KORNELIUSZ NEPOS

ywoty Wybitnych Mw

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: historian@z.pl

MMIII

PRZEDMOWANie mam wtpliwoci, Attyku, e wrd czytelnikw wikszo bdzie takich, ktrzy ten mj sposb pisania uznaj za mao powany i nie do godny wielkich ludzi, kiedy na przykad przeczytaj wzmiank o tym, kto uczy Epaminondasa muzyki, albo kiedy ja wymieniajc inne jego zalety, wspomn o tym, e dobrze taczy i e opanowa gr na aulosie. Lecz bdzie to zdanie ludzi, ktrym obca jest literatura grecka, ktrzy za rzecz dobr uznawa bd tylko to, co zgadza si z ich wasnymi obyczajami. Jeeli dowiedz si, e nie kady ma takie samo pojcie o tym, co jest waciwe a co zdrone, lecz e wszystko ocenia si miar rodzimej tradycji, wtedy nie bd si dziwi, e podkrelajc przymioty Greka mam na uwadze zwyczaje greckie. Kimonowi, na przykad, wybitnemu Ateczykowi, nie przynioso ujmy, e mia za on przyrodni siostr, bo jego wspobywatele korzystali z takich wanie uprawnie, a przecie wedug naszych poj uchodzi to za czyn bezbony. Na Krecie poczytuje si za chlub modym ludziom, jeeli ktry z nich mia wielu kochankw. W Sparcie kada wdowa, nawet z dobrej rodziny, pjdzie (wziwszy zapat) na przyjcie mczyzn. Wielk przynosio chwa niemal w caej Grecji zosta ogoszonym zwycizc w Olimpu, tak jak nikomu nie przynosio ujmy pokazanie si na scenie w teatrze i wystpowanie publiczne. Wszystko to u nas do pewnego stopnia zniesawia czowieka, ponia i uchodzi za dalekie od postpowania etycznego. Natomiast w wielu wypadkach to, co wedug naszych zwyczajw jest stosowne, u Grekw uchodzi za niewaciwe. Kt bowiem z Rzymian krpuje si zabra ze sob on na przyjcie? albo czyja matka rodziny nie zajmuje pierwszego miejsca w domu i nie udziela si towarzysko? W Grecji rzecz ma si zupenie inaczej, bo kobieta nie bywa tam na przyjciach, chyba e w gronie rodzinnym, cay czas spdza w gbi swego domu, w pokojach dla kobiet, zwanych gynajkonitis, do ktrych aden mczyzna poza bliskimi krewnymi nie ma wstpu. Lecz obszerniej powiada o tym w przedmowie nie pozwala mi zarwno objto ksiki, jak i ch, by jak najprdzej omwi wszystko zgodnie z zamierzeniami. Dlatego przejd do waciwego tematu i w tym tomie opowiem o yciu wybitnych wodzw.

I. MILTIADES1. Miltiades, syn Kimona, Ateczyk, i staroytnoci rodu i saw przodkw i wasnym rozsdkiem i umiarem niezwykle wyrnia si spord innych. Kiedy by w tym wieku, e rodacy mogli ju nie tylko pokada w nim pikne nadzieje, ale nawet mie pewno, i takim wanie bdzie, za jakiego go na podstawie dotychczasowej znajomoci uznali, zdarzyo si, e Ateczycy powzili zamiar wysania kolonistw na Chersonez. Wyprawa liczya bardzo wielu uczestnikw, i wielu te starao si do niej przyczy. Wybranych spord nich posano wic do Delf, aby si dowiedzieli, kto najbardziej nadaje si na wodza. Bo ziemie, na ktrych mieli si osiedli, naleay wtedy do Trakw i z nimi musiao doj do zbrojnego starcia. Na ich pytanie Pytia wyranie wskazaa Miltiadesa zapewniajc, e jeeli jego wybior na wodza wyprawy, przedsiwzicie si uda. Na skutek tej odpowiedzi wyroczni Miltiades wyruszy morzem na Chersonez, wiodc ze sob wyborowy oddzia kolonistw. Po drodze popyn do Lemnos i chcc zaj wysp dla Aten prbowa skoni mieszkacw, aby podporzdkowali si dobrowolnie. Oni za odpowiedzieli szydzc, e uczyni tak wtedy, kiedy jego okrty pync z ojczyzny dobij do Lemnos niesione podmuchami Akwilonu. A przecie wiatr ten wieje od pnocy, w kierunku przeciwnym dla eglujcych z Aten. Miltiades nie majc czasu na dusz zwok odpyn w dalsz drog do zamierzonego celu. Tak przyby na Chersonez. 2. Tutaj w krtkim czasie rozproszywszy wojska barbarzycw zawadn ca okolic, ktr chcia opanowa, pobudowa w dogodnych miejscach warownie, przybye ze sob rzesze osadzi na roli i wzbogaci czstymi upieczymi wyprawami. Wspomogo go w tym zarwno roztropne postpowanie, jak i szczcie; kiedy bowiem dziki mstwu onierzy pokona wojska nieprzyjacielskie, zorganizowa wszystko bardzo sprawiedliwie i postanowi pozosta na Chersonezie. Mia bowiem wrd kolonistw wadz krlewsk, cho bez krlewskiego tytuu. Pozycj t zawdzicza w rwnym stopniu stanowisku wodza naczelnego, ]ak i wasnej sprawiedliwoci. Wcale te nie mniej gorliwie wywizywa si ze swych powinnoci wobec Ateczykw, z ktrych po-

