Jedno z najważniejszych stanowisk ar-cheologicznych w północnej części Polski leżyw sercu Poligonu Drawskiego. Wśród archeo-logów znane jest doskonale pod nazwą nie-istniejącej obecnie miejscowości NowyŁowicz, położonej na terenie gminy KaliszPomorski. Stanowisko usytuowane jest naszczycie wysokiego wzgórza, którego stokimocno opadają w kierunku starego korytarzeki Drawy. Porasta je majestatyczny las so-snowy, według informacji leśników zasadzo-ny około 1902 r.

Stanowisko zostało odkryte w 1891 r.,kiedy to w trakcie prac leśnych zaobserwo-wano pole kurhanowe. Pierwsze amatorskiewykopaliska przeprowadziła właścicielkamajątku Nowy Łowicz (wówczas Neu-Lobitz)Freifrau Anna Sylwia von Wangenheim, któ-ra rozkopała trzy kurhany, natrafiając w jed-nym z nich na grób ciałopalny datowany naprzełom II i III w. po Chrystusie. Znalezionow nim gliniane naczynia i brązowe ostrogi,a krótkie sprawozdanie z przeprowadzonychbadań zostało opublikowane na łamach szcze-

AAAAAdam Cieślińsdam Cieślińsdam Cieślińsdam Cieślińsdam Cieśliński, Andrki, Andrki, Andrki, Andrki, Andrzzzzzeeeeej Kj Kj Kj Kj Kasasasasasprprprprprzakzakzakzakzak

NNNNNooooowy Łowy Łowy Łowy Łowy Łowicz.wicz.wicz.wicz.wicz.Badania arBadania arBadania arBadania arBadania archeologiczne na Pcheologiczne na Pcheologiczne na Pcheologiczne na Pcheologiczne na Poligonie Droligonie Droligonie Droligonie Droligonie Draaaaawwwwwssssskimkimkimkimkim

Ryc. 1. Pracownicy Muzeum w Koszalinie: Krystyna Hahuła, Henryk Janocha i Ignacy Skrzypek wrazz generałem Marianem Sobolewskim podczas jednej z pierwszych inspekcji stanowiska w Nowym Łowiczuw 1988 r. Fot. F. Lachowicz

12Ciesl.p65 2006-07-02, 21:38131

132132132132132

Ryc. 2. Krystyna Hahuła prezentująca wojskowym wyniki badań w Nowym Łowiczu. Fot. R. Załęski

cińskiego czasopisma „Monatsblätter“ będą-cego organem „Pomorskiego TowarzystwaHistoryczno-Starożytniczego”.

Zapomniane cmentarzysko zostało „po-nownie odkryte” wśród naddrawskiej knieipo blisko 100 latach — przez Ś.P. Krystynę Ha-hułę z Muzeum w Koszalinie, która w 1988 r.rozpoczęła profesjonalne wykopaliska na sta-nowisku (Ryc. 1). Krystyna Hahuła z wielkimzaangażowaniem kierowała badaniami aż doczasu Jej przedwczesnej śmierci w 2001 r.Podczas kilkunastu lat benedyktyńskiej pra-cy odkryła pozostałości osadnictwa z epokikamienia, brązu i żelaza, które rozsławiły No-wy Łowicz wśród ludzi nauki całej Europy.Jej wielkie dzieło, którego nie zdołała ukoń-czyć, kontynuowane jest przez kolejne po-kolenie archeologów: Adama Cieślińskiegoz Instytutu Archeologii Uniwersytetu War-szawskiego i Andrzeja Kasprzaka z Muzeumw Koszalinie.

Wykopaliska na stanowisku w Nowym Ło-wiczu, ze względu na jego położenie w cen-trum poligonu wojskowego, obok wyzwańnaukowych niosą ze sobą cały szereg proble-mów logistycznych. Z całą pewnością niedoszłyby one do skutku bez przychylnościi wszechstronnej pomocy, którą archeolodzyotrzymali od pracowników wojskowych i cy-wilnych Wojska Polskiego. Wymienieniewszystkich osób zaangażowanych w ochronędziedzictwa archeologicznego na PoligonieDrawskim na przestrzeni ostatnich kilkuna-stu lat wykroczyłoby poza ramy niniejszegotekstu, warto jednak wspomnieć postacienajbardziej zasłużone dla wykopalisk w ostat-nich sezonach badawczych. Głównym patro-nem prac naukowych w Nowym Łowiczu jestDowódca Wojsk Lądowych generał broniEdward Pietrzyk, dzięki którego przychylno-ści dla ratowania obiektów pradziejowycharcheolodzy mają wstęp na teren z założenia

