nr 251 - MAJ 2018 3

„Zakwestionowanie Toż-Samego – niemożliwe w jego egoistycznej spontaniczności – dokonuje się dzięki Innemu. To zakwestionowanie mojej spontaniczności przez obecność dru-giego człowieka nazywamy etyką” (Levinas). Pytam: dlaczego „drugiego czło-wieka”? Skąd się (Toż-Samy) wie, że drugi jest człowiekiem? Obecność drugiego musi być bardzo konkret-na, by można było mówić, że jest on człowiekiem. Musi dowieść co naj-mniej równości z Toż-Samym (mną),czyli jego spontaniczność musi rów-noważyć moją, co oczywiście rodzietykę rozumianą jako obszar tych sa-mych praw (dla mnie – Toż-Samego – i dla niego, Innego). Do niedawna (jeszcze na początku lat siedemdziesiątych) funkcjonowało pozbawione człowieczeństwa określe-nie „żółtki”, lecz bardzo szybko stałosię żałosnym i pustym epitetem wraz z wszechobecną potęgą (spontanicz-nością) Toyot, Samsungów, Dewoo itd. Oto co znaczy „obecność innego”. Nie wystarczy stać obok, czy byćw pobliżu, by być obecnym, trzeba jeszcze wykazać się „mocą”. Podob-nie z utratą obecności: drapieżnik prze-stał uosabiać bóstwo (coś więcej niżsam Toż-Samy), gdy przestał być groź-ny. Karabin zniósł obecność drugie-go w takiej samej mierze jak ustano-wił. Dopiero dwa karabiny naprzeciw-ko siebie (współobecność) rodzą ety-kę. Zakwestionowanie (wyhamowa-nie) mojej spontaniczności przez spon-taniczność (nie tylko obecność) dru-giego (jakiegokolwiek) ustanawia dru-giego człowieka, Innego (nawet gdy-by był kosmitą czy szczurem), oraz etykę. Heidegger o człowieku: „Sein zum Tode”. Bycie ku śmierci? Wydaje się raczej, że „Un-sein zum Leben”. Z nie-bycia (nicości) ku życiu i (do-piero) z życia ku nicości. Świadomość nurkując w przeszłości skłonna jest odczuwać, iż trwa odwiecznie (od Po-czątku), stąd dość oczywiste się jej wy-daje podążanie „od bycia ku śmierci”:było (się), było, w końcu (się) nie bę-dzie. W „byciu ku śmierci” psycholo-gia bierze górę i zbyt pośpiesznie pre-zentuje siebie jako ontologię. „Nieby-cie ku życiu” wyraża trafniej stano-wisko ontologiczne: nie było (się), nie było, aż (stopniowo) się pojawiło, atylko perspektywa, iż znów (się) nie będzie, łudzi na rzecz „bycia ku śmier-ci”. A propos fenomenologii jako onto-logii („fenomenologia jest ontologią”) trochę kpiarsko: Prze-życie, w-życie, za-życie, od-życie. 1. Prze-życie – wykorzystanie tego, co „dane”, „dar boży” przyjęty z po-dziękowaniem i wdzięcznością nawetwówczas, gdy jest ciężarem (w reli-gii). Prze-żył jak prze-szedł; jak „sięprzeszło”, tak „się przeżyło”. Dali, więc wziąłem. Wynika z tego, że „prze-żył” znaczy tyle, co został przeżyty (przezżycie). Jako obdarzony był zależny, jako zależny był zdany „na”, jako zda-ny nie myślał samodzielnie. Nie my-śleć samodzielnie znaczy nie myśleć, lecz być myślanym (przez niemyśle-nie – „czyste życie”), to znaczy nie być przytomnym. Jeśli przytomność jest warunkiem człowieczeństwa, to prze-życie nie jest ludzkie. Prze-żyć