lecenia wyruszy. Dziki temu mia wci wadz naczeln, cieszc si poparciem zarwno tych, ktrzy go posali, jak i tych, z ktrymi wyjecha. Gdy tak uoyy si sprawy na Chersonezie, Miltiades powraca na Lemnos i da, aby miasto poddao mu si zgodnie z umow. Powiada, e obiecywali przecie kapitulacj, gdy niesiony Boreaszem wylduje u nich pync z ojczyzny. I oto ojczyzna jego jest na Chersonezie. Karyjczycy, ktrzy wtedy zamieszkiwali Uemnos, nie odwayli si stawia oporu i wynieli si z wyspy; ale chocia stao si to, czego si nie spodziewali, ustpili jednak nie wobec sw, lecz wobec pomylnej dla ich wrogw sytuacji. Miltiades rwnie atwo podporzdkowa Atenom pozostae wyspy Cykladzkiego Archipelagu. 3. W tym samym czasie krl perski Dariusz przerzuci armi z Azji do Europy i postanowi rozpocz wypraw przeciw Scytom. Wybudowa na Dunaju most, eby po nim przeprawi wojsko. Poleci, aby na czas jego nieobecnoci na stray mostu zostali wadcy, ktrych przywiz z Jonii i z Eolii; kady z nich sprawowa tam z jego ramienia rzdy w jednym z miast. Krl perski sdzi bowiem, e najatwiej zapewni sobie posuszestwo Grekw, ktrzy mieszkali w Azji Mniejszej, powierzajc wadz w ich miastach swoim przyjacioom, ludziom, dla ktrych w razie jego katastrofy nie byoby ratunku. Miltiades by wtedy jednym z tych, ktrym zlecono piecz nad mostem. Kiedy nadchodziy nieustanne wieci o niepowodzeniach Dariusza i o tym, e Scytowie mocno go naciskaj, zacz namawia stranikw mostu, aby wykorzystali zesan przez los okazj wyzwolenia Grecji. Powiada, e jeeli zguba dosignie krla i wojsk, z ktrymi si przeprawi, wtedy nie tylko bezpieczna bdzie Europa, ale take Grecy mieszkajcy w Azji uwolni si od panowania Persw i od wszelkiego z ich strony niebezpieczestwa. Mwi, e osign to mona zupenie atwo. Po zerwaniu bowiem mostu zagada wprdce spotka krla czy to z rk wrogw, czy z braku ywnoci. Chocia wikszo popieraa ten plan, sprzeciwi mu si Histieus z Miletu powiadajc, e zupenie nierwna z tego bdzie korzy dla ludu i dla nich, panujcych, bo ich wadza twierdzi opiera si na panowaniu Dariusza; z jego klsk oni zostan odsunici od wadzy i ukarani przez wspobywateli. On tedy zdecydowanie sprzeciwia si opinii pozostaych, nawet uwaa, e nic nie da wikszych korzyci ni umocnienie krlestwa perskiego. Poniewa wikszo posza za jego zdaniem, Miltiades nie wtpic, e gdy jest tak wielu wtajemniczonych, jego propozycje dojd do uszu krla, opuci Chersonez i

powrci do Aten. Chocia pogld jego nie zwyciy, zasuguje jednak na wielkie pochway, poniewa Miltiades okaza, e ceni bardziej wolno ogu ni wasne panowanie. 4. Dariusz za, gdy wrci z Europy do Azji, zachcany przez przyjaci do podboju Grecji, wystawi flot 500 okrtw, a na jej czele postawi Datisa i Artafernesa i da im 200 000 piechoty i 10 000 jazdy. Pozorowa to wystpienie tym, e jest wrogiem Ateczykw, bo udzielili oni Jonom pomocy w zdobyciu Sardes i w wymordowaniu perskiej zaogi. Ci dowdcy floty krlewskiej wyldowali na Eubei i szybko opanowali Eretri, wszystkich za jej mieszkacw uprowadzili i wysali do Dariusza do Azji. Z Eubei skierowali si do Attyki i wysadzili wojska na rwninie Maratoskiej. Jest ona odlega od miasta okoo 10 000 krokw. Ateczycy, bardzo zaniepokojeni tak bliskim i tak znacznym wojennym zamtem, ju tylko od Spartan wygldali posikw. Posali do Sparty Feidipposa goca, jednego z tych, ktrych zw hemerodromami, aby tam oznajmi, jak bardzo potrzebna jest szybka pomoc. W miecie wybrali dziesiciu dowdcw, ktrzy mieli sta na czele armii. Miltiades by wrd nich. Dowdcy ci dugo spierali si, czy naley broni si za murami, czy wyj naprzeciw nieprzyjaciela i stoczy bitw. Sam tylko Miltiades gwatownie nalega, aby jak najprdzej rozbi obz w polu. W ten sposb tumaczy wzronie duch wrd Grekw, skoro spostrzeg, e ufa si ich mstwu, a take nieprzyjaciel zawaha si widzc, i tak szczupy oddzia miao wydaje mu bitw. 5. adne wtedy pastwo nie przyszo z pomoc Ateczykom prcz Platei, ktre przysay tysic onierzy. Tak wic z ich przybyciem stano 10 000 zbrojnych. W wojsku tym panowa godny podziwu zapa bojowy. Dziki temu Miltiades zyska wiksze znaczenie ni pozostali strategowie. Za jego wic spraw Ateczycy wyprowadzili wojsko z miasta i rozbili obz w dogodnym miejscu. Nastpnego dnia u stp wzgrza, gdy wojsko stano w szyku w terenie niezbyt odkrytym (bo w wielu miejscach rosy z rzadka drzewa), Grecy wydali bitw liczc na to, e ich ochroni wynioso wzgrza i rzdy drzew utrudni uderzenie jedzie, tak e nie otoczy ich przewaajca liczba wrogw. Datis, chocia wiedzia, i miejsce nie sprzyja jego onierzom, ufny w liczb swoich wojsk pragn jednak, eby doszo do bitwy. A pragn jej tym bardziej, e chcia stoczy walk przed nadejciem posikw spartaskich. Uszykowa tedy do boju 100 000 piechoty, wyprowadzi 10 000 jazdy i stoczy bitw. W boju Ateczycy tak dalece growali mstwem, e pobili dziesiciokro liczniejszego nieprzyjaciela. Taki te wzniecili popoch

