NAPIS SERIA V 1999

Dorota Adamiec

O desakralizacji jzykowej(na przykadzie tekstw z okresu baroku)

http://rcin.org.pl

TtAPnS Seria V 1999

Dorota Adamiec

O de sakralizacji jzykowej(na przykadzie tekstw z okresu baroku)

L eszek Koakowski opisujc jzyk sacrum stwierdza: Zaoyem na pocztku, e jzyk sacrum jest jzykiem kultu, co oznacza, e jego skadniki staj si sensowne w aktach interpretowanych przez wiernych jako kontakt z Bogiem: w rytuale, w modlitwie, w mistycznym spotkaniu1. Ludzka egzystencja realizuje si zarwno w sferze sacrum, jak i profa- num. Obie te paszczyzny wspistniej, a granica midzy nimi nie jest nieprzekraczalna. Jzyk kultu rni si od jzyka wieckiego, ale nie jest ode izolowany, nie moe tedy unikn wpywu wszystkich innych stron cywilizacji, w ktrej funkcjonuje, zmienia si, rozwija i obumiera. To, co dzieje si w polityce, filozofii, nauce, obyczajach, sztuce czy modach, wpywa na sposb, w jaki wierzcy pojmuj swoj wiar i wyraaj czno duchow z tajemniczym nutninosum2 3.

O jzyku religijnym mona mwi w odniesieniu do tekstw. Jzyk sacrum (...) proponowaabym wic rozumie jako jzyk charakterystyczny dla wypowiedzi, ktrymi poszcz- glni ludzie lub cae spoecznoci daj wyraz swojemu kontaktowi z sacrum . Na poziomie leksyki tylko cz rodkw stosowanych w wypowiedziach nalecych do sfery sacrum to sownictwo religijne. Wikszo wystpujcych w tekstach religijnych wyrazw naley do zasobu leksyki wsplnoodmianowej. Leksemy te w sakralnym kontekcie mog ulega modyfikacjom semantycznym, poprzez ktre wtapiaj si w jzyk sacrum. Przemiany w odwrotnym kierunku zachodz w sownictwie genetycznie religijnym poddanym wpywowi wy

1 L. Koakowski, O odpowiadaniu niewypowiadalnego: jzyk i sacrum, [w:] Jzyk a kultura, t. 4, red. J. Bartmiski, R. Grzcgorczykowa, Wrocaw 1991, s. 53.2 Tame, s. 61.3 J. Puzynina, Czowiek Jzyk Sacrum, [w:] Czowiek dzieo sacrum, red. S. Gajda, H. J. Sobcczko, Opole 1998, s. 25.

http://rcin.org.pl

8 Dorota Adamiec

miaru profanum. Wpyw ten polega m.in. na przenoszeniu leksyki ze sfery sacrum do niesak- ralnych kontekstw. Proces ten chciaabym najoglniej nazwa desakralizacj, zastrzegajc jednoczenie, e jego mechanizmy i skutki s bardzo zrnicowane.

Termin desakralizacja dopiero niedawno pojawi si w polskich sownikach oglnych. Wczeniej by definiowany w wydawnictwach specjalistycznych4. Nie wystpuje jednak jako wyraz hasowy w Sowniku jzyka polskiego pod redakcj Witolda Doroszewskiego, Sowniku jzyka polskiego pod redakcj Mieczysawa Szymczaka ani w wydanym przez PWN w 1980 r. Sowniku wyrazw obcych pod redakcj Jana Tokarskiego. W Sowniku wspczesnego jzyka polskiego wyrniono dwa znaczenia wyrazu desakralizacja: 1. odbieranie czemu (gwnie zjawiskom przyrody i instytucjom) cech witoci, czynienie ich wieckimi: Ksika suca desakralizacji rodziny i rodzicielstwa; 2. proces utraty przez co charakteru witoci, sacrum: Desakralizacja pracy na roli5. Natomiast Sownik wyrazw obcych. Wydanie nowe podaje nastpujc definicj: proces pozbawiania czego, gwnie zjawisk przyrody i instytucji spoecznych, charakteru witoci, nadawanie im charakteru wieckiego6 7 8 9. Obydwie definicje uwypuklaj zubaajcy wymiar desakralizacji: odbieranie, utrata, pozbawianie. Odnoszc ten termin do procesw jzykowych podkreli trzeba jednostronno takiego rozumienia, gdy z drugiej strony desakralizacja oznacza dla leksemw i frazeologizmw nowe moliwoci semantyczne. Dlatego te proponuj oglne zdefiniowanie desakralizacji jzykowej jako procesu przenikania sownictwa religijnego do niesakralnych kontekstw. Konsekwencje znaczeniowe tego procesu mog by rnorakie.

