Studia Judaica 5: 2002 nr 2(10) � 6: 2003 nr 1(11), s. 173-183

A r t y k u ³ r e c e n z y j n y

Marek PielaUniwersytet Jagielloñski, Kraków

NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU

Ksiêga Rodzaju wydana pod tytu³em Chamisza Chumsze Tora. Chu-masz Pardes Lauder. Ksiêga Pierwsza. Bereszit (oprac. S. Pecaric, E. Gor-don. The Ronald S. Lauder Foundation. Edycja Pardes Lauder, Kraków2001)1 zawiera tekst hebrajski, jego przek³ad na jêzyk polski, przypisy doprzek³adu polskiego oraz hebrajski tekst komentarza Szlomo Jicchaki(Raszi). W wielu miejscach przek³ad oraz przypisy do niego s¹ oparte na¿ydowskiej tradycji egzegetycznej, co razem z zamieszczonym komenta-rzem Rasziego sprawia, ¿e ksi¹¿ka mo¿e okazaæ siê ciekawa dla wieluczytelników, bo tradycja ta jest ma³o znana w Polsce, a warto j¹ znaæm.in. z tego powodu, ¿e �redniowieczni egzegeci ¿ydowscy wiele frag-mentów Biblii interpretowali tak samo, jak dzisiejsza naukowa biblistyka.Chcê jednak zwróciæ uwagê na usterki, które nale¿y poprawiæ w drugimwydaniu.

IAutorzy informuj¹ we wstêpie (s. VI), ¿e unikali dos³ownego t³uma-

czenia idiomów. Z ich uwag wynika, ¿e na dos³owno�æ pozwalali sobietylko, gdy by³o to konieczne do tego, aby komentarz (nie wiadomo jed-nak, czy ich komentarz, tj. przypisy, czy te¿ komentarz Rasziego) by³spójny z przek³adem, co rzeczywi�cie mo¿e niekiedy wymagaæ dos³ow-nego t³umaczenia, bo np. komentarz Rasziego zawiera uwagi metajê-zykowe. Tak wiêc w 9,20 (wajjahel noah �i� ha�adama)2 przek³ad TPL

1 W dalszej czê�ci artyku³u u¿ywam skrótu TPL.2 Obja�nienie transkrypcji: a, e � chatefy; a � qamac; a � patach; é � cere; e � segol,

h � chet.

174 MAREK PIELA

brzmi: Noach zacz¹³ uprawiaæ ziemiê, i jest to dobry, niedos³owny prze-k³ad, ale by³by on niespójny z komentarzem Rasziego, który dotyczyu¿ytego tu rzeczownika �i�. Autorzy przek³adu podali wiêc dos³owne t³u-maczenie ([by³] cz³owiekiem ziemi) w przypisie, w którym te¿ referuj¹komentarz Rasziego. Jest to dobre rozwi¹zanie, lepsze ni¿ w 17,1, gdziew tek�cie g³ównym dano dos³owny przek³ad idiomu (chod� przede Mn¹),a w przypisie podano jego przek³ad niedos³owny (S³u¿ Mi) zaczerpniêtyz Rasziego, który tu cytuje przek³ad Onkelosa. Gdyby w tek�cie g³ów-nym podano przek³ad niedos³owny, to przypis trzeba by przeredagowaænp. tak: S³u¿ Mi* [przypis:] Dos³. �Chod� przede Mn¹�, co wed³ugOnkelosa i Rasziego znaczy �S³u¿ Mi� (TPL dos³ownie t³umaczy tenidiom tak¿e w 48,15). Jednak w wielu miejscach wprowadzono w tek�cieg³ównym przek³ad dos³owny niepotrzebnie i bez ¿adnego uzasadnieniaw komentarzu:

1,7: wajjabdél bén hammajim �a�er mittaha� laraqia� ubén hamma-jim �a�er mé�al laraqia�, przek³ad TPL (i oddzieli³ miêdzy wodami, któres¹ pod sklepieniem, a miêdzy wodami, które s¹ ponad sklepieniem) jestdos³owny, bo czasownik oddzieliæ wymaga w jêzyku polskim sk³adni cood czego, a nie miêdzy czym a miêdzy czym (ten sam b³¹d dos³owno�ciw 1,14.18), ponadto w przypadku przyimka miêdzy w jêzyku polskim niepowtarza siê go przed drugim rzeczownikiem, lecz zastêpuje przez i lub a(miêdzy czym a czym, miêdzy czym i czym; ten sam b³¹d dos³owno�ciw 31,51).

1,11: �éc pri znaczy prawdopodobnie �drzewo wydaj¹ce owoce�, nie-koniecznie �drzewo wydaj¹ce jadalne owoce�, a polskie drzewo owocoweznaczy tylko �drzewo wydaj¹ce jadalne owoce�. Polskiemu drzewo owo-cowe odpowiada nie �éc pri, lecz �éc ma�a�al3 (Kp³ 19,23; Pwt 20,20).