12Ciesl.p65 2006-07-02, 21:38132

133133133133133

Ryc. 3. Archeolodzy wraz z saperami Armii Brytyjskiej w Nowym Łowiczu w sezonie 2005. Fot. A. Cieśliński

zamknięty dla cywilów. Szczególne znacze-nia ma również różnorodna pomoc ze stronygospodarzy poligonu, komendanta CentrumSzkolenia Wojsk Lądowych pułkownika Mi-chała Wałęzy oraz szefa logistyki PoligonuDrawskiego podpułkownika Jarosława Lewan-dowskiego.

Wieloletnie wykopaliska nad Drawą stałysię poligonem współpracy pomiędzy woj-skiem i archeologami, która przyniosła wie-le korzyści dla obu stron. Przez wiele sezo-nów praca naukowców była z bardzo dużymzainteresowaniem obserwowana zarównoprzez żołnierzy służby zasadniczej jak i ka-drę, a kolejne znaleziska fascynowały już nietylko archeologów, ale całe środowisko woj-skowe (Ryc. 2). Po przystąpieniu Polski doSojuszu Północnoatlantyckiego w wykopali-skach mogli wziąć udział także nasi sojuszni-cy z NATO; w sezonie 2005 saperzy ArmiiBrytyjskiej za pomocą ciężkiego sprzętu usy-pali rekonstrukcje dwóch przebadanych wcze-śniej mogił (Ryc. 3).

Wieloletnia współpraca archeologów z woj-skowymi zaowocowała pasjonującymi wynika-mi naukowymi, które pozwoliły na rekonstruk-cję dziejów ludzkich na terenie współczesnegopoligonu.

Najstarsze ślady zasiedlenia terenów Po-ligonu Drawskiego odkryte w Nowym Łowi-czu pochodzą ze schyłku starszej epoki ka-mienia, tzw. paleolitu schyłkowego, okresudatowanego na około 9000 lat przed Chrystu-sem. Wówczas cofający się lodowiec umożliwiłzajęcie obszarów nad Drawą przez wyspecja-lizowane grupy łowców reniferów, należącychdo gatunku homo sapiens sapiens. Pozosta-łościami tych społeczności są charakterystycz-ne narzędzia krzemienne, przede wszystkimostrza strzał lub oszczepów, w żargonie ar-cheologicznym określane jako liściaki Lyng-by (Ryc. 4).

Kolejna faza osadnictwa ludzkiego w No-wym Łowiczu jest młodsza o prawie 8000 lat.W okresie pomiędzy około 1100–750 r. przedChrystusem (IV i V okres epoki brązu) wzgó-

12Ciesl.p65 2006-07-02, 21:38133

134134134134134

Ryc. 6. Popielnicaz cmentarzyskakultury łużyckiejw Nowym Łowiczu

Ryc. 5. Jamaz osadykultury łużyckiejw Nowym Łowiczuwypełnionamuszlami małży.Fot. A. Cieśliński

Ryc. 4. Materiałykrzemiennez Nowego Łowicza

12Ciesl.p65 2006-07-02, 21:38134

135135135135135

rze nad Drawą zamieszkiwała ludność tzw.kultury łużyckiej (nazwa pochodzi od histo-rycznej krainy Łużyce nad Odrą, gdzie naj-wcześniej zdefiniowano cechy tej kultury).W porównaniu z łowcami ze schyłkowego pa-leolitu społeczności kultury łużyckiej stały nazdecydowanie wyższym szczeblu rozwojucywilizacyjnego. Znana im była uprawa zie-mi (głównie zbóż: pszenicy, prosa, jęczmie-nia, ale także lnu, maku czy rzepy oleistej)oraz hodowla zwierząt (bydła rogatego, świń,owiec, kóz i koni). Przedstawiciele kulturyłużyckiej opanowali umiejętność produkcjiróżnorodnych naczyń ceramicznych czy bar-dzo zaawansowane technologicznie odlewnic-two brązu. Na części terenów zajętych przeztę kulturę budowano monumentalne założe-nia obronne, czego najlepszym przykłademjest słynne grodzisko w Biskupinie.