Funkcjonowanie we wspczesnej polszczynie leksyki genetycznie zwizanej ze sfer sacrum stao si przedmiotem bada jzykoznawczych. Analiz wybranych zagadnie zawieraj m.in. artykuy Ireny Bajerowej i Marii Kamiskiej . Bajerowa wyodrbnia komponent sakralnoci jako jeden ze skadnikw znaczenia wyrazu i analizuje mechanizmy redukcji tego komponentu w grupie wybranych przykadw, gwnie biblizmw. Kamiska w czci artykuu zatytuowanej Desakralizacja terminw przedstawia wyniki bada wiadczce o tym, e Zuboenie zasobu poj z dziedziny religijnej wida wyranie; dokonuje si ono poprzez zatrat pierwotnego sensu wielu terminw . Rozumienie desakralizacji przedstawione w artykule Kamiskiej wynika ze specyfiki analizowanego materiau jzykowego i rni si od tu prezentowanego.

Przykady uy leksemw i frazeologizmw ilustrujce niniejsze rozwaania o desakralizacji jzykowej zaczerpnite zostay z kartoteki Sownika Jzyka Polskiego X VII i 1. po.

4 Zob. haso desakralizacja, opr. przez R. ukaszyka i B. Snel, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 3, Lublin 1985, kol. 1189-1191.5 Sownik wspczesnego jzyka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996, s. 167.6 Sownik wyrazw obcych. Wydanie nowe, Warszawa 1999, s. 225.7 Zob. I. Bajerowa, Kilka problemw stylistycznoleksykalnych wspczesnego polskiego jzyka religijnego, [w:] O jzyku religijnym, red. M. Karpiuk, J. Sambor, Lublin 1988, s. 21-44.8 Zob. M. Kamiska, Z problemw funkcjonowania terminologii religijnej w wiadomoci wiernych, [w:] Jzyk a chrzecijastwo, red. I. Bajerowa, M. Karpiuk, Z. Leszczyski, Lublin 1993, s. 85-94.9 Tame, s. 92.

http://rcin.org.pl

O dcsakralizacji jzykowej (na przykadzie tekstw z okresu baroku) 9

XVIII w., redagowanego w Pracowni Historii Jzyka XVII-XVIII w. Instytutu Jzyka Polskiego Polskiej Akademii Nauk. Podstaw badawcz stanowi zatem materia historycznojzyko- wy. Jest to zawsze istotne rdo ogranicze analizy semantycznej. Materia historyczny nie poddaje si weryfikacji przez nasz wspczesn kompetencj jzykow. Jednoczenie znaczna odlego czasowa moe wspomaga prb badania desakralizacji jako procesu na paszczynie jzykowej, bez odwoywania si do jego wartociowania.

Desakralizacja rozumiana jako przeniesienie w niesakralny kontekst nie musi oznacza tylko eliminacji, zuboenia. Zgromadzony materia wielokrotnie potwierdza, e zachowany zostaje pogos sfery sacrum, a jednoczenie dochodzi do rozszerze i przesuni znaczeniowych. Desakralizacja jest procesem dlatego mona mwi o jej stopniowalnoci. Im dalej postpuje, tym wikszy staje si dystans od sfery sacrum. Mechanizmy zmian semantycznych leksemw zwizane z desakralizacj s bardzo zrnicowane. Omwiony w dalszym cigu artykuu materia jzykowy egzemplifikuje zaobserwowane procesy przemian znaczeniowych.