1,24: Hebr. remes obejmuje gady, owady pe³zaj¹ce po ziemi, ma³essaki,4 czyli zwierzêta, które czy to z powodu ma³ych rozmiarów (owady,ssaki), czy z powodu sposobu poruszania siê (wê¿e) wydaj¹ siê pe³zaæpo gruncie, w odró¿nieniu od du¿ych ssaków, które chodz¹ na nogach.

3 W. G e s e n i u s: Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das AlteTestament. Wyd. XVII, oprac. F. B u h l, Leipzig 1921, s. 393, s.v. ma�a�al: Obstbaum.Pogl¹d, ¿e wyra¿enie �éc pri obejmuje tak¿e drzewa wydaj¹ce owoce niejadalne, podzielaU. C a s s u t o: A Commentary on the Book of Genesis, t³. I. A b r a h a m s, t. I (GenesisI-VI 8), Jerusalem 1974, s. 40.

4 Por. komentarz do Rdz 1,24 w: La Bible de Jérusalem, Paris 1998; The JPS TorahCommentary. Genesis bré�i�, oprac. N.M. S a r n a, Philadelphia 1989. Zwróæmy uwagê,¿e tak¿e Raszi tak rozumie s³owo remes, wiêc w Rdz 1,24 przek³ad TPL jest z powodudos³owno�ci niespójny z komentarzem Rasziego.

NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU 175

Tymczasem polski rzeczownik p³az jest dzi� terminem zoologicznym i ozna-cza tylko gromadê Amphibia, do której nie nale¿¹ ani wê¿e, ani jaszczur-ki, ani owady, ani ma³e ssaki. Przek³ad remes jako p³az jest przek³ademetymologizuj¹cym (czasownik ramas �pe³zaæ�, por. Rdz 1,26: ub�olharemes haromés �al ha�arec, TPL: nad ka¿dym p³azem pe³zaj¹cym poziemi).

3,11: Przek³ad wajjomer jako I powiedzia³ znaczy, ¿e podmiot jesttu ten sam, co w 3,10 (Odpowiedzia³), w jêzyku polskim nale¿y wyra�niezaznaczyæ zmianê podmiotu (np. Bóg zapyta³). Ten sam b³¹d dos³ow-no�ci w 4,9 (przek³ad TPL znaczy, ¿e Bóg sam sobie odpowiedzia³ nazadane pytanie). W 14,11 zaimek 3 os. l. mn. zawarty w formie wajjiqhuodnosi siê do Kedorlaomera i jego sprzymierzeñców,5 o których wspomi-na siê w w. 9, a nie do wymienionych w w. 10 królów Sodomy i Gomoryi ich sprzymierzeñców. Przek³ad TPL, w którym nie uzupe³niono elipsy,6zawiera nonsens, bo znaczy, ¿e Sodomê i Gomorê z³upili królowie tychmiast, czy te¿ ich sprzymierzeñcy. Czytelnik mo¿e te¿ zrozumieæ prze-k³ad TPL w tym sensie, ¿e królowie Sodomy i Gomory zabrali maj¹tekSodomian i Gomorzan, bo nie chcieli, by wpad³ on w rêce napastników.Jednak orygina³ mówi tu o z³upieniu przez wrogów, jak �wiadczy dalszyci¹g narracji i przypis TPL do 14,12. Zmiany podmiotu nie zasygnalizo-wano te¿ w 15,6-7.12-13; 24,32-34; 27,1.18-19; 30,29.31; 32,29; 33,15;37,29; 42,38; 47,30. W 25,21 wskutek na�ladowania w³a�ciwego jêzykowihebrajskiemu sposobu odnoszenia do bohaterów przek³ad TPL znaczy, ¿eRiwka by³a ¿on¹ Boga. W 35,9 dla polskiego czytelnika nie jest jasne,co jest podmiotem czasownika pob³ogos³awi³.

3,15: W TH zaimek hu odnosi siê do zar�ah (zera� jest rodzaju mê-skiego), co w TPL prze³o¿ono jako a jej potomstwem, ale hu prze³o¿onojako On, wskutek czego referencja tego zaimka jest zupe³nie niejasna dlaczytelnika.

4,1: Przek³ad jada� �obcowaæ ciele�nie� jako pozna³ jest dos³owny,bo polskie poznaæ nie jest u¿ywane jako eufemizm stosunku seksualnego(to samo w 4,17.25; 19,5.8; 24,16).

5,22 (t.s. 24; 6,9): wajji�hallé� hano� �e� ha�elohim, przek³ad TPL(Chanoch chodzi³ z Bogiem) jest dos³owny. Hebrajski idiom znaczy �¿yæ

5 L.J. D e R e g t: Participants in Old Testament Texts and the Translator. ReferenceDevices and their Rhetorical Impact, Assen 1999, s. 47-48.

