycznym wciêciem na szczycie. M³ode liœcie s¹ lepkie w dotyku i przyjemnie pachn¹ce. Jesieni¹ opadaj¹ zielone. Szyszkowate owocostany s¹ osadzone na wyraŸnych trzoneczkach. Nasiona to orzeszki dojrzewaj¹ce jesieni¹ i wysypuj¹ce siê zim¹ lub wczesn¹ wiosn¹. Drewno olszy czarnej jest bia³e, lecz po zranieniu lub œciêciu szybko zabarwia siê na jasnoczerwono. Roœlina ta znosi silne zabagnienie gleby, ale unika bagien bezodp³ywowych z wod¹ stagnuj¹c¹ i kwaœn¹. Rosn¹c na bagnach, tworzy wokó³ korzenia kêpy z komorami powietrznymi wewn¹trz. Jest wra¿liwa na suszê. Olsza czarna to gatunek wystêpuj¹cy m. in. w olsach porzeczkowych, torfowcowych i ³êgach jesionowo-olszowych.

D¹b szypu³kowy (Quercus robur) – drzewo mog¹ce osi¹gaæ 40 m wysokoœci i do¿ywaj¹ce nawet 1200 lat. Posiada gruby pieñ z tendencj¹ do rozga³êziania siê nisko nad ziemi¹, pokryty grub¹, ciemnobr¹zow¹ i g³êboko bruzdowan¹ korowin¹. D¹b szypu³kowy kwitnie w kwietniu i maju. Jego liœcie s¹ nieregularnie klapowne, szersze w górnej czêœci, na krótkich ogonkach, u nasady uszkowate. Z wierzchu s¹ ciemnozielone, pod spodem jasnozielone i nagie. Nerwy boczne koñcz¹ siê w klapach i zatokach. Owocami s¹ ¿o³êdzie na d³ugich szypu³kach, na których po zamoczeniu widaæ charakterystyczne zielonkawe paski. D¹b szypu³kowy jest roœlin¹ wymagaj¹c¹ ¿yznych gleb, która w m³odoœci znosi zacienienie, jednak póŸniej wymaga pe³nego oœwietlenia. Wystêpuje w ró¿nych typach d¹brów oraz w niektórych ³êgach.

Brzoza brodawkowata (Betula verrucosa) – drzewo liœciaste, rosn¹ce na terenie ca³ej Polski, dorastaj¹ce do wysokoœci 25 m. Jej liœcie s¹ nagie, ...........

15D¹b szypu³kowy (AK) Brzoza brodawkowata (AK)

16

Topola osika (AK) Topola bia³a (AK)

Jesion wynios³y (AG)

trójk¹tne i z¹bkowane. Cech¹ charakterystyczn¹ m³odych pêdów jest obecnoœæ gruczo³ków. Kwiaty uformowane w kotki kwitn¹ w kwietniu. Owocami s¹ orzeszki zebrane w kotkowate owocostany. Roœlina odznacza siê bia³¹ kor¹ na pniu i starszych ga³êziach. Ma ma³e wymagania glebowe i cechuje siê szybkim wzrostem. Jest œwiat³o¿¹dna, wytrzyma³a na suszê i zanieczyszczenie.

Topola osika (Populus tremula) – drzewo liœciaste, dorastaj¹ce do 35 m. Kora jest pocz¹tkowo jasna, szarooliwkowa i g³adka, w starszym wieku ciemnoszara, w dolnej czêœci spêkana. Liœcie osiki s¹ w zarysie okr¹g³e, grubo karbowane na d³ugim, cienkim i silnie bocznie sp³aszczonym ogonku. Budowa ogonka liœciowego powoduje poruszanie siê liœci nawet przy najmniejszym podmuchu wiatru. Jest roœlin¹ wiatropyln¹, kwitn¹c¹ w marcu i kwietniu. Jej nasiona charakteryzuj¹ siê obecnoœci¹ d³ugiego bia³ego puchu. Obumiera na glebach bardzo podmok³ych albo suchych. Jest œwiat³olubna i odporna na mróz i upa³y. Jest gatunkiem pionierskim, jednym z pierwszych wyrastaj¹cych na pogorzeliskach i porêbach.

Ukryta w lesie na pó³wyspie Jeziora Kownackiego, otoczona bagnami i dodatkowo fos¹, wznosi siê do dziœ trudno dostêpna „fortalicja”, zwana w nomenklaturze archeologicznej gródkiem sto¿kowatym. Obiekty tego typu s¹ obecnie doœæ zgodnie interpretowane przez badaczy jako pozosta³oœci obronnych siedzib bogatych, urzêdniczych rodów, tworz¹cych elitê materialn¹ i spo³eczno-administracyjn¹ okolicy. Pojawi³y siê one w drugiej po³owie XIII wieku, gdy zacz¹³ zanikaæ monopol w³adców na budowê obiektów obronnych. Pierwsze znane ze Ÿróde³ zezwolenie na budowê prywatnego zamku wyda³ Boles³aw Wstydliwy w 1252 roku i od tego czasu obronne dwory na kopcach staj¹ siê sta³ym elementem krajobrazu Polski przez kilka stuleci. Zale¿nie od mo¿liwoœci finansowych w³aœcicieli mia³y one ró¿n¹ formê i skalê, a w zwi¹zku z tym ró¿ne walory obronne. Przewa¿nie mia³y postaæ drewnianej wie¿y mieszkalnej lub w póŸniejszych wiekach murowanej „kamieniczki” sytuowanej na kopcu otoczonym fos¹. W razie powa¿nych konfliktów, w których bra³y udzia³ du¿e oddzia³y zbrojne, ich obronnoœæ by³a raczej problematyczna, niemniej jednak doœæ istotna. Budowano je g³ównie z myœl¹ o ochronie przed zajazdem z³ego s¹siada, rabusiami, rodzinnym konfliktem maj¹tkowym, zbuntowanym ch³opstwem czy w póŸniejszych czasach grup¹ nieop³aconego wojska.