W Nowym Łowiczu natrafiono na pozo-stałości otwartego osiedla oraz cmentarzy-ska ludności kultury łużyckiej, a kilometrdalej natrafiono na widowiskowy skarb ozdóbbrązowych. Z osadą łączone są liczne paleni-

ska, jamy śmietniskowe i zasobowe. Szcze-gólnie interesującym odkryciem było odsło-nięcie jam wypełnionych setkami muszlimałż, zebranych zapewne w pobliskiej Dra-wie (Ryc. 5). Do dzisiaj nie jest jasna funkcjatych zagadkowych obiektów. Być może słu-żyły one jako śmietniska po „małżowej uczcie”;mogły być jednak równie dobrze magazynem,ponieważ także skorupy muszli, ze względuna dużą zawartość wapnia, wtórnie wykorzy-stywano gospodarczo. W niektórych jamachznaleziono ozdoby brązowe potwierdzającemetalurgiczne umiejętności miejscowej lud-ności.

Kilkadziesiąt metrów od osady natrafionona pochówki ciałopalne ludności kultury łużyc-kiej. Spalone szczątki zmarłych składano doglinianych naczyń, tzw. popielnic (Ryc. 6),które otaczano skomplikowanymi konstruk-cjami budowanymi z kamienia.

Najciekawsze i najliczniejsze materiałyz Nowego Łowicza pochodzą z tzw. okresuwpływów rzymskich (wówczas mieszkańcyPomorza podlegali silnym impulsom kultu-

Ryc. 7. Kurhany kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu. Fot. A. Cieśliński

12Ciesl.p65 2006-07-02, 21:38135

136136136136136

Ryc. 10. Grób ciałopalnypopielnicowy z NowegoŁowicza. Fot. A. Cieśliński

Ryc. 9. Grób ciałopalnyjamowy oznaczonykamieniem z NowegoŁowicza.Fot. A. Cieśliński

Ryc. 8. Szkielet mężczyzny z początków III w. n.e. z Nowego Łowicza. Fot. A. Cieśliński

12Ciesl.p65 2006-07-02, 21:38136

137137137137137

rowym biegnącym z terenów Cesarstwa Rzym-skiego). Na szczycie wzniesienia założononajwiększe w Polsce cmentarzysko kurhano-we użytkowane przez ludność tzw. kulturywielbarskiej (od nazwy dzielnicy Malborka —Wielbark, gdzie natrafiono na nekropolę ty-pową dla tej ludności). Na stanowisku zareje-strowano 68 ziemnych mogił (Ryc. 7), a takżepochówki w przestrzeniach między kurhana-mi. W wyniku dotychczasowych badań rozpo-znano 2/

3 obszaru nekropoli, w sumie odkryto

ponad dwieście grobów. W świetle dotychcza-sowych badań cmentarzysko można datowaćna okres od początku II do początku III wiekupo Chrystusie.

Użytkujący cmentarzysko w Nowym Łowi-czu jednocześnie kultywowali dwa rodzajeobrządku pogrzebowego: inhumację i krema-cję. Pochowani w grobach tzw. szkieletowychułożeni byli na wznak, z głową w kierunkupółnocnym. W kilku przypadkach zarejestro-wano pozostałości drewnianych trumien.Stan zachowania kości szkieletów jest nieste-ty zły, tylko sporadycznie odkrywane są ichwiększe partie (Ryc. 8). Pozostałościami ry-tuału ciałopalnego są groby jamowe (Ryc. 9)i popielnicowe (Ryc. 10), a także niezwyklerzadko rejestrowane na podobnych stanowi-skach stosy ciałopalne, na których palonozwłoki.