6 Uczyniono to np. w JPS Hebrew-English Tanakh, Philadelphia 1999: [The invaders]seized all the wealth of Sodom.

176 MAREK PIELA

z kim w przyja�ni, w za¿y³ej znajomo�ci�,7 czytelnik mo¿e zrozumieæprzek³ad TPL dos³ownie (co czyni tekst niespójnym) lub te¿ odnie�æ godo polskiego frazeologizmu chodziæ z kim �mieæ z kim bliskie stosunkio charakterze erotycznym�, i potraktowaæ jako �mia³¹ metaforê. Jednakorygina³ nie ma w tym miejscu ¿adnych erotycznych konotacji.

6,4: jabo�u bné ha�elohim �el bno� ha�adam TPL t³umaczy dos³ow-nie (przyszli synowie przywódców do córek ludzkich), bo w TH u¿yto tuidiomu (eufemizmu) znacz¹cego �wspó³¿yæ z kim seksualnie�, polskieprzyj�æ do kogo nie jest u¿ywane jako eufemizm stosunku seksualnego(to samo w 16,4; 29,23.30; 30,3-4; 38,2.8-9.16.18).

6,11: watti��ahé� ha�arec lifné ha�elohim, przek³ad TPL (Zepsu³ siê�wiat przed Bogiem) mo¿e znaczyæ chyba tylko, ¿e ��wiat zepsu³ siêwcze�niej ni¿ Bóg�, co czyni tekst niedorzecznym. Hebr. lifné-x znaczytu �czyim zdaniem, w czyjej opinii�.

6,13: qéc kol basar ba lfanaj, przek³ad TPL (Koniec wszelkiegostworzenia przyszed³ przede Mnie) jest zupe³nie niejasny, hebr. lifné-xznaczy tu �za czyj¹ spraw¹�, wiêc mo¿na t³umaczyæ: postanowi³em wy-g³adziæ z ziemi wszelkie stworzenie. Zalet¹ TPL jest tu idiomatycznyprzek³ad hebr. basar. Równie¿ w 17,18 (lu ji�ma�él jihje lfane�a) przy-imek lifné-x znaczy �z czyj¹ pomoc¹, za czyj¹ spraw¹�, przek³ad TPL(Oby Jiszmael ¿y³ przed Tob¹!) znaczy �Oby Jiszmael ¿y³ wcze�niej ni¿Ty�, co czyni tekst niespójnym znaczeniowo. Mo¿na tu t³umaczyæ: Za-chowaj tylko Iszmaela przy ¿yciu, a je�li chcieæ t³umaczyæ zgodnie z ko-mentarzem Rasziego, to mo¿na tak: Oby Jiszmael ¿y³ bogobojnie.

8,7: mé�al ha�arec, przek³ad TPL (sponad ziemi) znaczy, ¿e wodaznajdowa³a siê nad ziemi¹, a TH znaczy, ¿e woda znajdowa³a siê na ziemi.

9,17: �a�er haqimo�i béni ubén kol basar, przek³ad TPL (które zawar-³em pomiêdzy Mn¹ a wszelkim stworzeniem) brzmi dziwacznie z powoduna�ladowania hebrajskiej sk³adni, lepiej: które zawar³em z wszelkim stwo-rzeniem.

12,5: wajjéc�u lale�e� �arca kna�an wajjabo�u �arca kna�an, TPL:wyruszyli do ziemi Kanaan i przybyli do ziemi Kanaan. W TH powtórze-nie okolicznika �arca kna�an sygnalizuje prawdopodobnie koniec akapitu(w. 1-5: przybycie do Kanaanu, w. 6-9: wêdrówka po Kanaanie), bo niejest ono konieczne do umiejscowienia zdarzeñ (mo¿liwa by³aby proforma:

7 F. B r o w n, S.R. D r i v e r, Ch.A. B r i g g s: Hebrew and English Lexicon, Pea-body 1997, s. 236, s.v. hala�; Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament, red.G.J. B o t t e r w e c k, H. R i n g g r e n, Stuttgart [b.r.], t. II, k. 422-423, s.v. hala�.Wg targumu idiom ten znaczy �¿yæ bogobojnie�.

NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU 177

*wajjéc�u lale�e� �arca kna�an wajjabo�u �am/ �amma). W TPL za-chowano powtórzenie, choæ po polsku brzmi ono niezgrabnie i nie pe³nitej funkcji, co w oryginale. W TPL nie zaznaczono te¿ w sposób w³a�ciwyjêzykowi docelowemu koñca akapitu (np. wciêciem).

17,9: w�atta �e� bri�i �i�mor, przek³ad TPL (A ty � strze¿ Mojegoprzymierza) dos³owny, lepiej: dotrzymaj przymierza ze Mn¹. Podobniew 26,5: wajji�mor mi�marti, TPL: i strzeg³ Moich nakazów, lepiej: wype³-nia³ Moje nakazy.

