Nr. S.i':{i. ł -.7™

Warszawa, dnia 2 Lutego 192? r. Tom LXV.

PRZEGLĄD TECHNICZNYTYGODNIK POŚWIĘCONY SPRAWOM TECHNIKI I PRZEMYSŁU.

T R E Ś Ć : -S t a l e n a b e r y l o o w y w a n e , nap. Inż. I. Feszczenko-Czo-

piwski, Profesor Akademji Górniczej w Krakowie.Z a g a d n i e n i e z a o p a t r z e n i a w w o d ę G ó r n e g o

Ś l ą s k a i Z a g ł ę b i a D ą b r o w s k i e g o idok.). nap.Inż. K. Nowakowski, Dyrektor Państw, Zakładów Wodo-ciągowych na Górnym Śląsku.

S z l i f o w a n i e b e z u c h w y t o w e , nap. Inż. Z, D.P r z e b u d o w a w ę z ł a k o l e j o w e g o w W a r s z a w i e .

Jej cel, zakres robót i koszta, nap. P. T.P r z e g l ą d p i s m t e c h n i c z n y c h .Z e S ,t o w a r z y s z e ń t e c h n i c z a y c h ,K r o n i k a .S p r a wio z d.ainda i P ł a c e Po-1 s,W e-go K o m i -

.'ł e t u E n e r g e t y c z n e g o ,

S O MM AIR EJL e s a c i e r s c e m e n t ć s p a r l e b e r y l l i u m , par M,

I. Feszczenko-Czopiwski, Professeur a l 'Academie desMines de Cracovie .

P r o b i e m e d'a l i m e n t a t i o n h y d r a u l i ą u e d e T H a u t eS i l e s i e e t d u b a s s i n h o u l l i e r d e D o m b r o w a(suitę et fin), p a r M. K. Nowakowski, Ingenieur,Direc-teur des Usines d 'eau de l 'Etat en Haute Silesie.

M e u l a g e s a n s c e n t r a l e , par M, Z. D., Ingenieur,R e c o n s t r u c t i o n d e s s t a t i o n s f e r r o v i a i r e s d e

V a r s o v i e e t l a c o n s t r u c t i o n d u t u n n e lp o u r l e s l i e r , p a r M. P. T.

R e v u e d o c u m e i i t a i t e .S o c i ć t ć s s a v a n t e s e t i n d u s t r i e l l e s .I n : o r m a t i o n s d i v e r s e s.B u l i e t i n AM C o m i t ć P o l o n a i s d e 1 ' E n e r - g i e .

Stale naberylowywane.Napisał I. Feszceenko-Czopiiushi, Profesor Akademji Górniczej to Krakowie.

Beryl (ciężar atomowy 9,02) należy do bar-dzo interesujących, lecz mało zbadanychmetali-

Beryl jest metalem rzadkim, lekkim, a trudno-ści otrzymania go w postaci metalicznej są bardzowiielikie. Ciężar właściwy Be według R. Abegisfa *)wynosi 1,85, czyli jest on lżejszy od glinu(2,7) i krzemu (2,34), lecz nieco cięższy od magne-zu (1,74), a znacznie cięższy od litu (0,54), Z tychteż założeń prawdopodobnie wychodząc, uważa sięberyl za pierwiastek pokrewny z jednej strony domagnezu i glinu, z driuigiej do litu.

Jednakże G, Oesterłield'), opierając się naswoich badaniach oraz na badaniach F, Fichter'a "•)i jego uczniów, twierdzi, że beryl jest mało podobny•do glinu i magnezu pod względem siwych właściwo-ści, Beryl jest o tyle twardy (twardość glinu, magne-zu i berylu ma ,się tak do siebie, jaik 20:29:60—70),że rysuje szkło, &. kruchym staije isię już w zwykłychtemperaturach, niezależnie od stopnia czystości.Barwa metalicznego berylu jest nieco ciemniejsząod barwy srebra. Atomowa objętość jego wynosi4,8,.t. j . jest bardzo bliską objętości atomowej boru(4,4) i węiglla (3,42), Moiżnaby stąd wnioskować ozdolności berylu, podobnie jak boru i węgla, doprzenikania wigłąb siatki przestrzennej żelaza, tem-bardziej, że układ podwójny Fe-Be jest w zna-cznym stopniu podobny do (ufkładu Fe-C, zwłaszczaw zakresie istnienia T -Fe,

1) Hanidib, d. ąnorgi.U. R. E v a n.s w książce swej

C h e m i e . łapsk 1905 II.. Metals and Metallic oran-

ipiounds, Lomdon 1923, vol. II, 94-99, podaje .ciężar wła-ściwy berylu = 1,793,

2) a) Ueber den Schmelzipurikt umd die Scfomelzwarmedes Beryllitims i b) Ueber die Liegerungen des Berylliumsmit Al, C,u, Ag i Fe. Z. i, A n . C h e m i e . 97, 1916, 1-40,

3) Z. Ł An. C h e m i e 93, 1915, 84, y .

Do roku 1916 przy oznaczaniu fizycznych wła-ściwości berylu pracowano ze znacznie zanieczysz-czonym materiałem, Z tego powodu, w określeniachjeigo fizycznydh i chemicznych właściwości, istniałaznaczna rozbieżność. Pierwszy G, Oesterheld otrzy-mał dostatecznie czysty beryl metaliczny (99,5%)i określił, że temperatura jego topnienia wynosi1278 + 5°, a ciepło topienia — 341 hal. Ciepłowłaściwe Be przy 62° wynosi 0,42, a ciepło reakcjiutleniania 131 hal. To określenie temperatury to-pnienia znalazło potwierdzenie w późniejszych pra-cach. Stock, Praetorius i Priess 4) powtórzyli bada-nia temperatury topnienia czystego berylu i ozna-czyli ją jako równą 1280°, Fi.scb.ex i Briinner B) ozna-czyli 1530°, jako temperaturę wrzenia berylu. Prze-wodność elektryczna czystego berylu jest 12 razymniejsza od przewodności czystej miedzi.

Sproszkowany beryli spala się ze znacznym e-fektem świetlnym. W kawałkach natomiast, nawetprzy bardzo silnem podgrzewaniu, utlenia się je-dynie na powierzchni; utworzona przy tętn war-stewka tlenku berylu ochrania głębkij leżące war-stwy metalu od dalszego utleniania. Beryl nlie roz-kłada wody, jak to czyni glin i magnez, lecz pokry-wa się warstewką ochronną wodorotlenków. W kwa-sach rozcieńczonych beryil rozpuszcza się: łatwow HG1. trudniej w H2SO4, zaś kwas. azotowy prawienie działa na beryl we wszystkich stężeniach i tonawet przy nagrzewadiu, Wodne roztwory zasald(NaOH, KOH) rozpuszczają beryl z wydzieleniemwodoru. Amonjak jednak nie rozpieszcza berylu,Haloidy działają na beryl, przy podgrzewaniu na-wet silnieij,

4 ) Artylcuł w Z. f,Z; i. A n . C h e m i e . 93, 1915,

PRZEGLĄD TECHNICZNY

W przyrodzie spotyka się °) beryl przeważniew postaci krzemianów: beryl (szmaragd, turmalin,topaz, akwamarin) 3BeO. ALO:i. óSiO.j, phenacyt2BeO,SiO., rzadziej w połączeniu z metalami rzad-kienii, np. gadclinit Be.Fe (YO)S (SiO,)Jf lub w po-staci aiumidu (chryzoberyl) BeO.ALO:;) ').

Beryl można otrzymać: 1) albo zapomocą re-dukcji BeClo potasem metalicznym (według Woh-ler'a) lub sodem metalicznym (według Debray'a)w atmosferze wodoru. Reakcja przeWiega z więk-szem wydzieleniem ciepła. Otrzymywany produktbywa jednak silnie zanieczyszczony. 2) Przez sta-pianie fluorków berylu i fluorków potasu (sodu), t,]. KFI.BePL, albo NaFi.BeFL -)- pewien procentBeO ") z NaCL Po .ukończeniu procesu stapiania,wyługowuije się stop wodą, a kryształy berylu meta-licznelgo pozostają na spodzie, 3) Przez redukcjęświeżo przygotowanego BeO zapomocą metaliczne-go magnezu w strudze wodoru; otrzymywany przytem beryl metaliczny bywa silnie zanieczyszczonykrzemem z tygla. 4) Zapomocą elektrolizy ognio-wej. Jako elektrolit służy BeCl; proces odbywa sięw żelaznym lub lepiej niklowym tyglu, który służyjalko katoda. Ostatnia metoda jest obecnie jedną znajbardziej doskonałych, W ten sposób otrzymał G,Oesterheld swólj beryl, który następnie rafinował welektrycznym piecu próżniowym, w atmosferze wo-doru rozrzedzanego, przez przetapianie i doprowa-dził do czystości 99,5%.

1500

1400 - ^

1300

1200

1100

14 6,5 5/ 13,9 19JS% ciężarowe Be

27,1

Rys. 1.

Najeży tutaij zaznaczyć, że BeO otrzymywanyz Be(OH)2 zapomocą prażenia przy 440°, stanowilekki, o wielkiej objętości właściwej proszek (cięż,właś. 2,964) bardzo ogniotrwały (punkt topi, 2525"),

") U. R, E v , a m s . „Metals and Meiallic Comipiounds"v,ol, I I , 1923, 94-99.

7) Dr, K u r t I l l i i g — „Berylliura umd seine 'Her-ung. Z, f. Metallkuinde 1926. 159-160.

8 ) M. M c, K e e h o n, Joiur. Imist. ®1 Metals, XXXI, 448,

nadzwyczaj twardy, twardszy od ALO:,. Tak samotwardym i ogniotrwałym jest i Be^SiO.,.

W 1915 r. G. Osterheld opracował układ po-dwójny Fe-Be i doprowadził go do zawartości

Rys. 2.

27,1%' wag. Be (70% atom,). Układ ten pokazanona rys. 1, Dla ©łapów Fe-Be znajdujemy tu podo-bieństwo z układem Fe-C w zakresie żelaza y.

Z podanego wykresu wynika, że rozpuszczal-ność berylu w y-Fe jest dość znaczna i osiąga swemaximu>m w temperaturze 1155", t. j . w tempera-turze tworzenia się eutektyki. Eutektyka ta odpo-wiada 9.2% wag. (38,4% atom,) berylu i składa sięz granicznego roztworu .stałego berylu w y-Fe, ozawartości 6,5% wag. (29,9% atom,) Be i związkuchemicznego FeBe2, zawierającego 66,6% Be, Tem-peratura topnienia tego związku chemicznego(FeBe,) wynosi około 1400-—1450".

W miarę obniżania temperatury, rozpuszczal-ność berylu w y-Fe zmniejsza się nieco i wynońprzy 650" 24% atom. Roztwór stały berylu w y-Ferozpada się w tej temperaturze i tworzy eutektoid,składający się z a-Fe i związku chemicznego FeBe,..Magnetyczna przemiana żelaza w stopach z be-rylem obniża się do 170".

Procesy zachodzące podczas przemiany allo-tropowej żelaza y —• a w stopach Ee-Be badał G,Oes-terhold, Badania te jednak nie są tak .szcze-gółowe, alby można było uważać zagadnienie to zazupełnie rozstrzygnięte, Nasze Ibadanda nad cemen-tacją żelaza przy pomocy berylu potwierdzają pra-wie zupełną •nierozpuszczalność berylu w«-Fe, ate-li jest rzeczą Ibardzo możliwą, !że na podobieństworozpuszczalności nieznacznej ilości węgla w a-Fe,posiada i beryl 'jakąś graniczną rozpuszczalnośćw a-Fe Nie ulega wątpliwości, że beryl sprzyjaprzechodzeniu węgla w roztwór stały a--Fe, co wdalszym ciąigu poprzemy szeregiem odpowiednichmifcrofotoigraf ij,

» 5 PRZEGLĄD TECHNICZNY 73

Już z tej prostej przyczyny, że beryl jest meta-lem .dosyć rzadkim, a otrzymanie -go również nieies-t proste i łatwe, trudno, 'liczyć na większe lubmniejsze zastosowanie 'przemysłowe i praktyczne

W celu oszczędności cennego materjału, za-trzymaliśmy się po. kilku próbach na następuljącymsposobie prowadzenia procesu: przygotowywaliśmyłódkę z miękkiego żelaza (C-0,095%) z płasfkieindnem drążonem ,o głębokości 5 mm, tezerokości10 mm •; długości 35 mm, wypełnialiśmy ją sprosz-kowanym berylem "), z wierzchu za'ś przymocowy-wailiśmy nitami płaską pokrywkę. Takie skrzynki,naładowane sproszkowanym berylem, umieszczanow piecu Heraeus'a, zbudowanym tak, -jak to opisa-no w badaniach naszych nad naborowywaniem wpróżni 1 ( l), Po skończeniu jproceisu nagrzewania i poochłodzeniu w piecu do temperatur pokojowych,otwierano próbki, ścianki łódki zestrugiwano, a dol-na i \górna nabeirylowana powierzchnia po zbadaniutwardości metodą Brinelll'a przechodziły do. badańnietaloigraficznych w istanie wyżarzonym i hartowa-nym, W tym cellu przecinano próbki na 2 części.Przyjęliśmy 920—930° jako temperaturę hartowa-nia, t. j , w przybiliżeniu t> 30% wyższą od A3 dladanego żelaza..

Głębokość naberylowania mierzono na mato-wem azkle miikroskopu w powiększeniu 100, Wewszystkich wyipaidkach udanego przebiegu nabery-lowywania mielldiśmy na obwodzie warstwę nabery-lowaną w postaci rOzftworu stałego, w którą byłwtrącony nowy składnik 'metalograficzny (Fe(Be2)w ilościach •zmiennych, mianowicie1 zmniiajszającysię istoptóowo rad: pewnego tnaximum na obwodzie,w miarę posuwania isię wigłajb próbki. Potem nastę-

Rys. 3.

tych podwójnych 'stopów (berylu z innemi metalami. .Z tego .powodu poniższe badania cmalją, według na-szego, mniemania, w większym stopniu znaczenieteoretyczne, a to ze względu na wielkie podobień-stwo do procesu naiwęglania, a również i naboro-wywania 'żelaza.

Jak 'już wspominaliśmy wyżej, układ Fe-Be•posiada wiele podobieństwa do układu Fe-C, Zewzględu na swą objętość atomową, heksagonalnyberyl stoi dosyć blisko do sześciennego wę'gla. 0-prócz tego ma tu niieljsce znaczna rozpuszczalnośćw T -Fe, podobnie jak u węgla, a małe objętościatomowe berylu i węgła w porównaniu do dużejobjętości atomoweij żelaza (t, j , warunek kontra-stowości, różnorodności) sprzyjają przechodzeniuatomów węgla i berylu przez sztywną siatkę prze-otizemną 7-Fe, czy to zapomocą zastępowania od-powiednich atomów w siatce przestrzennej metalurozpuszczalnika, i następnie ruchów obrotowych o-raz poślizgów, czy też w drodze bezpośredniegowędrowania tych małych atomów w przestrzenimliędzyatomiowej, I w jednym i w drugim wypadkunależałoby oczekiwać dodatnich wyników pizy pro-cesie powierzchniowego naberylowywamia żelaza,co znalazło zupełne potwierdzenie w 'naszych bada-niach,

W pracach naszych posługiwaliśmy się bery-lem sproszkowanym (otrzymanym z firmy E, Merck,Badania bezpośrednielgo nalberylowywania żelazaw atmosferze powietrza doprowadziły naturalniedo wyników ujemnych, ponieważ sproszkowany be-ryl spalał się w .wysokich temperaturach bardzo ła-two, przy dostępie tlenu powietrza. Dlatego bada-nia nasze przeprowadzaliśmy w próżni, podobniedo badań z naborowywaniem żelaza,

Rys. 4.

°) O analizie iberylu lp'atr2: H u 3 b ' e r t B r i t t o n —Analyst, 1923, 47, 50i—60. Arty'k'Uił .J. ifflst, of, Me.tafe 1922XXVIII 696—697. Mr Britiom "wsitazdje ma trzy sposobyiloiściowego o!dcLviele:nia berylu od igljnii1. 1) 'dział .aiem(NHa)siCOa, — pirizy ntaidmiernych aloścliach tegoż na 7ńmnoosadza się jedynie Al, 2) Stopieniem z NaaOOa, w Iktórcmibtryl ró'wn'e!Ż inie rozpuszcza się i 3) lw tnieszaniinie kwasysolneigo i eteru Bc roZipuSzcza się, zaś Al pozostaje w osa-dzie. Poyługiwali&my isię pierwszą metodą,

1 0) Patrz imiolją (pracę1: „Cementacja iboremi żelaz.1,niklu i kobaltu". P r a c e A k a d, (G ó r m, .w Kraikowi;.Zesryt 5, 1925,

76 PRZEGLĄD TECHNICZNY 1926

(powała warstwa przejściowa, w której miejscamiznajdowały się większe luib mniejsze skupienia obudowie eutektycznej. Rys. 2 (pow, 75X) przed-stawia ogólny widok powierzchni naberylowaneij. Naobwodzie znajduje się warstwa nadeutektyczna, wktórej na tle roztworu stałego (berylu w a-Fe) roz-rzucone są kropeczki związku chemicznego FeBej.Rys, 3 (fpow, 300X) przedstawia warstwę nadeu-tektyczna, Następnie idzie warstwa podeutektycz-na, w której rozrzucone są skupienia eutektoidu.Rys. 4 (pow. 450X) obrazuje charakter tych sku-pień eutektoidalnych. Znamienne jest 'dla wszyst-kich podobnych wolno chłodzonych naberylowa-nycn powierzchni (żelaza, że na próbkach poprzecz-nych, po wytrawieniu (kwasem, pikrynowym lubazotowym w rrztworze alkoholowym), wychodząod obwodu w ikitruriku prostopadłym, t, j , w kie-runku przenikania berylu w żeilazo jakby łańcuchyo budowie eulektoida.lnej. Łańcuchy te (drogi) łą-czą znajdujące się na ich drodze skupienia eutektoi-dalne (patrz rys. 4), a następnie gubią &ię gdzieś wewnętrzu, materjału poddanego naiberylowaniu,

Naberylowana warstwa robi wrażenie odwę-glonej. Spotykamy się tu ze zjawiskiem podolbnemjak przy naborowywaniu. Jak 'się zdaije, węgiel iberyl, współdziałając, pozostają w oznaiozonychilościach w roztwoTze stałym a-Fe; ten potrójnyroztwór stały stanowi 'główną maisę warstwy nabe-tylowanej.

'Głębokość naberyllowaneij warstwy zależy na-turalnie od wszystkich czynników działających, agłównie od temperatury, czasu, a następnie od stę-żenia (koncentracji) środka cementującego (fcar-boryzatora), Powilższa talbela, w której umieszczonodane doświadczalne, w zupełności potwierdza po-

1 ?M

•M

1

T-ra °C

920i 96010001040108011201160

Grubośćminimum

0,040,100,150,250,360,500,70

nabcrylowanej warstwy

maximum

0,060,180,250,350,480,700,90

m mm

średnia

0,050,140.200,300,420,600,80

Twardość naibcrylowanej powierzclhni określi-liśmy według BrinelTa przy obciążeniu 750 kg nakulkę o średnicy 5 mm, Dane, określone w zależno-ści od grubości warstwy naberylowanej, umieszczo-no w poniższej tabeli.

'w i* •£ ~0 O £J £

Jo « £ "•Sf-2 'STOflB

żelazonlcnaberyl.

0,050,140,200,300,420,600,80

Twardość po-wierzchni

według Bri-icll'a wstaniewyżarzonymw ktf/mm*

84111115,5118,0139146156,5208

Przyrosttwardości wstosunku donicnaberylo-wanej próbki,

s." d u „°'£Ja B 5

T3 W q na ^

w kg/mm1 H % $ *

. —2731,534556272,5

124

139156163,5171188192248276

Przyrostlwurd. w sto-sunku do niu-nuburylowa-nej próbki,w kg/mm*.

—1724,5324953

109137

Najeży tu wspomnieć o ciekawem zjawisku:podczas nacisku kulki aparatu BrmeH'a na nabery-'lowaną powierzchnię dawało isię słyszeć wyraźniecharakterystyczne skrzypienie kryształów nabery-lowaneij powiea-zchniyodkształcających się pod na-ciskiem kulki, podobne do te,go, jakie spostrzega-

Rys. 5, Rys, 6.

wyższe wywody, Czas trwania naberylowywania, my przy zginaniu pałeczek Sn, Cd, Zn, Według na-wyłączającczas rozgrzewania pieca i studzenia, li- szego zdania, to zjawisko skrzypienia było bardziej•cząc jedynie czas trwania przebiegu przy tempera- wyraźne, niż u cyny. Cała okolica odcisku kulkiturze naiberylowywąnia, wynosił 4 godz, BrineWa pokryta foyła rysami. Rysy te rozchodziły

Mb 5 PRZEGLĄD TECHNICZNY 77

się kol isto; obszar ich dz iałania rozprzes t rzenia sięn a znaczną powierzchnię poza odciskiem kulki Bri-nelTa, a k i e r u n e k pęknięć p r o w a d z i wigłąfo m e t a l u ,p a t r z rys. 5 (pow. 20 X),

Rys. 7.