wrd Persw, e ci uciekli nie do obozu, lecz wprost na okrty. Nie zdarzyo si dotd nic, co by zyskao wikszy rozgos ni ta bitwa. Bo te nigdy tak szczupa garstka nie rozgromia tak potnych zastpw. 6. Na miejscu chyba bdzie wzmianka o nagrodzie, jak otrzyma Miltiades za to zwycistwo, poniewa poucza nas ona, e jednaki jest charakter wszystkich narodw. Bo podobnie jak zaszczyty przyznawane przez lud rzymski byy dawniej rzadkie i skromne, a przez to wielk przynosiy chwa, dzi za przydzielane bez miary spowszedniay, tak te, jak si przekonaem, byo u Ateczykw. Owego bowiem Miltiadesa, ktry wyzwoli Ateny i ca Grecj, takie spotkao wyrnienie, e gdy wymalowano bitw maratosk w portyku zwanym Poikile, jego podobizn umieszczono wrd dziesiciu dowdcw na pierwszym miejscu jako tego, ktry zagrzewa wojsko i ktry stacza bitw! Ten sam nard, gdy osign wiksz potg, a wskutek hojnoci urzdnikw uleg zepsuciu, Demetriuszowi z Faleronu trzysta wystawi posgw. 7. Po tej bitwie Ateczycy dali Miltiadesowi 70 okrtw, aby najecha wyspy, ktre wspieray barbarzycw. Wiele z nich w tej wyprawie zmusi do posuszestwa, niektre zaj si. Na dumnej ze swych bogactw wyspie Paros, skoro nic nie sprawi sowami, wysadzi wojska na ld, miasto zamkn szacami i odci dowz ywnoci. Potem ustawi ochronne szopy i osony i posun si pod mury. Gdy by ju bliski zawadnicia miastem, las rosncy w pobliu na staym ldzie i widoczny z wyspy nagle noc stan w ogniu z niewiadomej przyczyny. Pomienie dostrzegli zarwno obrocy jak szturmujcy, i tak jedni jak drudzy wzili je za sygna dany przez flot krla perskiego. Powstrzymao to Paryjczykw od poddania si, a Miltiades w obawie przed nadpyniciem, floty krlewskiej spali machiny oblnicze, ktre ustawi, i z tyloma okrtami, z iloma wyruszy, powrci do Aten ku wielkiemu niezadowoleniu ludu. Oskarono go zatem o przekupstwo e chocia ju mg zdoby Paros, zosta jakoby przepacony przez krla i dlatego odstpi nic nie wskrawszy. By wtedy chory z powodu ran, ktre odnis podczas oblenia miasta. Tak wic, poniewa nie mg sam si broni, przemawia za jego brat, Stesagoras. Po rozpatrzeniu sprawy unikn najciszego wyroku i zosta ukarany grzywn. Ustalono kwot 50 talentw tyle, ile wynosiy koszty wystawienia floty. Poniewa Miltiades nie by w stanie natychmiast zapaci tej sumy, wtrcono go do wizienia i tam zmar. 8. Oskarony by wprawdzie z powodu Paros, ale przyczyna

skazania bya zgoa inna. Ot Ateczycy z powodu tyranii Pizystratesa, ktra skoczya si par lat przed opisywanymi wypadkami, bardzo bali si wzrostu znaczenia ktregokolwiek ze swych wspobywateli. Nie wydawao si, aby Miltiades, ktry piastowa wiele wysokich godnoci, potrafi sta si zwykym obywatelem, zwaszcza e i z nawyku wadza moga go pociga. Na Chersonezie bowiem przez wszystkie te lata, ktre tam spdzi, sprawowa rzdy i by nazywany tyranem, prawda, e sprawiedliwym. Bo nie osign stanowiska przemoc, lecz z woli poddanych i utrzymywa je dziki swym zaletom. Wszystkich za, ktrzy sprawuj doywotni wadz w demokratycznym przedtem pastwie, uwaa si za tyranw i tym mianem okrela A Miltiades czy wielk dobro z niezwyk askawoci, tak e kady, choby najbiedniejszy, mia do wolny przystp; cieszy si te wielkim powaaniem we wszystkich pastwach, nosi wietne nazwisko, posiada niezmiern saw wojenn. Nard wszystko to majc na wzgldzie wola skaza niewinnego ni duej trwa w obawie.

II. TEMISTOKLES1. Temistokles, syn Neoklesa, Ateczyk. Wielkie zalety tak dalece wziy gr nad bdami jego wczesnej modoci, e nikogo bardziej nie ceniono, a niewielu uchodzio za rwnych jemu. Ale naley zacz od pocztku. Ojciec jego, Neokles, pochodzi ze znakomitego rodu. Za on poj kobiet z Akarnanii, i ona to bya matk Temistoklesa. Poniewa rodzice niezbyt byli z niego zadowoleni, gdy i ycie prowadzi nader swobodne i nie dba o majtek, ojciec go wydziedziczy. Ta zniewaga nie zaamaa Temistoklesa, lecz wydwigna, kiedy bowiem poj, e tylko usilnym staraniem moe zmaza ow sromot, cakowicie powici si sprawom pastwa. Dbajc bardziej o przyjaci i o dobre imi wystpowa czsto w procesach prywatnych a take na zgromadzeniach ludowych. adne waniejsze wydarzenie nie obeszo si bez niego, szybko orientowa si, jak naley dziaa, i z atwoci myl sw rozwija; by rwnie chtny do czynu jak i do rady, poniewa jak twierdzi Tukidydes i aktualn sytuacj dobrze ocenia i trafnie przewidywa wypadki, ktre mogy nastpi. Dziki temu w krtkim czasie sta si sawny. 2. Pierwszy jego krok w karierze politycznej przypad na okres wojny z Korkyr. Wybrany wwczas przez obywateli wodzem sprawi, e pastwo stao si groniejsze nie tylko w tej wojnie, lecz take w przyszoci. On bowiem nakoni obywateli, aby za pienidze pastwowe pynce z kopalni kruszcw wybudowa flot zoon ze stu okrtw, poniewa dotychczas pienidze te szy na marne z powodu hojnoci wadz. Flot szybko wystawiono i Temistokles najpierw pokona mieszkacw Korkyry, a potem cigajc korsarzy zapewni spokj na morzu. W ten sposb wzbogaci Ateny i doprowadzi do tego, e Ateczycy zdobyli wielkie dowiadczenie w bitwach morskich. Jak wielkie znaczenie miao to dla caej Grecji, okazao si w wojnie z Persami. Kserkses wypowiedziawszy wojn caej Europie na morzu i ldzie, uderzy z takimi siami, jakimi przedtem ani potem nikt nie rozporzdza: flota jego skadaa si z 1200 okrtw wojennych, ktrym towarzyszyo 2000 okrtw transportowych; wojsko ldowe liczyo 700 000 piechoty i 400 000 konnicy. Gdy wie o nadejciu Kserksesa obiega ca Grecj i gdy mwiono, e Ateny z powodu bitwy pod Maratonem najbardziej s naraone na zaatakowanie, mieszkacy miasta wysali do Delf po