23,1: mé�a �ana w�esrim �ana w�eba� �anim. Przek³ad TPL (sto lat,dwadzie�cia lat i siedem lat) jest dos³owny z powodu zachowania orygi-nalnego powtórzenia. TH jest pod tym wzglêdem zgodny z norm¹ jêzykaorygina³u (por. np. 5,5), TPL nie jest natomiast zgodny z norm¹ jêzykadocelowego i brzmi �miesznie, bo zdaje siê znaczyæ, ¿e ¿ycie Sary trwa³o100 lat, a zarazem trwa³o 20 lat, przy czym trwa³o tak¿e 7 lat. Do prze-k³adu dos³ownego móg³ tu jednak sk³oniæ autorów komentarz Rasziego(nie zreferowany w przypisie), który twierdzi, ¿e powtórzenie rzeczownika�ana wi¹¿e siê z podzia³em ¿ycia Sary na trzy okresy (to samo w 25,7,gdzie autorzy TPL zacytowali Rasziego).

23,16: wajji�ma� �abraham �el �efron wajji�qol �abraham l�efron�e� hakkesef. Tu powtórzenie imion sygnalizuje kulminacyjny punkt zda-rzenia8 (do identyfikacji bohaterów wystarczy³yby zaimki, np. *wajji�ma��abraham �el �efron wajji�qol lo �e� hakkesef, por. Wj 6,2: wajdabbér�elohim �el mo�e wajjomer �élaw). Powtórzenie zachowane w TPL (Awra-ham pos³ucha³ Efrona i odwa¿y³ Awraham Efronowi cenê) brzmi po pol-sku niezrgabnie i nie ma tej funkcji, co w oryginale.

23,17: gbul znaczy tu metonimicznie �obszar� i choæ w jêzykupolskim metonimia ta równie¿ jest konwencjonalna, to przek³ad TPL(w ca³ej jego granicy) jest dos³owny, bo w jêzyku polskim rzeczownikgranica jest w tym znaczeniu u¿ywany w liczbie mnogiej i je�li mowao ca³ym obszarze, to mówi siê np. w granicach ca³ego pañstwa, a niew ca³ej granicy pañstwa.

24,49: Zwi¹zek wyrazowy �asa �eme� �e�-x znaczy �okazaæ siê wobeckogo wiernym, lojalnym� i takie te¿ znaczenie przypisuje temu wy-ra¿eniu zacytowany w przypisie TPL Ibn Ezra. Jednak przek³ad TPL(uczyniæ [�] prawdê dla mojego pana) jest zupe³nie niejasny. Ten samb³¹d w 32,11 (zrobiæ dla kogo prawdê).

25,25: Znaki akcentowe w tek�cie masoreckim wskazuj¹, ¿e kullo³¹czy siê z k�addere� sé�ar, a nie z �admoni (i taki podzia³ przyjmuje

8 Por. L.J. D e R e g t, jw., s. 61.

178 MAREK PIELA

Raszi). Nale¿y wiêc t³umaczyæ np. czerwony, ca³y jak w³ochaty p³aszcz(TPL: ca³y czerwony jak w³ochaty p³aszcz).

26,4: Przek³ad: i bêd¹ b³ogos³awione przez twoje potomstwo wszyst-kie narody ziemi znaczy, ¿e potomstwo Izaaka bêdzie b³ogos³awi³o wszyst-kie narody ziemi, wiêc jest tu niespójny z komentarzem Rasziego, któ-rego interpretacja tego fragmentu jest zgodna ze stanowiskiem dzisiejszejegzegezy,9 mo¿e wiêc lepszy by³by przek³ad: Wszystkie ludy ziemi bêd¹chcia³y, bym b³ogos³awi³ im tak, jak bêdê b³ogos³awi³ twojemu potom-stwu (to samo w 28,14).

28,2: Przek³ad qum lé� jako: Wstañ, id�, jest dos³owny. Czasownikqum pe³ni tu funkcjê inchoativum, tj. czynno�æ zosta³a tu wyra¿ona cza-sownikiem lé�, natomiast qum s³u¿y jako wprowadzenie do niej, sygna-lizuje rozpoczêcie jakiego� dzia³ania, porzucenie stanu bezczynno�ci.10Przek³ad TPL sugeruje, ¿e Jakub siedzia³, gdy ojciec kaza³ mu ruszaæw drogê. Mo¿na ten fragment t³umaczyæ: Ruszaj w drogê do Padan Aram(to samo w 31,13.17).

28,16: Przek³ad: Obudzi³ siê Jaakow ze swojego snu, jest dos³ownyz powodu zachowania niepotrzebnego w jêzyku polskim zaimka dzier-¿awczego (w jêzyku polskim informacja, z czyjego snu siê kto� budzi,ma byæ implicytna).

34,28-29: Przek³ad TPL (ich owce i ich byd³o, i ich os³y [�] Ca³yich maj¹tek i ich dzieci i ich kobiety) jest dos³owny z powodu zacho-wania wszystkich zaimków dzier¿awczych okre�laj¹cych ka¿dy z szeregurzeczowników, co w hebrajskim jest czêste, zatem stylistycznie neutralne,a w polskim sprawia wra¿enie figury stylistycznej (to samo w 36,6).