Po zahartowaniu, przedstawia się tiaiberylo-wana powierzchnia .mięjkkieigo żelaza w postaci do-statecznie jednorodnego roztworu stałego, poprze-cinanego regularnym systemem granic kryształów,

Rys. 8.

idących od obwodu (promieniowo do środka, Wwnątrz iposzczegól.nyclh konglomeratów krystalicz-nych zauważyć można cały szereg utworów biliźnia-czydh, w kierunkach, z których jeden w danym

krysztale zawsze 'jest dominujący (patrz rys, 6,pow. 150X)- Jeśli stopień naiberylowania był zna-czny i na obwodzie znajduje się silna warstwa pod-eutektyczna, to—w zależności od wysokości i czasu

frwania nagrzewania pirzeid 'hartowanieim — możeczęść wtrąceń FeBe2 pozostać na obwodzie nieroz-puszczoną fłulb wykiryistalizowaną |podczas ochła-dzania, t, j , przy.niedostatecznie iszylbkiem harto-waniu), Ten eikładnik metalograficzny jest nad-zwyczaj kruchy i łatwo od|pajda na obwodzie.

Przy nalb&rylawywanki twardej, wę^glistej stali(C—0,9%), tworzy s'ię na obwodzie warstwa nadeu-tektyczna, w którelj na t'le petrójnej eutektyki Fe-FeBe2-iFe,,C (patrz rys, 7, pow, 150X), widać wtrą-cenia związku chemicznego (ciemne plamki) i roz-tworu stałego berylu i wę,gla w 'żelazie « fjasneplamki). Rys, 8 (pow, 450X) wykazuje ijedne i dru-gie w wi kszeij skali, O charakterze chemicznymlago nowego składnika metalograficzneigo nie możnaniestety powiedzieć • nic ścisłego. Układ potrójnyFe-C-Be nie jest dotychczas opracowany i naraziemoiżna. tylko' przyipu&zczać, że ten związek chemi-czny będzie podwójnym karbidem beryilu i węgla,

O głębokości przenikania berylu w twardą, wę-•glistą stal .można sądzić z (Umieszczonych poniżę1)danych:

T-ra

960100010401080

grubośćminimum

0,000,080,150,24

naberylowanej warstwymaximum

0,080,200,340,42

w mm

średnio

0,060,130,200,36

Jeśli porównywać widoczne pod mikroskopemwyniki nalberylowywania twardej stali z wynikamiotrzymanemi na miękkiem żelazie, to okazuje się,że proces naberylowywania twardej stali przebiega

78 PRZEGLĄD TECHNICZNY 192 7

.nieco wolniej, nitż proces naberylowywania mięk-kiego żelaza. Doznaje s'ię takiego wrażenia, jakgdyby obecność węgla w siatce przestrzennej że-laza T 'Stanowiła czynną przeszkodę dla przenika-nia berylu wgłąb już zniekształconej przez węgielpiątki pizestrzennej.

Twardość naberylowane;j stali węgliKtej w sta-nie hartowanym i wylżarzonym zmienia się w tensposób:

-

Stal nienaberylowana„ naberyl. na głębok. 0,06 mm,

- . „ 0,13 „0,20 ,0.36 „

w stanie wyża-rzonym

•u S•Ul g

1 *241,5255268,5285301,5

rost

ości

mm

' i

142743,560

w stanic liarto-wanjm.

o £

60060 0600600600

li I^ i-- o

—

—

—

—

Stąd wynika', że nalberylowanie stali węgilistejw stanie wyżarzonym dało 'stosunkowo małe po-większenie twardości, a w stanie 'hartowanym nieotrzymano żadnego powiększenia twardości,

Budowa naiberylowanej warstwy wysokowę-glistelj stali przedstawia w ddlne-j części czysty•roztwór stały węgla i beryłit w żelazie '(, a na ob-wodzie w tym roztworze stałym znajdują się nie-rozpuszczone wtrącenia nowaj fazy, ewnt. związkuchemicznego (rys. 9, pow, 150}<).

Na podstawie -powyżej przy toczonych doświad-czeń, trudno przewidzieć 'jakiekolwiek praktyczneznaczenie naberylowywania żelaza i stali. Przyto-czone jednak wyże'j badania są bardzo interesu-jące pod względem teoretycznym, Rozszerzają onenasze wiadomości o (przebiegu dyfuzji w stanie sta-łym i są dowodem, że można naprzód przewidziećcharakter przebiegu malbeirylowywania 'żelaza, opie-rając ssę na analizie teoretycznej właściwości be-ryilu i żelaza i na pewnej anałoigji właściwości be-rylu z właściwościami boru i węgla. Tego rodzajuprzepowiadanie znalazło zupełne potwierdzenie wnaszych badaniach.

Zagadnienie zaopatrzenia w wodę Górnego Śląskai Zagłębia Dąbrowskiego.ł)

Napinał Tnż. Kazimierz Now akowski, Byr. Państw. Zakl. wodociągowych na G. Śląsku,

B, Kcntrprojekt wodociągu państwowego, gać — jak należy przypuszczać — na te<j prostejZasaid'ą ikontopToj-ektu wodociągu państwowego nasadzie hydrauliki, ±e wodę w iszybie wodociągo-

jest idea Dr. Inż. L. Kowalskiego, który ujmuje * f należałoby utrzymywać na 0'dpowied'nio m-i tłonnaczy swólj pomysił rozwiązania zagadnienia skim po^ioimie, foy przez wy-tworzeme stóżka Ideipre-wodociąjgow-ego •następująceani słowy: „Sfcoro naij- s7'Jn eŚ» n a l d a ć wodzie gtł. >mowej kierunek do uję-wi^kszą trudnością, a nieraz ,j uż plagą i eet wdziera- c i a wodnego, poczem iprzetfoezyć rurociągami wodęjąca się ido kopalń woda, to najbardziej oeioiwem wstanie surowym do miejsc zasilania, względniei poprawneim rozwiązaniem problemu wodociągo- scią.g'ać iją przedtem, zanim dostanie mą do ko-wegoi jeist ujmowanie teij wody w'Osobnych iszybaoh paini, ,pompowych, zanim się ona .dostanie db (kopalin i N i e , P '0 d d a l m c fc'bżelj krytycznemu rozważaniuze&nie z r-uchem (górniczym. W ten sposób zyskuje s a m e ' 1 ; d e i w odniesieniu do układu warstw •geolo-się znako-miłą wddę głębinową, wolną od wszellkich gwznych, ani też technicznego wykonania urządzeńzanieczyszczeń. Zamiast więc wydawać po 5 gr. zło- wodociągowych, cejowego wybomi miej.sca dila szy-tydi na fcaiżdy m;i wody kopalnianej, wydobytej b u pwnpoweigo, ijafeorteż i ,same,go (działania stacjiw stanie zanieczyszczonym, zyskuje sdę w ten spo- wodneij założonej głęboko pod ziemią, rozpatrzymysób produkt pienwsseij 'jafeości". n) naprzód koleino te wszystkie przez autora pirojak-

Z idiefinłcji powyższej wynika, że autor chce t°wane ujęcia pod względem ich zdatao-śc: do iia-rozwiązać sprawę wodociągową przez szereg mniej- szego cedu wodociągowego,szych wodociągów, zakładanych w 'odpowiednich ^ la .zaopatrzenia w wodę całego obszaru prze-miejiscach, które miałyby przyjść z pomocą górni- mysłoweigo G. Śląska (tunaldży rozumieć pcłączonectwu, wallczącemu z zalewem kopalń przez wody obszary, ,t, j , należące do wodociągów: ipaństwowe-głębinowei, S° x powiatowego), zamierza autor zużytkować ,na-

Zaisaidią kańlde;go .takiego wodiociągu górniczego stepujące -ujęcia wodne oznaczone na rys, 1:byłby zatem szyb, odpowiednio głęboko założony, a) Wodociąg powiatowy Rozaljaze .zijazldeim, halą maszyn z urządzeniami i ujęcie ° wydajności 13 000 m3/dobęwodne założone w gł^bi ziemi, któreigo wykonania b ) S t u d «^ n a d . Brynicą obok Rozaljiaiutor jednak biliżelj nie podaje, .YIT^-' ' '• , ' ^ ' '• t " "

Wpływ wodociągu .górniczego na kopalnię i wy- J. S z y b «Boze. d,a | " " ' " J 1 ° w J d a ' n 0 Ś " 9 00° • 'nika j ące stąd' fcorzyści dla górnictwa miałyby połę- ó \ ^dS^olcT f ? " . ^ ^ 14 400 „

*v ft. ji j , -_ , j . ., < n „ , e) Studnie nad Przeraszą (pod Tobołą)) Odczyt wygłoszony w dam 27 października 1926 r, o wydajności 10 000,, „

w Kole Katowickiem Stowarzyszenia Inżynierów i Teohni- ,. P , T , . , . „„ „_„ków W-oijewóldztwa. Śląskiego, Dokończc ie , do str. 54 f) S z ^ b Jaworzno o w y d a , n o ś c i . . . . 28 000 „ „w Nr 4 z r. b (5) " Matylda w Kątach pod Chrzanowem

•) Dziemik „;Polio,mi:a" Nr. 202 * 1926 r. p. t. „Z dy- ° wydajności 36 400 „ ,^_sHi nad iproMeimem wodociąij|owyim". Razem minimalna wydajność ujęć 114 800 ?W3/dobę

K° 5 PRZEGLĄD TECHNICZNY

Dla umożliwienia porównania konfcrproij ektuz projektem państwowym pod wzglądem kosztówbudowy, rentowności i bezpieczeństwa rulclhu, mu-simy z powyższego wykazu ujęć odraziu wyłączyćte, 'których przy rozważaniu projektu rządowegonie Ibralliśmy w •rachubę.

Do tych ujęć wodnych należą dzisiaj z nichc/ynne wodociągi: a) wodociąg powiatowy Rozaljai b) 'jego studnie pomocnicze nad Brynicą, orazc) ujęcie wodne szybu „Boże daj szczęście", z któ-rych dwa piarw&ze 'zaopatrują obszar należący dopowiatu katowickiego, zaś trzecie — obszar z które-go otrzymuje wodę kilka wspomnianych już gmin,leżących w północnej części powiatu Świętochło-wickiego.

Zużytkowanie tego ujęcia do celów wodocią-gowych, wedjle sprawozdań Dr. Behaghela,°) jestmożliwe do czasu rozbudowy sąsiednich kopalń,poczem może nastąpić zanik wody, wobec czego nicprzedstawia ono trwałego źródła pdhoru wody i niemoże być uwzględnione wogó-le przy rozwiązaniuproblemu wodoeiąigoiwejgo.

Musimy również 'zaprotestować przeciwko u-mieszczeniu w wykazie ujęcia wodnego e) studnia-mi nadbrzeżnemi pod „Tobołą" nad połączonąBrzemszą, i wyeliminować je z rozwalżania, jak-kolwiek ujęciu temu nadaje ,się tak znaczną rolę(minim, 10 000, max. 40 000 m" dziennie) w cało-fosizitałcie rozwiązania zagadnienia wodociągowego.

Istnieją rzeczywiście poważne" przyczyny, z po-wodu których 'ujęcie to nie może być wzięte w ra-chubę. Mianowicie postąpiono wbrew zasadzie,że do wód wodociągowych nie należy wybierać u-;ęć wodnych silnie zanieczyszczonych składnikamicnamiczneimi i odpływami z terenów gęsto zamie-.szkanycih, .zwłaszcza igldy się z góry zakłada, że wo-dy nie będzie isię oczyszczało sposobami sztucz-neimi,

W tym wypadku ujęcie ito odrazu można <slkwa-lilikować jako nienada^ące się do zużytkowaniado celów wodociągowych, bowiem Przemsza podTobołą prowadzi 'już wody Białej i Czarneij Przem-&zy z ich dopływami Brynicą i Rawką, które są na-turalnemi odpływami wód kanałowych i ściekówfabrycznych miast Katowic, Mysłowic, Sosnowca,Szczakowej i całego szereigu innych, mniejszychmiejscowości.

Pomysł ten należy potraktować jako niefacho-wy, nieprzemyślany, oraz jako przedsięwzięcie ry-zykowne i wysoce kosztowne, a z punktu zdrowot-nego niedopuszczalne.

Z pozostałych trzech ujęć wyłączyć musimyrównież ujęcie gj szybu „Matylda" w Kątach podChrzanowem, które z wyliczonych iujęć może mia-łoby naljwięce'j szans powodzenia z powodu kilku-nastoletnielj 'obserwacji jego wydajności. Znacznaodległość tego ujęcia od obszaru zaopatrywania,oraz okoliczności, że woda z kopalni Matyldaw swym składzie posiada za wiele kwasu siarko-wego i za wysoki stopień twardości (39 stopni nie-mieckich), wyklucza woigóle możność użytkowaniajej do celów gospodarstwa domowego i do celówp r z emy sł owych.

P o zbadaniu przydatności objętych wykazemujęć wodnych, możemy zająć się ibliżelj pozostałe-

mi .ujęciami, t. j . d1) szybem „Brzezinka" pod My-słowicami, oraz f) szybem w Jaworznie, którychłączna wydajność stanowi 42 400 ms wody dzien-nie, Ilość ta odpowiada mniej więcej ilości pierw-szego stadjum rozbudowy wodociągu rządowego,zatem oba te uijęcia weźmiemy do dalszego roz-ważania,i) K o s z t b u d o w y s z y b ó w w o d o c i ą -

g o w y € h k o n t nr p ir O' j e k t u.Koszt założenia szyibu wedteg 'oibliczeń autora

i d j się;

°) Dr. Ing. Behaghel: Der Wasserverbratich und Was-serbedarf im polnisch-oberschlesischen Industriebezirk —Zeitschr. Oberschl, Berg. — umd Huttemm. Ver. ZeszytNr. 9/il'O — 1924 r,

w Brzezince na 800 000 zł. w złocie, czyli ok. 1 440 000 zł. obieg.w Jaworznie na 800 000 zł. w złocie „ „ 1440 000 , „budynki i inne urządzenia pomocnicze ,, ,, 260 000 „ „Koszt rurociągu ok, 10 km długości po

120 zł. za m h. (zwiększenie długo-ści rurociągu tłocznego z powodurozrzucenia ujęć wodnych) 1200 000 „ „

Razem . 4 340 000 zł. obieg,W powyżiszeim zestawieniu kosztów wzięliśmy

pold uwagę jedynie dbljekty najgłównieijsze, a wy-nikła, kwota dorównywa całkowicie kosztom zało-żenia ujęcia w o d n e j wodociągu państwowego7),wolbec czegTo możemy jeisacze na korzyść kontepro-jektu przyjąć, że koszta założenia ująć obu wodo-ciągów mniej więcej będą się wyrównywały. Resz-ta uriządzeń wodociągowych, jak rurociąg główny,zbiorniki, są w obu rozwiąza-niacih wspólne,

Po tem założeniu, .przystąpimy do ustaleniarentowności i ceny jednostkowej 'za wodę,

2) K o s z t a e k s p 1 o a t a c \) ii r e n t o w n o ś ć .

Przy kalkulacji ceny 'jednostkowej dla szy-bów wodociągowych, widzimy odrazu w porówna-niu 'Z wodociągiem państwowym, że do kosztówamortyzacji i oprocentowania kapitału, zużyciaprądu, kosiztów robocizny i administraciji, dochodządodatkowo koszta pompowania wody z głębi na po-wierzchnię zieimi, I tafk w szybie Brzezinka — jaksam aułor podaje — trzeba będzie dźwigać wodęna wysokość 200 m, zaś w Jaworznie — 120 m. Sąto zatem koszta dla -samego życia wodociągu zu-pełnie zlby taczne, a ize względu na wzrost kon,sumip-cji wody wysoce szkodliwe, zaś dla odbiorców wo-dy przynoszące straty materjallne,

'Rentowność zateim wodociągu o ujęciach szy-bowy-dh w staaimfcu do wodociąjgu państwowego,może być utrzymaną jedynie przez pobieranie wyż-szych opłat za wodę, co nie 'leży w interesie spo-żywców, ani adirowotności luidiioścd.

Koszt pompowania, wzgilędniie straty z tegopowodu wynikłe parzy iszyibie w Brzezince, wobecnieznacznie się (różniących wysokości terenowychz ujęciem z Białej Przemszy, wynoszą około 7850kWh (14 400 >< 200 = 2 880 000 000 kgm dzien-nie) , zaś z uwzględnieniem dodatkowych stratw przewodach conaijmnieij ofcrąigło 8600 kWh. Za-tem dzienna strata rzeczywista w gotówce, przypoprzednio przyjęteij cenie 6 gr, za kWh i przyminimum wydajności 'ujęcia 'szybu w Brzezince14 400 ma, wyniesie okrągło 470 zł,, zaś przy wy-dajności mafcsymallnelj tego uijęcia 16 000 m3, z u-wziględnienieim 'dodatkowych istrat, otrzymamy 9600kWh, co równa .się stracie zł. 576 dziennie. Powyż-szy stały wydatek, przeliczony na olkre's roczny,

7) ,Z obliczonych 10 m-iUjonów złotych kosztów -wodo-ciągu -państwowego przypada na rurociąg główny około 60%,a na urziąid'zenia uljęicia, KUlrowanie 5 ;maga'zynowaini2 oiko-io 40%,

80 PRZEGLĄD TECHNICZNY

wyniesie dla te'go ujęcia, względnie dla odbiorców,166 440 zł., względnie 210 140 zł. oib.

Z obliczenia tego wynika, żo 'dla podniesienia1 m' wody na wysokość 200 m zu!Żyj>e się 'teore-tycznie śreldnio 0,59 kWh, co obciąży każdy m"' -wo-dy przy powyiższeij (kalkulacji kwotą 3,54 gr.

Wobec tych danych, cena jednostkowa wodyz szybu Brzezinka kaJlfculluje się, przy uwzględnie-niu obliczonej ijnilż ceny lj« dncmtikowej dla wodo-ciągu państwowego, na 16 *j- 3,54 = 19,54 gr.,czyli o 22% drożej aniżeli dla wodociągu państwo-wego 8 ] ,

Podobne stałe straty, ilecz nieco niższe, da-dzą isoą obliczyć i przy szybie w Jaworznie i wy-niosą, przy uwzględnieniu różnic terenowych obuujęć wodnych (dcldatkowa wysokość pompowaniawody oik, 60 m, przy. użyciu średnio 0,4 kWh nam:)) 2,4 gr. na 1 ;n!1 wody, Cena wody z ujęciaw Jaworznie wyniosłaby zatem minimum 16 +2,4 = 18,40 gr, za m!\ co czyni ją stale o 15% droż-szą od wody z Białej Przemszy,

Stosownie ido .założeń dla projektowanego wo-dociągu państwoiweigo, przy dzienne)} produkcji38 000 m", wyniosą te straty w Jaworznie efek-tywnie (po odjęciu jaiż 14 400 względnie 16 000m3) 22 000 X 2,4 = 528 z'ł, diziennie, czyli razemz poprze dniemi 576 -+- 528 = 1104 zł.

Jeżeli do tych strat idodarciy ij esacze straty po-wstałe wskutek oporów w rurociągach tłoczonych,idących od obu uljęć wodnych, a wydłużającychgłówny rurociąg projektu państwowego jak wspom-niano c 10 km, rto możemy be,z żadnej iluaji przy-jąć, ż e d z i e n n e d o d a t ik o w e s t r a t yp r z y z b u d o w a n i u w o d o c i ą ig ów s z y-b o w y c h w p o r ó w n a n i u .z- w o d> o c i ą-g i e m z B. P r z e m s z y w y n i o s ą n a j -m n i e j 1200 z i,, c o r o <c z n i c d a ł o b y o-k r ą ig ł o 440 000 z ł, ,s t r a t y id l a o d !b i o r-c ó w w o d y , (Kwota ta slkapitalizowana na 6%po 10 latach stanowi wartość ołcrągło 788 000 zł,).