Wyraz pacierz zosta zaczerpnity z jzyka czeskiego, pocztkowo jako nazwa Modlitwy Paskiej (ac. Pater Noster, czes. pater) . W polszczynie uksztatowao si rwnie znaczenie miara czasu: by to pierwotnie odcinek czasu potrzebny na odmwienie modlitwy. W takim znaczeniu wystpuje wyraz pacierz wielokrotnie w kontekstach niesakralnych: Naley na mis wody, w haunu tuczonego ...niech dwa aho trzy pacierze postoi SekrWyj 103; Pod Tryszkami 2Julii napad na obz mj polskip. Wayski ze dwunastu chorgwi insperate o zmroku: w koniach szkod wielk uczyni i nachwytawszy uszed nie bawic kilka pacierzy ZawPam 127; Chameleon ...Oczy ma okrge, wypuke, wesoe, ktoremi na iaki kolor poyzrzy, za pacierz na sobie reprezentuie ChmAteny I, 472.

Knapiusz odnotowuje take zwizekpowiedzie (komu) pacierz w znaczeniu skarci kogo, udzieli reprymendy: Natrze koxxxu uszy. / Powiedzie pacierz. Da acin. Napiewa KnAd 543. Wystpowanie tego zwrotu potwierdza rwnie wspczesny sownik frazeologiczny .

Wyraz krzy ma od XIV w. w polszczynie znaczenie przenone cierpienie, udrka ": W polskim izyku to sowo: dotkn go Pan Jezus, Krzy, utrapienie, Jrasunek znaczy ModzKaz IY 505. Oto przykady uy w tym znaczeniu: Cieski zaiste krzys tracie Przyiaciela HerbOr 94; Mola swego ma kady. Vide Nikt bez krzya ManPhr 63; Mastwo krzye swoje miewa pospolicie GrochWiersze 236. Pomimo niesakralnych kontekstw semantyczna wi ze znaczeniem podstawowym, religijnym pozostaje tu nadal wyczuwalna. Podobnie odbieramy dzi ju zapomniany wystpujcy w siedemnastowiecznej polszczynie zwrot zje za kim krzy, ktry znaczy broni kogo, sta murem za kim: Z-iadby krzy za tiiem. V. Jeden drugiego broni KnAd 1329 (Jeden drugiego broni/ wymawia. Pomagai sobie. Nie wyda ieden drugiego KnAd 306); Daulecie ... Nie ma wiat Matki nad twoi macoch. Krzy iako mwi ziadaby za tob Y nad wasnego przekada ci syna PotSyl 23. 10 11 12

10 Zob. A. Bruckner, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Warszawa 1957, s. 390; Sownik wyrazw obcych. Wydanie nowe, op. cit., s. 809.11 Zob. S. Skorupka, Sownik frazeologiczny jzyka polskiego, Warszawa 1996, t. 1, s. 634.12 Zob. F. Sawski, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw 1952-1956, t. 3, s. 256.

http://rcin.org.pl

10 Dorota Adamiec

Frazeologizmy zwizane genetycznie ze sfer religijn w niesakralnych kontekstach zyskuj nowe znaczenia. Stopie ich oderwania od korzeni jest zrnicowany. Biblizmy bezporednio odwouj si do treci Pisma witego. Ich wi z Bibli pozostaje niezatarta mimo przyjcia nowego znaczenia. Przykadem takiego zwizku jest zwrot y bo mann. Historia o zesaniu przez Boga poywienia w postaci manny spadajcej z nieba nadal funkcjonuje w wiadomoci spoecznej. W niesakralnych kontekstach siedemnastowiecznych zwrot ma znaczenie ywi si nie wiadomo czym, y bez rodkw do utrzymania: Mao iada. Wiatrem syt. Mann bo yw. Nie wiedzie co iada KnAd 473; Ja tu dotd jeszcze oczckiwam na deklaracj ode dworu, co z tym wojskiem na zim uczyni zechc; boby oni radzi, eby bo yli mann SobJL 225. Zwrot ten notuj rwnie wspczesne zbiory biblizmw .

Biblia miaa istotny wpyw na rozwj historyczny jzyka polskiego i oddziauje rwnie na wspczesn polszczyzn: (...) mona sformuowa twierdzenie, e biblizmy tkwi gboko zarwno w systemie gramatycznym, jak i w zasobie leksykalnym jzyka polskiego, i e nie wszyscy zdajemy sobie spraw z tego, e jest ich tak duo. Biblizmami posugujemy si wszyscy, take ci, ktrzy Biblii nie czytaj, nie znaj i nie uznaj13 14.

