Nieletni w warunkach nadzoru kuratora sądowego.

Nadzór kuratora sądowego stanowi jeden ze środków wychowawczych, które przewiduje Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. W rozumieniu art. 1 § 1 u.p.n. nieletnim jest:

osoba, która dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyła lat 17, osoba, która nie ukończyła lat 18, wykazująca przejawy demoralizacji lub będąca

zagrożona procesem demoralizacji w środowisku, w którym przebywa, osoba, do 21 lat, względem której zostały orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze.

W każdym z wyżej wymienionych przypadków kurator pełni funkcje resocjalizacyjne, wychowawcze, opiekuńcze a także profilaktyczne. Jego głównym zadaniem jest eliminowanie zaburzeń procesu socjalizacji nieletniego poprzez ingerencję w życie rodzinne, środowiska rówieśniczego oraz szkolnego1. Praca sądowego kuratora rodzinnego podyktowana jest dobrem nieletniego, a jej celem jest dążenie do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości oraz zachowaniu podopiecznego. Wszelkie działania kuratora zakładają holistyczne podejście do nieletniego, co podkreśla art. 3 § 2 u.p.n.: „w postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego”2.

Kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia sądu w sprawach rodzinnych i nieletnich są kuratorami rodzinnymi. Wykonują swoje zadania w środowisku podopiecznych, także na terenie zamkniętych zakładów i placówek ich pobytu, w szczególności na terenie zakładów karnych, placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz leczniczo-rehabilitacyjnych. Kuratora zawodowego mianuje, odwołuje, przenosi do innego sądu lub zespołu kuratorskiej służby sądowej albo zawiesza w czynnościach, prezes sądu okręgowego, na wniosek kuratora okręgowego.

Kuratorem może zostać ten, kto:

posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich jest nieskazitelnego charakteru (niekaralność) jest zdolny ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków ukończył wyższe studia magisterskie z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych,

socjologicznych lub prawnych odbył aplikację kuratorską

1 L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna: wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2005, s. 2592 Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 2010 Nr 33, poz. 178).

1

pomyślnie zdał egzamin kuratorski3

Od chwili zlecenia kuratorowi nadzoru nad danym podopiecznym jest on zobowiązany do systematycznego kontaktowania się z podopiecznym oraz zapoznania się z jego środowiskiem.

Kurator zobligowany jest między innymi do:

sprawowania nadzoru (jako orzeczonego przez sąd środka wychowawczego bądź tymczasowego wobec nieletnich; w przypadku warunkowego przedterminowego zwolnienia z zakładu poprawczego)

sporządzania wywiadów środowiskowych wykonywania czynności zlecanych przez sąd (np. doprowadzenie nieletniego do

palcówki) prowadzenia kontroli (np. sytuacji społecznej oraz prawnej podopiecznych)4

Wykonując swoje zawodowe obowiązki kurator ma prawo odwiedzać podopiecznego w jego miejscu zamieszkania lub pobytu w godzinach od 7:00 do 22:00, może również zażądać od niego niezbędnych wyjaśnień i informacji, przeglądać akta sądowe i sporządzać z nich odpisy. Kurator ma także prawo żądać pomocy w wykonywaniu czynności służbowych od Policji oraz innych organów lub instytucji państwowych5.

W procesie resocjalizacji nieletnich istotny element stanowią funkcje jakie pełni kurator, tj. diagnostyczną, wychowawczą, profilaktyczną oraz opiekuńczą. Szczególnie ważną jest funkcja diagnostyczna. Zebranie jak największej ilości informacji o źródłach niedostosowania nieletniego a także przeprowadzenie pełnej diagnozy jest niezbędne do właściwej pracy wychowawczo-resocjalizacyjnej. W tym celu kurator bada takie obszary życia podopiecznego jak środowisko rodzinne, grupa rówieśnicza, niepowodzenia szkolne, choroby lub obciążenia biologiczne6.

Specyfika zawodu kuratora wymaga nie tylko kompetencji zawodowych, wiedzy i umiejętności społecznych. Na jakość i efektywność pracy kuratora wpływa, także jego osobiste nastawienie do pełnionego zawodu oraz stosunek do samego podopiecznego7. Ważne jest więc, aby osoby obejmujące stanowisko sądowego kuratora rodzinnego były otwarte, empatyczne, pozbawione uprzedzeń do jednostek wymagających oddziaływań resocjalizujących.