Wobec powyższego wyniku zapytać naileży,jakie irozwiązanie zagadnienia wodociąjgoweigo le-ży w interesie społecznym, a 'jafeie w prywatnym?Czy to, któire daje drCższą wodę łudnciści, o nie-wiadomym db dnia (dzisiejszego sikładzie chemicz-nym i wartości pod wziględem zdrowotnym, czyto kitóre, .przez zaltóładanie, w inyiśl obowiązuiją-cydh uistaw, terenów ochronnych dla zabezpiecze-nia ujęć wodnydh przed zanikiem i zanieczyszcza-niem wody, powodowałoby •ograniczenia i utrud-nienia rozwoju górnictwa fl), czy wreszcie to, któ-re uważając wodociągi za instytucje o charakte-rze społeczno-kułturailnym, dąży do uniezależnie-nia ich od wszelkich wpływów czynników ubocz-nych?

Powyższe pytania pozostawiamy dc rozstrzyg-nięcia tym czynnikom., którym zależy na >tem, bysprawa zaopatrzenia w wodę O, Śląska, jak i Za-

8) Dr, K o w a l s k i —-wedtuig roziprawy mnieszczone]•w Zt, d. O Sck, B, u. H.-V«rdans, izeszyt N.r. 7 z 1926 r., p.i, „PTOij.elkt flir Wasserlbeschaiffusng nud1 fiir ciem Baru einesWasserhetie-wefkes im Gieb.iete der Neu Pszcmsza Grube•bet Brzezimka zurm Zwedfce -der Nutzumź idbroh ><3ic Was-ser-'lei'tun,g ides Kreises Katowice" cblicza loco abiornik piotażo-ny TV nieiznacizne']' odileigloiści iod' ujęcia "wwdnego na 12 gro-•szy w złocie, t, ej. .ofcoło 20 groszy oibiegowych.

°) Teren oebroniny 'wodociągu poywia'to~we,j|o Rozal'jauniemożliwia rozbiudowię sąsiedniago kopaJJniotwa aia Górn.Śląsfcu,, zaś (braik te>goź terenu po stronie (byiże'j Kongresówkipowoduje powolny zanik wydajności liljęcia lwodinisigo.

głębia Dąbrowskiego, zostaiła nareszcie załatwionadecydująco i nie była co pewien okres czasu roz-trząsana od podstaw,3) B e z p i e c z e ń s t w o r u c h u w o d o c i ą-

g ó w :S z y ib o w y c h.Zagadnienie bezpieczeństwa ruchu w wodo-

ciąigaic-h szybowych omówimy krótko z 'tego wzglą-du, iiż tu ni&ma chyba żaldnych złudzeń i wątpli-wości, że zachowanie przepisów noirmuijących wa-runki 'bezpieczeństwa dla zdrowia, życia i pracyjest znacznie utrudnione, nawet przy najstaran-nie'jszyoh zabiegach organów kierowniczych i nad-zorczych.

Zależność od zjazdu wgłąb do ujęcia i ha-li maszyn, niebezpieczeństwo zakażenia wodyprzez ściągnięcie lub wdarcie się okolicznych brud-nych wód 'kopalnianych, zanik wody przez pod-kopanie się sąsiednich kopalń, przedostawanie sięszcizelinaimi zanieczyszczonych wód powierzchnio-wych, a naldto .groźba zailania, względnie wtargnię-cia wody, ibęjdącej pod wysokiem ciśnieniem (w szy-bie Birzezimka 20 ał) do hali maszyn, czynią ruchwodociągowy nienormalnym, kosztownym, a przy-tem i niepewnym, Musimy zwrócić również uwagęi na to, że prizy rozwiązaniu zapomocą wodocią-gów szybowych, wykonywanie kontroli eiksploata-oji, jalkoteiż i innych koniecznych czynności, jesti- powodu rozrzucenia szybów wodociągowych zna-cznie utrudnione i kosztowne.

Te piętrzące -się niepewności dla wodociągóww krajach o zwartym i wysoko rozwiniętym prze-myśle hutniczym spowodowały ucieczkę specjali-stów wodociągowców od ujęć wód głębinowychi zwrócenie isię do wód powierzchniowych, na colicznych dowodów dostarcza nam naprzykładZagłębie Rulbry, gdzie dla .zaopatrzenia ludnościw wodę użyto do r. 1912 wód powierzchniowychz. 11 przegród dolin, wykonanych kasztem39 087 000 Mik. :l°) Również ustawodawstwo nie-mieckie, troszcząc isię o ludność i chcąc niezawod-nie zabezpieczyć sprawę wodociągów, wydało osob-ne ustawy, popierające w wysokiej mierze dążnośćspołeczeństwa do rozfauldowy podobnych wodo-ciągów, „ . ,

Zakończenie.Podając krytyczny pogląd i wskazując szki-

cowo na charakterystyczne różnice, jakie zachodząw rozwiązaniu zagadnienia wodociągowego w kon-cepcji państwowej i według inicjatywy prywatnej,podnieść musimy 'jeszcze ujmowanie 'sprawy wo-dociągów na terenie G. Śląisika przez t. zw. Komi-tet dla spraw wodociągowych, powołany ponowniedo życia w r. 1922 przez Województwo Śląskiei oddany pod. przewodnictwo Górnośląskiego' Zwią-zku Przemysłowców Górniczo - Hutniczych (Berg-und Hiittenmannischer Verein w Katowicach),

Na posiedzeniach tego Komitetu, przy rozpa-Irywanioi szeregu rozmaitych projektów wodocią-gów na G, Śląsku podnoszono, (na co zresztą wska-zywano już za czasów niemieckich) dobroć wodyz rzeki Białelj Przeimszy i szczeigólltoiejszą jej zdat-no ść do- -celów przemysłowych z powodu jej nis-kiej twardości (twardość ogólna 10,02° niemiec-kiclh). Gdy jeidnalk ukazał się projekt wodociąguz Białej Pirzelmiszy i zlbliża się jego realizacja, u-

l u) Dr. lag. A. H e l i m a n n , Nieuzeiitliicihe Wasser-yersc-rgung in Gegemden starkea- Bevolikerunigs-Ain,hau£iinlgvtt Deiutschlanid.

Ns 5 PRZEGLĄD TECHNICZNY 81

ważą przewodnictwo 'Wspomnianego' Komitetu, żerozwiązania sprawy zaopatrzenia G, Śląska w wo-dę winno się szukać na drodze tańszeij, zużytko-wu>jąe jeszcze inne uljęcia wóld1 znajdujące się naG. .Śląsku, względnie powiększając produkcję ist-niejących wodociągów szybowych.

Stanowisko' to stoi w sprzeczności ze stanowi-skiem znanych specjalistów wodociągowców, az naszej strony uznać musimy je za przeciwne dą-żeniom .przyszłych odbiorców wody, chcących miećjak najtańszą i jak najlepszą wddę.

Przez iprorwizorja 1 łataninę nie usunie się ra-dykalkue stałej bolączki na G. Śląiskiu, objawiającejsię w chronicznym braku wody.

W końcu, wspomnieć musimy i o tem, że w po-lemice i w pracy tej oraz zabiegach około Uwałegozaopatrzenia G. Śląisika i Zagłębia Dąbrowskiegow wodę nie wzięli wcatłe udziału ci, którzy powin-ni w teij sprawie poisiadać ostatnie i decydującesłowo, mianowicie lelkairze hyigjeniści i bakteriolo-dzy. Jest rzeczą konieczną, by nasze władze sa-nitarne, którym powierzono opiekę nad zdrowiempublicznem, oiaz i inne czynniki społeczne, zainte-resowały isię bliiie1] tą sprawą, rozciągnęły praw-dziwą kontrolę nad woldą wodociągową, którą obec-nie na Górnym Śląsku pijemy, i tą wodą, którą za-mierzają nam dać d!o picia aiurtoroiwie i zwolennicyprojektu 'budowy wodociągów szybowych.

Sz l i fowanie b e z u c h w y t o w e . 1

Szlifierki bezuchwytowe 2) zaczynają odgrywaćwielką rolę w wykończaniu przedmiotów ma-sowej produkcji o kształtach walcowych. Wy-

dajność ich znacznie przewyższa zwykłe szlifierki^gdzie przedmiot centruje się w kłach maszyny, natarczy lub w specjalnych uchwytach.

Schemat szlifierki hezuchwytowej podaje rys. 1.Dwie tarcze szlifierskie, ustawione naprzeciw sie-bie, mają różne prędkości obwodowe; t a r c z a r o-b o c z ą (szlifująca] porusza się z normalną pręd-kością obwodową, np, 1600 — 1800 mlmin, a wolniejobracająca się t a r c z a p o s u w o w a ma pręd-kość obwodową taką, yalk. przedmiot obrabiany, za-

, Rys- 1.Schemat szlifowania bezuchwytowego.

leżnie od średnicy, długości ora;z materijału przed-miotu. Obie tarcze obracają się w przeciwnychkierunkach; przedmiot, umieszczony między niemina oparciu i dotykający obu tarcz, obraca się polddziałaniem tarcia. Jeżeliby obie tarcze miały jedna-kową prędkość obwodową, przedmiot obratallby się,jak koiło p.rz€ikładłni, bez żadnego 'szlifowania. Z po-'wodu różnicy prędkości obwodowiej, następuje śliz-ganie się powierzchni przedmiotu po obwodzie tar-czy szlifującej. Szlifowanie bezuchwytowe polegazasadniczo na tem, że tarcie spoczynkowe 'jest więk-sze, niż tarcie ruchowe, Z tego powodiu przedmiotbędzie posiadał taiką .szybkość obwodową, jak tar-cza posuwowa. Talk więc, przedmiot walcowy poru-sza się między dwiema tarczaimi o różnycia prędko-ściateh na obwodach, ale jelst obracany z szybkością

'jStraszcz. odczytu wygłoszonego w New-Haven na W ystawie Obrabiarek przez p. W. T. Peets'a ze Stów, Amcr,IMŻ. Mech. Pałrz M e •c'h aaii; c a 1 E n g i n e e r i n g , vol,47, Nr. 9 i 11.

2) amg. „,o®in t * r d •»»»",

tarczy wolniejszej, jak gdyby z nią był zazębio-ny, zaś przez nacisk tarczy szlifującej jest przy-trzymywany na oparciu, s)

Jeżeli osie obu tarcz są równołeigłe do siebie,to poza ruic-hem obrotowym walec nie będzie po-siadał żadnego rudhu wz-ględneigo w stosunku dotarcz. Jeżeli zaiś oś tarczy posuwowej ustawi się

pod kątem do osi tarczy szli-fującej, to przedmiot otrzymaruch wzdłuż swej osi i za każ-dym obrotem przesunie siępod tarczą o pewną długość.Wielkość tego posuwu mo-żna regulować, zmieniając kąt a(rys. 2).

i

Zależnie więc od ustawie- i. _»nia tarcz względem siebie, ma- T"~ ^my 2 rodzaje szlifowania bez- / /uchwytowego.

M Tarcza

•Aposuwowa

^Tarcza\szlifującq

I obr

Rys. 2.Ustawienie tarczy po-suwowej (wzgl. kie-rowniczej). Posuw =icDw sin a, gdzie n—liczba obrotów tarczyposuwowej na min.

1, Ustawiając osie tarczrównolegle, szlifuje się przed-miot bez przesuwania gowzdłuż. Ten sposób stosuje siędo przedmiotów o dwu lubwięcej średnicach, do śrubz łbami i t, p. Jest to szl i fo-w a n i e w g ł ę b n e ,

2. Ustawiając osie tarcz pod kątem, nadaje sięprzedmiotowi luch obrotowo-posuwisty. Jest tos z l i f o w a n i e p o s u w a e .

W tym ostatnim wypadku tancza posuwowanie posiada ruchiu najprzód i wstecz, oprócz tegoniewielkiego iprzesiunięjcid, które jeist niezbędnez powodu zużywania >się obwodu tąirczy,

Zalety szliiowamia bezuchwytowego.1, Główną zaletą szlifowania bezuchswytowe-

go po'suwneig'o jest c i ą g ł o ś ć obróbki, Cały czasbieigu maszyny jes>t zulżyty na szilifowanie, w prze-ciwieńlstwie do zwykłego tyipu sizlifieirek, gdzie du-żo czasu łiraci ®łę na zalkładanie, centrowanie izdejmowanie przedimiotu po obróbce,

SJ Takie otiljaśjiienie zasady szlifowania bezuchwyto-g spotkało się "w .dalszej dyskusji-ze sprzeci-wiami, Ściśle

naukowego maiteiaatycizneigp objaśnienia tego zjawfeka do-lychczas i

82 PRZEGLĄD TECHNICZN Y 1927

2, N a 'd d a t e !k na obróbkę może być tu zna-cznie m n i e j s z y z powodu uniknięcia błędów,jakie zachodzą przy centrowaniu,

3, Przedmiot jest l e p i e j p o d p a r t y , coposiada szczególniejsze znaczenie przy długich,w stosunku do średnicy, przedmiotach,

4, G r a n i c e t o l e r a n c j i wymiarówprzedmiotu mogą tu być c i a ś n i e j s z e i wpra-wa robotnika nie jest niezbędna, gdylż nie zachodzątu błędy z powodu gry suportu w prowadnicach,zaciskach i t- p. (tarcza szlifująca pozostaje w miej-scu). Należy zwrócić uwagę, że to- szlifowanie zdej-muje nadmiar materjalu ze średnicy, a nie z pro-mienia, więc błąd z powodu zużywania się tarczyw czasie szlifowania jest tu 2 razy mniejszy (w po-równaniu ze szlifowaniem z centrowaniem),

5, MeohaTiizim jest b. p t o s t e >j k o n s t r u -k c j i, gdyż całeon jeigo zadaniem jest obracaniedwu tarcz szlifieirskicih, utrzymanie maszyny jestwięc mał'o kosztowne. Również o h s ł u g a nie wy-maga robotnika wykwalifikowanego', jelst więc t a -n i a.

6, Odpada centrowanie przedmiotu,

G r a n i c e s t o s o w a l n o ś c i . s z l i f o w a n i ab e ż u c h w y t o w e g o ,

1, Koszt przygotowania maszyny na dany wy-miar opłaca się tylko przy produkcji m a s o w e j .

2, Zastosowanie szlifierek bezuchwytowych o-granicza się do przedmiotów o prostym kształciew a l c o w y m , , przy szlifowaniu postiwowem, i dokształtu o j e d n e j lub d w u różnych średni-cach — przy szlifowaniu wgłęlbnem.

3, Szlifowanie bezuohwytowc n i e d a j e po-wierzchni zewnętrznej w sip ó ł ś r o dlk o w e jz otworem przy obróbce tulejek i t, p. Również na-leży unikać spłaszczeń, kanałów i t, p. na powierz-chni szlif owaneij.

4, Bardzo dokładną o k r ą.gł o> ś ć (t. j .wgranicach 0,0025 mm) jest t r u d n i e j osiągnąć,niż na szlifierkach zwykłych.

Pomimo tych ograniczeń, w produkcji maszynjest bardzo wiele części, których proste kształtypozwaJlają na rozległe stosowanie tej metody szli-fowania.

Obtaczanie tarcz szlłiierskich.Przy szlifowaniu posu!wne.m przetaczanie tar-

czy posuwowej jest waiżwiejsze, niż tarczy szlifują-cej. Poinieważ oś tarczy jeist Ustawiana pod kątemdo przedmiotu, więc obwód tańczy musi być oszli-fowany pod tym samym kątem. Najprościej możnato wykonać przez odjęcie oparcia dla pirzedimiotui założenie na jego mie<jsce suwaka, przesuwające-go się po tej samej prostej linji, z zamocowanymdjamentem na wysolkości punktu styczności przed-miotu z tarczą posuwową. Gdy w tein położeniudjament przesunie się 'przed tarczą, obwód tarczyotrzyma powierzchnię, która później zetknie sięz przedmiotem na całej swej tworzącej. Suwak zdiamentem można ustawić również w dowolnympunkcie olbwodu i odchyliwszy go o taki sam kąt,o jaki jest oddhylona tarcza, .obtoczyć jej powierz-chnię powyżej lub poniżej osi, zależnie od położe-nia punktu styczności tarczy z przedmiotem,

Tarczę szlifującą obtacza się równolegle dotarczy posuwowej,

Szlifowanie posuwne,P r o w a d ż e n i e p r z e d cm; j o t u.

Dla wprowadzenia przedmiotu między tarczei prowadzenia go w dokładnym kierunku koniecznesą prowadnice. Są to najczęściej równoleigte listwyze stali hartowanej. Tworzą one podparcie dla koń-ców przedmiotu, wystających poza tarcze, Musząbyć łatwo nastaiwialne i posiadać dość czułą regu-lację, Przeidmiot nie może być zbytnio1 ściśniętyprzy wejściu i wyjściu z pomiędzy tarcz, gdyż ina-czej na (końcacih będzie .miał kształt stożkowy, Zbytluźno też nie może być ujęty, gdyż nie będzie miałprostej osi.

Z a g a d n i e n i e o k r ą g ł o ś c i .W pewnycih warunkach, ze szlifierki bezuchwy-

towej nioże wyjść przedmiot nieokrągly, aczkolwiekprzy pomiarach wykalże w kaiżdem miejscu jedna-kową średnicę. Zdarzy się to w tym wypadku, je-żeli przedmiot kształtu eliptycznego w stanie suro-wym, ustawiony na oparciu piaskiem, znajdzie sięw takiem położeniu, że środki tarcz i środek przed-miotu będą na jednej prostej (rys, 1), W tym wy-padku wgłębienie na powierzchni przedmiotu postionie tarczy posuwowej spowoduje utworzeniesię wzniesienia po stronie tarczy szlifującej, a więcpo stronie średnicowo przeciwnej. Zwykle w tychwarunkach przedmiot otrzyma kształt trójkątny,który pozostaje pomimo najdłuższego szlifowania.Mierzony przymiarem albo sprawdzianem, wykażeśrednicą wszędzie jednakowo dobrą, dopiero po-miarem w pryzmatycznych przyrządach kształtu Vmożna stwierdzić, że przedmiot ,nie jest okrągły,

Jeżeli'jednak oś przedmiotu umieścimy wyżejod osi tarcz i oparcie przedmiotu damy ścięte podkątem. 45" (rys. 3), wteidy początkowa nieokrągłość

Rys. 3.Schemat ustawienia przy szlifowaniu mającem na celu

zaokrąglenie przedmiotu o przekroju nieokrągłym

przedmiotu zostanie usunięta przez szlifowanie.Wipłynie na to przedewiszyctkiem fakt, że punktystyku z tarczami nie leżą na jednej średnicy przed-miotu i płaskie miejsce po jednej stronie nie wywo-ła wyniosłości na przeciwnej, W tym wypadku maznaczenie również bliskość piuniktiu podparcia przed-miotu do tarczy szlifującej. Dokładne objaśnieniamatematyczne te$o zjawiska nie istnieije jeszcze,tem niemniej faktem jest, że zwykła handlowa stalokrągła może być oszlifowana z dokładnością okrą-głości do 0,0025 mm, a średnicy —0,005 mm, lubnawet mniej. Najważniejszą rzeczą dla osiągnięciapowodzenia je'st tu właściwe ustawienie oparcia,Oparcie jest narażone na szybkie z;użycie i dlategomusi być wykonane ze stali hartowanej łulb stellitu,który okazał się materjąłem na'jodpowiedniejszym,

Ns 5 PRZEGLĄD TECHNICZNY 83

Batdzo ważne jest stosowanie takiego środkachłodzącego, który nie dopuiśeiłlby do rdzewieniapowierzchni oparcia, Dobre wyniki daije woda z do-mieszką 5% sody i 3% oliwy maszynowej. Wodachłodząca mitsi być .bardzo czysta, aby cząsteczkimetalu nie dostawały się na przedmiot i na opar-cie.W y id a j n o ś ć s z l i f o w a n i a p o s u w n e g o,

Wydajność oblróbki zależy od: 1) kąta ttsta-włanła tarczy posuwowej, 2) rodzaju i szybkościlarczy szlifującej, 3) grubości naddatku na oszlifo-wanie, 4) wymaganej dokładności obróbki', i 5)wymiarów i rodzaiju przedmiotu obrabianego-,

Z dotychczasowej praktyki ustalono, że tup,szlifowanie hartowanych wałków średnicy 6 —10 mm i długości 100 'do 400 mm, z dokładnością do0,0125 mm wykonywa się. z prędkością 3,5 do 4,5mjmin, przy jednorazowem przejściu przez maszy-nę o tarczy Nr. 100') i zdjęciu warstwy grubości0,02 — 0,025 mm; przepuszczając wałki jeszczeraz przez szlifierkę z tą samą szybkością, możnaosiągnąć dokładność w granicach 0,005 mm( ifc 0,0025 mm). Wydajność szlifierki jest więc2700 wałków 100 mm dłulg, na godzinę.