rad, co maj czyni w tej sytuacji. Pytia odpowiedziaa pytajcym, eby Ateczycy zabezpieczyli si drewnianymi murami. Poniewa nikt nie rozumia, co oznacza ta odpowied, Temistokles przekona obywateli, i Apollo radzi, aeby z caym dobytkiem przenieli si na okrty, gdy bg drewnianymi murami" nazywa okrty. Ateczycy przyjli t rad, do wymienionych powyej okrtw dodali tyle trjrzdowcw i wszystko, co mona zabra, wywieli czciowo na Salamin, czciowo do Trojdzeny. Kapanom i garstce starcw powierzaj opiek nad zamkiem i kultem bogw, poza tym miasto zostawiaj opustoszae. 3. Plan Temistoklesa wielu pastwom nie podoba si i wolay raczej walczy na ldzie. Posano przeto wyborowy oddzia pod dowdztwem Leonidasa, krla Sparty, ktry mia zaj Termopile i nie dopuci, aby nieprzyjaciel posun si gbiej. Nie wytrzymali jednak naporu wroga i wszyscy w tym miejscu polegli. Tymczasem poczona flota Grecji, zoona z 300 okrtw, z ktrych 200 byo ateskich, stara si najpierw z flot krlewsk u przyldka Artemizjon, midzy Eubej a ldem staym (Temistokles bowiem wyszukiwa cieniny, by nie da si otoczy przewaajcej sile wroga). Wprawdzie bitwa nie zostaa rozstrzygnita, Ateczycy jednak nie mieli odwagi pozosta w tym samym miejscu, poniewa zagraao niebezpieczestwo, e jeeliby cz okrtw nieprzyjacielskich opyna Eubej, bd zagroeni z dwch stron. Dlatego odstpili od przyldka Artemizjon i ustawili swoj flot naprzeciw Aten, pod Salamin. 4. Tymczasem Kserkses po zdobyciu Termopil natychmiast ruszy na Ateny, a poniewa nie byo tam adnej obrony, wymordowa kapanw, ktrych zasta na zamku, i spali miasto. Kiedy onierze na okrtach przestraszeni poarem miasta nie mieli odwagi pozosta na stanowisku i wikszo nalegaa, aeby rozej si do domw i broni si za murami, jeden Temistokles sprzeciwi si temu, twierdzc, e wszyscy razem mog sprosta wrogowi, a rozproszeni niezawodnie zgin. Przekonywa take Eurybiadesa, krla Sparty, ktry wtedy mia naczelne dowdztwo, e do tego doj musi. Poniewa nie udawao mu si dostatecznie go przekona, wysa noc do Kserksesa najbardziej oddanego niewolnika i poleci mu zawiadomi krla Persw, w jego imieniu, e wrogowie szykuj si do ucieczki; kaza mu te powiedzie, e jeeli Grecy si rozejd, doprowadzenie wojny do koca bdzie wymagao wikszego wysiku i duszego czasu, jeeli za natychmiast na nich uderzy, w krtkim czasie wszystkich pokona. To posunicie Temistoklesa miao na celu zmuszenie wszystkich Grekw do walki chociaby wbrew ich woli. Usy-

szawszy to Kserkses, nie podejrzewajc podstpu, nastpnego dnia stoczy bitw z Grekami w miejscu bardzo niedogodnym dla siebie, a dla wrogw jego znakomitym, bo tak ciasnym, e flota liczca wiele okrtw nie moga rozwin dziaa. Pokonany wic zosta nieprzyjaciel raczej podstpem Temistoklesa ni si greckiego ora. 5. Chocia nie powiodo si wtedy Kserksesowi, pozostao mu jednak tylu onierzy, e wtedy jeszcze mg t si zniszczy wroga. I znowu Temistokles stan mu na przeszkodzie. Lkajc si bowiem, eby krl nie chcia dalej prowadzi wojny, powiadomi go, e dziaania zmierzaj do tego, aeby zerwa most, ktry Persowie zbudowali na Hellesponcie, i eby w ten sposb odci im powrt do Azji; uwierzy w to Kserkses, wrci wic do Azji w niecae trzydzieci dni t sam drog, ktr poprzednio szed sze miesicy, i nabra przekonania, e Temistokles nie jest jego zwycizc, lecz sta si wybawc. Tak to dziki rozwanemu postpowaniu jednego czowieka Grecja zostaa ocalona, a Azja ulega Europie. Jest to drugie zwycistwo, ktre mona porwna z triumfem maratoskim. Podobnie bowiem, jak tam pod Salamin, take i tutaj Grecy ma liczb okrtw pokonali flot najwiksz za pamici ludzkiej. 6. Wielk rol odegra Tomistokles w tej wojnie, lecz nie mniejsza przypada mu w czasie pokoju. Poniewa Ateczycy korzystali dotychczas z niewielkiego i niezbyt dogodnego portu Faleronu, wybudowano za rad Temistoklesa potrjny port w Pireusie i tak go zabezpieczono murami, e wspaniaoci dorwnywa Atenom, a przewysza je uytecznoci. Temistokles take doprowadzi do tego, e odbudowano mury Aten, przy czym naraa si sam na wielkie niebezpieczestwo, Spartanie bowiem znalazszy dobry powd a mianowicie najazdy barbarzycw twierdzili, e adne miasto poza Peloponezem nie powinno by otoczone murami, aeby nie byo warownych miejsc, ktrymi mogliby zawadn wrogowie; usiowali te przeszkodzi Ateczykom, ktrzy rozpoczli budow murw. To stanowisko Spartan miao na celu co innego, ni chcieli upozorowa, Ateczycy bowiem dziki dwom zwycistwom pod Maratonem i Salamin tak u wszystkich narodw zdobyli saw, e Spartanie rozumieli, i musi doj do walki z Atenami o hegemoni, dlatego to zaleao im na jak najwikszym osabieniu Aten. Skoro zatem usyszeli o budowie murw, wysali do Aten posw, ktrzy mieli nakaza, aeby przerwano prace. W ich