W kontaktach z podopiecznym kurator powinien indywidualnie dobierać metodę pracy, uwzględniając warunki psychofizyczne, osobowość, stopień demoralizacji czy zdolności nieletniego. Oprócz postępowania indywidualnego (casework), można wyróżnić 3 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. 2001 Nr 98, poz. 1071).4 R. Opora, Rola sędziów i kuratorów w resocjalizacji, Gdańsk 2006, s. 345 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. 2001 Nr 98, poz. 1071).6 R. Opora, dz. cyt., s. 357 Relacje między kuratorem a nieletnim - dylematy sprawowania nadzoru, A. Świerczek, „Opieka, Wychowanie, Terapia.” 2004, nr 3/4, s. 22

2

takie metody jak: praca ze środowiskiem (network), metoda wpływu sytuacyjnego, metoda kontraktu, negocjacje, mediacje8.

Casework

Casework, czyli już wcześniej wspomniana metoda pracy z indywidualnym przypadkiem, jest najczęściej realizowanym sposobem pracy kuratorów sądowych. Metoda ta jest szczególnie wartościowa wobec młodzieży społecznie niedostosowanej.

Osoby niedostosowane społecznie przedstawiają zazwyczaj szereg złożonych problemów. Dzięki metodzie pracy z indywidualnym przypadkiem, kurator może całościowo potraktować nadzorowanego, dokładnie przyglądając się jego problemom, a tym samym dostarczając indywidualnych kontaktów wychowawczych, których młodzież niedostosowana była pozbawiona w swoich doświadczeniach życiowych.

Nie sposób jest ująć w krótką definicję czym tak naprawdę jest praca z indywidualnym przypadkiem, gdyż znajduje ona swoje zastosowanie nie tylko w pracy kuratora sądowego, ale również w innych działalnościach, takich jak poradnictwo, psychoterapia, lecznictwo, praca pedagoga szkolnego czy opiekuna społecznego.

Jedną z przyczyn trudności związanych z definiowaniem pojęcia caseworku, są słowa S. Bowersa, który w sposób górnolotny twierdzi, że metoda pracy z indywidualnym przypadkiem „ jest sztuką, w której wiedza życiowa i nauka o człowieku oraz środowisku, a także umiejętność obcowania z ludźmi- są użyte w celu zmobilizowania sił w jednostce i odpowiedniej pomocy w społeczeństwie dla ulepszania wzajemnego przystosowania się jednostki i środowiska” 9. Nie jest łatwe precyzyjne określenie czegoś, co jest sztuką, a więc zawiera w sobie trudno uchwytny element inwencji, talentu, twórczości, umiejętności pracy z ludźmi.

Można jednak zauważyć, iż S. Bowers wskazuje w swojej definicji na dwutorowy proces wychowawczy. Jest to z jednej strony kontakt między wychowawcą a wychowankiem, oparty na wzajemnym indywidualnym stosunku wychowawczym: wychowawca- wychowanek; a z drugiej strony- naprawianie środowiska, siłą tego środowiska. Jest to próba objęcia oddziaływaniem nie tylko pojedynczego człowieka, ale i włączenie w to instytucji o potencjalnych możliwościach wychowawczych.

Praca z indywidualnym przypadkiem jest procesem. Kurator powinien umieć wykorzystywać różne sytuacje, czasem je prowokować, aby realizować wytyczone cele, wspólnie z wychowankiem, dając mu wskazówki ale nie wyręczając go. Jednocześnie, ważne jest aby zapewnić nadzorowanemu możliwość współuczestniczenia w podejmowaniu decyzji i rozwiązywaniu problemów.

8 Kuratela sądowa. Sukcesy i porażki., pod. red. D. Wójcik, Warszawa 2010, s. 1709 Z. Ostrihanska , A. Greczuszkin, Praca z indywidualnym przypadkiem w nadzorze kuratora sądowego, wyd. Norbertinum, Lublin 2005, s. 42.

3

Praca z indywidualnym przypadkiem, prowadzona w ramach nadzoru kuratora sądowego, pomimo swej specyfiki, nie może wykluczać zasad, bez których człowiek przestałby być naszym celem. Zasadami tymi są:

Akceptacja- polega ona na respektowaniu podopiecznego jako osoby ze wszystkimi jego problemami i trudnościami, zrozumienie dla jego nieporadności, odmienności, szacunek dla jago osobistych decyzji i wyborów.