Szlifierki poisuwne mogą być p o z i o m e lubp i o n o w e , zależnie od tego, czy tarcze znajdu-ją się na jednej wysokości obok siebie, czy jednanad 'drugą. Szlifierki pionowe zdają się mieć niecolepszą wydajność niż poziome, zwłaszcza przyszlifowaniu przedmiotów wąskich o du!że:j średni-cy. Na rysi. 4 widzimy .szlifowanie szczęk hamul-cowych •samochodowych o średn. 200 mm i szerok,25 mm0). Naddatek na oszlifowanie, który wyno-si tu do 0,8 mm zbiera się w 2 przejściach przezmaiszynę, Dokładność wykonania mieści się w gra-iiicadh 0,05 mm. Oszczędność na kosztach obrób-ki przez wprowadzenie szlifierek bezuchwytowychdo obróbki tych szczęk wyniosła 70%,

Rys. 4.Szlifowanie klocków hamulcowych.

Szlifierka typu pionowego.

Innym przykładem baardzo korzystnego zasto-sowania szlifowania bezuchwytowego jest wykań-czanie iłokóiw ciągówdk0) (rys, 5), Niewielka gru-bość ścianek — 1,14 mm (0,045") w najcieńszemmiejscu — 'jest przyczyną odkształceń tłoka podwpływem zacisków uchwytu na szlifierce z cemtro-

*1 Numeracja amerykańska.5) Si'nger MasnoiiEacturing Co,o] Ford Motor Co. ,. '•

waniem, Pr,zy bezucihwytowem szlifowaniu, trud-ność ta odpada i można otrzymać mniejszym ko-sztem większą dokładność (dawniej ± 0,05 mm,obecnie + 0,0125 mm). Na szlifierki bezuchwyto-we przychodzą tłoki jtuż zigrufasza oszlifowane nazwykłych 'szlifierkach; w pierwszem iprz-ejściuprzez szlifierki zdejmuje się 0,075 mm, w dru-giem — 0,025 mm. Tarcza szlifująca, o wymiarach

Rys. 5.Szlifowanie tioków^silników do ciągówek -(grubość ścianki

tłoka 1,14 mm). Szlifierka typu poziomego.

500X100X230 mm, wystarcza na 50 dni i jest obta-czana 4 razy w ciąjgu 24 godzin pracy,

Przykładem, jak wielkie oszczędności możnaosiągnąć stosując szlifierki bezuchwytowe, możesłużyć szlifowanie czopów tłokowych u Forda,gdzie 3 maszyny posuwne za&tąpilły 11 daiwnychszlifierek z centrowaniem, Zgirubsza szlifowanieczopy o średnicy 35 mm są tu wykańczane z tole-rancją do 0,005 mm, w 5 operacjach. Za pierw-szem przejściem przez tarcze zbiera się 0,03 mm,

Rys. 6.Szlifowanie łebka kulowego na szlifierce bezuchwytowej

o tarczy odp. ukształtowanej.

za idiriugiem — 0,02, za trzeciem — 0,0175, zaczwartem •— 0,0075; razem około 0,0875. Tarczaposuwowa jest ustawiona pod kątem 3°; ftcąt tenwyznaczono doświadczalnie, jako najodpowied-niejszy. Tarcza posuwowa przy szlifowaniu po-su-wnem musi być szersza od tarczy szlifującej iwystawać o 50 mm z kalżd&j stromy, aby uniknąćutworzenia się. karbu lufo spłaszczenia na przed-miocie,

84 PRZEGLĄD TECHNICZNY 1927

Szlifowanie wgłąbne i kształtowe.

Szlifierki wgłębne różnią -się od -posuwnychtylko teim, że tarcza posuwowa zaopatrzona je'stw mechanizm umożliwiający odsuwanie i doisuwa-nie tarczy posuwowej do tarczy szlifującej. Tarczaposuwowa w tym wyipadlku nie daje posuwu, będąculs-tawiona pod kątem 0" do linji łączącej środkitarcz. Oparcie dla przedmiotu jest przystosowaniedo kształtu przedmiotu. Przebieg operacji jest fcunastępujący:

'Rys. 7.Przykłady przedmiotów oszlifowanych na szlifierkach

bezuchwyt owych.

Tarczę posuwową odciąga się ręcznie albo me-chanicznie na odpowiednią odległość, alby możnabyło założyć przedmiot na oparcie pomiędzy tar-cze. Przedmiot w tem położeniu nie dotyka się dotarczy szlifująceij. Następnie zlbUiża się tarczę po-suwową do przedmiotu i przeisuwa się go po po-chylłejj powierzchni oparcia aż da zetknięcia się2^tarczą szlifującą, (rys. 6), Po skończonej opera-cji odciąga się tarczę wstecz i przedmiot zostajewyrzucony przez specjalny mechanizm lub spadasam na dół przez szczelinę między oparciem atarczą posuwową, skąd zoistaje .usunięty daleij.Przy masowej ciągłej produkcji są stosowane spe-cjalne urządzenia zasilające, talk że po odciągnię-ciu tarczy przedmiot automatycznie dostaje się naoparcie. Tarcza szlifująca i posuwowa są tu jed-nakowej szerokości.

Przez stosowanie tarcz szliiieoskich specjalnieprofilowanych, szerokości 200 mm i więcelj, różno-rodność robót, jakie można wykonać na szlifier-kach wgłębnych,^ znacznie się zwięikisza. Przy po-mocy tarcz profilowanych można wykonywać po-wierzchnie stożkowe, kuliste oraz najrozmaitszepowierzchnie obrotowe.

Oczywiście wielkiej ważności wtedy nabierazagadnienie przetaczania tarczy szlifierskie1) na żą-dany profil. Przykład szlifowania profilowego namaszynie bezuchwytowej przedstawia rys. 6.

O dobrej pracy na szlifierkach wgłębnych de-cydulją te same czynniki, które mają wpływ naszlifowanie posuwne (ipatrz wyżej). Ustawieniemaszyny jest o tyle prostsze, że tarczy posuwoweijnie ustawia się ipod kątem do osi przedmiotu.1 w tym wypadku ustawienie osi przedmiotu po-wyżej linji łączącej środki tarcz i stosowanie opar-cia pochylotgo jes<t ze względu na dokładną okrą-głość niezbędnie, z powodów poprzednio wyfusz-czonych.

Rozwóij 'konstrukcji szlifierek bezuchwyto-wych idzie w kieranfeii stosowania znacznie gruib-szydh wrzecion niż nomialne i większych łożysk,obficie smarowanych, ułatwiania dostępu do tarcz,.stosowania si'lnikóiw o wielkiej mocy i szczególniestarannego oczyszczania płynu chłoidzącegu cd za-nieczyiszczea,

Dobór anaterjału na tarcze, odpowiedniego dorodzaju roboty, jest zaigadneiniem bardzo ważnem,któremu wytwórnie tarcz szlifieirskich poświęcająwiele czasu i środków, Liczne próby i długotrwałebadania pozwoliły na osiągnięcie już bardzo po-walżnych wyników, tak że trwałość tarcz za zuży-cie została w niektórych wypadkach powiększonadziesięciokrotnie,7)

Wydajność tarcz szlifierskich zależy nie tylkood ich malerjału, lecz w znaczne!) mierze i od ichszybkości i doskonałości wyważenia, oraz od so-lidności maszyny i fundamentów.

Szlifowanie bezuchwytowe oczekuje jeszczeopracowania teoretycznego*, które pozwoliłoby naokreślenie najlepszego stosunku nacisku normal-nego do stycznego tarczy szlifującej i t. p, czyn-ników, mających wpływ na wydajność i dokład-ność szlifowania. Dopiero teor'ja pozwoli na usta-lenie zaikresu stosowania szlifowania bez uchwyto-wego; jednali wyniki dotychczasowe pozwalająjuż dzisiaj rokować temu 'Sposobowi wielkie powo-dzenie.

Na rys, 7 widzimy przedmioty obrabiane naszlifierkach beżu chwytowych w Siinger Manufac-turing Co. Inż. Z. D.

Nowe wydawnictwa.Die Automobiltreibmiltel des In- und Auslandes. Dr. E d -

w i n S e d l a c z e l k . Str, 247, Wyd. J, Sprintfer. Berlinl-9i27. Cena RM, 14.40.

Die Absteckunj! yon GleisbojSen. aus Evolventenunterschie •den, M a x Ii 6 f e r. Str. 9S z 68 rys, i 7 taiMicami wy-kresów, J. Spdmger, Berlin, 1907. Cena RM. 9,60,

Der neiueitliche Aufzwg mit Treibscheibenantrieb. Charaik-teirisieruin>g, Theorie, Normmmg, iDłpl.-Ing, F. H y m a n si Dip].-I:ng, A, V, H e l l b o r a , Str, 156 ze 107 rys,J. Spriniger. Be.rliin, 1927. Cma iRiM. 15.90

Zur Sicherhcit des Dampikesselbetriebes. Praca zfbiorcwa•wydana przez Stów. Właiścicidi wiel'kioh kotłów., Str. 189(4UJ z 311 świetnie wylkonaaemi ryisunkaimi i mikrofo'to-•griafjami, J, Sprinter, Bierliim, 1927, Cena RM, 23,50

Transmissionen. DinlbuA 6. K u r t H e n t s c l i e l . Wyd,2-gie, -uzupełnione Str, 1«3 z 92 rys, i tablicami anonmal.Wyd. Beuth-Verlag. Berlin, 1Q26.

Les machines asynchrones a. chaitips tournants a bague eta collecteur. Theorie generale et alpiplications. R. Lauiig-J o i s , przedni. D, Berihelota, ezł, Ak. Wyd. Dunod, Pa-ryż, 1926,

7) Ford' Motar Co,

PRZEGLĄD TECHNICZNY Tom LXV (1927). TABELA IV.

Plan ogólnyprzebudowy i rozwoju

węzła kolejowego warszawskiego

Linje istniejące

i«» Linjt projektowane obecnie

-'.r. Linje możliwego rozwoju węzła w dalszej przysztoici

Rys. 1. Do artykułu p. t. „Przebudowa węzła kolejowego w Warszawie, jej cel, zakres robót i koszta."

Ks 5 PRZEGLĄD TECHNICZNY 85

Przebudowa węzła kolejowego w Warszawie,jej cel, zakres robót i koszta.

W czasie inflacji, a następnie sanacji finansowej, Skarb Państwa nie mógł wyznaczać na prze-budową kolejowego wązła warszawskiego kredytów, umożliwiających prowadzenie robót w tempiewtaściwem ich rodzajowi i rozmiarom.

Skutkiem tego, przebudowa weszła w okres przewlekły, sprzyjający osłabienia ogólnego zain-teresowania się losami tego tak ważnego dla stolicy i całej sieci kolejowej polskiej przedsięwzięcia.

W kołach miarodajnych rzecz jednak nie uległa zaniedbaniu. Kredyty, jakkolwiek ograniczone,są wyznaczane corocznie, a ostatnio grupa poważniejszych przedsiębiorców budowlanych rozwinęła nie-pozbawione pomyślnych widoków zabiegi o uzyskanie pożyczki zagranicznej, któraby umożliwiła imzaproponowanie kolei ukończenia robót na warunkach dogodnego kredytu.

W tym stanie rzeczy, uważamy za wskazane przypomnienie naszym czytelnikom rysów za-sadniczych projektu na podstawie danych urzędowych.

Redakcja.

Przebudowa węzła kolejowego w Warszawie-1)ma na celu usunięcie przeszkód w ruchu osobowymi towarowym, wynikających z połączenia sieci kole-jowych lewego i prawego brzegu Wisły w Warsza-wie jednym tylko mostem i z nieodpowiedniego sta-nu dworców i stacyj ładunkowych oraz technicz-nych stacyj postojowych i rozrządowych.

Całkowite wyczerpanie zdolności przepustowejłiriji Obwodowej, z jedynym mostem przez Wisłę,powoduje przetrzymywanie pociągów towarowychw Węźle i przedłuża postój wagonów. Stąd wyni-kają w Tttdb.ll towarowym dulże straty, wskutek nie-odpowiedniego wyzyskania taboru, w ruchu zaś o-sobowym uniemożliwione jest wprowadzenie ulep-szeń w rozkładzie jazdy pociągów,

Niedostateczne i nieodpowiednia urządzeniestacyj technicznych zwiększa jeszcze przestój wa-gonów, brak zaś odpowiednio urządzonych stacyjładunkowych powoduje straty zarówno dla drogiżelaznej, jdk i dla nadawców.

Czasowe, prymitywnie urządzone dworceosobowe nie dają podróżnym niezbędnych dogod-ności i nie odpowiadają wymaganiom stolicy pań-stwa.

Na przebudową węzła kolejowego Warszaw-skiego2) składaiją się następujące -urządzenia:

A. D l a r u c h u o s o b o w e g o :Czterotorowa linja średnicowa, przecinająca

miasto i rzekę Wisłę w kierunku zachodriio-wschod-nim, z dworcami ta-ańowemi: Zachodnim (Czyste)i Wschodnim (Praga) i Dworcem Głównym na te-rytorjum obecnej stacji Warszawa Główna.

Na Dworcu Zachodnim zbiegają się linje: Kra-kowska i Poznańska, Pociągi osobowe tych Mnijprzebiegają dalej całą lintję średnicową do DworcaWschodniego, na którym 'bieg ich kończy się i za-czyna. Na Dworcu Wschodnim zbiegają się linje;Gdańska, Wileńska, Brzeska i Lwowska, Pociągiosobowe tych linij przebiegaj ą# również całą lin je.średnicową do Dworca Zachodniego, na którym bi&gswój kończą i zaczynają.

W pobliżu dworca Zachodniego i Wschodniegoprojektowane są stacje techniczne do postoju, oczy-szczania i zestawiania składów pociąigów osobo-wych.

1} zarządzona Ustawą z dnia 19 lipca 1919 r, „O prze-budowie Węzła oKlejioweigp Wairszawsikieigo [Dz„ Praw,r, 1919, PM. 369).

a) Por. Prol. A. W a s i u t y ń s k i. Przebudowa Wę-zła Kolejowego Warszawskiego, P r z e g l , T e c h n , 1921,str, 239, 245, 269, 265. 305, 1922, str. 37.

Linja średnicowa przechodzi od dworca Zacho-dniego do dworca Głównego w otwartym wykopiena tarytor.jum kolejowem, zaś od tego dworca doul- Smolnej —• w tunelu pod Aleją Jerozolimskąi 3-go Maja, poczerń biegnie przez dolne miasto powiadukcie, przecina rzeką Wisłę mostem położonymo 400 m niżeij mostu Poniatowskiego i dalej po na-sypie wchodzi na Dworzec Wschodni, Na dworcachkrańcoYżych odbywać się będzie zmiana parowozówpociągowych na elektrowozy,

Na dworcu Głównym, pomieszczenia dla po-dróżnych, kasy biletowe i bagażowe będą położonena poziomie ulic, perony zaś i tory — o piętro niżej.

B. D l a r u c h u t o w a r o w e g o :Dwutorowa linja okalająca miasto od północy

(istniejąca linja obwodowa), z dwiema krańcowemistacjami technicznemi (<rozrządowemi), położonemipoza granicami miasta, i stacjami ładunkowemi:Sienna, Wola, Cytadela, Jagiellońska i Kawenczyń-ska w obrębie miasta,

Ruch towarowy, oddzielony od osobowego, od-bywać się będzie przez stacje .rozrządowe po linjiobwodowej, okalającej miasto,

Na stacji Cytadela od strony miasta i rzekiWisły będzie zbudowana Komora celna,

W ogólnym pilanie przebudowy, przewidzianomożność, dalszego rozwoju węzła kolejowego war-szawskiego w odleglejszej przyszłości, gdy, wsku-tek budowy nowych linij i zwiększenia sie ruchu,oizechodząca przez miasto jedna linja średnicowaosobowa i okatla-jąca je od północy jedna linja to-warowa nie będą w stanie ruchowi podołać. Urzą-dzenia, których możliwość plan przewiduje, są na-stępujące; f ' ; :

A. Dla ruchu osobowego: Linja średnicowa nalewym 'brzegu Wisły, przecinająca miasto w kierun-ku północno-ipołudniowym.

B Dla ruchu towarowego: rozszerzenie stacjirozrządowej północnej i nowa stacja rozrządowana południe od miasta-, oraz druga linja obwodowa,okalająca miasto od południa z odpowiedniemi sta-cjami ładunkowemi.

Nadto, poza obrębem miasta, linja odwodowazewnętrzna — w celu ułatwienia w węźle ruchu to-warowego przechodniego oraz dojścia nowych lifljikolejowych.

Całkowity zakres przebudowy węzła jest takwielki, że wymaga zarówno ze względów technicz-nych, jak i finansowych, podziału na odpowiednieokresy kolejne.

86 PRZEGLĄD TECHNICZNY 1927

Najpilniejsze jest nowe połączenie kolejowez mostem przez Wisłę w najkrótszym kierunku po-między dworcem Głównym a dworcami na prawymbrzegu Wisły; zapomocą linji średnicowej. Umożli-wia ono usunięcie ruchu osobowego z. istniejącej o-beonie linji obwodowej i przeznaczenie jej wyłącz-nie do ruchu towarowego, do czego się linja ta, zewziględu na połiofcżenie stacji ładunkowych, najle-piej nadaje.

Przeprowadzenie linji średnicowej i przenie-sienie na nią ruchu osobowego powoduje już samoprzez sie. wielkie ułatwienie .ruchu towarowego. Je-dnakże niezbędna jest ponadto przełmdowa i roz-szerzenie istniejących oraz urządzenie nowych sta-cyj ładunkowych i nowych stacyj rozrządowych.

Wynika stąd podział robót na dwie ser je, zktórydh pierwsza — obejmując przeważnie ruchosobowy •— dotyka ruchu towarowego tylko po-średnio, druga zaiś obejmuje roboty, dotyczące pra-wie wyłącznie ruchu towarowego.

Roboty pierwszej serji dzielą się na dwa okre-sy, z których:

P i e r w s z y obejmuje budowę linji średnico-wej na dwa tory z tralkcją elektryczną oraz budowęiprzfcważnej części nowego dworca Głównego;

D r u g i — budowę drugiej pary torów linjiśrednicowej, ukończenie dworca Głównego i wyko-nanie robót dla ruchu towarowego,

Druga serja robót obejmuje budowę 2-ch sta-cyj rozrządowych, po jednej na każdym brzegu Wi-sły, budowę i przebudowę stacyj ładunkowych i wy-kończenie całej przebudowy.

Wykonanie robót I- go okresu 'pierwszej serjiwymagać będzie jeszcze lal czterech; roboty 2-gookresu tejże serji i serji drugiej wymagać będziedwa razy po trzy łata, tak że całość przebudowymoże być obliczona na łat dziesięć,

Podział robót przebudowy węzła kolejowegowarszawskiego według seryj i okresów wykonania

oraz przybliżony koszt ich przedstawia się, jak na-stępuje:

Działy robót

1. Linja średnicowa od st.Czyste do st. Warsza-wa Wscl)-, oprócz mo-stu na Wiśle i dwor-ca głównego .

2. Most na rz. Wiśle .3. Dw. Warszawa GL4. Stacje linji średnico-

wej: Czyste, Warsza-wa Wscb. i Smolna

5. Stacje postojowe Szczę-śliwice i Grochów .

6. Trakcja elektryczna:elektrowozy, sygnali-zacja i urządzenia bez-pieczeństwa . ,

7. Stacje rozrządowe iładunkowe

8. Komora celna .9. Urządzenia dla po-

trzeb wojska. Drobneroboty. Wywłaszcze-nie

O g ó ł e m .

Serji

okres 1

t y s

8 1804 4207 300

2 800

4 400

5 500

4003 450

150038 0003)

1-a

okres 2

i ę e y

.6 6005 0003 900

1600

2 200

3 000

600—

50023 400

Sen. U-a

z ł o t y

2 500——

2 500

—

2 500

12 500

160021600

Suma:

c l i :

17 2809 420

11200

6 900

6 600

11050i

13 5003 450

3 60083 000

•'') Koszt ro'bó'1 1-go okresu I-e/j serji, pozostałych je-szcze do wykonania,

Rotboty odleglejszej przyszłości, tu wymienio-ne, nie wchodzą w zakres projektu przebudowy,wykonywanego obecnie,

Na załączonym rysunku są one oznaczone li-njami przerywaniemi.

PRZEGLĄD PISM TECHNICZNYCH.METALOZNAWSTWO.

Topienie i odlew magnezu.Magnez zyskuje, jak wiadomo, coraz większe znacze-

nie w budowie maszyn, z-właszcza w lotnictwie, ze wzglę-du na swą wybitną letkkość. Pomimo bowiem wysoikiej ce-ny magnezu, zmniejszenie martwej waigi platowoa daje takcenne wyniki, że się bezwzględnie opłaca. Jako przykład[przytacza autor dane z odczytu Verdurand'a ] ) , który ob-licza, że zmniejszenie w.agi sillnJka 500-kon:n«go o 1 kg,przy nośności płato-wca 1000 kg, daje przez czas życiasilnika (300 godz.) około 924 fr, zysku, co pozwala zapła-cić za ten kilogram ulżenia do 308 fr, 'Przy 250-konnymsilniku zysk byliby 2 razy więslkzy.