W analizowanym materiale zwizki frazeologiczne pochodzenia biblijnego wystpuj w rnorodnych tekstach. W kazaniach ma zazwyczaj miejsce przytoczenie wybranej historii biblijnej jako ilustracji do rozwaa homilijnych: Niezbone ludzie Chrystus Pan wieprzami nazwa! gdy mwi: Nie rzucaycie pere waszych przed wieprze BirkNiedz 121; [Izraelczycy]... macie kaplany / Proroki / i w pimie uczone Rabiny ktrzy wam wol Pana Boga waszego opowiadai / ktry ... was wprowadzi do ziemie obiecaney oplywaicey mlekiem y miodem StarKaz 359. Bezporednie odwoania do Biblii pojawiaj si rwnie w tekstach literackich: Postrzeesz dzba w bliniego oku a w swym wasnym Srogiey balki nie widzisz iako Christus mwi Hipokryto wymii wprzd balke z oka twego A dopierosz wy mi dzbo bliniemu twoiemu OpalKSat 103 v. Czsto jednak pochodzce z Biblii zwizki frazeologiczne funkcjonuj w przenonych znaczeniach, ktre wynikaj z procesu desakralizacji. Oto przykady uy wyrae biblijnych w znaczeniach przenonych:

Plaga egipska to co dokuczliwego, uciliwego, drczcego: Nie kryj go [ognia mioci] te, wszak go pene ksigi Moje wywiadcz, jako mi byt tgi, Jako by miy, e dla jego wagi Egipskie prawie wytrzymaem plagi MorszAUtw 258-259.

Cichy baranek czowiek agodny, ulegy: Wilk drapieny pod skor cichego Baranka Jezabal pikna z twarzy, a z serca tyranka DrZbir 110.

Gazka (rzga) oliwna znak pokoju, zgody: [Wszyscy obywatele miasta] sto oratorom do Juliusza wysali. Ktrych on wszytkich sto w biae odzienia przybranych, z oliwnemi gazkami piechot z miasta do siebie wysianych widzc, tak cale rozumia, ze z pokoiem y dobrowolnym poddaniem do niego przychodzili SzoHist 18 v.; [Ulisses]gdy Krla w samey widzi bramie: Roszczk zatym oliwn na pokoiu znami Podnioszy [mwi] UstrzHist 139.

13 Zob. np. A. M. Komornicka, Sownik zwrotw i aluzji biblijnych, d 1994; J. Gody, O d Adama i Eury zaczyna. M ay sownik biblizmw jzyka polskiego, Krakw-Warszawa 1995.14 K. Dugosz-Kurczabowa, Biblizm y w jzyku staropolskim, Napis, seria I, 1994, s. 47-48.

http://rcin.org.pl

O dcsakralizacji jzykowej (na przykadzie tekstw z okresu baroku) 11

Kraina mlekiem i miodem pynca ziemia obfitujca we wszelkie bogactwa: Ono chopstwo nikczemne, hezecni hutaje Szczliwe niegdy Ruskie spldrowali kraje, Ktre miodem i mlekiem przed tym opyway ZimBSiel 148.

Biblizmy mog podlega rozmaitym przeksztaceniom, ale zachowuj wi ze swoim rdem, ktra jest wzbogacana o nowe wartoci semantyczne ju poza sfer sacrum, w jzyku oglnym: Niech ci mlekiem y miodem pyn dugie lata MikSil 158 v.; Wiadomy [Dawid] Hypokryty slow pyncych mlekiem DrZbir 47; Bo ttiewolno szczcia puszcza na los taki, Ani przystoi rzuca pere przede ptaki KuligKrl 36.