Bardziej okazale wyposażano groby ko-biet. Do naszych czasów zachowały się licz-ne elementy stroju, zwykle wykonane z brą-zu: zapinki, wisiorki, bransolety, sprzączki dopasów. W wielu grobach natrafiono na boga-te kolie paciorków bursztynowych oraz szkla-nych (Ryc. 11); te ostatnie produkowano naterenie Cesarstwa Rzymskiego. Kolie spina-ły charakterystyczne dla stroju mieszkanekPomorza tzw. klamerki esowate. Zmarłymskładano do grobu ponadto drobne narzędzia:igły, szydełka, przęśliki (ciężarki umieszcza-ne na wrzecionie), bursztynowe przęślice(wałeczki do mocowania przędzy). Glinianenaczynia trafiały do grobu jako dary od bli-skich (Ryc. 12) zapewne pierwotnie wypeł-nione były jadłem i napitkiem, wiele razypełniły także funkcje urn. W przypadku po-chówków męskich nie było regułą wkładaniebroni do grobów, wyjątkowo wyposażono jew ostrogi z brązu.

Ludność kultury wielbarskiej może byćczęściowo identyfikowana ze znanymi zeźródeł pisanych plemionami gockimi. Wedługustnej tradycji tego ludu, znanej nam z prze-kazu mnicha Jordanesa żyjącego w połowieVI w. w ostrogockiej Italii, pierwszy etap ichwielkiej wędrówki prowadził ze Skandynawiina Pomorze (w języku gockim kraina ta na-zywała się Gothiskandza). Tutaj osiedlili się

Ryc. 11. Importowane paciorki szklane, zawieszki kapsułkowe i klamerka esowata z Nowego Łowicza.Fot. J. Strobin

12Ciesl.p65 2006-07-02, 21:38137

138138138138138

na blisko 150 lat, a następnie wyruszyli w kie-runku południowo-wschodnim ku Morzu Czar-nemu. Być może śladem pobytu ludności goc-kiej w Nowym Łowiczu jest odkryta w 2000 r.stela kamienna — znalezisko unikatowe w tejczęści Pomorza, mające jednak liczne analo-gie w Skandynawii, a także na zamieszkanychprzez ludność kultury wielbarskiej Pojezie-rzach Krajeńskim i Kaszubskim. Wyludnienieokolic Nowego Łowicza na początku III w. n.e.można zatem łączyć z migracją Gotów i lu-dów im pokrewnych ku winem i oliwą płyną-cym krainom nadczarnomorskim.

Wynikiem wykopalisk na stanowiskuw Nowym Łowiczu było odsłonięcie unikato-wych pozostałości osadnictwa ludzkiego z epo-ki kamienia, brązu i żelaza.

Podczas prac terenowych pozyskano za-bytki o dużej wartości naukowej i wystawien-niczej. Wieloletnia współpraca pomiędzy ar-cheologami i wojskowymi pokazała ponadto,że Wojsko Polskie — obok swej podstawowejdziałalności związanej z obronnością kraju —wspiera badania naukowe i przyczynia się dolepszego poznania historii naszej „małej oj-czyzny” nad Drawą.

Ryc. 12. Naczynia gliniane — dary z grobu szkieletowego. Fot. A. Cieśliński

Literatura

Hahuła K., Nowy Łowicz – cmentarzysko kurhano-

we z okresu wpływów rzymskich, „Koszalińskie Zeszy-

ty Muzealne” 1990, t. 18, s. 37–54.

Hahuła K., Cmentarzysko z młodszej epoki brązu i

z okresu wpływów rzymskich w Nowym Łowiczu na

Pojezierzu Drawskim, „Rocznik Koszaliński” 1990, t. 22

[1988–1989], s. 197–209.

Hahuła K., Cmentarzysko kultury wielbarskiej

w Nowym Łowiczu na Pojezierzu Drawskim w świetle

dotychczasowych badań (kurhany 52 i 56), Barbaricum,

t. 3, Warszawa 1994, s. 131–148.

Hahuła K., Wyniki dotychczasowych badań na

cmentarzysku ludności kultury wielbarskiej w Nowym

Łowiczu, gm. Kalisz Pom., woj. koszalińskie, kurhan 62,

Acta Archaeologica Pomoranica 1998, t. 1, s. 105–112.

Hahuła K., A. Cieśliński, Sprawozdanie z badań

wykopaliskowych na cmentarzysku z okresu rzymskie-

go w Nowym Łowiczu, pow. Drawsko Pom., w latach

2000–2001. Kurhan 34, [w:] XIII Sesja Pomorzoznaw-

cza, t. 1, M. Fudziński, H. Paner (red.), Gdańsk 2003,

s. 211–235.

12Ciesl.p65 2006-07-02, 21:38138