Poza tem, jako materjał konstrukcyjny karterów odkt":'ycłi obecnie jest wymagana duża sztywność, maignez mawielką przewagę -nad glinem ze wziględu na mniejszy o 40%ciężar właściwy, tak, że może być 20 — 30 razy droższy.

Topienie i odlew magnezu nasuwa znaczne trudno-ści ze wziględu na łatwą jego' zapalność w temperaturze

x) Koszta własne 1 i\km. Mii,ę<dzy;nairadowy Kongres Że-glugi Powietrznej, 1925, Bruksella.

Temp, zapłonu Mig leży w granicach od 0 — 100"temperatury topienia, zależnie od czystości metalu

(metal powtórnie topiony ma niższą temperaturę zapłonu),Naićrto płynność tego metalu jest dostateczna, dopiero poprzegrzaniu go o 30 — 40", a więc zakres temperatur, pnzyktórych można odlewać, wynosi tyłka 70 — 50", Zakres tenzwęża się jeszcze przez ponowne topienie (odpadków od-lewniczych),

Również i przygotowanie form jest trudne, ze wzglę-du na wymaganą atosolutną ich suchość, ponieważ w obac-ności śladów wody wytwarza się wiodór, który przy więk-szych odlewach może spowodować wybuch, zaś w każiiymrazie daje odlewy porowaie,

Wofcec tyoh trudności, opracowano specjalne sposobytopienia i ochrony. Są to: szybkie topienie bez miejiscows-goprzegrzewania (najlelpiej zapoanocą płomiieriia gazowego lufcelektryczności), tygle o> cienikiich ściamikach, o dolbrem przs-wiodnictwie (z blachy 4 mm), przykrywanie tygli i ochrloma odzetknięcia z (płomieniem, użycie ..żużli", jiaik chlorek magnezu,luib lepiej cięfżSpZegio (chloireik maigneiziu, o ile dostaje się dio>metEilu, wywołiuje jegoi korozję), a więc lepiej oddzielające-go się tworzywa, np, mieszaniny fluorku magnezu i chlor-ku magnezu (.bezwodnych!), Dodatelk tych „żużli" (którs

•Ns 5 PRZEGLĄD TECHNICZNY 87

są cięższe od metalu) pozwala również używać i odpadkimagnezowe.

Dodatek 0,2 •— 0,5% wapnia ułatwia odlew magne-zu i jego stopów. Zwykle używa się stopów z 4 — 6%, gli-nu i i — 2"< cynku.

W Niemczech największe rozpowszechnienie mają od-lewy magnezowe, zaś „Societe du Magnesdum Industriel"w Paryżu wyrabia przedmioty Unito (tłoczone kartery, śmig-ła, tłoki), (R. d e F ile t i ry . R e v. d e M e t a 1 l,u r g i e,1926, 11, str. 649 — 657),

Huty miedziane i ołowiane w AmerycePółnocnej w 1923 roku,

Z przeglądu wytrzania w różnych hutach, autorstwierdził, że „water-jackefy" dla miedzi są już obec-nie zupełnie .prawie zanzuciOine, ze względu na wzibogacatUB»ud przez flotację (dużo droibnej rudy pyłkowej). Pieca.plioimierme' osiągają wymiary 41,2 X 8,5 m w El-Paso, a wAnaconda do 43,5 m.

Prawie we wszystkich hutach spotyka się urządzenie,,CotreH'a" do zbierania pyłu unoszonego z pieców. W me-tahirgji ołowiu większych zmian autor nie zauważył, (R e v,d e M e t a 11 u r g i e, 1926, 11, str. 658 — 663)

Zastosowanie promieni Roentgena w metalurgji,Po omówieniu ogólnych właściwości promieni „X"

'długość fali od 12 dio 0,05 A1), stwieirdiza autor, że pochła-nianie tych promieni przez tworzywa zależy od :napięc;a,materjahi antykatody, długości fali i liczby atolmowsj cia-ła, Pochłaniania jesit proporcjonalne (w pewnych grani-cach) dto: czwartej potęgi liczby atomowelj N i do trzeci sjpotęig; długości fali A, Inaczej mówiąc, to samb ciało bę-dzie tem więcej nieprzezroczyste, im jego ciężar drobinowyjest większy,

Na tej selektywnośoi polega radjioigratjia medyczna iprzemysłowa. Przy jakichkolwiek nieciągłościach w mater-jale, n,p, w razie szczelin w odlewach, przy złyich sszwaichspawania, prześwietlanie wykrywa ta wady.

Tak jak promienie świetlne, tak i promienie Roent-gena ulegaiją załamaniu, gdy padają na odpowiednią siatkę.Wofcec krótkości fal promieni Roentgena, siatka musi byćniezmiernie drobna.

Jak wiadomo"), Laue wykrył w r. 1912, że kryształystanowią dla tych promieni odpowiednia "iatkę. Znającdługości fali, można określić odległość po.-~,\ózy ptrazcze-gólnemii rysami siatki, stanowiącej w tym wypadku paramatrsiatki -przestrzennej kryształów,

Dzięlhi temu można określać odmiany alotropowe me-tali, składniki stopów i t, ip. Również dla badania korozji,jak to autor wykazuje w swej pracy w Annales de Physi-que (serja 10, i. VI, 1926), badania takie 'mogą dać cennewskazówki co do zachowania się metali waględem smarów(nagryzanie .przez smary),

Widma promieni rjoiemiłgenowsikich są nieliczne i bar-dzo proste. Pozwala to identyfikować metale b, łatwo. Toteż w zastosowaniu do analizy jakościowej są one bardzocenne. Ale również i analiza ilościowa posługuje się "tą ma-todą w dużej mierze, ponieważ intemsywnioiść limij jest pro-porcjonalna do koncentracji materjału!, W ten sposób moż-na określić bardzo dokładnie składniki stali specjalnych,jak nip. tytan, wanad, molibden, .wolfram, uran i t, d., uży-wając próbek o ciężarze nie przewyższającym paru mili-gramów, W. Ł.

PALIWO.Uszlachetnianie węgla.

Pod tym tytułem zamieszcza swe uwagi Dr, Berigiusw zeszycie jubileuszowym (50-lecia) czasop, „GhemikerZeiŁttag" (Nr, 118 z r, vh.). Omawiając znaczenie całkowi-tego wyzyskania wę.gla, zarówno jako paliwa jak i surow-ca chelmiczneigo, opisuje W par.u słowach historję rozwojuwytwarzania węglowodorów płynnych z węgla, podnoszącpionierską rolę znakom i tego Berthelo>t'a, który pierwszy(w r, 1869) wytworzył z węgla kamiennego węglowodory

ciekłe droigą działania jodkiem wodoru, Chemija współcze-sna inaczej rozwiązuje to zagadnienie, mianowicie zaimiasitredukcji jodkiem wodoru djolącza wiprost atom wodoru, dodrobiny węgla. Reakcja hydrogenacji była dawlniej znanai odbywała się w obecności katalizatorów, dając mp. nasy-cenie wodorem tłuszczów. Atoli stosowane w tym celti kon-takity mie nadawały się do uwodorniania węgla l) i wodórwogóle nie reagował na węigiel w temperaturach, w którychsię węigiel nie rozkładał, Próiby zastosowania wyższego ci-śnienia (większej koncentracji drobin) zdawały się dawaćpomyślne wyniki. Zauważono nadto, że w temp, ok 300"wyraźnie oddziela się wodór od węgla, przypuszczano za-tem, że w 'tych samych warunkach- obydwa te pierwiastkibę'dą mogły się równieiż i połączyć, pod Wysokiem ciśnie-niem. Prowadzone w tym .kierunku badania wykazały jed-na'k, że załniiast oleijów olŁrzymu'je się koks., nasycony wo-dorem, w rodzaju tego, jalki powstaje przy pirocesie rozszcze-piania roipy (cracking). Wyjaśniono wszakże wkrótce przy-czynę 'tego zjawiska, która się kryła w tam, że przy uwo-dornianiu wę.glla wydzielają się .b, wielkie ilości ciepła, któ-re b. trudno odprowadzić nazewnątrz, slkutfeiiem czego na-•sitęipiuje przegrzanie i koksowanie węgla. Atoli z dwóch za-chodzących tu reakoyj (desłtyilacji i uwodorniana), ta drugawylkazywała w pewnych granicach temperatur więlkszą szyb-kość niż pierwsza, dalej aaś przewaga była po stronie kok-sowania, Trmdności tej reakcji egzotermicznej udało siięominąć w drodze zamiany węigla na rodzaj cieczy, któram|cjgła wydzielające się ciepło odprowadzać i będąc pompo-waną, zapewnić ciągłość reakoji. Węgiel mielono b, drob-no, mieszano w oleju i dodawano tlenku żela'za, Samego•procesu berginizacji awtor nie opisuje, wskaz-mjąc źródła,skąd o nim można zasięgnąć infiarimacyj'-); wspomina na-tomiast, że zaleitą wspoinhianego upłynnienia węgla jestmożność zaipotnocą tej mdtody przerabiać wszysMue prawierddzaje węgla kaim, i brunatnegiai nie na oleje, kofe i gaz,lecz tylko na oleje i gaz,

•Oparta na tej metodzie wielka wyitjwiórnia T_wa Far-benindustrie (Badische An. u. Soda-Fatff;.) w Mersebuttgubędzie wkrótce uruchomiiona,

W końcu zwraca autor uwagę na doniosłość meitodyFiscliera3) wytwarzania leikkich węglowodów (metamoil)z igazu wodriegiO, przy użyciu adp, 'katalizatorów, Renifcoiw-.ność tej metody zależy od teigo, czy uda się ją prowadzićrównież nia większą skalę i od kosztów wytwarzania gaz:uwodnego.

SILNIKI SPALINOWE.Silnik spalinowy o zwiąkszonem rozprązaniu,

Silnik zbudolwamy 'przez W, Br.owna z Sydney odzna-cza się tem, że okres rozprężania jest większy od właści-welgio okresu ziasysania. Wynalazca 'osiągnął to w sposób n,a-sięipiujący; zawór wlotowy zamyka się np. w połowie sko-ku zasysaini,a i jednocześnie o'trwieira się zawór dodatkowy,łączący cylinder ze zfoiiorniikiiem dodatkowy MI. Połączenie' lio

') 1 A — 1 0 cm.a) Patrz P r z e g 1, T e o h n. 1924, st-r, 254, 375 i m&st,

*) P r z e g l , T e c l i n . t. 64 (1926), .str. 177,a) V, D, I„ 1925 zesz. 42/43 i in, ozasop. Por. P r z e g l ,

T e c h n . 1924, str, 422.") P r z e g l . T e c h n , t. 63 (1925), str. 413,

88 PRZEGLĄD TECHNICZNY 1927

[a na rys. 1) trwa do końca skoku tłołia i następnie doipolowy skoku sprężania, picezem zawór dodatkowy zamykasię i w cylindrze następuje normalne sprężanie, Nasltępujezapłon i rozprężenie oraz wydech w sposób zwykły.

Zbiornik dodatkowy zapobiega tworzeniu się rozrze-dzenia w okresie za sy sanki i polącaonych z leni strat, Oba-wa przesycenia mieszaniu zbiornika imkazala się płonną.Skład mieszanki w ogrzewanym zbiorniku pozostaje nie-zmienny.

J

1

Rys. 1. Schemat działania silnikn.Doświadczenia były przeprowadzone ze zwykłym sdi-

Yhiikiem ozterosuwowym <o prizastawnym ozopie korbowyim, także silnik móigl pracować przy skoku 178 mm (7 cali) lub356 mm (14 cali). Średnica •• ylindra wynosiła 152,5 mm(6 cali).

W wyniku otrzymana zwiększenie mocy na wale0 19%, anrniejszenie zużycia paliwia o 17% i zwiększeniesprawności termicznaj o 11%,

W trakcie badań ustalono, że optimiuim wyników za-chodni przy stosunku czasów wlotu do rozprężania jak1 do 3,3. Wynalazca twierdzi, że Otrzymuje oszczędność

* 59% i więcej bez złych następstw w ,P|C'Siiaci przepalania za-worów wydechowych, przegrzewania i t, p. Zużycie paliwawynosiło 0,216 kg na KMi na godzinę, isipraiwiwść termilcz-ma 34,8%, Woda chłodząca wlotowa miała temperaturę20,5" C, wylotowa 43,3" C. (G a,s a md O i i P o w e r , t. 21,st. 25 — 27).

TECHNIKA CIEPLNA,Wyzyskiwanie energji cieczy odpadkowej

w turbinie parowej.W jednej z fabryk okręgu Donilbasle-Siitr-iMeurtlhe

we Francji wykonano próbę wyzyskania cieczy odlotowej,0 temperaturze o.k. 116", zawierającej duży 'odsetek soliw roztworze, do wytwarzania energji mechanicznej. Tem-peratura wrzenia tej cieczy wynosiła 102° pod ciśnieniem740 mm st, rtęci, Wytwórnia Sautter—Harle zaprojektowa-ła odpowiednią instalację turbinową, która wyzyskując ener-gię tej cieczy dawała 300 — 400 k W mocy, zależnie odrozrzedzenia w skraplaczu. Urządzenie to Ibyło wykonanejeszcze w r, 1904 i zbadane w r. 1905',

Ciecz, w ilości 220 m"lh, spływała własnym ciężaremdo parownika, gdzie ulegała wrzeniu, poid ciśnieniem 0,65 alabs„ wytwarzając 9800 kgjh pary. iPara, rozprężając sięw turbinie, wytwarzała średnio 360 kW i przechodziła doskraplacza wtryskowego, o średniej prężności 0,08 at,przyczem rozchód energji na napęd pamp powietrznej•i wiodrnej wyiniosił 46 kW, Spratwiność wiięc Itiurtaoprądnicy, zapotrąceniem strat na sikr.aplainie, wynosiła 38%, sprawnośćzaś termodynamiczna, w odniesieniu do eiieriglji zawarte1)w gorącej cieczy, sięgała 34,3'/'>.

(Powyższa instalacja działała w ciągu roku zaledwij, po-nieważ wynikały zbyt wielkie trudności, spicwodowatie przeznagryzanie łopatek turbiny iprzez parę unoszącą cząsteczkiisol::, Wówczas nie umiano zaradzić temu, dziś jednak, zna-jąc już metale nie ulegające- prawie zupełnie rdzewieniu1 korozji, możnaby się spodziewać, że ówczesne trudnościdałoby się pioikonać i wyzyskanie energji odlotowej w spo-sób podobny do powyższego tnożnaby z korzyścią zasto-sować w licznych wypadkach. ( G e n . Civ , t, 89, 1926,str. 570)).

Ze Stowarzyszeń Technicznych.Stowarzyszenie Techników w Warszawie.14 stycznia r, b, p, inż. Stanisław Manduk wygloslił

odczyt p, t.Samochód a drogi w Stanach Zjednoczonych

Ameryki Północnej,W pierwszej czyści swego referatu, prelegent zobra-

zował rolę, jaką odgrywa samochód w życiu amerykariina,stanowiąc jogo nieodzowną potrzebę, a następnie scharak-teryzował olbrzymi rozwój -prze-mysłu samoclijodowogow ostatniem dziesięcioleciu. Ilość zarejestrowanych 'samo-chodów w 1926 roku przekroczyła 20 milijonówi. Produkcjasamochodów w 1925 r. wynosiła lOikolo 3 800 000 samochodówosobowych i 500 000 ciężarowych, W przemyśle samocho-dowym, według statystyki z r, 1925, umieszczono 3 000 000 000dolarów; w r, 1923 przemysł samochodowy zajmował pierw-sze miejsce w .ogólnej produkcji Stanów Zjednoczonych,Obecnie przypada w Stanach Zjedn, przeciętnie jeden sa-mochód na 6,5 mieszkańców,

Bezpośrednim skutkiem rozpowszechnienia samocho-dów jest rozwój dróg kołowych. Od 1916 rolcu do 1922 r,wybudowano dróg około 11 000 mil arug., z itaj Mczby nadrog.i betonowe przypada 2100 mil, <Olpin.ja inżynierów co donawierzchni, którą należy stosować, nie jest jeszcze usta-lona, daje się jednak zauważyć wielką 'tendencję do bu-dowy dróg betonowych, dających nawierzchnię wytrzyma-łą i tanią, w eksploatacji. Do rozwoj.u dróg przyczyniły sięogromnie stowarzyszenia drogowe.

W drugiej części sweg,o odczytu op':sał prelegent me-tody bu'dowy dróg ziemnych, żwirowych i betonowych, stoso_wane w St. Zjedn. Opis ilustrowany byl licznemi przeźrocza-mi i filmami kincmatograficzneimii, pokazującemi szerokie za-stosowanie maszyn drogowych.

Posiedzeniu przewioldniitozył prof. Piodoskii, który za-myka jąc zebranie podziękował prelegentowi za ciekawy od-czyt,

Oddział polski Francuskiego ZwiązkuInż, Cywilnych,

Utworzony (przed panu laty oddział polski (grupa)Stowarzyszenia iSociete des Imgćnieuns Civils de Francezorganizował w dn. 18 uib, na. Walne Zebranie, na któremdokonano wyboru władz oddziału. Wyniki wyiboróW są na-stępujące: prezes — V'icc-inii;ini, ikomuniikacji Inż. J. Bber-hardt ('poiprzedmiio prezesem był ś, p. Inż. Wl, Kiślański),Vice-pre7.es — Prof, Dr. St. Kunicki, sekretarz — Inż. St.Zawadzki; członkowie Zarzątkt; Prof. Dr, A. Wasiirtyns/ki,Inż, I. Kannegiesser oraz Inż. R, Minchejmerj zas'tępcy; Imż,T, Tillinger i Inż, B, Mosdorif; wreszcie skanbnik — In'ż,A, Sobocirlski,

Oddział ma zamiar rozwinąć w bliskiej przyszłościżywszą działalność.

K r o n i k a .Budowa portu w Gdyni.W ostatnich tygodniach wykończono w porcie nowe

nalbrzetże północne długości 200 anetrów, W najbliższy.ii c/a-sie na tem nabrzeżu położoine bę'dą tory kolejowe, poczemzarząd budowy portu przystąpi sam do budowy wielkiegomagazynu ploirtewego o powierzchni 4 tys, nr. Jednocześnieustawione tam będą dwa nowe żórawae, każdy o n iśnośc:5 t. Oba lióirawie, wykarame w fabryce Zieleniewskiegow Krakowie, w najbliższym' czasie będą zmontowane. Nawiosnę prawdoipodolbnie całe już nabrzeże t>ędzi° wykoń-czone i oddane do użytku. W ostatnich dniach zarząd bu-dowy portu przystąpił do .robót przygotowawczymi okołobudowy nowego wielkiego łamacza fal, który ma być wykoń-czony jeszcze w r, b. Dłuigoiść jego wynosić będzi3 przeszłopół kilometra, Łamacz ten zabezpieczy w zupełności okrę-ty, znajdujące się w poroie.

Badanie kosztów produkcji.lKo:m'iis!ja Ankietowa do foaidamia kosztów produkcji,

rozpoczęła swe prace od pirzemysłu budowlaneigo, od/Hftio-wego i spożywczego. (Następnie poddany będzie badaniuprzemysł węglowy, naftowy i imetałurgiczay.

Konkurs na gmach ^Ministerstwa W, R. i O. P.Ministerstwo W. iR, i O, P„ za .pośrednictwem Okręij.

Dyr, Rolbót Publicznych m, st, Warszawy, cgtasza konkursarchitektoniczny na szikice gmachu Ministerstwa W. R, i O,P. Termin konlku-rsu ttpływa z dniem 15-.go lutego b, r. Na-grody; I-sza 8,000 zł,, H-iga 5,0W zł,, Ill-cia 3.000 zł,

.«*aa.>aiaa.ai<>. •••• •••»•• m H a n i ••••••••••••>••••••••• •••••••••••••••Haaniaa >•••• »K>Kah,a«a»«ii aiaaaaaaaaaiiaauaaa.il

b 5SPRAWOZDANIA I PRACE TOM 1

POLSKIEGO KOMITETU ENERGETYCZNEGOB U L L E T 1 M D U C O M I T E P O L O N f t l S D E L ' E N E R G I E

T R E Ś Ć :

Sprawozdanie z prac Pierwszej ŚwiatowejKonferencji Energetycznej (c. d.)-

Protokuły posiedzeń Prezydjum P. K. En.