Dwory na kopcach wznoszone by³y w wiekach XIV–XVI, a u¿ytkowane niekiedy a¿ po wiek XVIII.Wczasach nowo¿ytnych ich funkcja obronna by³a ju¿ niewielka, jednak¿e jako widoma ilustracja nadrzêdnoœci lokatorów takiej siedziby nad domami poddanych zachowa³y sw¹ funkcjê reprezentacyjn¹. W XVII wieku zatraci³y w wiêkszoœci funkcje mieszkalne i zosta³y zepchniête do roli skarbców-lamusów. Budynek murowany czy z kamienia nie by³ w gruncie rzeczy dostosowany do „nieba i zwyczaju polskiego”, mieszkanie w drewnie dawa³o na pewno wiêkszy komfort. Wzgl¹d na to oraz ogólna zmiana orientacji w XVII wieku sprawi³y, ¿e barokowy Sarmata wola³ mieszkaæ w dworze obszerniejszym i drewnianym. By³y to zjawiska doœæ powszechne na terenie Polski i dotyczy³y nawet œredniozamo¿nej szlachty. Przyk³adem wczesnego za³o¿enia mieszkalno-obronnego jest gródek w Kownatach-Mrówkach. Odkryty w roku 1923, zbadany wykopaliskowo zosta³ dopiero w latach 1971–1972 przez archeologów £. i A. Nowaków z Muzeum Okrêgowego w Koninie.

Po³o¿ony jest oko³o 800 m na po³udniowy wschód od zabudowañ wsi Mrówki i ok. 250 m na pó³noc od drogi do wsi Œwiêtne. Ulokowano go w miejscu z natury obronnym, .a mianowicie na koñcu pó³wyspu przy po³udniowym brzeguJeziora Kownackiego. Od pó³nocy os³aniaj¹ go wody jeziora, a od zachodu i po³udnia zabagniona obecnie dawna zatoczka.

PRZYSTANEK 5:

SKANSEN ARCHEOLOGICZNYW KOWNATACH-MRÓWKACH

17

Za³o¿enie obronne zrealizowano wznosz¹c potê¿ny, sto¿kowaty kopiec o wysokoœci 7 m, którego dolna œrednica wynosi 44 m, a górna – 18 m. Dodatkowo otoczono go fos¹ o szerokoœci oko³o 2 m po³¹czon¹ od pó³nocy z jeziorem zapewniaj¹cym sta³y dop³yw wody.

W wyniku badañ wykopaliskowych na szczycie kopca w czêœci po³udniowo-zachodniej ods³oniêto pozosta³oœci piêciobocznej wie¿y (d³. boku ok. 3 m), o wybrukowanym wnêtrzu, która by³a g³ówn¹ budowl¹ gródka. Na pó³noc od niej odkryto piwniczkê, która prawdopodobnie znajdowa³a siê pod drugim budynkiem, a na po³udnie – pozosta³oœci kuŸni. Ca³oœæ szczytu by³a otoczona palisad¹.

Gródek by³ zamieszkiwany przez kilka pokoleñ – od koñca XIII do po³owy XIV wieku.W po³owie tego stulecia obiekt zosta³ spalony prawdopodobnie w wyniku jakichœ walk. Z jakim rodem nale¿y powi¹zaæ tê siedzibê, na razie nie wiadomo.W drugiej po³owie XIV i w XV wieku okolic¹ w³adali Wilczyñscy herbu Poraj, w³aœciciele Wilczyna i Kownat. Najbardziej znany z nich jest Miko³aj, miecznik kaliski w latach 1358–1364. Ustalenie wczeœniejszych posesorów i okolicznoœci zniszczenia gródka wymaga jeszcze studiów archiwalnych.

Skansen archeologiczny w Kownatach-Mrówkach (KG)

18

O ¿yciu codziennym mieszkañców œwiadcz¹ liczne przedmioty znalezione w toku badañ. Militaria w postaci be³tów kuszy, haków do napinania kuszy, ostróg (w tym dzieciêcej), elementów oporz¹dzenia jeŸdzieckiego i zwi¹zanych z rzêdem koñskim wskazuj¹ niedwuznacznie na rycerski charakter tej siedziby i wi¹zaæ je mo¿na z w³aœcicielami. O ich zamo¿noœci œwiadczy poœrednio szalka wagi s³u¿¹cej do odwa¿ania kruszców oraz fragmenty doœæ rzadkich w tych czasach naczyñ szklanych. Zajêcia czeladzi dworskiej okreœlaj¹ pozosta³oœci kuŸni, pó³wytwory przedmiotów z rogu oraz narzêdzia rolnicze, takie jak sierpy, czy stolarskie, takie jak œwider czy topór. Na podstawie znalezionych szcz¹tków kostnych zwierz¹t stwierdzono, ¿e mieszkañcy spo¿ywali przede wszystkim miêso zwierz¹t domowych (70,9%), g³ównie wieprzowinê i wo³owinê, ale i dziczyzna doœæ czêsto bywa³a na ich sto³ach (29,1%) – polowano na dziki, sarny, zaj¹ce, jelenie, a tak¿e dla skór na borsuki i wydry. Z ptaków spo¿ywano kury. £owiono te¿ niew¹tpliwie ryby, ale do naszych czasów zachowa³a siê tylko niewielka iloœæ ich szcz¹tków. Zabudowañ pilnowa³y psy bli¿ej nieokreœlonej rasy.