Wrd frazeologizmw, ktrych zwizek semantyczny ze sfer sacrum jest znacznie rozluniony, mona umieci zwroty nalece do obyczaju jzykowego, czy te wziej do etykiety jzykowej15 16. Szczeglnie wyrazistym przykadem jest cay szereg formu powita, poegna, pozdrowie: pomaga Bg, Bg egnaj (szyk zmienny), (z)osta z Bogiem, id z Bogiem,

jed z Bogiem, powracaj z Bogiem. Ich geneza wie si z poczuciem potrzeby polecania siebie i innych opiece boej, wiar w opatrzno bosk kierujc losami ludzi. Upowszechnione staj si szablonem jzykowym, utart reakcj jzykow w sytuacji komunikacyjnej powitania, poegnania itp.: Rzekszy im pomaga Bog / potym ich przywita / Zkd wdrui / y dokd bardzo pilnie pyta Ndza 9; Bog egnay Hanno ... Cosz wiedzie ieli tnie egnam ostatnie GawDw 74; Zegnay wam Bog Praaci / dobrzy gospodarze Ndza 14; Tedy poyd / ostacie z Bogiem PolPar 63; Zostaye z Bogiem Babko / wic poyd od ciebie Ndza 8; Id z Bogiem, niech Krolowi ta twoia fatyga, Pokae, e za Chrabima w woysku Rodryka CorMorszACyd 161; Ied(z)ze WSC z Panem Bogiem iutro iak nay raniey PasPam 159 v.; Powracaycie sobie z P. Bogiem do Domow PasPam 168.

W polszczynie siedemnastowiecznej funkcjonowaa grupa wyrae przyimkowych z wyrazem Bg. Suyy one wyraeniu i wzmocnieniu rnych emocji. Czsto ulegay przeksztaceniu formalnemu w zrosty o charakterze wykrzyknikowym. Wyrazem strachu mogy by okrzyki: dla Boga, przebg: Ach ko si ulk / pierzchn ko dla Boga / Wodze pozbywszy gdzie go oko niesie. Stoy / stoy TwDaf 54; Okrzyknie [sroka] ptaki: Przebg, przebg, uciekajcie, Zje nas krogulec BaSet 22. Uycie wyraenia u Boga byo oznak zniecierpliwienia mwicego: Znalaz tam iakichsi nowych Doktorow, nie Doktorow Teologyi, nie Doktorow Prawa nie Doktorow lekarskich, i iakiche u Boga ModzKaz II, 125. Wskazane zwizki peniy w tekstach funkcje ekspresywne. By to czynnik sprzyjajcy ich oderwaniu od sfery sacrum. Irena Bajerowazauwaa podobny wpyw ekspresywnych uy na zmiany znacze zwizkw z wyrazem Bg

16we wspczesnym jzyku polskim .Zjawiskiem, ktre warto choby zasygnalizowa opisujc mechanizmy desakralizacji

jzykowej, jest wystpowanie leksemw zwizanych genetycznie ze sfer sacrum w tworzonych nazwach. Za przykad moe tu posuy przymiotnik boy, bdcy elementem wielu

15 Analiza tego zjawiska oparta na materiale staropolskim jest tematem artykuu M. Cybulskiego, Elementy chrzecijaskie w staropolskim obyczaju jzykow ym , [w:] Biblia a kultura Europy, red. M. Kamiska, E. Maek, t. 1, d 1992, s. 191-208.16 Zob. I. Bajerowa, op. cit., s. 22.

http://rcin.org.pl

12 Dorota Adamiec

zestawie o charakterze terminologicznym, np. boy byt, boe drzewko, boy mech, boa traw(k)a, boa ka, boy prtek. U podstaw takich procesw nazywania w rnych dziedzinach (botanika, medycyna, mineralogia) tkwio zapewne przewiadczenie o stworzeniu caego wiata przez Boga. Konteksty uy tych zestawie pokazuj ich daleko posunit leksykalizacj funkcjonuj one tak samo jak inne zwizki terminologiczne: Upawy biaogowskie zawciga / prg ona y otwor iego naparzaic Boymbytem SyrZiel 729; Aby wosy prdko y piknie rozy wes' Boego drzewka ... myigow CompMed 639; Omylnie niektrzy to ziele I ktre Boym mchem abo Kosmaczkietn / y Niedopiakiem zowiemy / Myszymi uszkami zowi SyrZiel 910; Boa trawka / fetigrek / krzyyczki / kozioroecKTh 43; Kozioroec zowi naszy Fengrekiem y Bo traw SyrZiel 1017; Kaduk / choroba rzucaica / Wielka niemoc / Boa ka / Boec KnTh 256; Nad gow kutas zoty wisia, przy nietn czerwony jaki kamie; Moskwa go sobie drogo szacuje, a u nas bodaj nie w jednej cenie z boem prtkiem chodzi, a te mu barzo podobny NiemPam 30.