WflRSZftWfl2 LUTEGO

1927 r.

S O M M fl I R E:.Les travaux de la Premierę Conference Mor-

diale de 1'Energie (suitę).Cotnptes rendus des seances du ConseilExecutif du Comite Polonais de 1'Ćnergie,

Sprawozdanie z prac Pierwszej ŚwiatowejKonferencji EnergetycznejP

Produkcja światowa węgla wynosiła w r.1920 1300 000 000 tonn (Ilong), zaś w r. 1913 —1 342 000 000 tonn.

<W szczególności, wydobycie dzieliło się na po-szczególne części 'świata następująco (tonn):

10 LH 19-10 .Amer. Północna 531600 000 601300000Amer. Południowa. , . • 1600000 1700 000Europa 730 000000 597500 000Azja 55000000 75000000Afryka 8 300000 11800000Australja 15 000000 11900000

R a z e m . . .1341500000 1300000000Pierwsze więc miejsce wśród wytwórców 'wę-

rfla zajęła obecnie Ameryka Półn. (zamiast Euro-py), z poszczególnych ,zalś krajów 'drugie (za St,Zjedn,) miejsce zajmuje Aniglija, trzecie — Niem-cy (gdzie zresztą z produkcji rocznej 262 878 000 fprzypada na węgiel brunatny nie mniej niż135 200 000 t). Prawie 90% światowej produkcjidają S i Zjedn. Am, Półn. i Europa, Rozwój pro-dukcji amerykańskiej jest szczególnie ciekawy.Wyraża'ją go iliczlby następujące;

•w 1910 r 32,2?ć produkcji światowejw 1913 r 38,5%w 1920 r 46,2?,j

Anglja, eksportując 32,84% swego wydobycia,ma w swem ręku 53,9% eksportu światowego tegopaliwa; odp. cyfry dla Niemiec wynoszą: 12,4%i 19,4% zaś dla St; Zjedn, Am, Półn, — 5,21i 15,2%.

Nie mniej wa'żną jest okoliczność, że kopalnieamerykańskie musizą ograniczać swe wydobycie,pracując tylko 9 miesięcy w roku, gdyby bowiemrozpoczęły pracę ciągłą, dałyby 200 imiljonów tnadprodukcji weźmie, Z te,go wynika, że StanyZjedn. muszą się starać o zawładnięcie coraz więk-szą częścią eksportu światowego, gdy tymczasemAnglja będzie zmuszona dążyć do zachowania swe-go obecnego udziału w tym eksporcie. Koszta zaśprodukcji węgla kamiennego w Ameryce stanowiąokoło Vrf kosztów wydobycia takiegoż węgla w An-rflji, mimo że górnicy amerykańscy mają wyższezarobki niż angielscy. Wydajność przypadająca najednego górnika w Ameryce ijest dwa razy więk-sza, niż wydajność robotnika europejskiego (skut-

*) Ciąg dalszy do str, 66—10En w Nr, 4, z r. h.

kiem o wiele dogodniejszych warunków geologi-cznych) ,

Z u ż y c i e iw ę g 1 a na jednego mieszkańcaw St. Zjedn, wynosiło:

w 1870 r . 0,961w 1913 r 5,00 *,

M o c uzyskiwana ze spalania węgla wynosi(wg, Sir Dugald'a Clerk'a) 102 miłjony KM i dzielisię w sposób następujący:

Zakłady przemysłowe 6O.106 KMKoleje 19.106

Okręty • , 23.105

103,106KM,

Około połowy o'becne,go .zużycia węgla możeibyć — według autora — zaoszczędzone, przezudoskonalenie metod jego wyzyskania,

W końcu rozpatruje autor źródła zastępcze, awięc : r o p ę — której zasofcy (63% w Si, Zjedn.)wyczerpią się jednak prawdopodobnie za 80 — 100lat, t o r f — którego zasotoy wynoszą ok. 100 000miljcnów toinn iw Europie (wg, prof, Arnolda Lup-ton'a zasoby torfu oceniać moiżna na ok. 4% zaso-bów światowych wę'gld), e n. e v g j ę a t o m o w ą —której wyzyskanie jest oczywiście łtwestją przy-szłości, osłooięteij dziś jeszcze .mgłą tajemnicy, s i -ł y w od-n e — stanowiące ok. 60% rozwijanej driśenergji ze •sipalania węgla, e n e r g j ę p r z y -p ł y w ó w mórz i w końcu e n e r g !j ę g ł oi n,e c z-n ą — która wedł, niektóirych źródeł jest 70 000razy większą nilż energja, jaką moiżnaby uzyskać zespalanego, obecnie węgla. Inne źródła podają (prof.Schroeder z Kilonji), że eneirg'ja słoneczna, osią-gająca ziemię i przetwarzana w procesy biologicz-ne świata roślinne.go, ijest ok, 22 razy większa niżuzyskiwana z rocznego' zuiżycia węgla na ziŁmi.Stąd, być moiże, ipirzejdzielmy za jakiś czas do- in-tensywniejszego 'kultywowania lasów w :kr.a'jac!ho klimacie umiarkowanym i chłodnym, zaś w ob-szarach podzwrotnikowych korzystać będziemybezpośrednio z energji cieplnej słońca. Wyzyska-nie taj energji, 'zajpomacą 'zwierciadeł, pozwala wy-iwarzać 1 KM z każdych 20 cali kw, zwierciadła(wg. Ericssona), Wreszcie energję wiatru możnabywyzyskać intensywniej. Zasoby jej mają wyinosićilość 5000 razy większą niż ilość eneipgji otrzymy-wanej w tymże okresie czasu ze spalania węgla.Ujemną stroną teigo źródła energji 'jest jego zmień-

90 — 14 En SPRAWOZDANIA I PRACE P. K. lin, 1927

ność oraz wysokie koszta instalacji, jeśli ta ni apracować stale. Należy się wszak spodziewać, żetechnika pokona trudności i na tem polu.

i, Indje, rZ a s o b y e n e r g 'j i w o d' n c j I m p e r -

j u n i I n d y j s k i e g o (J. W. Mcares, gł. inż.Służby hydroi w Indjach). W krajach podzwrot-nikowych wyzyskanie energji wodnej polega głó-wnie na magazynowaniu weki, Pomewait dobrobytIndyj zależy od stanu rolnictwa, przeto w raziesprzeczności interesów rolnictwa i gospodarki ener-getycznej, należy oddać pierwszeństwo interesomrolnictwa, Zasoby energji wodnej w Indjach są du-że, wyzyskanie ich nie posunęło się 'jednak daleko.W r. 1919 utworzono tu Urząd Wodno-eleidryczny.Ogółem moc wytwarzana przez -siłownie wodnew Indijach wynosi 147 300 kW, w budowie jest109 500 kW, projektowanych —• 1158 000 kW.Ilość ta atoli przekracza znacznie możliwości zu-y.ycia energji. Pozostaje więc szerokie zastosowa-nie jej w rolnictwie,

g, Nowa Zelandja.Z a s o b y w o i n o e r ^ e t y c z n e N o w e j

Z e ł l a n d i j i (rei. Lattrence Birk). Kraj ten jestnadzwyczaj bogaty w siły wodne, tak że zdobyłsobie nawet nazwę ,,Szwa!jcarji drugiej półkuli".Zasoby sił wodnych (spadków, mogących dać od1000 KM i wyżej) oceniane są na ok 770 000 KMi 4 100 000 KM na wyspach północnej i południo-wej. Badania wykazały, 'że zapotrzebowanie mo-żnaby oceniać na l/n KM na 1 niieszk,, skąd ogólnezużycie mocy wyniosłoby 270 000 KM, Obecnie zbu-dowano 31 zakładów wodnoelektrycznych o mocyok. 29 000 KM (51% mocy wytwarzana) w kraju),Obciążenie ich wynosi 48,6%, Referat omawiaszczegółowo projekty elektryfikacji (zakłady, łą-czenie ich ze sobą, koszta inwestycyjne i t. p.).

h, Rodezja Południowa.Z a s o b y w ę g l a w P o ł u d n i o w e j R o-

d-.e z j i reif, p, H. B. Maufe, Dyr. lamt. Inst, Geo-log. Poza węglem kam. i drzewem, kraj ten nie po-siada in. rodzajów paliiwa. Zasoby węgla kam. sąb, duże: 6184 miljonów tonn (ang,). Jest to węgielkróUkoipłomienny, koksuljący się (wytwórcz. koksuwynosi 400 t .dziennie), Węjgieil jest zużywany przezkol&je oraz hutnictwo -miejscowe (złota i srebra),kok® zaś — wywożony do Konga bdlg, (huty mie-dzi), częściowo zaś zużywany i w Rodeziji półn,[miedź, ołów).

Co się tyczy z a s oib ó w e n e r g j i w o d -n e j R o ' d e z ! j i , to rozpatruje je w następnymreferacie Inż P, L, Robertson. Terytorjum. /kraju(400 tys. km") dzieli się na 6 wielkich dorzeczy,Omawia następnie zmienność okresową ilości opa-dów atmosferycznych oraz zależność pomiędzyprzepływem, rzek w suchej porze roku a ilością o-padów w poprzedzające.) ją porze roku dżdżystej,podając tabele liczbowe dla poszczególnych dorze-czy d'O obliczenia imoiżlliwych do wyzyskania za-sobów 'enerigji. Możliwości magazynowania wód sąb, niewielkie i koszt zbiorników jest oceniany naok, 100 funt, .slerl. za 1 cmiljn, stóp sześć, (28 300m:!) pojemności, Z czynnych zakładów wodnoelek-trycznych jest tylko jeden o większe.) mocy, Siływodne stanowią własność Rządu, W liczbie poda-nych możliwych do budowy zakładów jeist 3 na rz,Zamlbezie, zasługujące na uwagę. Z nich dwa są

już zaprojektowane, na podstawie odp. studjów,i imają wytwarzać: jeden 225 000 KM (wodospadVictoria), drugi — 75 000 KM.

Stany Zjednoczone Am, Półn,P r z e g1ą d ź r ó d e1 e n e r g j i i i c h

w y z y s k a n i e w p ó 1 n o o n o - w s c h o d-n i c b s t a n a c h S t a n ó w Z j e d n o c z o-n y c h A. P, — J. W. Licfb, wice-prezes „The NewYork Edison Co". Referat podaje ogólną charakte-rystykę źródeł cnergiji i ich wyzyskania w grani-cach pólnocno-wschodnich stanów Stanów Zjedno-czonych (zasoby węgla stanowią 259 000 milj. tonnwęgla kamiennego i 17 250 mili], tonn antracytu, asiły wodne, bez Niagary, ocenianej na ok. 10 milj.KM, wynoszą od 2,5 do 5,5 miLjonów KM). Na-stępnie jest 'naszkicowany rozwój historyczny u-rządzeń elektrycznych od otwarcia pierwszej elek-trowni o mocy 780 kW w New Yorku w dniu 4 mar-ca 1883 loku, aiż do chwili obecnej, gdy moc ogól-na elektrowni rozpatrywanego okręgu sięga5 838 000 kW przy blisko 16 000 000 000 kilcwatgo-dzin produlkciji rocznej i 4 773 000 odbiorców, przy-czem ni>. rok 1932-igi jest przewidywane podwoje-nie isię tych liczb. Dalej są podane rynki zbytu e-nengji, kapitały, włożone w przemysł elektrownia-ny, i szsreg jeszcze dalszych danych statystycznych,

Jako ogólna tendencja rozwojowa przemysłuelektrycznego rozpatrywanego obszaru, jest podkre-ślone dążenie do koncentraclji wytwarzania energjiw olbrzymich zakładach, jaiknajfoa.rdziej udoskona-lonych, dających największe oszczędności zarównoz punktu widzenia (kosztów budowy, jak też i eks-ploatacji, przy irównorzędnem z budową elektrownicieplnych wyzyskaniu isił wodnych. 'Podkreślonejest celowe dążenie do .możliwego zwiększenia re-zerw i zapewnienia pewności ruchu przez połącze-nie ze sobą zakładów rezerwoweini przewodamiprzesyłowymi.

Dla ułatwienia o-rijenfcaoji w sprawie urządzeńprzesyłowych i połączeń wzajemnych zakładówrozpatrywanej dzielnicy, referat .dziali całe jej te-rytorjum na pewną ilość okręgów ii, rozpatrując jeoddzielnie, wyszczególnia niektóre z głównicljszychprzedsiębiorstw, zasilających poszczególne okręgi,Graz podaje pewne charakterystyczne dla nich da-ne. Niezależnie od lego są podane wiadomości ourządzeniu połączeń elektrycznych pomiędzy przed-siębiorą lwami, położoneani na całym rozpatrywa-nym obszarze (panujące częstotliwości w tych przed-siejbioristwiach — 60 i 25 okresów na sekundę, na-pięcie — od 11 000 do 137 000 woltów), Poza kwe-stjami technicznemi, porusza referat szereg zagad-nień gospodarczych, związanych z działalnościąprzedsiębiorstw elektrycznych, dotyczących kapi-tałów włożonych, organizacji finansoweij i kontrolinad działalnością przedsiębiorstw elektrycznych,wykonywanej przez państwo, stany oraz gminy,W zakończeniu iref erat stwderidza ,zdrowy stan prze-mysłu elektrownianego pobrzeża atlantyckiegoStanów.

D z i e l n i c o w y p r z e g l ą d e n e r g e -t y c z n y c e n t r a 1 a. y c h s t a n ó w S t a n ó wZ j e d n o c z o n y c h A, P. — Samuel Insull,

Autor podaje ogólną charakterystykę dolinyrzeki Mississippi, której obszar jest geograficzniemniej więcej równoważny stanom centralnym; stanowi ogromną krainę, rozciągającą się na 1800kilometrów ze wschodu na zachód i 1900 — z pół-

Me 5 SPRAWOZDANIA I PRACE P, K. En. 91 — 15 En

nocy na południe, bogatą w węgiel (45% ogólnejprodukcji Stanów) i ropę (51% ogólneij produkcjiStanów) oraz drzewo. Z 20 stanów, wchodzącychw skład rozpatrywanego obszaru, dla 15, najważ-niejszych z punktu widzenia produkcji energetycz-nej, zamieszczone są w referacie szkicowe mapki,podające inajsamprzód wkład elektrycznych sieciwysokiego napięcia stanowych, a następnie — sieci,obejmujących po (kilka stanów. Dalej idzie szkicrozwoju elektrowni publicznych w rozpatrywanejczęści Stanów, gdzie •elektrowinia w Appleton,w stanie Wisconsin. była drugą z kolei uruchomio-ną elektrownią Stanów Zjednoczonych (30 wrześ-nia 1882 roku). W szeregu krótkich ustępów autorpodaje główne etapy rozwoju, doprowadzającegodo kolosalnych, skupień (mocy w postaci ogromnychelektrownii, zarówno wodnych, jak też i cieplnych,które są ze sobą połączone przewodami o napięciu60 000 do 180 000 woltów, dostarczając za ich po-mocą energję na miejsca zbytu. Autor zaznaczarolę, która w tym rozwoljiu przypadła turbinie pa-rowej, oraz sprawie wyzyskania nierównoczes-nosei zapotrzebowania mocy poszczególnych kate-gorji odbioru, Wspomina następnie o stroniefinansowej organizacji odlpowiednich przedsię-biorstw. Killka słów poświęca autor dalej możli-wościom w dziedzinie zaopatrzenia w prąd w[sioraz elektryfikacji kolei, tudzież elektryfikacji ob-szaru „Power-Michigan Area", czyli południowego'wybrzeża jeziora Michigan,

P r z e g l ą d ztróidiei e m e r g j i, i c h r o z -m i e is z c z e n i a i w y z y s k a n i 4 w c z, ę ś c iS t a n ó w Z j e d!i\oc z om y c h, l e ż ą c e i j n a dO c e a u e m S p o k o j n y m,—-A. H, Markwart, wi-ce-prezes Pacific Gas a'nld ElecItdJc Coimipany i H.A, Barre, inżynier Sourlhern. CaUfotmłan EdisonOompany. Zasoby eineirglji wodnej trzech stanów,Leżących nad Oceanem Spokoljnym, stanowią16 000 000 KM, czyli 43% ogólnych zasobów tejenengji w Sltanach Zijedn. Po rozbudowie tych źró-deł energji, będą one w słanie dostarczyć104 000 000 000 kWh rocznie, gdy obecnie jest wy-iwsirzane mnie') niż 0,1 tej ilości. Proidukcj a, opartana współpracy elektrowni parowych i wodnych,wzraista jednak w ciągu ostatnich 10 la't corocznieo 10%. Kailifomja, należąca do tego okręgu, zaj-muje pierwi&ze miejsce pomiędzy wiszystkiemi Sta-nami pod wzglęldelm rozwoju zakładów wodinoełek-Ijrycznych. Ogólna moc elektrowni tego okręjgiu sta-nowi ok, 2 500 000 kW, z cziejgo na zakłady wodneprizypada 'Blisko 1 800 000 kW, a reszita — ofc.700 000 kW — n:a parowe. Pierwszą elektrownięzbudowano w m. San-Franicilseo w r, 1879-yim. Do1900-eigo roku paliwem w elektriowiniach był wę-giel, który jednak, jako przywożony zdaleka, byłzlbylt drogi, •Następnie przyszła kolej na zakładywoldae, którym początek daiła w roku 1889 elektro-wnia Willlomette-Falls Electric Co,, po której zostałzbudowany szetreg dalszych aalkładów woldnoelek-Iiydznydh. Już w ndku 1892-gkn sipotykamy tupierwszy zakład, przeisyiłalj-ący pirąd o wysokiem na-pięciu na więksize adfleigltości, w roku 1893-im spo-tykamy napięcie 10 000 V, a w 1901-ym — 60 000wolttów. Ukłald topograficzny kraju — szereig róiw-noległych dolin, rozdzieilonych wysokiemi łańcu-chami górskierni — sprzyjał rozwo(jowi przesyła-nia enerigiji o wysokieim niapięciu, to zaś doprowa-dziło do zlania się wielu osobnych przedsiębiorstw

elak/bycznych w olbrzymie 'przedsięwzięcia, z któ-rych 2, jako naijwiększe — ,,The Pacific Gas andMeiotric Co." oraz „Soutthern Calafolrnian EdisonCo." —przytacza autor. Pieirwisze towarzyistwo eks'-plioialiuje 3492 miile (ok, 5600 km) jprzewodów prze-syłowych o napięciach od 30 do 220 kV, za&Ulanychprtzeiz iszerelg elek!tro|wni o oigólnej mocy około475 000 kWi przyczedii olbisizar zaisilania wynosi34 000 mil kwadratowych (139 000 km2). SouitheipnCaBfoirnkta. Ediison Co. ma sieć wysokiego napię-cia długości 2 072 milł (ok. 3 330 km) o poidlobnychnapięciach przeisyłowych i mocy ellelktrowni przy-łączonych 497 800 k W.