obecnoci Ateczycy zaniechali budowy i powiedzieli, e wyl w tej sprawie swoich posw do Sparty. Temistokles podj si tego poselstwa i najpierw sam si tam uda; poleci, aeby pozostali przedstawiciele wtedy dopiero wyruszyli do Sparty, gdy ich zdaniem mury bd ju dostatecznie wysokie dla obrony miasta. Nakaza te, aeby w tym czasie wszyscy wolni i niewolni pracowali przy budowie i eby nie oszczdzali niczego, czy byoby to miejsce wite czy prywatne, czy pastwowe, i znosili zewszd wszystko, co ich zdaniem moe si nadawa do budowy obwarowa. W ten sposb mury Aten powstaway z kapliczek i grobowcw. 7. Temistokles po przybyciu do Sparty nie chcia zgosi si u wadz i stara si odwlec to spotkanie jak najduej, tumaczc si, e czeka na kolegw. Kiedy Spartanie wystpowali ze skargami, e budowa murw trwa i e Temistokles usiuje ich zwodzi, przybyli pozostali posowie. Gdy Temistokles dowiedzia si od nich, e mury s ju na ukoczeniu, stawi si przed eforami, najwyszymi urzdnikami w Sparcie, i zapewni, e doszy ich faszywe wiadomoci. Dowodzi, e uwaa za waciwe, aeby wysali do Aten ludzi cieszcych si opini dobrych obywateli i znanych, ktrych darz zaufaniem, aeby zbadali sytuacj, jego za niech na ten okres zatrzymaj jako zakadnika. Zastosowano si do tego i wysano do Aten trzech posw, ktrzy w Sparcie sprawowali wysokie urzdy. Temistokles kaza swoim kolegom [tj. posom z Aten] wybra si z nimi i zapowiedzia, aeby nie wypucili posw spartaskich, dopki jego nie zwolni Spartanie. Kiedy obliczy, e ju dojechali do Aten, stawi si przed najwyszymi urzdnikami i rad w Sparcie i wyzna otwarcie, e Ateczycy za jego namow osonili co wolno im byo uczyni zgodnie z powszechnym prawem narodw murami bogw pastwowych i ojczystych oraz domy wasne, by atwiej mc obroni je przed wrogami, i e nie uczynili przez to nic takiego, co nie byoby poyteczne dla Grecji. Mwi dalej, e Ateny byy przedmurzem w wojnach z barbarzycami i e ju dwukrotnie flota krlewska poniosa tam klsk. Natomiast Spartanie postpuj le, troszczc si bardziej o to, co przynosi korzy ich panowaniu anieli caej Grecji. Jeeli wic chc odzyska swoich posw, ktrych wysali do Aten, niechaj go odel z powrotem, w przeciwnym razie tamtych nigdy nie ujrz w swojej ojczynie. 8. Nie omina jednak Temistoklesa zawi obywateli. Ot z powodu takiej samej obawy, ktra doprowadzia do skazania

Miltiadesa, i Temistokles na mocy sdu skorupkowego zosta usunity z pastwa; uda si tedy do Argos chcc tam zamieszka. Chocia y tam otoczony szacunkiem, Spartanie wysali do Aten posw, ktrzy mieli go, jakkolwiek go tam nie byo, oskary, e sprzymierzy si z krlem perskim na zgub Grecji. Na podstawie tego oskarenia zosta zaocznie skazany za zdrad. Dowiedziawszy si o tym wyjecha na Korkyr, poniewa widzia, e w Argos nie jest bezpieczny. Kiedy jednak zorientowa si, e stojcy u wadzy na wyspie boj si, eby z jego powodu Spartanie i Ateczycy nie wypowiedzieli im wojny, uciek do krla Molossw Admeta, z ktrym czyy go zwizki gocinnoci. Gdy tam przyby, krla wtedy wanie nie byo, chwyci wic na rce jego ma creczk i tak szuka schronienia w wityni otaczanej powszechn czci, aeby krl, o ile go przyjmie, zaopiekowa si nim tym gorliwiej. I nie wyszed stamtd, dopki krl nie poda mu rki na znak, e bierze go w opiek. Admetos dotrzyma obietnicy. Kiedy bowiem Ateczycy i Spartanie w imieniu obu pastw domagali si wydania Temistoklesa, Admet nie wyda czowieka, ktremu zapewni opiek. Doradzi jednak Temistoklesowi, by pomyla o sobie, przekona go, e trudno mu bdzie y bezpiecznie tak blisko ojczyzny. Kaza go wic zawie do Pydny dawszy mu odpowiedni ochron. Temistokles wsiad na okrt, na ktrym nie zna go aden z marynarzy. Ale kiedy silna burza zacza ich znosi w kierunku wyspy Naksos, gdzie stao wtedy wojsko ateskie, Temistokles zrozumia, e jeli tam dobij, bdzie zgubiony. Zmuszony t trudn sytuacj wyjawi dowdcy statku, kim jest, i obieca mu hojn nagrod, jeeli go uratuje. A ten, peen wspczucia dla tak sawnego czowieka, dniem i noc trzyma na kotwicach okrt na penym morzu z dala od wyspy i nie pozwoli nikomu zej z okrtu. Po czym popyn do Efezu, gdzie wysadzi Temistoklesa, ktry odwdziczy mu si pniej za t przysug. 9. Wiem, e wielu pisarzy utrzymywao, e Temistokles przyby do Azji za panowania Kserksesa. Ale ja najbardziej wierz Tukidydesowi, poniewa z tych, ktrzy przekazali histori tego okresu, y w czasach najbliszych opisywanym wydarzeniom, a ponadto pochodzi z tego samego pastwa. Tukidydes za twierdzi, e Temistokles przyby do Artakserksesa i jemu przesa list tej treci: Przybyem do ciebie ja, Temistokles, ktry dopki walczy musiaem przeciwko twemu ojcu i broni ojczyzny, najwicej ze wszystkich Grekw cignem klsk na twj dom. Ale o wiele wicej dobrego uczyniem, gdy sam byem ju bezpieczny, a nad twym ojcem zawiso niebezpieczestwo. Kiedy bowiem