W roku 1973 gródek zosta³ zamieniony na skansen archeologiczny. Autorem projektu by³ architekt Z. £abuda pod merytorycznym nadzorem £. i A. Nowaków. Oczyszczono fosê, zrekonstruowano wie¿ê, chatê i palisadê na szczycie kopca. Dodatkowo zbudowano bramê wejœciow¹ i mostek przez fosê. Na dwóch kondygnacjach wie¿y znajduje siê niewielka ekspozycja, na której mo¿na obejrzeæ czêœæ odkrytych zabytków. Najwy¿sze piêtro s³u¿y jako platforma widokowa. Obok kopca znajduj¹ siê dwa sza³asy rybackie , które maj¹ zasygnalizowaæ, ¿e znajdowa³o siê tutaj wiêcej zabudowañ gospodarczych. Ca³oœæ daje pojêcie, jak wygl¹da³a œredniowieczna siedziba rycerska, których na terenie Wielkopolski rozpoznano ju¿ ponad setkê. Jak na razie jest to jedyny skansen tego typu na naszym terenie. Obiekt jest dostêpny dla zwiedzaj¹cych jako filia Muzeum Okrêgowego w Koninie, w okresie od 1 kwietnia do 30 wrzeœnia, w godzinach 10.00–18.00.

Grodzisko w Mrówkach (fot. Archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu)19

Pomrów (PS)

Narodziny i œmieræ drzewa Rozwój lasu wi¹¿e siê z konkurencj¹ pomiêdzy m³odymi drzewami o zasoby

wody, soli mineralnych i œwiat³o. Szybciej rozwijaj¹ce siê siewki zag³uszaj¹ te gorzej wyroœniête, które stopniowo obumieraj¹. Konkurencjê o œwiat³o przegrywaj¹ te¿ ni¿ej po³o¿one ga³êzie. Wzrostowi drzewostanu towarzyszy równoczesne zaopatrzenie lasu w martwe drewno. Z czasem jego Ÿród³em staj¹ siê pojedyncze, du¿e drzewa.

Zamieranie drzew jest naturalnym zjawiskiem w lesie. Wokó³ martwego drzewa zwiêksza siê iloœæ œwiat³a, wilgotnoœæ i dostêpnoœæ zwi¹zków mineralnych. Powstaj¹ca luka w drzewostanie otwiera mo¿liwoœæ rozwoju m³odego pokolenia drzew, a na œwie¿o obumar³ym pniu zaczyna siê sukcesja zasiedlaj¹cych je organizmów, zmieniaj¹ siê gatunki, ich liczebnoœæ oraz miejsca ¿erowania.

W naszych warunkach klimaty-cznych ca³kowity rozk³ad drzewa trwa kilkanaœcie do kilkudziesiêciu lat. Po tym czasie zamieraj¹ce drzewo staje siê czêœci¹ pod³o¿a, na którym wyros³o. Bezkrêgowce

Dla wielu bezkrêgowców stare, ¿ywe drzewa stanowi¹ wyj¹tkowo bogate œrodowisko ¿ycia. Liczne owady mog¹ wystêpowaæ dopiero na drzewach o wieku powy¿ej 200 lat, w których tworz¹ siê specyficzne mikroœrodowiska wykorzystywane przez gatunki o w¹-skich wymaganiach œrodowiskowych.

Jako jedne z pierwszych rozk³ad drzewa rozpoczynaj¹ chrz¹szcze takie jak kornik drukarz i cetyniec wiêkszy. Korniki i ich larwy dr¹¿¹ chodniki tu¿ pod kor¹, w warstwie ³yka, powa¿nie je uszkadzaj¹c. Nieco póŸniej na drzewie pojawia siê drwalnik paskowy, tak¿e z rodziny korników. W miarê postêpuj¹cego rozk³adu pojawiaj¹ siê owady lubi¹ce twardziel na przyk³ad borodziej próchnik czy miedziak sosnowiec. Gdy drewno jest ju¿ miêkkie zamieszkuj¹ je bardzo drobne bezkrêgowce: roztocza, skoczogony, krocionogi, stonogi, zaleszczotki. S¹ one pokarmem dla innych zwierz¹t.

Na rozk³adaj¹cym siê drewnie roœnie wiele ró¿nych gatunków mchów i porostów. Czêsto wystêpuj¹: tarczownica bruzdkowana, amylka oliwkowa, pawê¿nica psia i ró¿ne gatunki chrobotków. W rozk³adaj¹cym siê drewnie ¿yj¹ te¿ œlimaki, stonogi i paj¹ki. Z czasem drzewo zamienia siê w próchnicê i rozwijaj¹ce siê na nim ma³e siewki przekszta³caj¹ siê w dorodne drzewa. Las trwa.