Już od kilku lat wisizysitlkie prawie znaczniej-sze zakłady elektryczne wyibrzeża Oceanu Spokoj-nego są połączolne ze isofoą, co piO zwala na naijwięk-sze wyzyskanie zakłaidóiw wiodnych i zmniejszeniedo miinilrnium rezerw parowych. Po wykończeniu je-szcze pewnych urządzeń do)da>fcko|wyich, ogólna mocpioiłąozonych zakładów wyniesie 1 867 485 kW, wy-darzających 6 900 000 000 kWh rocznie. Dotych-czas międzystainowa wymiana enerigji nie odlgrywajesizcze ipoważnieljisizelj roli, nastąpi .to dopiero wów-caas, gdy zostanie wyzyskana eneirgija rzeki Colo-raldo, sitanotwiąca ok, 540 000 KM, Również nie grapowaKnieijszeij roili międzynarodowa wymiana e-nergiji z Kainadą i Meksykiem, pomimo braku ja-kiohtoolwek ograniczeń praiw^nych, jak też i opłat,zarówno przy międzynarodoweij, jak i międzyista-noweij wymianie, a to wiolbec te,go, iiż wewnętrznyrynelc zbytu na einergję jeldt d'0'Sitalteazriie obsizerny,Birafc zuipełnie dążenia do upaństwowienia urządzeńelektrycznych; w szczególności .(panuje pogląd onie-mażliiWiości eiksiplloatacji sieici połączeń międzysta-nowych przez same Stany. Dla scharakteryzowaniaroidlzaiju obciążemia dlelktrowni rO'zpaltrywanego 'O-kręgu, przytoczone są następujące cyfry, dotyczącepodziału mocy przyłączonej na kategorie odbiorujednej •' wielkich sieci 'Califoirnian—Southern—Ore-Igom Systome: 36% przypaid^ ina olśiwieltlenie i o-girze,wanie, 25% — na .przetnąyisł, 15% — •rolnictwo,8% — koleij.e, 16% —• na różnych innych iddbior-ców, Kontirdla Stainów nad dlziaiłalnośoią przedsię-biorstw eleikltrycznycih j eist bardzo ograniczona i roz-szeirza się doipieno w wypadkach mię!d!zyistanow.0jwymiany .enerigji, W ciągiu naiblilżiszych lat jestoczekiwany daJlszy iznaczmy rozwój zakładów elek-trycznych, tak iiż na 10 najbliJżiszych lalt przewidy-wana jest konieczność zainwestowania 500 000 000dolarów w odipowieidnich lUrządbeniach, Dochódbrutto, osiągany z wykonanych doitychczas urządzeńelektrycznych, wynosi rocznie około 20% włożo-nego kapitału,

O g' ó 1 n o ip a ń s t w o w y p r z e g l ą d z a-s o b ó w e n e r i g e t y c z n y c h S t a n ó w Z j e d -n o c z o n y c h A, P,—O, C, Merrill, naczelny se-kretarz FedleralneJj Komisji Energetycznej (The Fe-dera'1 Power Coimmilsisiian), N, C. Grower, naczelnyinżynier hydr. Urzędu Geol. Stanów i M, R, Camp-bell, gedog Urzędu 'Geol, 'S\S. Zj, (Na wstępie refe-rat 'dajje ogólmy rzut <oka na stoipniowy rozwóljpieirwlszych izakładów do wytlwar-zania energji elek-trycznej w Stanach, podkreiślaljąc jako cechę cha-irakterysltyozną teigo pierwszego dkresiu izdloiwaneipioiłiożenie pois'z:cze!góllnych zakładów, Hłsltarija o-sitat-'nich lat 50 zaiipe&ie :zmien3a tą syftluację, dzięki roz-woljowi przesyłowych urządzeń elektrycznych, tak,iż obelcnie uwydatnia się coiraiz baajdzie'] dlążenie ku

16 En SPRAWOZDANIA I PRACE P. K. En, 1927

tworzeniu sieci, olbejinniijącydli p o k i l k a stanów, coumożlliwra wzaijeirane łąazenie ;ze sobą e lekt rownip a r o w y c h i wodnych, W da l szym ciągu re fera tprzechodz i do s tosunków p r a w n y c h p r z y budowiei eksploatacji zakładów elektrycznych, Podjęciewszelkiego rodzaju robót w dziedzinie budowy u-rządzeń elektrycznych prowadzi do koniecznościwejścia w styczność z instytucjami rządowemi, czyto w myśl ogólnych przepisów, o ile chodzi o za-kłady publiczne, czy teiż wskutek konieczności uzy-skiwank. uprzednio pozwolenia rządowego, przybudowie zakładów prywatnych. Przepisy dotycząceelektrowni publicznych, są (ustanawiane przez wła-dze stanowe w celu uregulowania cen świadczeńna rzecz odbiorców, sposobu wykonywania tychświadczeń oraz sprawy emisji paipierów wartościo-wych przez odpowiednie przedsiębiorstwa. Z ogól-nej liczby 48 stanów, w 9 brak przepisów specjal-nych w sprawie zakładów elektrycznych użytecz-ności 'publicznej i nadzór nad niemi jest wykony-wany przez gminy luib inne podrzędne instytucjepubliczne. Zakłady elektryczne, obejmujące swempolem działania więcej aniżeli 'jeden stan, podle-gają w zasadzie władzy centralnego rządu federal-nego, w praktyce 'jednakże najczęściej sprawy te-go rodzaju -są załatwiane bezpośrednio przez wła-dze stanowe zainteresowanych stanów,

Szea.-e.ig dallszyidh •ustępów referatu jest poświę-cony sprawom, związanym z wyzyskanielm siił wod-nych, iią więc omówione: ogólne prawo korzysta-nia z wód bieżących, p>rawa właścicieli pobrzeżnych,prawa psrzyisiuiguij-aee 'centralnemu rządowi federal-nemu, wreszcie szaz&gółowo omówiona jest fede-ralna usffcaiwa wcldlna, przyczelm zaznaczone jeist, iżprzez 3'"/a lat działania tej ustawy 'wpłynęło zgło-szeń o ud!z i edenie pozwoleń na ekąplo&tadj ę, ogółemna 20 950 000 KM, z czego wydano pozwoleń na8 045 000 KM, z tych zaś ostatnich -urządzenia na2 593 000 KM są w budowie.

Następny dział zastawia dzicdalncść władz fe-deralnych, .stanowych i munJbypaJlnyidh w dzieldziniebu'dcwy elektrowni. Działalność ciał pierwszydhdwóch 'kstegorji jesit stosunkowo bardzo słaba. Da-leko- większe znaczenie w tym względzie <ma!j-ą gmi-ny, na które z ogólnej ilości 6 355 elelkh-yaznydhzakładów piuMłczmydh przypada 2 581, t. j , około40%, Z ojgólnelj ilości 3 200 elektrowni o fflecy po-nad 75 KM, 102 zakłady wytwarzają ponad100 000 000 kWh, z tych 11 — więcej niż1000 000 000, a 2 — ponaid 2 500 000 000 kWh.Z zakładów imieljtskich ityllko 4 wytwarza pomadi 00 000 000 kWh pocznie,

Sprawą poszukiwań źróideł enefrgji zajmuje sięszereg instyikflcylj państwowych, przedfewisizysrtikiemzaś — państwowy urząd geoloigiczny (T,he- UnUedStates. Geóloigicall Siurvey). Zasoby e;ner,getyc'zneStanów oibajmulją: siły wodne (ogółem 25 925 000kW iro.z'pOTzą!dizalnydh w ciąigu 90% dni w iroku lub41 052 000 k W, rozporządzalnych w cią'gu 50% dni)i zasdby paliwa, a więc wejgla (wszystkich gatun-kóiw razem ok, 1 400 000 milj n, tonn), tonfu (ok.12 500 milljn,) tonn), ropy (ok, 10 000 m-ffijn. bary-łek po 42 galony, czyli ok, 1,51,10° hl) i gazuziem&eigo (283 150 milljn. m\ przy obecinem zużyciiu(rcicizneim 21 320 milljn. m:!)-

Końcowe działy >śą poświęcone sprawie admi-. nisifcrowania przez władze rządowe (fedeiralne i sta-

nowe) tych zasobów energetycznych, które stano-

wią własność państwa, czy też stanów, oraz rynkomzibytu energji w Slanach, i zawierają cały szeregtablic i wykresów, dających pełny obraz produkcjii zulżycia energji elektrycznej w Stanach Zjedno-czonych

Austrja,Z a s o b y w ę g l a A u s t r j i (referat Au-

istrjackiego Ministcrsitwa Handllu i Komunikacji),Referat ocenia zasoby wejgla Auslrji w pokładachdo 1000 m głębokości na 400 000 000 tonn. Liczbata obejmuje zasoby rzeiozywiste i prawdopodobne.Z telj ilości 5% należy do węgila formacji tcyjaso-wej i kreidoiwelj, a 96% stanowi węgiel brunaltnyi liigniit. Kilka tablic pod'a)je dane o rozmieszczeniu'tych zasobów w poszcizelgólnyidh prowincjach, oraz'dane o wydobyciu i .spożyciu węgla w Ait&trji. Cotsię tyczy wydobycia, to w okresie od 1919 do 1922Wzrcśło ono o 57%, Zużycie węgla w roku 1922wynosiło 9 100 000 tonn, przyczem pr-odufceja kra-jowa pciWywała 36,5% zużycia. Jedna z tablic po-idalje rozkład tego 'zużycia na poszczególne kaitego-:;:je cdbioru. Jako wniosek ogóllny, referat stwierdza,•iż zasoby węgla brunatnego wystarczą Austrji na100 'lat dla zaspokojenia potrzeb krajowych; co sięzaś dołyczy węgla kamiennego, to Austrja skazanajest na dowóz z zagranicy.

Estonja,E s t o ń s k i e p o k ł a d y ł u p k ó w b i t u-

m i c z n y c h, Estonja posiada 'bogate pokłady łup-ków bitumicznych, zalegające na głębokościach, na-dających się do eksploatacji. Ogólna powierzchnia,zajęta pokładami, wynosi około 1900 km'. Zasobyrzeczywiste łupków, zawarte w tych pokładach, sąobliczane na 3800 miljonów tonn, łącznie zaśz prawdoipodolbnemi — na ok. 5000 miljn, tonn, ozawartości w stanie surowym 10—20% wilgoci i35—50% części niepalnych. Referat podaje dane•O' własnościach fizycznych i składzie chemicznymłupków (wartość opałowa w stanie surowym 2000—3500 Kat) i przytacza literaturę, dotyczącą ich eks-ploatacji i zużytkowania. Eksploatacja pokładów te-go paliwa była zapoczątkowana przez Rosjan w r.1916, w związku z trudnościami opałowetni w cza-sie wojny; następnie (r. 1918) prowadzili ją Niem-cy, obecnie zaś odpowiednie prace podjął Rządestoński. Przedsiębiorcy prywatni podejmowali ró-wnież wielokrotnie próby eksploatacji, dotychczasjednak inicjatywa prywatna w tym kierunku nieprzybrała szerszych rozmiarów. Istnieje poważnezapotrzebowanie na łupki bitumiczne, przyczem sąone w użyciu do wydobywania z nich w drodze de-stylacji oleju mineralnego, do produkcji gazu, czyteż wprost na opał, mp, dla kotłów parowych, za-równo stałych, jak i parowozowych, a wreszcie i dopieców domowych. Dzięki wysiłkom społeczeństwaestońskiego, przemysł łupków bitumicznych wy-szedł już z okresu doświadczalnego i rokuje dużenadzieje na przyszłość.

Francja.I n w e n t a r z z a s o b ó w w ę g l o w y c h

F r a n c j i , (ref, M, Guillaume, dyrektor kopalńw Min. Rob. Pufol.). Referat ujmuje sprawę zaso-bów węgla kamienncigo i brunatnego we Francji,podając ogólne dane o jej zagłębiach węglowych,uzupełniające liczby przedstawione na Kongresiew Toronto (1913 r.). Pomimo szeregu nowych wier-

Ks 5 SPRAWOZDANIA I PRACE P. K. En. 93— 17 En

ceń i poszukiwań, nie zaszły jednak w porównaniuz r. 1913 poważniejsze zmiany: jedyną większązmianę stanowi włączenie do inwentarza kopalń wę-gla w Lotaryngji, Po przeglądzie zagłębi, zawiera-jących węgiel kamienny, referat przechodzi do spra-wy węgla brunatnego i, stwierdzając obecność dośćlicznych jago pokładów, zatrzymuje się nieco bli-żej tylko na zagłębiu Fureau, jako jedynern mają-cem większe znaczenie. Produkcja węgla brunatne-go, która za czasów wojny sięgała 400 000 t rocznie,obecnie spadła do 50 000 t.

Odzyskanie przez Francję Lotaryngji zwięk-szyło ogólne zasoby węglowe Francji do 4 400 miljn.t, Jęcz zwiększenie to pokrywa tylko częściowo- za-nofrzebowanie na węgiel samej Alzacji i Lotaryn-gji, sięgające 12 miljn. t rocznie, podczas gdy pro-dukcja Lotaryngii wynosiła w r. 1913 tylko 3,8miljn, t. Wskutek tego, polityka węglowa Francji•nusi polegać raczej na intensyfikacji wydobycia zistniejących kopalń, aniżeli na dążeniu do tworze-nia nowydh okręgów kopalnianych. Od roku 1919 ro-czne wydobycie węgla wzrosło- z 22,4 miljn, do 44,5njiljn, / (przeliczono z 5-ciomiesięcznej cyfry "wy-dobycia w r. 1924), Oczekiwane jest, iż po zakoń-czeniu odbudowy zniszczonych kopalń roczne wy-dobycie węgla Francji dojdzie do 48 miljonów t.

Zasoby węglowe Francji wynoszą w tysiącachtonn :

Rodzaj węgla

Węgiel kamień.,, brunatny

Razem

Rze-czywi-

ste

Prawdo-podo-

bne

4643735244500

4949000259000

Możli-we

Możliwena głębo-kości !20o

—180nm

641990019650001

4888235 5208000 7384900 4470000 21951135

Razem

4470000 204826351468500

Ja>k widać, wydobycie będzie (w razie osiąg-nięcia cyfry 48 miljonów t), w stosunku do zaso-bów, we Francji większe aniżeli w jakimkolwiek in-nym kraju, dalsze więc jego zwiększenie byłobytrudne. Francja musi wobec tego pozostać krajemprzywożącym węgiel w wielkich ilościach i dążyć domożliwego udoskonalenia swych urządzeń do wy-twarzania energji, aby wyzyskanie ciepła w nichbyło możliwie wysokie, Pozatem musi Francja roz-wijać wyzyskanie swych sił wodnych, w tempiemożliwie jak naj.szybszem.

P r z e m y s ł e l e k t r y c z n y i g ó r n i -c t w o w p ó ł n o c n e j F r a n c j i , (ref. Inż,górn, M. Blum-dPicard). Autor stawia sobie za za-danie zobrazowanie znaczenia wytwarzania energjielektrycznej przy rozwoju wyzyskania zasobów wę-glowych północnej Francji oraz podanie wytycz-nych dalszego rozwoju w kierunku systematyczne-go wyzyskania całokształtu bogactw węglowychkraju. Stwierdza przy tem, iż rozwój górnictwa wę-glowego dowiódł, że przedsiębiorstwa kopalnianemuszą nietylfco wydobywać wejgiel, lecz również po-dejmować inne prace, przedewszystkiem zaś sta-wać się poważnemi producentami energji elektry-cznej, co, stopniowo, od wytwarzania energji dlawłasnych potrzeb prowadzi je do zbywania jej rów-nież osubom trzecim. Istnieje przytem coraz po-ważniejsza tendencja w kierunku zużytkowania welektrowniach kopalnianych gorszych gatunków wę-gla z. dużą (30—40%)zaiwartością popiołu, spala-nych przy wżyciu palenisk mechanicznych z podmu-chem podgrzanego powietrza, czy też w postaci py-łu węglowego. Elektrownie tego rodzaju są w stanie

dostarczać prąd bardzo tani, a to czyni je szcze-gólnie powołanemi do zasilania elektrycznych za-kładów rozdzielczych, dostarczających prąd lud-ności. To właśnie było powodem stworzenia przezwęglowe przedsiębiorstwa kopalniane szeregu ta-kich zakładów, zasilających północne departamen-ty Francji. Autor rozważa, do jakich odległościelektryczne przesyłanie energji jest w warunkachfrancuskich usprawiedliwione. Porównanie kosztówprzewozu węgla z kosztami przesyłania prądu pro-wadzi do wniosku, iż przesyłanie energji na większeodległości z elektrowni cieplnych jest gospodarczousprawiedliwione tylko przy zużywaniu w elek-trowniach gorszych gatunków węgla, bezpośredniou wylotu szylbu kopalnianego. Wynik ten prowadziautora do rozpatrzenia dwóch różnych wypadkówprzedsiębiorstw elektrycznych: 1) zakładu elektry-cznego nie związanego z żadnem przedsiębiorstwemwęglowem(np. T-wa „Electricitć duOaz duNord"),dla którego przesyłanie prądu na odległość ponad50 km już się nie opłaca, wobec czego dla większychodległości staje się celową budowa elektrowni namiejscu, i 2) zakładiu elektrycznego, związanegobezpośrednio z kopalnią węgla („Compagnie Elec-iriąue du Nord"), w którym to wypadku opłaca sięstosować odległości przesyłowe do 150 — 200 km,w załoiżeniu niskich kosztów wytwarzania prądu welektrowni na kopalni.

Autoir obrazuje szczegółowo stan przemysłuelektrownianego północnych departamentów Fran-cji przed wojną, a nasitępnie przechodzi do odtwo-rzenia je>go odbudowy po zniszczeniach wojennych,która szybko poszła naprzód od początku 1919 ro-ku. Dużo przyczyniło się do tego państwo, przezbudowę państwowej sieci elektrycznej (Reseau d'E-tatl o napięciu 45 000 woltów, zapewniającej połą-czenie ośrodków wytwarzania prądu z ośrodkamijego spożycia, 'Długość ftej sieci blisko trzykrotnieprzewyższająca przedwojenną, wynosi ok. 3800 km.Zużycie energji w północnej Francji dochodzi (r,1923) do 1 mil jarda kWh, z czego około połowyprzypada na zagłębie węglowe, Szybkość rozwojusieci w północnej Francji jest igodna uwagi. Referatprzewiduje w zakończeniu dalszy rozwój gospodar-ki elektrycznej w północno-francuskim zagłębiu wę-glowem, w bezpośrednim związku z rozwojem jegoprodukcji węgla.

Holandja,Ź r ó d ł a e n e r g j i (rei, Prof. F. K, Th. Kin

Iterson). Na Wstępie autor rozwija myśl, iż ujarz-mienie sił przyrody i wyzyskane zasobów paliwastanowi drogę do zdobycia potęgi i zamożności przeznarody, dowodząc tego na przykładzie dziejów Ho-laoidji w związku z datoiijącemi się jeszcze od wiekuXVI pracami nad wydobywaniem torfu, a następ-nie —- z budową wiatraków do celów meljoracyjno-rolniczych, Jeśli po tej epoce pomyślności, w związ-ku ze zniszczeniami wojen napoleońskich, nasłałdla Holandji okres trudniejszy, to ostatnio, dziękiszerokiej rozbudowie portów i usilnej konkurencjikrajów eksportujących węgiel, jest on w niej tań-szy, niż gdziekolwiek indzieij. . • •:

Co się tyczy źródeł ene-ngji Holandii, to na po-czątku rozpatruje autor siłę 'wiatru i wyzyskującychją wiatraków, stwierdzając, iż pomimo pozornie nis-kich kosztów zużytkowania tej energji (1 cent —przy pracy wiatraków w ciągu całej doby i 3 cen-

94 — 18 En SPRAWOZDANIA I PRACE P. K. En. 1927

ty — przy trzymaniu się 8-godzinnego dnia pracy)nie jest ona, w obecnych •warunkach, tak tanią. Po-drażają ją mianowicie często zachodzące dłuższeprzerwy w pracy zakładu pędzonego wiatrakiem,w okresach braku wiatru; koszta zaś gromadzeniatej energji w zasobnikach w okresach jej nadmiarusprowadziłyby do zera tę korzyść, którą stanowi ta-niość tego l-odzajii siły pędnej, Co do siły wodnej,to posiadając -wielką, ilość rzek, Holandja nie majednalk prawie wcale sił wodnych „dodatnich", zato ma znaczne ,,sily wodne ujemne", jak autor na-zywa moc silników (ponad 100 000 KM) służącychdo napędu pomp, które są używane do osuszanianizinnych okolic kraju.

Przedsięwzięte w pobliżu miejscowości Hans-weert próby wyzyskania energji przypływu i od-pływu znorza, z któremi wiązano znaczne nadzieje,nie dały zachęcających wyników.

Co się dotyczy torfu, którego znaczne zasobysą zawarte w torfowiskach holenderskich, wskaza-nych na załączonej do referatu mapie, to doświad-czenie holenderskie w sprawie eksploatacji 'tego pa-liwa ujmuje autor w zdania nast: 1) Opalanie du-żego zakładu cieplnego torfem nie daje zupełniezadowalającego rozwiązania. Po kilku latach, od-leigłości i koszty dowozu torfu do palenisk stają sięzlbyt znacznemi. 2) Tylko dawna metoda suszeniatorfu na otwartem powietrzu latem utrzymuje siędotychczas, jako pozwalająca na usunięcie z suro-wej masy torfowej znacznego odsetka wody (wil-gotność masy surowej — 90%, wysuszonej—25%),Żadna 7 prób podwyższenia wartości opałowej tor-fu inną droiga, lu!b wyzyskania je^o cząstek włók-nistych, nie dała wyniku, nadającego się do zasto-sowania w skali przemysłowej. 3) Torf jest dosko-naleni paliwem dla palenisk przemysłowych. Za-wiera on. ok. 1% popiołu, jego wartość opałowastanowi ok. połowy wartości opałowej węgla; dopieców domowych lepiej >się jednak nadaje antra-cyt. 4) Atoli eksploatacja torfowisk nie powinnasię ograniczać tylko dc- wyzyskiwania torfu jakoopału. Należy pamiętać o korzyściach dla rolnictwa,jakie dać mogą meljoracje torfowisk,

Przechodząc do zasobów węgla brunatnego, re-ferat stwierdza, iż wynoszą one w Holandii zale-dwie 10'mil jonów tonn. Eksploatacja pokładów od-bywa się w odkrywkach. Część wydobywanego wę-gla zużywa jedna istniejąca fabryka do wyrobu bry-kietów,-Znaczenie węgla brunatnego, jako źródłaenerigji w Holandji, jes-i minimalne.