Komunikacja- czyli nawiązanie interakcji opartej na jasności i precyzji używanych pojęć, symboli lub terminów, rozumienie swoich intencji, wypowiedzi, ról i przedsięwzięć (własna interpretacja komunikatów werbalnych i niewerbalnych przez obie strony interakcji).

Indywidualizacja- koncentruje się na tym, by kurator sądowy, korzystając z zasobu wiedzy i własnego doświadczenia zrozumiał, że podopieczny, będący w określonej sytuacji problemowej, choć jest podobny do całej klasy ludzi w analogicznej sytuacji, musi być traktowany wyjątkowo. Kurator musi zauważać specyfikę jego trudności oraz złożoności problemu i starać się pomagać ze zrozumieniem (jakie wzory zachowań są dominujące w jego relacji z otoczeniem i jak można je wykorzystać w procesie pomocy?.... )

Uczestnictwo- aby podopieczny był w stanie przełamać swą niechęć do aktywności i odzyskać równowagę psychiczną oraz zaangażować wszystkie swoje siły w proces działań korygujących i naprawczych, musi od samego początku aktywnie i świadomie uczestniczyć w tym procesie. Kurator sądowy już od nawiązania pierwszego kontaktu, powinien postarać się określić charakter tego uczestnictwa.

Zaufanie i poszanowanie prywatności- aby nadzorowany mógł w pełni uczestniczyć w procesie rozwiązywania swoich problemów, był w stanie zaakceptować kuratora sądowego jako swojego powiernika i doradcę, musi mieć przekonanie, że wszystkie informacje, jakich udziela w trakcie wywiadów, zostaną wykorzystane wyłącznie na użytek rozwiązywania jego problemów. Nie mogą być one przedmiotem dyskusji poza kręgiem zawodowym osób zaangażowanych w proces pomocy.

Świadomość- zarówno kurator sądowy, jak i nadzorowany mają własny system motywacji i oceny zjawisk. Należy jednak umieć oddzielić stosunki z podopiecznym, – czyli motywację zawodową i konieczność służenia pomocą – od osobistych preferencji czy uprzedzeń. Każdy kurator spotyka się w swojej codziennej praktyce zawodowej z dużą liczbą problemów i osób wywodzących się z różnych (często zmarginalizowanych) środowisk, prezentujących różne systemy wartości. W takiej sytuacji często trudno uniknąć osobistych impulsów, będących efektem własnych doświadczeń i przeżyć, toteż świadomość własnej roli i relacji z podopiecznym jest kwestią niezwykle ważną.

Mówiąc, krótko, należy pamiętać o prawidłowym stosunku do człowieka, traktować go jak kogoś kto znalazł się w patowej sytuacji. Sposób sprawowania kurateli nie zależy od czynu jaki popełniła osoba poddana pod nadzór, ale od jej problemów i potrzeb. Trzeba też pamiętać, że nadzór kuratora jest na ogół sprawowany na podstawie decyzji sądu, a więc jest

4

narzucony osobie nadzorowanej z powodu zaistnienia z jej strony lub ze strony jej rodziny zachowania powodującego ingerencję sądową.

Jednym z elementów prowadzonej przez kuratora sądowego pracy z indywidualnym przypadkiem jest kontrola. Kurator jest pracownikiem sądu, reprezentuje autorytet tej instytucji, ma więc prawo- jak już zostało wspomniane- do żądania niezbędnych wyjaśnień i informacji od osób objętych nadzorem, a także do zasięgania informacji o nich od innych instytucji. Kurator ma obowiązek regularnego składania do sądu, sprawozdań z przebiegu nadzoru. Związek kuratora z sądem, może budzić lęk w podopiecznym, przed ewentualnymi konsekwencjami, jakie może przynieść jego szczerość wobec kuratora, dlatego nadzorowany powinien być dobrze poinformowany o warunkach sprawowania nad nim pieczy oraz uprawnieniach i obowiązkach kuratora.

Miejsce jakie zajmuje kontrola w pracy z indywidualnym przypadkiem, zależeć może od solidności pracy kuratora, od jego obciążenia liczbą pełnionych nadzorów, powodującego ograniczanie się do wywiązywania się jedynie z minimum kontrolnych obowiązków. Może to też wynikać z samej koncepcji nadzoru oraz z koncepcji osoby nadzorowanej. Człowiek podlegający nadzorowi może być spostrzegany przez kuratora jako osoba bezradna, wymagająca pokierowania i pomocy, bądź jako osoba zdolna do podejmowania decyzji, do kierowania swoimi sprawami, odpowiedzialna; ale może być też uznana za osobę wymagającą ścisłej kontroli. Charakterystyczną cechą kontroli jako elementu nadzoru kuratora jest fakt, że łączy się ona z troską o podopiecznego ze świadczoną mu pomocą.