PRZYSTANEK 6:

MARTWE DREWNO TÊTNI ¯YCIEM

20

Ptaki Gdy stoj¹ce drzewo

o b u m i e r a , j e g o p i e ñ zasiedlaj¹ owady i grzyby. Takie drzewo staje siê doskona³¹ spi¿arni¹ dla p t a k ó w n a p r z y k ³ a d kowalików, dziêcio³ów i sikor. Wiele ptaków jako mie j sca gn iazdowan ia wykorzystuje dziuple w m a r t w y c h d r z e w a c h . Prawdopodobnie mikro-klimat panuj¹cy w takich dziuplach jest dla nich korzystniejszy. Martwe drzewa lub martwe czêœci drzew ¿ywych s¹ równie¿ trudniej dostêpne dla ssaków drapie¿nych. Spróchnia³e pnie nie s¹ zwykle w stanie u t r z y m a æ m a s y c i a ³ a drapie¿nika takiego jak kuna czy ³asica, a pozbawione kory drewno nie daje oparcia dla ³ap.

Dla wielu gatunków dziêcio³ów martwe drzewa lub martwe czêœci drzew ¿ywych stanowi¹ wiêkszoœæ miejsc ¿erowania. W martwym drewnie swoje dziuple z chêci¹ wykuwaj¹ dziêcio³ du¿y, dziêcio³ œredni, dziêcio³ czarny i dziêcio³ek. Zw³aszcza w zimie wiêkszoœæ dziêcio³ów uzale¿nia siê od martwego drewna i zdobywa na nim pokarm. Mniejsze ptaki, takie jak mucho³ówki ¿a³obne, szpaki, sikory modre i ubogie, tak¿e chêtnie korzystaj¹ z dziupli w martwym drewnie. Przy odstaj¹cej korze zak³adaj¹ gniazda pe³zacze.

Spróchnia³e drzewa wykorzystuj¹ do gniazdowania sowy, których liczebnoœæ jest ostatnio coraz ni¿sza. W Powidzkim Parku Krajobrazowym wystêpuje puszczyk, bêd¹cy doœæ du¿ym ptakiem, najchêtniej zasiedlaj¹cym obszerne, naturalne dziuple powstaj¹ce w wyniku wygnicia wnêtrza pnia. Wykroty, a konkretnie systemy korzeniowe wywróconych drzew, s¹ wa¿nym miejscem lêgów wielu innych gatunków ptaków na przyk³ad droŸdzika, pokrzywnicy oraz strzy¿yka.

Dziêcio³ du¿y (PS)

21

SsakiLe¿¹ce pnie, szczególnie w póŸniejszych fazach rozk³adu, stanowi¹ znakomite œrodowisko ¿ycia dla ryjówek. Pod rozk³adaj¹cymi siê pniami swoje korytarze chêtnie kopi¹ gryzonie: nornice rude i darniówki. Mog¹ w nich magazynowaæ zapasy pokarmu takiego jak nasiona (np. drzew). Martwe pnie i pniaki wykorzystywane s¹ jako spi¿arnie równie¿ przez wiewiórki. Z dziuplami w martwych drzewach szczególnie mocno zwi¹zane s¹ niektóre nietoperze. Dziuple s¹ dla nich kryjówk¹ letni¹, sporadycznym miejscem zimowania i ukryciem w ci¹gu dnia. Dla kun leœnych i ³asic le¿¹ce pnie drzew s¹ znakomitym terenem do polowania. Ssaki drapie¿ne wykorzystuj¹ tak¿e dziuple stoj¹cych drzew jako miejsca odpoczynku i rozrodu. Czyni¹ tak wspomniane kuny leœne.

oKiedy temperatury spadaj¹ do - 20 C, kuny schodz¹ na ziemiê i chroni¹ siê w le¿¹cych pniach, poniewa¿ wraz z grub¹ warstw¹ œniegu os³aniaj¹ one znacznie lepiej przed ch³odem ni¿ dziuple w drzewach stoj¹cych. Z ukryæ w le¿¹cych, wypróchnia³ych pniach, korzystaj¹ te¿ czêsto jenoty. Je¿e tak¿e spêdzaj¹ zimy ukryte pod liœæmi, wœród korzeni obumieraj¹cych drzew. Ma³a dostêpnoœæ starych drzew z dziuplami mo¿e byæ przyczyn¹ spadku liczebnoœci niektórych ssaków. Dotyczy to zw³aszcza nietoperzy oraz drapie¿ników takich jak kuna. Zwierzêta te chêtnie korzystaj¹ ze skrzynek lêgowych czy specjalnych budek, jednak nie zapewniaj¹ im one takich warunków bytowania jak naturalne dziuple. Oprócz tego koniecznoœæ ci¹g³ej zmiany kryjówek, by chroniæ siê przed paso¿ytami i drapie¿nikami, sprawia, ¿e liczba sztucznych ukryæ nigdy nie jest odpowiednio wysoka. Nie takie martwe drewno... Pozostawmy wiêc stare drzewa - niech zachodz¹ w nich naturalne procesy rozk³adu. Chroñmy jak najwiêcej drzew tak jak pomniki przyrody – a¿ do ca³kowitego rozpadu. W takim martwym drewnie a¿ roi siê od ¿ycia.

Borowiec wielki (JO)

22

Inwazja to jeden z podstawowych procesów ekologicznych, który dotyczy gatunków obcych. Polega na zajmowaniu danego terytorium, zamieszka³ego do tej pory przez przedstawicieli gatunków rodzimych, przez gatunek obcy. Inwazja zachodzi, gdy w ekosystemie pojawia siê nowy gatunek, który na przyk³ad nie posiada wrogów naturalnych. Gatunek ten mo¿e wówczas staæ siê inwazyjny i przyczyniæ siê do wyparcia gatunków rodzimych zajmuj¹cych podobn¹ niszê ekologiczn¹.

Niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora to roœlina jednoroczna, pochodz¹ca z pó³nocno - wschodniej i centralnej Azji. Zosta³ sprowadzony do Europy w XIX wieku. Obecnie zadomowi³ siê prawie na ca³ym kontynencie. W Polsce wystêpuje pospolicie w regionach po³udniowych i zachodnich.

Jego charakterystycznym owocem jest pod³u¿na torebka, która gwa³townie pêka, rozrzucaj¹c nasiona na odleg³oœæ 4–6 metrów od macierzystej roœliny. Jest to mo¿liwe poniewa¿ w dojrza³ym owocu c i œn ien ie osmotyczne wynos i do 25 atmosfer, a wiêc do gwa³townego pêkniêcia potrzeba tylko lekkiego dotkniêcia naprê¿onych tkanek owocu. Kolczurka klapowana Echinocystis lobata pochodzi z Ameryki Pó³nocnej. W Europie introdukowano j¹ w by³ej Czechos³owacji, Austrii, na Wêgrzech, Ukrainie i Litwie. Do Polski trafi³a jako roœlina ozdobna z dwóch stron – z Ukrainy i Niemiec, na pocz¹tku XX wieku. Obecnie jest to jeden z najszybciej rozprzestrzeniaj¹cych siê gatunków obcych. Kolczurka opanowa³a g³ównie okrajki i doliny rzeczne, gdzie wykorzystuje inne roœliny jako podpory podczas wzrostu. Tam te¿ najszybciej zajmuje nowe obszary, zabieraj¹c siedliska rodzimym pn¹czom i krzewom. Kolczurka jest w dalszym ci¹gu chêtnie uprawiana – najczêœciej wysiewa siê j¹ wzd³u¿ siatek ogrodzeniowych.

Niecierpek drobnokwiatowy (NS)

Kolczurka klapowana (NS)

PRZYSTANEK 7:

OBCE GATUNKI W POWIDZKIM PARKU KRAJOBRAZOWYM

23

Kolczurka klapowana, nazywana potocznie „dzikim ogórkiem”, to roœlina roczna. Pêdy kolczurki maj¹ wij¹ce siê pn¹cza, których d³ugoœæ mo¿e dochodziæ nawet do 8 metrów. Kolczurkê ³atwo rozpoznaæ w terenie tak¿e ze wzglêdu na piêcioklapowe liœcie oraz bia³e kwiaty. Najbardziej charakterystyczn¹ czêœci¹ tej roœliny jest kilkucentymetrowy owoc – miêsisty i kolczasto naje¿ony.

Czeremcha amerykañska Padus serotina jest drzewem dorastaj¹cym do 20 metrów wysokoœci o cienkich, zwisaj¹cych ga³êziach i luŸnym pokroju. Dobrze roœnie na ¿yznych i wilgotnych glebach, ale spotyka siê j¹ przede wszystkim na pod³o¿u ubogim, suchym, kamienistym i piaszczystym. Owoce czeremchy to niewielkie pestkowce zjadane przez ptaki, zw³aszcza z rodziny drozdowatych. Dziêki endozoochorii (czyli rozsiewaniu nasion przez roœlino¿erne zwierzêta, które zjadaj¹ owoce, a nastêpnie wydalaj¹ niestrawione nasiona) nasiona czeremchy mog¹ byæ roznoszone na du¿e odleg³oœci. Czeremcha amerykañska pochodzi z Ameryki Pó³nocnej. Do Europy sprowadzono j¹ w XVII wieku, a do Polski dwieœcie lat póŸniej. Pocz¹tkowo uprawiano j¹ w parkach i ogrodach jako roœlinê ozdobn¹, z czasem zaczêto j¹ wprowadzaæ równie¿ do nasadzeñ w borach i lasach mieszanych, co pozwoli³o jej skutecznie opanowaæ lasy niemal ca³ego kontynentu. Wprowadzenie tego gatunku uzasadniano chêci¹ wzbogacenia pod³o¿a w sk³adniki pokarmowe. Mia³y siê do tego przyczyniæ opadaj¹ce liœcie czeremchy, które z czasem ulega³y rozk³adowi. Czeremcha amerykañska sta³a siê roœlin¹ ekspansywn¹, dominuj¹c¹ w warstwie podszytu w lasach. Gatunek ten wypiera nasze rodzime krzewy, takie jak jarzêby i leszczyna.

Czeremcha amerykañska: krzew i owoc (NS)

24

Jenot Nyctereutes procyonoides to ssak z rodziny psowatych o krêpym tu³owiu, krótkich ³apach i gêstym futrze. Jest drapie¿nikiem, nie gardzi jednak diet¹ roœlinn¹ czy padlin¹. W trakcie polowañ chwyta gryzonie, pisklêta, p³azy, gady oraz rozmaite bezkrêgowce. Zjada równie¿ jaja, owoce i nasiona. Aktywny jest g³ównie w nocy.