35,29: Przek³ad syty dni jest dos³owny, hebr. sba� jamim jest wyra-¿eniem czêstym, konwencjonalnym, wiêc takie te¿ powinno siê pojawiæw przek³adzie. Mo¿na rozwi¹zaæ oryginaln¹ metonimiê (�dni� zamiast�¿ycie�) i t³umaczyæ: syty ¿ycia lub na¿ywszy siê do syta.

37,27: Tu basar znaczy �krewny�, polskie cia³o nie jest w tym zna-czeniu u¿ywane, przek³ad TPL (jest naszym bratem, naszym cia³em) jestdos³owny, lepszy by³by przek³ad: to nasz brat, nasza krew.

42,1: Tu powtórzenie imienia ja�aqob, zbêdne do identyfikacji pod-miotu czasownika wajjomer, sygnalizuje pocz¹tek akapitu.11 W TPL po-wtórzenie zachowano niepotrzebnie, bo w jêzyku polskim takie powtórzenia

9 Por. np. przek³ad Good News Bible with the Deuterocanonical Books, The BibleSocieties/HarperCollins 1998.

10 F. B r o w n, S.R. D r i v e r, Ch.A. B r i g g s, jw., s. 878, s.v. qum, Qal, p. 6a-c.11 L.J. D e R e g t, jw., s. 14.

NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU 179

nie sygnalizuj¹ pocz¹tku akapitu, a brzmi¹ rozwlekle. Funkcjonalnymekwiwalentem mo¿e byæ w jêzyku polskim graficzne wyodrêbnienie aka-pitu, jak to jest w TPL. Przek³ad TPL jest te¿ tutaj dos³owny z powoduprze³o¿enia hebr. ra�a przez zobaczyæ. Z pewno�ci¹ w TH nie chodzio dostrze¿enie przez Jakuba za pomoc¹ wzroku zbo¿a w Egipcie (por.w. 2: hinné �ama�ti ki je� �eber bmicrajim �oto us³ysza³em, ¿e w Egipciejest zbo¿e�). Co prawda tak¿e polskie zobaczyæ niekoniecznie implikujedoznania wzrokowe: Zobaczymy, co on na to powie. Ale polskie zoba-czyæ stosuje siê tylko do sytuacji, w których osobi�cie, bez po�rednikówstwierdzamy jaki� fakt,12 w przeciwnym razie u¿ywa siê raczej czasownikaus³yszeæ. Jakub dowiedzia³ siê o mo¿liwo�ci nabycia zbo¿a w Egipcie zapo�rednictwem byæ mo¿e kupców wracaj¹cych stamt¹d.13 Dlatego prze-k³ad TPL nale¿y uznaæ za dos³owny.

T³umacze informuj¹ (s. VI), ¿e unikali archaizmów, starali siê u¿y-waæ mo¿liwie wspó³czesnego jêzyka, w tym celu, aby przek³ad przemó-wi³ do czytelnika �w najbardziej bezpo�redni sposób�. Uwa¿am, ¿e lekkaarchaizacja wcale nie zniechêca czytelników, przeciwnie � oczekuj¹ jejoni w przek³adzie Biblii. Jest ona te¿ ca³kowicie uzasadniona z punktuwidzenia adekwatno�ci przek³adu, bo i w oryginale s¹ archaizmy.14 Tym,co sprawia, ¿e wiele wspó³czesnych polskich przek³adów Biblii jednaknie przemawia do wspó³czesnego czytelnika, nie s¹ archaizmy, którychw dzisiejszych przek³adach Biblii prawie nie ma, lecz w³a�nie dos³ow-no�æ przek³adu, któr¹ grzeszy tak¿e TPL.

IIPublikacja komentarza Szlomo Jicchaki jest bardzo dobrym pomy-

s³em, nie tylko z punktu widzenia ¿ydowskiego czytelnika, do któregoksi¹¿ka jest adresowana, ale te¿ z punktu widzenia ka¿dego czytelnikazainteresowanego Bibli¹. Komentarz ten, podobnie jak komentarze IbnEzry czy Dawida Qimchi, w wielu miejscach zachowa³ do dzi� aktual-no�æ, tj. przedstawiona w nim interpretacja pewnych fragmentów Bibliijest zgodna ze stanowiskiem wspó³czesnej naukowej egzegezy, czego

12 Por. S³ownik jêzyka polskiego, red. M. S z y m c z a k, t. III, Warszawa 1981,s. 1052, s.v. zobaczyæ, p. 2.

13 Por. komentarz do tego fragmentu w: Ksiêga Rodzaju. Wstêp � przek³ad z orygina³u� komentarz, opr. S. £ a c h, Poznañ 1962. Wg D. Qimchi (Peru� rabenu dawid qimhi[w:] Torat hajim: hami�a hum�e tora: sefer bre�it, wyd. M.L. K a c e n e l l e n b o g e n,Jerozolima 1986) Jakub widzia³, ¿e ludzie przywo¿¹ z Egiptu zbo¿e, i od nich siê dowie-dzia³, ¿e mo¿na je tam kupiæ.