Kolejnym elementem pracy z indywidualnym przypadkiem jest kontakt między kuratorem a nadzorowanym, który można podzielić na dwie części: formalno- organizacyjną i merytoryczną.

W formalno-organizacyjnym aspekcie, kontakt jest rozumiany jako spotkanie kuratora z nadzorowanym w czasie ściśle określonym przez parametry przewidziane w przepisach prawnych. Parametry te, określają początek nadzoru, długość jego trwania, częstość spotkań, oraz częstość składania sprawozdań. Kontakty trwają od pewnego, wyznaczonego momentu, trwają przez określony czas i mają swój kres. Nadzorowany powinien wiedzieć, czy istnieje możliwość skrócenia okresu nadzoru i od czego to zależy- taka wiedza może mieć znaczenie wychowawcze. Najlepiej jest kiedy ów kontakt kuratora z nadzorowanym nawiązany jest już na sali sądowej, bezpośrednio po orzeczeniu nadzoru. Polskie przepisy ustalają jednak, że nawiązanie pierwszego kontaktu powinno nastąpić w przeciągu 14 dni od otrzymania przez kuratora zawiadomienia o zleceniu mu nadzoru. Okazuje się, że w praktyce, występują w tym względzie znaczne opóźnienia. Według badań przeprowadzonych przez P. Stępniaka 61,6% nadzorów obejmowano w okresie 3-6 miesięcy od otrzymania zawiadomienia, bywały również przypadki, że trwało to jeszcze dłużej, a niektórzy z nadzorowanych twierdzili nawet, że „zapomnieli już o nadzorze”.10

Należy podkreślić, że w aspekcie kontaktów formalno- organizacyjnych, ważną sprawą jest wspomniana wcześniej, częstotliwość spotkań z osobą nadzorowaną. Zależy ona 10 P. Stępniak, Funkcjonowanie kurateli sądowej. Teoria a rzeczywistość, Poznań 1992.

5

bowiem nie tylko od potrzeb i celów jakie stawia sobie kurator, ale także od etapu nadzoru. Częstym jest, że na początkowym etapie zaleca się intensywniejsze kontakty, ich ograniczenie traktuje się zaś jako nagrodę za pozytywny przebieg nadzoru. Bardzo rzadkie kontakty podważają sens samego nadzoru, natomiast zbyt częste mogą być postrzegane przez podopiecznego jako dolegliwość- każda skrajność wiąże się z ryzykiem wystąpienia niepożądanych efektów.

W aspekcie merytorycznym kontaktów, chodzi o jakość zachodzącej interakcji między kuratorem a nadzorowanym. Oczywistym jest bowiem, że nie częstość spotkań, tylko to w jaki sposób one przebiegają ma znaczenie nadrzędne. Kontakt powinien być wzajemny- kurator nie jest tylko nadawcą, a podopieczny nie jest tylko odbiorcą. W tym specyficznym kontakcie, istotna jest życzliwość dla osoby nadzorowanej, otwarcie na jej problemy, dążenie do jej zrozumienia i to aby odczuwała dobre intencje kuratora. Kontakt rozumiany jako zaufanie podopiecznego do kuratora, nie jest czymś pojawiającym się spontanicznie- buduje się go poprzez wymienione wyżej czynniki i potrzeba na to niekiedy sporo czasu. Nieletni powinien wiedzieć, że może zaufać kuratorowi i że nie jest on „donosicielem”.

Nie można zapomnieć o tym, że kontakt pomiędzy kuratorem a nadzorowanym jest kontaktem zawodowym a nie towarzyskim, ani tym bardziej „kumplowskim”, i ten sens kontaktu powinien być nadzorowanemu doskonale znany. W praktyce niestety, granica między towarzyskim a zawodowym charakterem kontaktu może się zacierać. Plusem jednak może być to, że traktowanie w sposób „normalny”, „ludzki” nadzorowanego może mieć dla niego duże znaczenie i dawać mu poczucie podmiotowości, tym bardziej, że jego wcześniejsze kontakty z przedstawicielami wymiaru sprawiedliwości były właśnie „fachowe” i sformalizowane, a nie ulega wątpliwości, że kontakt z kuratorem powinien mieć inny charakter.