Naturalne rejony wystêpowania jenota to Azja, od wschodniej Syberii, po Japoniê i Indochiny. Ze wzglêdu na swoje wartoœciowe futro zosta³ zaaklimatyzowany na Ukrainie, Bia³orusi i Litwie. Stamt¹d rozprzestrzeni³ siê po Europie. W Polsce po raz pierwszy zanotowano jego obecnoœæ w stanie dzikim w 1955 roku. Dziœ wystêpuje na terenie ca³ego kraju, najliczniej w województwach pó³nocno-wschodnich. Jest gatunkiem ³ownym, mo¿na na niego polowaæ przez ca³y rok. Norka amerykañska Neovison vison to ssak z rodziny ³asicowatych o doœæ krótkich ³apach. Posiada gêste i nieprzepuszczaj¹ce wody futro, zwykle barwy br¹zowej. ¯yje w pobli¿u wód. Przejawia aktywnoœæ w nocy i o zmierzchu, a dzieñ spêdza w samodzielnie wykopanych norach.

Norki s¹ zrêcznymi myœliwymi, dobrze p³ywaj¹ i potrafi¹ nurkowaæ. Ich ofiarami padaj¹ drobne ssaki takie jak pi¿maki, zaj¹ce i ryjówki, a tak¿e ¿aby i bezkrêgowce. Zjadaj¹ chêtnie raki i owady, a czêsto równie¿ ryby, ptactwo wodne i ich jaja. Norka amerykañska konkuruje o pokarm z rodzimymi drapie¿nikami (na przyk³ad wydrami).

Zwierzê to pochodzi z Ameryki Pó³nocnej, ale od po³owy XX wieku wystêpuje tak¿e w Europie. Norka amerykañska zosta³a tutaj sprowadzona jako zwierzê futerkowe. Dzikie populacje zapocz¹tkowano przez wypuszczenia norek z ferm hodowlanych na obszarze by³ego Zwi¹zku Radzieckiego. Jest gatunkiem ³ownym, na który mo¿na polowaæ przez ca³y rok.

Zwierzêta i roœliny obcego pochodzenia konkuruj¹ z naszymi rodzimymi gatunkami, czêsto przyczyniaj¹c siê do ich wyparcia z naturalnych siedlisk, a nawet ca³kowitego wymarcia. Dlatego te¿ na terenie Polski dzia³ania takie jak niszczenie wszêdobylskiego niecierpka, czy te¿ polowania na norki amerykañskie i jenoty s³u¿¹ ochronie naszej rodzimej przyrody. Jenot (Rys. N. Sulanowska) Norka amerykañska (Rys. N. Sulanowska)

25

W po³udniowo-wschodniej partii Jeziora Suszewskiego znajduje siê pokryty lasem pó³wysep. Dostêp do niego ograniczony jest mokrad³ami, mo¿na na niego dostaæ siê jedynie od po³udnia w¹skim przesmykiem. Przypuszcza siê, ¿e dawniej mog³a to byæ wyspa. Zbudowano tu obiekt zwany w XVI-wiecznych dokumentach „Grodzisko” a obecnie „Okop”.

Pierwszy raz zalety tego naturalnie obronnego miejsca by³y docenione ju¿ 2700 lat temu. W VIII wieku przed nasz¹ er¹ (okres halsztacki C) ludnoœæ tak zwanej kultury ³u¿yckiej zbudowa³a tutaj gród pierœcieniowaty w kszta³cie nieregularnego trójk¹ta o wymiarach 110 x 100 x 140 m. Zachowana obecnie wysokoœæ wa³ów siêga 2,5 m, a szerokoœæ 10 m. Obiekt znany jest archeologom ju¿ od pocz¹tku XX wieku, ale dopiero badania archeologiczne przeprowadzone w 1973 roku przez W. Œmigielskiego z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu pozwoli³y na ustalenie podstawowych informacji.

Drewniana konstrukcja wewnêtrzna wa³u grodu by³a doœæ skomplikowana. Jego czêœæ zewnêtrzna, zbudowana z rusztu drewnianego, oparta by³a na œcianie zrêbowej, usytuowanej w samym centrum wa³u. Do niej przylega³y od strony wewnêtrznej dwa rzêdy skrzyñ wype³nionych piaskiem. Ca³oœæ nakryta by³a piaszczystym nasypem. Ogólna szerokoœæ wa³u wynosi³a oko³o 10 m.

PRZYSTANEK 8:

GRODZISKO „ŒWIÊTNE”

Przesmyk miêdzy jeziorami Kownackim (z lewej) i Suszewskim, zaznaczono po³o¿enie grodziska (MP)

26

W odró¿nieniu od znanego grodu w Biskupinie, który powsta³ w tym samym czasie, wewnêtrzna zabudowa grodu w Œwiêtnem mia³a nieregularne rozplanowanie. Jej pozosta³oœci¹ by³y odkryte pó³ziemianki oraz rozproszone ró¿norodne jamy gospodarcze. Przypuszcza siê, ¿e gród pe³ni³ rolê schronienia w czasie zagro¿enia i zamieszkiwano w nim oko³o 100 - 200 lat.

Po raz drugi pó³wysep do celów obronnych zosta³ przystosowany wiele stuleci póŸniej - w XIV wieku. W pó³nocno-wschodniej czêœci dawnego grodziska usypano sto¿kowaty kopiec, podobny do tego w pobliskich Mrówkach. Uformowano go z ziemi wybranej na miejscu, o czym œwiadczy g³êboki, kolisty rów otaczaj¹cy gródek. Kopiec ma œrednicê u postawy 40 m, na szczycie 18 m, a zachowana wysokoœæ wynosi ok. 6 m. Zdaniem £. Pawlickiej-Nowak, która przeprowadzi³a tu wykopaliska w latach 70. XX wieku, nie zosta³ on nigdy w pe³ni ukoñczony, gdy¿ nie znaleziono pozosta³oœci jakiejkolwiek budowli na jego szczycie. Fragmenty naczyñ, 2 groty be³tów kuszy oraz œlady spalenizny wskazuj¹ na to, ¿e by³ jednak wykorzystywany. Grodzisko w Œwiêtnem jako wpisane do Rejestru Zabytków jest prawnie chronione.