znaczyłoby przetrwać jako nie-czło-wiek, jako cokolwiek. Nie-człowiekprze-żył, „coś” prze-żyło., prze-jadło, prze-spało, prze-padło, prze-było. Dalsze modi: prze-żył – uniknął, prze--żył – prze-wegetował. 2. W-życie. Z-życie. W-żyć się zna-czy tyle, co zżyć się, zespolić z ży-ciem, oswoić, wejść w jego rytm, ra-czej świadomie. Świadomość ta jest jednak świadomością uległą, uznają-cą „nie do pokonania”, chcącą więc poprzestać na uszczknięciu „tego, co się da” w warunkach „przesądzenia”. Fatalizm minimalistyczny. Z-żyć się znaczy przyzwyczaić się do życia ja-ko factum – być świadomością uni-żoną, pokorną wobec majestatu nie-usuwalnego. Z-żywa się i w-żywa świadomość uniżona. Jeśli prze-życie jest wegetacją, nie-świadomością czy też świadomością szczęśliwą, to w-życie czy z-życiebyłoby świadomością uległą, która wprawdzie potrafi wyobraźnią wybie-gać „poza”, ale nie ma odwagi „po-ciągnąć się za sobą” i raz po raz wy-obraźnię powściąga, „przywołuje dorozsądku”. Jest to świadomość szczę-śliwie nieszczęśliwa. Cóż… wygląda na to, że „fenomeno-logizowanie” bywa spisywaniem sen-sów ustalonych, powtórzeniem już na-zwanego przez język, praktykę, rela-cje, czas i ruch – samowiedzą prze-glądającą się w abstrakcyjno-baroko-wym lustrze; relacje społeczne, struk-tury, stawanie się, dialektyka, historia, „czas jako przestrzeń ludzkiego roz-woju” ujęty w „istoczeniu”. Fenome-nologia wydaje się niekiedy nie tyle ontologią, jak twierdzą jej twórcy, ile raczej malowaniem ontologii, „ufilo-zoficznianiem stawszy-stającego (się)”, wiedzianego, na modłę klasycznej fi-lozofii niemieckiej – jest wsteczna i postępowa zarazem, zasłaniająca i od-słaniająca, lecz w obu tych funkcjach często wtórna; jest poetyckim odsła-nianiem prozaicznie już wcześniej od-słoniętego, opiewaniem już odkryte-go – jakby nieco spóźnionym akom-paniamentem autokreacji społecznego bytu. Heidegger napomyka w „Byciu i czasie”, że język, którego używa, nie jest arbitralnym wymysłem, lecz ko-niecznym narzędziem pozwalającym przełamać skłonności do ustawiczne-go popadania w myślenie „ontyczne”, czyli koncentrowania się na bycie za-miast na byciu. Mówić np. „podmiot”,„przedmiot” nie sposób, jeśli chce się przełamać tak zwaną filozofię obec-ności. To prawda, ale należałoby rów-nież dodać, że „przełamywanie skłon-ności językowych” musi być ostrożne, by nie odrzucić tego z dotychczaso-wego języka, co dość jasno i precy-zyjnie może wyrazić ontologię. Z tych samych liter powstaje zarówno trage-dia jak i komedia, mawiał Demokryt. Być może zmiana liter nie jest wcale aż tak bardzo konieczna. Nacjonalizmy budzą się w Europie, głosi zaangażowana publicystyka. Jest to prawda, jednak często bywa z praw-dą: niby odsłania, lecz bardziej skry-wa. Poprzestawanie na poziomie zja-wiska, co najwyżej psychologizowa-nie, to wszystko na co ją stać. Gleba rodzenia się myśli, postaw i aktywno-ści pozostaje ukryta, lub sprowadzona do tego samego poziomu rozumienia – ontycznego, jakby powiedział filo-

Myśli rozczochrane

zof. Tym sposobem to, co generuje, jest zrównane z tym, co tworzy (świa-domie), a przez to jest niewidoczne. Na przykład najgłębsza, ściśle ekonomicz-nie rozumiana struktura wyzysku jakopojęcia ekonomicznego sprowadzana jest najczęściej do pojęć takich jak „różnice w dochodach”, „nierówności społeczne”, „bezrobocie”, „wyklucze-nie” itp. W efekcie mamy do czynie-nia z konstatowaniem następstw, skut-ków, konsekwencji czy przejawów jako podstaw ufundowanych na sa-mych sobie. Ta „zjawiskowa wiedza”,

czyli konstatacja na poziomie zjawi-ska, króluje niepodzielnie. Dominuje w niej siłą rzeczy psychologizowanie, naturalizowanie, mitotwórstwo oraz tania moralistyka. Język polityki i pub-licystyki zdominowała „ogólność”, której roli aksjomatu, jak Boga, nie poddaje się krytyce rozumianej jakonękanie oczywistości. „Naród”, „tra-dycja”, „dziedzictwo”, „interes” (spo-łeczny, narodowy), Polacy, Poloniaitd., itp. „Wspólna przeszłość” to sta-ra śpiewka woli panowania. Określe-nie „nasz król” brzmiało identycznie

w ustach hetmana koronnego oraz wolnego od wszelkich praw obywa-telskich ciury obozowego czy chłopa pańszczyźnianego. Jest niestety tak, że wielu potomkom ciur obozowych i chłopów pańszczyźnianych pokroju Maciaszczyka ta formalna identycz-ność nie tylko nie przeszkadza, ale rozdyma się i puszy jak nigdy dotąd. Jednocześnie dziwi ich i święcie obu-rza desperacja terrorystów-samobój-ców, których nie inaczej ujarzmiła świadomość fałszywa.

ANDRZEJ KWIATEK