14 P. J o ü o n, T. M u r a o k a: A Grammar of Biblical Hebrew, Roma 1996, s. 10.

180 MAREK PIELA

przyk³adem jest Rdz 26,8: w tek�cie biblijnym u¿yto tu eufemizmu ciheq,któremu Raszi oraz niektóre wspó³czesne przek³ady15 s³usznie przypisuj¹znaczenie �obcowaæ ciele�nie�. Przek³ad TPL (Jicchak za¿ywa przyjem-no�ci ze swoj¹ ¿on¹ Riwk¹) jest tu znacznie lepszy ni¿ np.: Izaaka u�mie-chaj¹cego siê czule do Rebeki jako do ¿ony.16 Niestety, zastrze¿enia budziwokalizacja, w jak¹ zaopatrzono tekst komentarza Rasziego. Wkrad³o siêdo niej nieco b³êdów literowych, np. s. 321: �a�ara zamiast �asara, l�abo�zamiast l�abbo�; s. 319: ciwam zamiast ciwwam, ji�tménu zamiast jistménu(3 razy), wajji��u zamiast wajjis�u, �a zamiast sa; s. 235: pierwszej linijkikomentarza Rasziego niesposób w ogóle przeczytaæ z powodu b³êdówliterowych w zapisie spó³g³osek i samog³osek; s. 223: blawon zamiastbla�on; s. 219: jé�o�o zamiast jé�o�u (to samo s. 217); hajjil zamiast hajil(to samo s. 199); s. 217: mihér zamiast mohar; s. 207: wajjiqah zamiastwajjiqqah (to samo s. 197, 107); s. 201: ha��a�ara zamiast hassa�ara;s. 165: �itna zamiast sitna; s. 159: hall�iténi zamiast hal�iténi; s. 151: mabob�ér zamiast mibbo b�ér; s. 145: �omu zamiast �ommu (s. 313: somu za-miast �ommu); s. 131: wajjita� zamiast wjitta� (cytat z Dn 11,45); s. 105,41: jadun zamiast jadon; s. 95: mimmennah zamiast mimmenna (2 razy);s. 93: ma�ma�tam zamiast mi�ma�tam (cytat z Iz 11,14); s. 89: �eqahzamiast �eqqah (2 razy); �arza �ara zamiast �arza �éra (cytat z Sof 2,14);s. 87: hanni� zamiast hani�, s. 63: bmazrqé zamiast bmizrqé (cytat z Am 6,6).B³êdy literowe nie s¹ jednak tak irytuj¹ce, jak wiele b³êdów w wokali-zacji, które mo¿na uznaæ za wynik b³êdnego rozpoznania form:

1. B³êdnie wprowadzono formy status absolutus tam, gdzie kontekstwskazuje na formy status constructus: la�on haqqode� zamiast l�onhaqqode� (s. 19, 69, 285, 317), ten sam b³¹d w polskiej transkrypcji(s. 21, 70, 72); la�on za�ar zamiast l�on za�ar (s. 81, 185, 193, 205, 307),la�on nqéba zamiast l�on nqéba (s. 131, 205), la�on rabbim zamiast l�onrabbim (s. 105, 127, 185, 221, 293), la�on jahid zamiast l�on jahid(s. 117), la�on hammiqra zamiast l�on hammiqra (s. 125, 153, 209, 273),la�on mi�na zamiast l�on mi�na (s. 127, 145, 191, 237, 239, 253, 275,287); bla�on tahanunim zamiast bil�on tahanunim (s. 169), bmaqom lamedzamiast bimqom lamed (s. 85, 287), bmaqom r�a�im zamiast bimqomr�a�im (s. 123), bmaqom �té nunin zamiast bimqom �té nunin (s. 213,217); ubniqqajon kappi zamiast ubniqjon kappaj (s. 123); ma�a�al hagg-mallim zamiast ma�a�al haggmallim (s. 147); minjan ha��batim zamiastminjan ha��batim (s. 223, 309); ma�ase tamar zamiast ma�asé tamar

15 Np. R. A l t e r: Genesis. Translation and Commentary, New York � London 1997.16 Biblia tysi¹clecia, red. K. D y n a r s k i, M. P r z y b y ³, wyd. V, Poznañ 2002.

NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU 181

(s. 247, 309), ma�ase zimri zamiast ma�asé zimri (s. 307), mi�pat �eme�zamiast mi�pat �eme� (s. 111), mabo haggan zamiast mbo haggan (s. 33).Na s. 217 w formie status constructus zachowano samog³oskê status ab-solutus (t�uba� zamiast t�uba�) � to samo na s. 201 (gnuba� zamiastgnuba�), 183 (cura� zamiast cura�), 81 (wzirma� zamiast wzirma� w cyta-cie z Ez 23,20). Na s. 207 wprowadzono formê status constructus zamiaststatus absolutus (miqné zamiast miqne).