Po Kongresie Wiedeñskim w 1815 roku now¹ granicê miêdzy zaborem pruskim i rosyjskim poprowadzono œrodkiem jezior: Powidzkiego, Budzis³awskiego, Suszewskiego i Kownackiego. Tereny le¿¹ce na wschód od tej linii znalaz³y siê pod panowaniem rosyjskiego cara.

Fragment archiwalnej mapy niemieckiej (tzw. mapa Reymanna) z zaznaczon¹ dawn¹ granic¹ zaborów (Ÿród³o: www.mapywig.org).

27

1. Rozpoznaj, do jakich gatunków drzew nale¿¹ przedstawione poni¿ej liœcie

2. Za pomoc¹ dowolnych symboli narysuj, czego nie nale¿y robiæ w lesie

3. Zmierz obwód sosny zwyczajnej i oceñ, czy kwalifikuje siê do uznania jej za pomnik przyrody; pamiêtaj, ¿e obwód sosny zwyczajnej musi wynosiæ minimum 310 cm. Dlaczego chronimy stare drzewa?

KARTA PRACY

...................... ...................... ........................ ....................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

28

4. Spoœród wymienionych poni¿ej gatunków ptaków podkreœl te, które zak³adaj¹ gniazda w szuwarach na brzegach jezior:

³abêdŸ niemy, g³owienka, kania czarna, kania ruda, czernica, mucho³ówka ma³a, b³otniak stawowy,bocian czarny, w¹satka, trzciniak, trzmielojad, ¿uraw, lerka, ³yska

5. U³ó¿ wed³ug w³aœciwej kolejnoœci strefy roœlinnoœci w jeziorze, wpisuj¹c w okienka obok cyfry od 1 do 5, pocz¹wszy od brzegu zbiornika:

a. strefa roœlin o liœciach p³ywaj¹cych (np. gr¹¿el ¿ó³ty, grzybienie bia³e)

b. strefa szuwarów w³aœciwych (np. szuwar pa³ki szerokolistnej)

c. strefa roœlin zanurzonych (np. zbiorowiska rdestnic)

d. strefa szuwarów niskich (np. szuwar turzycy sztywnej)

e. pleuston (zbiorowisko rzêsy drobnej i spirodeli wielokorzeniowej)

6. Zaznacz, które z opisów dotycz¹ olsów i ³êgów jesionowo-olszowych,

wpisuj¹c we w³aœciwe miejsca odpowiednio (O) lub (£):

a. las ten charakteryzuje siê kêpkowo-dolinkow¹ struktur¹

b. warunki siedliskowe tego lasu s¹ powi¹zane z powolnym przep³ywem wód

c. w jego runie czêsto mo¿emy spotkaæ gatunki szuwarowe, np. mannê mielec

d. drzewostan oprócz olszy czarnej tworzy jesion wynios³y

7. Dlaczego œredniowieczne grody czêsto powstawa³y na pó³wyspach lubwyspach? Jakie by³y zalety takiego usytuowania grodu?

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

29

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

.8. Spoœród wypisanych gatunków wybierz i podkreœl te, które z chêci¹ korzystaj¹ z martwego drewna lub w nim ¿yj¹:

czajka, kornik drukarz, dziêcio³ du¿y, kormoran czarny, puszczyk, bielik, mucho³ówka ¿a³obna, borodziej próchnik, bocian czarny, sarna, kuna leœna, bielinek kapustnik, jenot, tarczownica bruzdkowana, grzebiuszka ziemna, kowalik.

9. Rozwi¹¿ krzy¿ówkê. Litery z pól oznaczonych na szaro utworz¹ has³o

Has³o: .............................................................. – chroniony chrz¹szcz z rodzinykózkowatych, którego wystêpowanie jest œciœle zwi¹zane z obecnoœci¹ ponad 100-letnich dêbów. W korze ¿ywych wci¹¿ drzew samica tego gatunku sk³ada jaja, larwy rozwijaj siê pocz¹tkowo w korze, a póŸniej w bielu i twardzieli.

1. Niewielk a przestrzeñ w lesi e powsta³ a w wyniku œmierc i jednego lub kilku drzew.2. M³ode siewki roœlin rywalizuj¹ o dostêp do niego.3. W ci¹gu dnia czêsto ukrywa siê w dziupli.4. Bardzo m³ode drzewko, które dopiero wykie³kowa³o z nasiona.5. Ptak, który potrafi spacerowaæ po pniu z g³ow¹ skierowan¹ ku do³owi.6. Poluje, ¿eby zdobyæ pokarm.7. Rudy gryzoñ , z chêci¹ zamieszkuje dziuple i ukrywa zapasy w martwym drewnie.

30

8. Porastaj¹ swoj¹ plech¹ drewno o ró¿nym stopniu spróchnienia, przyczyniaj¹c siê do jego rozk³adu.

9. Gryzoñ, który z chêci¹ dr¹¿y swoje korytarzyki w spróchnia³ych, le¿¹cych k³odach.

10. Ptak nazywany ,,lekarzem lasu”.11. Zawieszana na drzewach, aby zast¹piæ zwierzêtom dziuplê.12. Œlimak bezskorupowy, czasami spotykany na martwym drewnie.13. Gatunek sowy; chêtnie zasiedla dziuple powsta³e w wyniku wygnicia pnia.14. Otwór w pniu drzewa chêtnie zamieszkiwany przez ptaki i inne zwierzêta.