Świeżo dokonane wiercenia poszukiwawcze wWinsteiwijk doprowadziły do wydobycia na po-wierzchnię pewnej ilości ropy z głębokości 1235 me-trów, jednak ustalonej oipinji co do znaczenia tegowyniku dotychczas jeszcze niema.

Co do węgla, to Holandja obejmuje w swychgranicach część zagłębia Westfalsfciego, które ciąg-nie się poprzez 5 krajów, kończąc się aż w hrabstwie.Kent. Ogólne zasoby węgla w pokładach 'nadającychsię do eksploatacji, w obrębie Holandji, wynoszą4 000 mil jonów t. Cą one eksploatowane, z jednejstrony — przez kopalnie państwowe, wytwarzającegłównie węgiel koksujący się, idący na wywóz, zdrugiej zaś — przez 4 towarzystwa prywatne. Roz-miary produkcji państwowej i prywatnej są prawiejednakowe. Szereg wykresów ilustruje stan tegoprzemysłu.

Co do zaspokojenia zapotrzebowania na ener-

gję w przyszłości, to Holandja nie obawia się te-go, że zasoby jej są pod tym względem niedosta-teczne, O ile tylko będzie trwał pokój, szereg za-głębi węglowych, otaczających Holandię, przy ła-twej komunikacji, zarówno kolejowej, jak i wodnej,zaipewniają, dzięki konkurencji paliwa zagraniczne-go z węglem krajowym, niskie ceny węgla, Poza lenijednak już obecnie zarysowuje się możliwość za-silania Holandji z tych ogromnych elektrowni, któ-re, opierając się na obszernych złożach lignitu w do-linie Renu, już obecnie sięgała swemi przewodamido samego środka zagłębia Wcstfalskiego.

Wągry.O g ó l n y p r z e g l ą d ź r ó d e ł e n e r g j i

W ę g i e r i i c h p r z y s z ł e g o w y z y s k a -n i a , ze specjalnem uwzględnieniem sprawy elek-tryfikacji (ref. Inż.-doraclcy L. de Verebely). Re-ferat rozpatruje zasoby ener.gji Węgier nowych, po-równywując odpowiednie liczby z danemi z roku1914, gdy (powierzchnia Węgier była trzy razy więk-sza od obecnej, Węgry muszą prowadzić bardzooszczędną gospodarkę opałową, wobec bardzo ogra-niczonych zasobów, które, według obliczeń, mogły-by wysitarczyć zaledwie na 60 lat i które w węglu(kamiennym i brunatnym) i torfie wynoszą 1 100 mi-ljonów tonn, stanowiących równowartość 4100.101"kaloryj. Eksploatacja sił wodnych (obecnie posia-dane ich źródła stanowią 174 500 KM, czyli 6,1%ilości posiadanej przed wojną), chociaż z wieluwzględów bardzo pożądana, nie może dać tej szyb-kiej pomocy, która jest obecnie poitrzebna. Nawetprzedwojenne zasoby węgla Węgier nie były zna-czne. Obecne są nieco mniejsze, niż pokiwa daw-nych. Węgiel brunatny (zasoby: 518 miljonów t)i torf (powierzchnia torfowisk — 71 200 ha) stano-wią te rodzaje paliwa mineralnego, które będą naj-ważniejszemu dla gospodarki opałowej Węgier, o iletylko będą racjonalnie eksploatowane. Wszystkieposiadane dawniej źródła ,gazu ziemnego i ropy owiększej wydajności odeszły po wojnie do Rumu-nji, poszukiwania zaś, przedsięwzięte na teryto-rjum obecnych Węigier, jakkolwiek nie dały wyni-ków decydująco ujemnych, nie dały jednak rów-nież podstaw do- większych nadziei.

Autor wypowiada zdanie, że jedynem należy-lem rozwiązaniem sprawy zaonatrzenia kra;ju wprąd byłaby dla Węgier budowa kilku wielkich elek-trowni, położonych bezpośrednio u wylotów szybówwęglowych, czy też na torfowiskach. Zakłady te,w połączeniu z obecnemi elektrowniami lokalnemu,zasilałyby sieć krajową, do której byłyby przyłą-czone wszystkie urządzenia odbiorcze, a w tej li-czbie i koleje, W zakończeniu referat zatrzymujesię jeszcze raz na niedostateczności zasobów ener-getycznych Węgier, mogących dać conajwyże.j 1mil jard kWh rocznie, przy dwukrotnie wyższem za-potrzebowaniu, i podkreśla konieczność jak najda-lej posuniętej oszczędności przy ich użyciu, którajednakże nie rozwiąże również zagadnienia przyutrzymaniu Węgier w ich dzisiejszych granicach.

Włochy.•Ogólny p r z e g l ą d w y z y s k a n y c h

i n i e w y z y s k a n y c h z a s o b ó w e n e r g j iw e W ł o s z e c h (ref, Prof. G, de Marchi). Ro-dzaje źródeł energji, któremi rozporządzają Wło-chy, dzieli autor na: 1) źródła energji wodnej,

a 5 I P&AĆE P. K. En, 95 - 19 En

2) źródła energji otrzymywanej z paliwa mineral-nego — stałego, czy płynnego i c) źródła podziem-ne, -związane z procesami wulkanicznemi, czy telżpseudo-wulkanicznemi. Źródła energji pierwszejkategorji mają obecnie dla Włoch bez 'porównaniawiększe znaczenie, aniżeli pozostałych dwóch. Roz-porządzalne zasoby paliwa we Włoszech są rze-czywiście stosunkowo (bardzo ograniczone: sprowa-dzają się one ogółem do 340 miijn, f węgla brunat-nego i torfu, oraz kilku źróidel ropy (8500 t rocznejprodukcji) przy zupełnym prawie braku węgla ka-miennego, 'Włochy są jednak równocześnie pierw-szym krajem w Europie, gdzie podjęta została eks-ploatacja enregji cieplnej o pochodzeniu wulka-nicznem, a to w elektrowni Lardello, o mocy8500 kW. ')

Następnie autor 'przechodzi do urządzeń wod-noelektryciznych Włoch. Ogólna ich moc (1922 r,)wynosiła 1 533 000 KM, przy 616 000 KM znajdu-jących się w budowie. Mioc ta jest 'nierównomier-nie rozłożona na terytorjium Włoch: 67% przypa-da na prowincje północne, 28% — na centralnei tylko 5% — na południowe oraz na wyspy. Ilośćgodzin pracy urządzeń istniejących można ocenićna 3—4 tys. godzin rocznie. Ilość energji elektrycz-nej, wytworzonej we Włoszech w r. 1923 doszła do6000 miljonów kWh. 31-igo grudnia 1923 roku ist-niało we Włoszech 70 izbiorników o ogólnej pojem-ności 700 miljonów m3, oprócz tego w 'budowie było44 dalszych zbiorników o pojemności ogólnej 580miljn, rri\

Ogólna moc elektrycznych zakładów cieplnychwe Włoszech stanowi ok, 400 000 kW, z czego ok.0,9 pracuje na węgilu. Produkcja energji tych za-kładów sitanowi jednak tylko kilkanaście procentprodukcji zakładów woidnoelektrycznych.

Norwegja.P o k ł a d y w ę g l a n a S z p i c ib e r g u

i W y s p a c h N i e d ź w i e d z i c h . Archipelag,złożony ze Szpiribergu, Wysp Niedźwiedzich i kil-ku drobniejszych, łącznie nazywanych Swalfoard,jest położony pomięidzy 74U a 81° szerokości półń.i 10° a 35° długości zach. Powierzchnia jego wynosi65 000 knf. Referat podaje ogólny szkic geogra-ficzny i klimatyczny wysp i wspomina o historjiich odkrycia. Poszukiwania węgla na Szpicbergupodjęte zostały 'przez Norwegów (w r, 1900), eks-ploatacja — pizez Amerykanów (w <r. 1905). Obec-nie w «ksploataoji jest 6 kopalń, prowadzonychprzez spółki różnych narodowości. Pokłady węglo- iwe Swalbard należą do różnych epok geologicz-nych. Ilość pokładów waha się od 1 do 5 o miąż-szości od 1 do 10 m. Zawierają one węgiel o war-tości opałowej od 6700 do 8000 kal i zawartości•części lotnych 30—40%. Ogółem zasoby węglagłównych pokładów są oceniane na 8000 miljn, ł.Wyspy Niedźwiedzie posiadają również szereg po-kładów, z: których tylko jeden jest eksploatowany(od r, 1915). Ogólne izasdby węgla na wyspach sąoceniane na 200 miljonów tonn,

Dziejki zmarzniętej na powierzchni ziemi, przymałym spadzie pokładów i braku w 'nich wody o-raz igazów, warunki eksploatacja są na Szpicbergulepsze niż gdzieindziej w Europie, większem jestteż wydobycie dzienne, przypadające na jednego

P r z e g l , Techii , t, 61 (1923) str, 479.

górnika, gdyż wynosi 1,16 do 2,80 /dla Szpicibergui 1 / dla Wysp Niedźwiedzich.

Ogólny wywóz węgla z archipelaigu wynosił:w r. 1923 — 341 000 t, w r, 1924 — 1 327 000 f,przy 1900 robotnikach. Kapitały, włożone w tenprzemysł, stanowią ok. 4 270 000 funt. starł (ok.110 miljn. zł. w zł.), przyezem posiadają w nichpewien udział rządy szfwedzki i norweski, Zbywa sięwęgieil przeważnie do Szwecji, Norwięgji i Holandji.

Polska,Rsferat złożony przez Komitet polski omawia

szczegółowo z a s o b y e n e r g .e t y c z n e krajuoraz stan ich wyzyskania. Praca ta będzie ogłoszo-na w ,,Sprawoz|d. i Pracach P.K.En." osobno, wo-bec czego tu je!j nie streszczamy,

Rosja.P l a n e l e k t r y f i k a c j i R o s 'j i (rei. inż,

A, Kogan). Pierwsza część referatu obrazuje spe-cjalne cechy rosyjskich warunków, związane z o-groniem przestrzeni, różnorodnością klimatów, róż-nym •charakterem ludności i it, d,, i daje wyraz prze-konaniu, iż nowe warunki społeczne, stworzoneprzez uznanie za własność państwową ziemi, środ-ków przewozowyich oraz urządzeń przemysłowych,dadzą możność rząjdowi opracowania i wykonaniaplanu całkowitej elektryifilkaaji Rosji. W roku 1920/ostała utworzona specjaUna instytucja — „Pań-stwowa Komisja do Elektryfikacji Rosji", którejpowierzono opracowanie w sposób ogólny sprawyelektryfikacji. W końcu raku 1920 komisja złożyła.sprawozdanie, i praca nad wykonaniem jej zaleceńzostała niezwłocznie podjęta, Rosja 'została przy-tem podzielona na cztery główne okręgi przemy-słowe: Centrailny, Uralslki, Pidłudniowy i Peters-burski. Zostały szczegółowo rozważone warunkiprzemysłowe i rolnicze, również warunki opałowe,środki przewozowe, zalelżność od państw obcychi t. p'. dla wszystkich tych dzielnic. Największą, tru-dność w rozwoju życia gospodarczego stanowiąwielkie odległości, d-zielące ośrodki przemysłu ddcentrów rolniczych, 'Co wywołuje, iż koszta prze-wozu grają bardzo poważną rolę w ostatecznymkoszcie każidego wyrobu, (Referat podaje szeregdanych w sprawie kolei i rzeki 'Wołlgi, w szczegól-ności co do ich zdolności przewozowej, oraz co dowzaj emneigio rozmieszczenia ośrodków przemysłui miejsc skupienia naturalnych zasobów eńergji,Zwrata uwagę na to, łż poiżądana byłaby budowanowych głównych linij kołejowyclh, o wielkiej zdol-

^ności przewozowej, pomiędzy nielktóremi ośrodka-mi, że jednak nie jest rtio obecnie możliwej zalecawzamian elektryfikację kolei istniejących. Użycieener,gji elektryczne!) w róiżnych zastosowaniach jestrównież pddkreiślane, jako środek do polepszeniawarunków żeglugowydn na Wołdze,

(Państwowa Komisja Elektryfikacyjna, wobeckonieczności rozłożenia wykonania ogólnego planuzaopatrzenia kraju w energiję elektryczną na dłuż-szy okres czasu, wysunęła na pierwszy plan spra-wę budowy elektrowni, uw-atrunlkowując podejmo-wanie odipuwiednich robót istnieniem na miejscuwłaściwych warunków, Tak więc, budowa elektro-wni miałaby być podejmowana: 1) w razie moż-ności korzystnego wyzyskania na miejscu energjiwodnej, 2) w pobliżu źródeł paliwa, którego zużyciena miejscu wydobycia byłoby bardziej celowe, ani-żeli przewożenie do ośrodków spożycia, 3) w razie

96 — 20 En SPRAWOZDANIA- I PiRAĆE P. tL En.

dostateczniej ilości odbiorców na prąd, wytwarzanyprzez zakład; 4) przy takiem położeniu elektrowni,któreiby umożliwiło jej nie tylko zasilanie przemy-słu, lecz z czasem pozwoliło ją wyzyskać do celówelektryfikacji kolei, do potrzeb rolriidtwa i do ogól-nego zaopatrzenia ludności w prąd. Trzymając siępowyższych zasad, Komisja Państwowa wystąpiłado rządu Sowieckiego z projektem budowy ogółem30 elektrowni w igłównych ośrodkach przemysło-wych Rosji. Referat ipodalje szereg szczegółów, do-

tyczących projektowanych zakładów, których ogól-na moc wynosiłaby ok. 1 500 000 kW, przyczemogólny koszt robót, według cen z roku 1913, miałbywynosić 834 mil jonów 'rubli (2240 miiljonów złotychw zł.). Roboty te miałyby między innemi objąć bu-dowę 7000 km przewodów o napięciu 110 000 V,8700 km Hnij o napięciu 35 000 V oraz sieci roz-dzielczej napowietrznej i podziemnej dla ogólnejmocy rozdzielanej 1 300 000 kW,

(d. c. n.)

Sprawozdania z posiedzeń.Protokuł 2-go posiedzenia Prezydjum P, K, En,

z dnia 25-go listopada 1926 r,Obecni: Prezydjum P, KJ. En. w .osobach pp.i L. Tol-

!locz'ki, K. ,S,iwickiago i B. iStefanow,skiego oraz pp.i W. Ro-sentail — delegat Wydz. Eleklr, M. R, iP. i Cz, MJkulski —kierownik Biura P. K. En,

1. . B u d ż e t . Przedyskutowano i przyjęto propono-wany budżet na t, 1927 (zamieszczony niżej) w kwociezł. 21500.

2. Sprawę wyboru czasopisma i ewent, kosztów drukurozpatrywano ponownie, lecz odłożono jej załatwienie osta-teczne. ,

3. JP ia d z i a ł n a IKIO: m i « j e. Po obszerne) dyskusja,postanowiono utworzyć nast. Komisje:

I. Komisję źródeł energji (prócz nafty), II. Komisjęwytwarzania, przetwarzania i przesyłania energji, III. -Komi-sję ropy imaitowej i gazu ziemnego. IV. Komisje; wodną.V. Komisję transportową. VI. Komisję, ogólną.

Postanowiono nie tworzyć zresztą, odraza wszystkichKomisyij, lecz uzależnić lo od doboru ich składu. Nad-to rozważano, czy należałoby utworzyć Komisję elektryczną.Zdecydowano nie otwierać takiej 'komisji, natomiast .zorga-nizować Podkomisje Elektryczną w Komisji IL, Do sprawelektryfikacji kra'ju powołać ad hoc (w ra/.ie potrzeby) ko-misję elektryfikacyjną,

Protokuł 3-go posiedzenia Prezydjum P, K, En,z dnia 26-go listopada 1926 r.

O b e c n i : Prezydium P. K. En, w składzie pp.: L,Tołtoczki, K, Siwidkiegio i B, Stefanowskiego oraz pp.:W. Rosental — delegat Wyda. Eleklr. M. R. P. :i Cz. Mi-leufeki — Kierownlik Biura \P, K, En.

1, Odczytiatno i przyjęto [z szeregiem poprawek) pro-jeklt regulaminu P. K. En.. (zamieszczony osobno w zeszy-cie poprzednim, na str. 67 — 68).

3, iPiOttanowiono odbyć drugie czyitanie poprawione-go projektu regulaminu Komisyj w dlniił 3-im grudnia r. b.o godz. 10-ej rano,

Protokuł 4-go posiedzenia Prezydjum P, K, En,z dnia 3-go grudnia 1926 r»

O b e c n i ; członkowie Prezydium <P. K, En. pp,: LToHoczko, K, Siwicki i B. SteJanowski oraz pp,: W. Ro-semtal i Cz, Mikulski.

1, 'Odczytano i przyjęto proitoikuły zebrań poprzednich,2. Odczytano poprawiony na u!biśe.głem zebraniu pro-

je kt Regulaminu P. K, En. i przyjęto go -w ostatecznej re-<lalccfi, składanej na Zebranie Plenarne.

3. Omawiano skład przyszłego Zebrania Plenarnego,wyjaśniając które instytucje wydelegowały już swych sta- ,łych przedstawicieli do P. K. Eiv., a które wyznaczyły tyl-ko czasowych.

4. Termin nast. Zebrania RlenarnegjOi ustalono na 15stycznia 1927 r,

5. Odczytano i •przyjęto projekt regulaminu KomlfsyjP. iK. En, (który będzie oguoszony w jednym z najbliższychzeszytów „Spraw, i Prac iP. K. En,").

6. Co do formy przyszłych wydawnictw P. K. En., wy-powiedziano się za tem, niby brosziurę o źródłach energjiw Polsce drukować w formacie normalnym A 4 oraz ewent.wykonać jeszcze jej odbitkę w mniejszym formacie.

7. Następne posiedzenie Prazydjium postanowiono zwo-łać na 10 .grudnia 1926 r, o godz. 10 rano,

Protokuł 5-go posiedzenia Prezydjum P, K, En.z dnia 10 grudnia 1926 r.

O b e c n i : członkowie Prezydijum P. K. En. w oso-bacłi pp,: L. Tołłoczki, /K, Siwiofciego i 13, Stefamowskiegoloirazs pp,; W, Rosental i Cz. Mfkulski.

1. Odczytano i przyjęto protokuł poprzedniego ze-brania,

2, W oprawne wyborni czasopisma jako orgarou P.K.En.,postanowiono uznać za taki .orgaa „Przegląd Teohniczny",przyjmiując zaproponowane przez to wyidawnbetwo warunki,po szczegółowem ich rozipatrzeniu, Wiarunki te zreferowałp. Cz. Mikułski na .podstawie ofert dwóch różnych drukar-ni (iDr.uk, Tecliniciznej i Druiłc. Bankowej). Ras ta nowi on ozwracać wydawnictwu powyższeniiu ok. 80'''1 kosztów dnuikui papieru (wedłwg (przyjętej stawlki) i całkowite koszta klisz,wedł. rachunków kliszami.

Kwestję kosztów dnulku mapy źródeł energji w P'ol-sce, która miałaby być dołączona do . Przegł, Teclrn," przydruku nowego wydania referatu o źródłach energji w Pol-sce, postanowiono rozpatrzyć na jednem z następnych po-siedzeń.

3, Sprawę wyboru przewodniczących Komisyj orazczłonków Komisji Rewizyjnej — odłożono,

4, Termin Zebrania plenarnego przesunięto na 22stycznia 1927 r.

5. (Postanowiono zaproponować na Plenum przyjęcieregulaminów P, K. En. en bloc, nie rozpatrując szczegó-łów, Zigłasione zaś zawczasu uwagi (na podstawie roze-słanej wszystkim uczestnikom zebrania odbitki regulami-nu) przekazać Prezydijum do ostateczneigo załatwienia, Po-stanowiono również zaproponować Plemum, by upoważniłoPrezydium do .poczynienia ewemt, poprawek w regulam1)-nie, jaklioh może zażądać p, Minister Robót Publ. przy za-twierdzaniu.

6. Ustaltoino porządek obrad Zebrania Plenarnego.

Budżet P, K. En, na r, 1927,

1

Przychód;

Preliminowane przez Minister-stwo Robót Publ. na celeP. K. En

R a z o m . . . .

Zł.

21500

21500

gr,

00

00

123

45

Rozchód-.

Pensje personeluWydawnictwa P- K. En. . . .Prace naukowe, refe-

raty i t. pWyjazdy delegatów P. K. En. .Składka do Międzynarodowej

Rady Wykonawczej w Lon-dynie

.Razem .

Zł."

7 5006 000

5 0001500

1500

21500

o o

o o

oo

o o

o o

00