po bitwie pod Salamin chcia wraca do Azji, powiadomiem go listownie, e most, ktry zbudowa na Hellesponcie, ma by zer wany a on osaczony przez wrogw. Ta wiadomo ocalia go od niebiezpieczestwa. Teraz za ja, przeladowany w caej Grecji, uciekem do ciebie i zabiegam o tw przyja. Jeli j pozyskam, bdziesz mia we mnie rwnie dobrego przyjaciela, jak ojciec twj mia nieprzejednanego wroga. Prosz ci wic, aby w zwizku ze sprawami, o ktrych chc z tob mwi, da mi rok czasu, a po upywie tego okresu pozwoli mi stawi si przed tob". 10. Krl, podziwiajc si charakteru tego czowieka i pragnc go sobie zjedna, przychyli si do jego proby. Temistokles cay rok powici na poznanie literatury i jzyka perskiego. A tak dobrze jzyk opanowa, ze podobno o wiele swobodniej rozmawia u krla ni ci, ktrzy urodzili si w Persji. Poniewa wiele krlowi obiecywa, a najbardziej pontn z obietnic bya ta, e podbije on Grecj, jeeli zechce korzysta z rad Temistoklesa, wrci do Azji hojnie obdarowany przez Artakserksesa; osiedli si tam w Magnezji. Otrzyma bowiem od krla to miasto wraz z nakazem, by zaopatrywao go w chleb (okolica ta przynosia rocznie 50 talentw dochodu), a z innych miast Lampsakos miao dostarcza mu wina, Myus zaspokaja inne jego potrzeby. Do naszych czasw przetrway dwa jego pomniki: grobowiec w pobliu miasta, gdzie zosta pochowany, i posg na rynku w Magnezji. O mierci Temistoklesa pisao wielu autorw, lecz ja najbardziej zgadzam si z Tukidydesem, ktry podaje, e Temistokles zmar w Magnezji z powodu jakiej choroby, chocia nie zaprzecza, e krya pogoska, jakoby zay trucizn, gdy zacz wtpi, e bdzie mg dotrzyma obietnicy danej krlowi, to jest e podbije Grecj. Tukidydes take przekaza wiadomo, e przyjaciele pogrzebali koci Temistoklesa potajemnie w Attyce, poniewa prawo nie pozwalao na to wobec tego, e zosta skazany za zdrad pastwa.

III. ARYSTYDES

1. Arystydes, syn Lizimacha, Ateczyk, by prawie rwienikiem Temistoklesa i wspubiega si z nim o pierwsze miejsce w pastwie rywalizowali przecie ze sob. Na ich przykadzie poznano, jak bardzo wymowa gruje nad uczciwoci. Chocia bowiem Arystydes odznacza si prawoci do tego stopnia, e by jedynym jak daleko moe sign pami ludzka o ktrym wiemy, e nazwano go Sprawiedliwym, to jednak doprowadzony do upadku przez Temistoklesa, na mocy owego znanego sdu skorupkowego zosta skazany na dziesicioletnie wygnanie. Poniewa zdawa sobie spraw z tego, e nie mona opanowa podburzonego tumu, opuci zebranie i wtedy zauway jakiego czowieka, ktry pisa na skorupce jego imi; Arystydes podobno spyta go, dlaczego to robi i jakiego to czynu dopuci si Arystydes, e uwaa si go za zasugujcego na tak wielk kar. Tamten mu odpowiedzia, e nie zna Arystydesa, ale nie podoba mu si, e on z takim uporem pracowa, aeby go przed innymi nazwano Sprawiedliwym. Arystydes nie odby naznaczonej dziesicioletniej kary. Kiedy bowiem Kserkses wtargn do Grecji, uchwa ludu zosta odwoany do ojczyzny prawie w szstym roku wygnania. 2. Bra jednak udzia w bitwie morskiej pod Salamin, ktra rozegraa si, zanim zosta uwolniony od kary. By take wodzem Ateczykw w bitwie pod Platejami, w ktrej zostao rozgromione wojsko wrogw i wdz Persw, Mardoniusz, zabity. Nie ma te adnego innego gonego czynu w wojskowej karierze Arystydesa poza tym pamitnym dowdztwem. Natomiast wiele jest znanych przykadw jego sprawiedliwoci, prawoci i nieskazitelnoci przede wszystkim to, e dziki jego sprawiedliwemu postpowaniu hegemonia na morzu przesza od Sparty na Ateny, kiedy to wraz z Pauzaniaszem (ktry zmusi do ucieczki Mardoniusza) uczestniczy w wyprawie poczonej floty greckiej; przedtem bowiem Spartanie przewodzili na ldzie i morzu, wtedy za i zuchwalstwo Pauzaniasza, i sprawiedliwo Arystydesa sprawiy, e prawie wszystkie miasta-pastwa greckie zwizay si przymierzem z Ateczykami i ich obray jako wodzw przeciwko wrogom. 3. Ateczycy, aeby mc tym atwiej odeprze nieprzyjaci,