2. Na s. 81,79 formê bdrwmh b³êdnie zwokalizowano jako bdaro-mah, ma byæ bidromah.

3. W cytacie z 2 Sm 18,12 na s. 319 formê kpj b³êdnie zwokalizo-wano jako kafi, ma byæ kappaj.

4. W formach imperfektu czasowników jalad, jaca (w przypadkutego czasownika odnosi siê to tak¿e do form wajjiqtol), hala�, ja�ab, jaradwprowadzono w sposób nieuzasadniony samog³oskê segol w miejscestandardowego cere (s. 319: �éle� zamiast �élé�, s. 205, 179: téle� zamiasttélé�, s. 271, 259: néle� zamiast nélé�, s. 269: jéred zamiast jéréd, s. 241:�éred zamiast �éréd, s. 177: wajjéce zamiast wajjécé, s. 159: téce zamiasttécé, s. 215: wattéce zamiast wattécé, s. 107: �éled zamiast �éléd). Formyz segolem pojawiaj¹ siê w Biblii (z wyj¹tkiem czasownika jaca), jednakpo pierwsze, autorzy wokalizacji komentarza Rasziego wprowadzili jew cytatach biblijnych w sprzeczno�ci z tekstem masoreckim (s. 319, 205,179, 269, 241, 177), po drugie, wprowadzili je równie¿ w przypadku cza-sownika jaca, co w ogóle w Biblii nie wystêpuje, po trzecie, wprowadzilije w kontekstach, w których w hebrajskim biblijnym formy z segolem siênie pojawiaj¹. W Biblii formy w rodzaju �éred maj¹ akcent �³¹cz¹cy�(lub maqqef), a nastêpuj¹cy po nich wyraz jest akcentowany na pierwsz¹sylabê (np. 2 Krl 1,10.12; 1 Krl 7,8). Na s. 107 forma �éled pojawia siêna koñcu zdania, wiêc w takim kontek�cie na pewno w Biblii by siê niepojawi³a.

Na s. 253 w cytacie z Lb 17,23 formê wjc� b³êdnie zwokalizowanojako wajjéce zamiast wajjocé, a formê wjcc b³êdnie zwokalizowano jakowajjacec zamiast wajjacéc.

5. W formach czasowników z pierwsz¹ spó³g³osk¹ rdzenn¹ gard³ow¹wprowadzono chatefy tam, gdzie powinny pojawiæ siê pe³ne samog³oski:s. 311, 241, 173: ja�abru zamiast ja�abru, s. 287: �a�al�a zamiast �a�al�a,s. 239: nahargéhu zamiast nahargéhu, jaharguhu zamiast jaharguhu (tosamo s. 47), s. 173: jahargu�a zamiast jahargu�a, ja�amdu zamiast ja�amdu(to samo s. 109), s. 183: ta�abdéni zamiast ta�abdéni (to samo z czasow-nikiem harag na s. 33), s. 181: wne�esfu zamiast wne�esfu, s. 175: w cy-tacie z Rdz 12,2 powinno byæ w�e�es�a zamiast w�e�es�a (to samo s. 95),

182 MAREK PIELA

s. 155: ne�emra zamiast ne�emra, s. 71: ne�ebdu zamiast ne�ebdu, s. 49,47, 57: ne�esru zamiast ne�esru,

6. B³êdnie zwokalizowano formy czasownikowe z sufiksami dope³-nienia: s. 313, 223, 157: dar�uhu zamiasr dra�uhu, s. 307: laqhuhu za-miast lqahuhu, s. 241: wnas�um zamiast unsa�um, s. 237: gidla�o zamiastgiddlattu (=giddla �o�o), s. 211: jimc�ennu zamiast jimca�ennu, s. 209,205: bér�ani zamiast bér�ani (jak w Joz 17,14), s. 207: hibtahtani za-miast hibtahtani, s. 179: hibtihani zamiast hibtihani (formy z qamacemto formy pauzalne, a jak wynika z innych miejsc, autorzy wokalizacjikomentarza Rasziego zasadniczo nie wprowadzaj¹ w pauzie biblijnychform pauzalnych, np. s. 201: �illamti, 217: hafca), s. 163: �ansuha zamiast�anasuha, �amduha zamiast �amaduha, hafran zamiast hafaran, s. 127:wa�ahaza�o zamiast wa�ahazattu, s. 99: jalda�o zamiast jladattu (= jalda�o�o), s. 95: laqahtah zamiast lqahatta (= laqha �otah), s. 89: wajjsimahzamiast wajsimeha (cytat z 1 Sm 30,25), s. 87: harguhu zamiast haraguhu,s. 53: �abruha zamiast �baruha, s. 49: dahquhu zamiast dhaquhu, s. 31:haragtiw zamiast haragtiw.