Kontakt zakłada lojalność oraz jasne i uczciwe przedstawienie swego stanowiska. Lojalność jest przede wszystkim lojalnością wobec nadzorowanego. Nieletni powinien być na bieżąco informowany o stanowisku zajmowanym przez kuratora w różnych sprawach i o tym jakie są jego poczynania.

Kurator jest wychowawcą a kontakt powinien mieć znaczenie wychowujące. Powinien nauczyć osobę nadzorowaną kulturalnego sposobu życia, wpoić, że zasługuje ona na szacunek, ponieważ jest w ten sposób traktowana przez kuratora oraz nauczyć obowiązujących reguł gry: punktualności, słowności, wywiązywania się z obietnic itd.

Podsumowując, mimo istnienia szerokiego wachlarzu sposobów oddziaływania na nadzorowanego, umożliwiającego lepsze nawiązanie kontaktu i zbudowania optymalnych relacji, w Polsce w praktyce kuratela przybiera model kontrolno-represyjny. Cała praca kuratora skoncentrowana jest na oczekiwanych zmianach zachowania podopiecznego. Rola wychowawcza kuratora sprowadza się niestety tylko do egzekwowania i kontroli poczynań wychowanka. Głównym źródłem nacisku, a także środkiem wzmocnienia instrumentalnego

6

oddziaływań kuratora jest zapowiedź zaostrzenia środka wychowawczego lub poprawczego orzekanego przez sąd11.

Podstawowym determinantem braku skuteczności środka nadzoru kuratora są zarzuty wobec samej jego osoby, takie jak: brak cierpliwości, zaangażowania, umiejętności prowadzenia rozmowy oraz niechęć i ignorancja. Niski poziom skuteczności wynika, również z niewiedzy i braku należytych kwalifikacji (lub ich niepodwyższania). Innym powodem mającym wpływ na jakość prowadzonych nadzorów jest sam model kurateli sądowej, który poza kuratorami zawodowymi opiera się na pracy kuratorów społecznych. Takim kuratorem może zostać osoba niekarana, posiadająca doświadczenie w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, wychowawczej bądź opiekuńczej, o kwalifikacjach określanych mianem „przydatnych” do realizacji zadań kuratora12. Natomiast wobec kuratorów zawodowych wymagania są nieco zaostrzone (zwłaszcza jeśli chodzi o wykształcenie). Wynika z tego przesłanka, iż w instytucji kurateli sądowej pracują osoby o różnym poziomie wykształcenia, umiejętności, kompetencji i doświadczenia. Dodatkowo system prowizyjny wynagradzania kuratorów społecznych (w zależności od ilości podopiecznych), również może rzutować na jakość prowadzonych nadzorów. Zachodzi bowiem podejrzenie, że w sytuacji braku efektywności stosowanego nadzoru, kuratorzy nie odnotowują i nie zgłaszają tego faktu, z obawy przed utratą części wynagrodzenia.

Aby poprawić funkcjonowanie kurateli sądowej, trzeba by było przeprowadzić cały szereg zmian. Rozwiązaniem niektórych z wyżej wymienionych problemów mogłoby być m.in. organizowanie kursów/szkoleń dla kuratorów, obejmujących swoim zakresem zagadnienia z dziedziny prawa, pedagogiki, psychologii oraz treningi umiejętności interpersonalnych. Również ograniczenie ilości kuratorów społecznych, a zastąpienie ich wykwalifikowaną kadrą specjalistów (z odpowiednimi cechami osobowości) mogłoby poprawić efektywność środka, jakim jest orzekany przez sąd, nadzór kuratora.

11 L. Pytka, dz. cyt., s. 26012 R. Opora, dz. cyt., s. 40

7

Bibliografia

Kuratela sądowa. Sukcesy i porażki / Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, red. Wójcik D., Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010

Opora R., Rola sędziów i kuratorów w resocjalizacji nieletnich, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006

Ostrihanska Z., Greczuszkin A., Praca z indywidualnym przypadkiem w nadzorze rodzinnego kuratora sądowego, Norbertinum, Lublin 2005

Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Wydawnictwo APS, Warszawa 2005

Relacje między kuratorem a nieletnim - dylematy sprawowania nadzoru, A. świerczek, „Opieka, Wychowanie, Terapia.” 2004, nr ¾

Stępniak P., Funkcjonowanie kurateli sądowej. Teoria a rzeczywistość, Poznań 1992.

Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 2010 Nr 33, poz. 178)

Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. 2001 Nr 98, poz. 1071)

8