jeliby ci przypadkiem prbowali wznowi wojn, wybrali Arystydesa, aeby wyznaczy, ile pienidzy ma dawa kade pastwo na budow floty i uzbrojenie wojska. Stosownie do decyzji Arystydesa wpacano corocznie po 460 talentw na Delos, albowiem uchwalono, aeby tam mieci si wsplny skarbiec. W pniejszym czasie wszystkie te pienidze przeniesiono do Aten. Jak wielk uczciwoci odznacza si Arystydes, najpewniejszym dowodem jest fakt, e chocia zarzdza tak wielkimi sumami, umar w takim ubstwie, e pienidze, ktre pozostawi, zaledwie starczyy na jego pogrzeb. Dlatego te crki jego byy utrzymywane na koszt pastwa i otrzymay posag ze skarbu pastwa. Arystydes zmar w cztery lata po wygnaniu z Aten Temistoklesa.

IV. PAUZANIASZ1. Pauzaniasz, Spartanin, by czowiekiem wybitnym, lecz penym sprzecznoci w kadej sytuacji yciowej; jak bowiem zabysn dziki swym zaletom, tak z powodu wad upad nisko. Najbardziej wsawi si w bitwie pod Platejami. Albowiem dziki jego dowdztwu Mardoniusz, z pochodzenia Med, satrapa i zi krla perskiego, wyrniajcy si wrd wszystkich Persw dzielnoci i rozwaga, zosta rozgromiony z 200 000 wyborowej piechoty i 20 000 jazdy przez niewielki oddzia wojsk greckich; sam Mardoniusz poleg na polu bitwy. Zwycistwo to wbio Pauzaniasza w dum, zacz wywoywa wielkie zamieszanie w pastwie i dy do zdobycia wikszych wpyww. Lecz najpierw zarzucono mu, e w Delfach umieci ulany ze zdobytych na wrogu upw zoty trjng, na ktrym kaza wyry napis tej treci, e pod dowdztwem Pauzaniasza zostali zniszczeni wrogowie pod Platejami, wic on w podzice za to zwycistwo zoy ten dar Apollinowi. Wiersze te Spartanie kazali zatrze i nie umiecili innego napisu, tylko podali nazwy pastw, przy ktrych pomocy zwycieni zostali Persowie. 2. Po tej bitwie wysano znowu Pauzaniasza z poczon flot na Cypr i do Hellespontu, aby wypdzi z tych terenw zaogi nieprzyjacielskie. Kiedy z rwnym powodzeniem i tego dokona, zacz zachowywa si zbyt wyniole i siga wyej. Ot, kiedy po zdobyciu Bizancjum wzi do niewoli wielu znakomitych Persw, a midzy nimi i krewnych krla, odesa ich potajemnie do Kserksesa, stwarzajc pozory, e uciekli z wizienia. Wraz z nimi wysa Gongyla z Eretrii, aeby wrczy krlowi list, ktry wedug przekazu Tukidydesa zawiera nastpujc tre: Pauzaniasz, wdz spartaski, odsya ci w darze jecw, ktrych wzi do niewoli w Bizancjum. Rozpozna w nich twoich bliskich; pragnie take poczy si z tob zwizkiem rodzinnym, dlatego jeli uwaasz to za stosowne, daj mu sw crk za on. Jeeli to uczynisz, przyrzeka, e przy jego pomocy zagarniesz pod swoj wadz i Spart, i pozosta Grecj. Jeeli zechcesz w tej sprawie podj jakie kroki, wylij do niego zaufanego czowieka, z ktrym by mg przeprowadzi rozmowy". Krl bardzo si ucieszy, e tylu tak bliskich mu ludzi ocalao, i bez zwoki wysa do Pauzaniasza Artabazosa z listem, w ktrym go pochwali i prosi, aeby nie zaniedba adnych rodkw dla zrealizowania tego,

co obiecuje. Jeeli to zaatwi, nie ma rzeczy, ktrej by mu odmwi. Gdy Pauzaniasz pozna pragnienia krla i tym gorliwiej zabra si do dziaania, popad w podejrzenie u Lacedemoczykw. Wobec tego zosta odwoany do kraju i postawiony w stan oskarenia. Nie skazano go na kar mierci, wymierzono mu jednak kar pienin, w zwizku z czym nie odesano go ju do floty. 3. A on po niedugim czasie na wasn rk powrci do wojska i tam zdradzi swe zamysy postpujc ju nie gupio, ale jak czowiek szalony: zarzuci nie tylko ojczyste obyczaje, lecz zmieni take sposb ycia i ubir. Otacza si krlewskim przepychem, ubiera si tak jak Medowie, stra przy nim penili Medowie i Egipcjanie, urzdza uczty na sposb perski zbyt wystawnie ni mogo to znosi jego otoczenie. Nie dopuszcza do siebie ludzi, ktrzy prosili o posuchanie, udziela wyniosych odpowiedzi, wydawa okrutne rozkazy. Do Sparty wraca nie chcia, uda si do Kolon (jest to miejscowo w Troadzie); tam ukada plany zgubne tak dla ojczyzny, jak i dla niego samego. Gdy Lacedemoczycy dowiedzieli si o tym, wysali do niego posw ze skytale, na ktrej (jak to maj zwyczaj) napisali, e jeeli nie powrci do kraju, zostanie skazany na mier. Poruszony t wiadomoci powrci do ojczyzny, spodziewajc si, e jeszcze dziki pienidzom i wpywom zapobiegnie zagraajcemu niebezpieczestwu. Gdy przyby do Sparty, zosta przez eforw wtrcony do wizienia, albowiem wedug ustaw spartaskich kady z eforw ma takie same uprawnienia jak krl. Wydosta si stamtd, lecz nie uwolni si od podejrzenia, utrzymywao si bowiem przekonanie, e jest w kontakcie z krlem. Jest w Sparcie warstwa ludzi zwanych helotami, wielka ich liczba uprawia ziemi i pracuje jako niewolnicy. Przypuszczano, e Pauzaniasz ich take buntuje udzc ich nadziej wolnoci, lecz poniewa co do tego nie byo adnego jawnego dowodu, na mocy ktrego mona by go byo oskary, eforowie byli zdania, e nie naley wydawa sdu o takim, i tak sawnym, czowieku na podstawie podejrze i naley czeka, a sama sprawa wyjdzie na jaw. 4. Tymczasem pewien mody chopiec z miasta Argilos, ktry by kochankiem Pauzaniasza, kiedy dosta od niego list do Artabazosa i zacz podejrzewa, e w tym licie jest wzmianka o nim (poniewa dotychczas nie wrci nikt z tych, ktrzy podobnie zostali wysani), rozwiza list i zerwa piecz. Dowiedzia si, e zginie, jeeli dorczy ten list krlowi, tre pisma za dotyczya ukadw pomidzy krlem i Pauzaniaszem. Chopiec przekaza pismo eforom. Nie mona pomin milczeniem w tej sytuacji rozwanego postpowania Spartan, nie dali si bowiem spowodo-