7. Na s. 311 w cytacie z Sdz 16,29 formê wjlpt b³êdnie zwokali-zowano jako pi�el (i to z b³êdem, bo je�li ju¿ mia³aby to byæ forma pi�el,to winna brzmieæ wajlappé�, a nie wajjlafé�) � w tek�cie biblijnym wystê-puje tu forma qal (wajjilpo�). Na s. 185 formê jlwh b³êdnie zwokalizowanojako pi�el (jlawwe), ma byæ nif�al (jillawe).

8. W formach wajjiqtol wprowadzono geminacjê spó³g³oski prefiksutam, gdzie ona w rzeczywisto�ci siê nie pojawia: s. 301: wajjhi zamiastwajhi, wajj�annés zamiast waj�annés, s. 241, 225, 205, 193, 97: wajjhizamiast wajhi, s. 213: wajjbare� zamiast wajbare�, s. 81: wajjcaw za-miast wajcaw.

9. Bezokolicznik czasownika �amar b³êdnie zwokalizowano jakolomar, zamiast lomar (s. 293, 239, 227, 215, 205, 201, 197, 195 itd.)

10. Na s. 265 w cytacie z Iz 16,6 formê bdjw b³êdnie zwokalizowanojako bidjo zamiast baddaw.

11. Formê 1. osoby l. poj. imperfektu czasownika haja �byæ� zwo-kalizowano jako �eheje zamiast �ehje (s. 261, 227, 205, 99). Na s. 197w cytacie biblijnym jest nehe�abnu zamiast neh�abnu. Na s. 193 w cytaciebiblijnym jest mahasof zamiast mahsof, na s. 41 mahamad zamiast mahmad(cytat z Ez 24,16).

12. Formê finitywn¹ nif�al b³êdnie zwokalizowano jako imies³ów(lub jako formê pauzaln¹ formy finitywnej) na s. 259: noda� zamiast noda�(w cytacie z Rdz 41,21), na s. 223: �adajin lo nolad zamiast �adajin lonolad, na s. 207: nibqa� zamiast nibqa�, na s. 201: nifqad zamiast nifqad.

NOWY PRZEK£AD KSIÊGI RODZAJU 183

Na s. 247 formê hwrd b³êdnie zwokalizowano jako hurad (forma pau-zalna) zamiast hurad. Na s. 89 formê n�b� b³êdnie zwokalizowano jakoperfekt (ni�ba�), ma byæ imies³ów (ni�ba�).

13. Na s. 249 formê hwlh b³êdnie zwokalizowano jako imies³ów mê-ski (hole) zamiast ¿eñskiego (hola), na s. 193 ro�e zamiast ro�a, na s. 129jafe zamiast jafa,

14. Na s. 225 w cytacie biblijnym zaimek hi (ktiv: hw�) b³êdnie zwo-kalizowano jako hu.

15. Na s. 209 w cytacie z Iz 47,11 �le zwokalizowano formê kprh(kappara zamiast kapprah).

16. Na s. 203 w cytacie biblijnym u¿yto formy pauzalnej bno�aj za-miast bno�aj, s. 209: kaf zamiast kaf.

17. Na s. 199 w cytacie z 1 Sm 17,53 zamiast middaloq ma byæmiddloq.

18. Na s. 189 w cytacie z Iz 4,1 zwokalizowano �asaf zamiast �esof.19. Na s. 179 zamiast �elmad ma byæ �elmad, na s. 167 zamiast

jid�ag ma byæ jid�ag, na s. 135 zamiast jibhar winno byæ jibhar (formyz qamacem to w Biblii formy pauzalne, a autorzy wokalizacji komentarzaRasziego nie u¿ywaj¹ w zasadzie w pauzie form pauzalnych).

20. Na s. 121 formê hrgtm zwokalizowano jako haragtem �zabili�-cie�, gdy kontekst wskazuje na haragtam �zabi³e� ich�.

21. Formy perfektu 2 osoby l. mn. zwokalizowano czasem zgodniez dzisiejsz¹ wymow¹ (s. 99: wnasa�em, s. 321: jaradtem, s. 279: jada�tem),a czasem zgodnie z biblijn¹ wymow¹ (s. 279: gnabtem) � by³aby wska-zana jednolito�æ.

22. Formê btrjh (s. 91) nale¿y wokalizowaæ b�areha, a nie bi�reha.23. Formê zrmtm (s. 81, cytat z Ez 23,20) nale¿y wokalizowaæ zir-

ma�am, a nie zramtam, formê hmqnh (s. 35, cytat z Ez 8,3) nale¿y woka-lizowaæ hammaqne, a nie hammiqne.

24. Na s. 59 jest �éma��em zamiast �éma��em.Wokalizacja, która mia³a u³atwiæ lekturê komentarza Rasziego, z po-

wodu wymienionych b³êdów j¹ utrudnia. S¹dzê, ¿e warto by³oby w dru-gim wydaniu (lub w przek³adach kolejnych ksi¹g Biblii) zamie�ciæ tak¿epolski przek³ad komentarza Rasziego, co nawet w wiêkszym stopniu ni¿wokalizacja u³atwi³oby korzystanie z niego.