Przedstawione w artykule przykady dokumentuj rne mechanizmy desakralizacji jzykowej Cigy ruch na granicy midzy sferami sacrum i profanum trwa nieustannie take w wymiarze jzykowym. Stopie desakralizacji jest zrnicowany i kadorazowo aktualizowany przez niesakralny kontekst.

Desakralizacja nie oznacza eliminacji poczucia cznoci ze sfer sacrum. Nawet w wyrazach i frazeologizmach charakteryzujcych si daleko posunit leksykalizacj pierwotny zwizek z sacrum pozostaje wyczuwalny. Przyczyny trudnoci w dostrzeeniu tego zwizku nie wynikaj z procesw desakralizacyjnych jzyka, lecz z ogranicze kompetencji jzykowej odbiorcy, spowodowanych np. brakiem znajomoci tekstu Biblii. Przenoszenie leksemw genetycznie religijnych w niesakralne konteksty powoduje przede wszystkim ich rozwj, wzbogacenie semantyczne, nie za eliminacj zwizkw z sacrum.

Nie ma powodw, aby tak rozumian desakralizacj jzykow wartociowa negatywnie. Jest ona procesem wspierajcym naturalnie potrzebne wspistnienie sacrum i profanum. Zwizki jzyka religijnego z jzykiem potocznym maj trwa i maj by silne; o wiele gorzej dla ycia religijnego bdzie, jeli te zwizki osabn, a moe w ogle zanikn, Tak jak religia ma przenika ycie wieckie, takjzyk religijny musi mie cis czno z jzykiem potocznym, co si realizuje wanie przez utrzymywanie wsplnych form .

Wykaz skrtw tekstw rdowych

BirkNiedz F. Birkowski, Kazania na niedziele i wita doroczne..., 1623BaSet M. Baewski, Setnik przypowieci uciesznych, (1608), 1897ChmAteny B. Chmielowski, Nowe Ateny..., 1745-1746 CompMed Compendium medicum auctutn..., 1719 CorMorszACyd P Corneille [t. A. Morsztyn], Cyd, 1752

Tame, s. 32.

http://rcin.org.pl

O dcsakralizacji jzykowej (na przykadzie tekstw z okresu baroku) 13

DrZbirGawDwGrochWierszeHerbOrKnAdKnThKuligKrlManPhrMikSilModzKazMorszAUtwNdzaNiemPamOpalKSatPasPamPolParPotSylSekrWyjSobJLStarKazSyrZielSzoHistTwDafUstrzHistZawPamZimBSiel

E. Drubacka, Zbir rytmw duchownych..., 1752 J. Gawiski, Dworzanki, 1664 S. Grochowski, Wiersze, (1607), 1859 Herbarz i Orator Polonus, rps XVII w. G. Knapiusz, Adagia Polonica, 1632 G. Knapiusz, Thesaurus Polono-Latino-Graecus, 1643 M. Kuligowski [th], Krlewic indyjski..., 1688 A. Manutius, Purae et elegantes linguae Latinae phrases..., 1607 J. Miku, Silna rerum, rps 1733 T. Modzianowski, Kazania i homilie na niedziele doroczne..., 1681 A. Morsztyn, Utwory zebrane, (1637-1661), 1971 Ndza z Bied z Polski id, 2. po. XVII w. S. Niemojewski, Pamitnik, (1606-1608), 1899 K. Opaliski, Satyry, rps 1. po. XVII w. J. Ch. Pasek, Pamitniki, (1656-1688), rps XVIII w. Franzsische und Poltiische Parlament..., 1653 W Potocki, Syloret, rps XVIII w. Sekret wyjawiony osobliwszy, 1689 J. Sobieski, Listy do Marysieki, (2. po. XVII w.), 1962 Sz. Starowolski, Arka... zamykajca w sobie kazania..., 1649 Sz. Syreniusz, Zielnik, 1613 S. Szoucha, Rne historie, rps XVII/XVIII w. S. Twardowski, Daftiis w drzewo bobkowe przemieniela si, (1661), 1955 A. Ustrzycki, Troista historia..., 1700 K. Zawisza, Pamitniki, (1666-1721), 1862 B. Zimorowic, Sielanki, (1663), 1922

http://rcin.org.pl