10. Oceñ prawdziwoœæ poni¿szych zdañ. W kratkê przy zdaniach prawdziwych wpisz ,,P”, a przy fa³szywych ,,F”.

11. Po³¹cz strza³kami nazwê typu grodu z jego opisem i miejscem, gdzie istnia³ gród danego typu.

Inwazja to jeden z podstawowych procesów ekologicznych korzystny dlagatunków rodzimych.

Gatunek inwazyjny cechuje siê znaczn¹ ekspansywnoœci¹.

Czeremcha amerykañska szybko rozprzestrzenia siê w polskich lasach miêdzy innymi dziêki endozoochorii.

Jenot pochodzi z Ameryki Pó³nocnej.

Norka amerykañska zosta³a sprowadzona do Europy jako zwierzê futerkowe.

Na norkê amerykañsk¹ i jenota nie mo¿na polowaæ, poniewa¿ to zwierzêta objête ochron¹ gatunkow¹.

wysoki kopiec z wie¿¹mieszkalno-obronn¹ naszczycie, otoczony fos¹

powsta³¹ podczaswybierania ziemi do

usypania sto¿ka, niekiedyrównie¿ palisad¹

osada obronna, otoczonawa³em obronnym

(najczêœciej ziemnym lubdrewniano-ziemnym),

a czêsto równie¿ fos¹. Zaryswa³ów zazwyczaj ma kszta³t

ko³a, elipsy lubczworoboku.

gródeksto¿kowaty

gródpierœcieniowaty

Œwiêtne (VIII w. p.n.e.)

Mrówki (XIII w.)

Œwiêtne (XIV w.)

31

Oœrodki Edukacji Przyrodniczej

Zadaniem Oœrodków Edukacji Przyrodniczej w L¹dzie i w Chalinie jest prowadzenie edukacji przyrodniczej, w szczególnoœci dla dzieci i m³odzie¿y. W obu placówkach organizowane s¹ jedno- i kilkudniowe pobyty w ramach tzw. „Zielonych Szkó³”, podczas których mo¿na skorzystaæ z gotowych programów lub przeprowadziæ w³asne zajêcia. W oœrodkach mog¹ odbywaæ siê tak¿e kursy, szkolenia, konferencje, spotkania integracyjne, a nawet pobyty wypoczynkowe. Wiosn¹ 2006 r. rozpocz¹³ dzia³alnoœæ Oœrodek Edukacji Przyrodniczej w L¹dzie. na terenie Nadwarciañskiego Parku Krajobrazowego, ok. 25 km na zachód od Konina. Oœrodek mieœci siê w wyremontowanym, XIX-wiecznym dworku, otoczonym parkiem. OEP L¹d dysponuje sal¹ konferencyjno-wyk³adow¹ na ok. 80 osób, pracowni¹ laboratoryjno-komputerow¹, salami wystawowymi, baz¹ noclegow¹ na 50 miejsc, tablic¹ edukacyjn¹ z g³osami zwierz¹t, rowerami oraz sprzêtem do obserwacji ornitologicznych. Dla uczniów odwiedzaj¹cych OEP L¹d przygotowano prelekcje, wycieczki autokarowe i piesze po Nadwarciañskim i Powidzkim Parku Krajobrazowym oraz zajêcia z wikliniarstwa. Obok budynku oœrodka znajduje siê zrekonstruowany gród s³owiañski, w którym co roku w czerwcu odbywa siê Festiwal Kultury S³owiañskiej i Cysterskiej. Oœrodek Edukacji Przyrodniczej w Chalinie po³o¿ony jest w Sierakowskim Parku Krajobrazowym i dzia³a ju¿ od 2000 roku. W sk³ad OEP w Chalinie wchodz¹: odrestaurowany stary dwór, budynek bazy noclegowej z 40 miejscami, park przydworski z pomnikami przyrody oraz teren dydaktyczno-rekreacyjny. Na terenie Oœrodka maj¹ swój pocz¹tek 3 œcie¿ki dydaktyczne oraz 6 tras Nordic Walking. Do dyspozycji goœci przygotowano wigwam na oko³o 60 osób, plac zabaw dla najm³odszych, ogródek zio³owo-kwiatowy, rowery oraz kijki Nordic Walking. Pobyt w Chalinie mo¿na wzbogaciæ o przeja¿d¿kê koñmi pod wierzch lub bryczkami, wêdkowanie z pozwoleniem, wizytê na p³ywalni lub krêgielni oraz wycieczki terenowe. Oœrodki pozostaj¹ do dyspozycji goœci przez ca³y rok. Informacje o pe³nej ofercie mo¿na otrzymaæ pod nastêpuj¹cym adresem:Zespó³ Parków Krajobrazowych Województwa WielkopolskiegoPlac Wolnoœci 18, 61-739 Poznañtel.: 61 65 54 657, sekretariat tel.: 61 65 54 650, fax: 61 65 54 652www.zpkww.pl, www.ekoedukacja.com.pl

Oœrodek Edukacji Przyrodniczej w Chalinie (AK)

Warsztaty terenowe w Oœrodku

Edukacji Przyrodniczej w L¹dzie (AK)32