wa nawet donosem tego chopca, aeby uj Pauzaniasza, i uwaali, e nie naley uywa siy, zanim sam on si nie zdradzi. Pouczyli wic Argilczyka, do czego chc doprowadzi. Jest w Tenaron witynia Neptuna, ktrej zniewaenie uwaaj Grecy za wielkie przestpstwo. Tam uciek w Argilczyk i usiad przy otarzu. Obok otarza wykopano pod ziemi d, z ktrego mona byo sysze, jeliby kto rozmawia o czym z Argilczykiem, zeszo tam kilku eforw. Kiedy Pauzaniasz usysza, e chopiec schroni si przy otarzu, zaniepokojony przyszed tam. Zobaczywszy, e chopiec siedzi u otarza jako bagalnik, zapyta o przyczyn tego nagego postpowania. Argilczyk wyjawi mu, czego si dowiedzia z listu. Pauzaniasz, przestraszony jeszcze bardziej, zacz go baga, eby tego nie rozgasza i eby jego, ktremu tyle zawdzicza, nie wyda. Zapewnia te chopca, e hojnie go wynagrodzi, jeeli ten mu przebaczy i pomoe, poniewa si uwika w tak trudn sytuacj. 5. Eforowie dowiedziawszy si o wszystkim uwaali, e lepiej bdzie pojma Pauzaniasza w miecie. Kiedy si tam wybrali, a Pauzaniasz wraca do Sparty uagodziwszy, jak mu si zdawao, Argilczyka w drodze, kiedy zblia si moment, gdy mieli go uj, z wyrazu twarzy jednego efora, ktry chcia go ostrzec, zrozumia, e urzdzono na niego zasadzk. Wyprzedzajc kilkoma krokami tych, co szli za nim, wbieg do wityni Minerwy, zwanej Chalkioikos. Eforowie natychmiast kazali zamkn bram, aeby Pauzaniasz nie mg wyj ze wityni, oraz zniszczy dach, aeby tym prdzej zgin pod goym niebem. Podobno ya jeszcze wtedy matka Pauzaniasza i ona to, chocia bya ju w podeszym wieku, kiedy dowiedziaa si o przestpstwie syna, jedna z pierwszych przyniosa kamie, aeby zamkn wejcie do wityni. Kiedy wyniesiono go pywego ze wityni, natychmiast skona. Tak Pauzaniasz sw wielk saw wojenn splami mierci w pohabieniu. Chocia niektrzy byli zdania, e ciao jego naley zanie tam, gdzie chowano skazacw, wikszo sprzeciwia si temu i pochowali go z dala od miejsca, gdzie umar. Pniej na mocy wypowiedzi boga delfickiego zosta stamtd zabrany i pochowany w miejscu, gdzie zakoczy ycie.

V. KIMON

1. Kimon, syn Miltiadesa, Ateczyk nieatwe mia pierwsze lata modoci. Poniewa jego ojciec nie mg zapaci pastwu grzywny i a do mierci z tego powodu przebywa w wizieniu, Kimona trzymano w tym samym wizieniu. Wedle prawa ateskiego bowiem nie mg wyj na wolno, dopki nie zapaci kary, na ktr zosta skazany jego ojciec. Kimon mia za on siostr przyrodni Elpink. W wyborze ony kierowa si zarwno uczuciem jak i zwyczajami miejscowymi, poniewa w Atenach wolno byo mie za on przyrodni siostr ze strony ojca. Dziewczyn t chcia polubi niejaki Kalias, czowiek nie tyle dobrze urodzony, co bogaty, dorobi si bowiem duego majtku na kopalniach. Zwrci si w tej sprawie do Kimona i obiecywa, e jeli dostanie Elpink za on, zapaci za niego grzywn. Chocia Kimon odrzuci propozycj, Elpinika owiadczya, e nie pozwoli, aby syn Miltiadesa umar w wizieniu, skoro ona moe go od tego uchroni. Zgodzia si zosta on Kaliasa pod warunkiem, e przyszy maonek dotrzyma obietnicy. 2. Uwolniony w ten sposb z wizienia Kimon wkrtce zaj pierwsze miejsce w pastwie. Opanowa bowiem wystarczajco dar wymowy, odznacza si wielk hojnoci oraz doskona znajomoci zarwno prawa jak i sztuki wojennej, poniewa od dziecistwa przebywa z ojcem w wojsku. Dziki temu mia wpyw i na lud ateski, i wrd onierzy cieszy si autorytetem. Po pierwsze, dowodzc wojskiem zmusi do ucieczki wielk armi Trakw nad rzek Strymonem, zaoy miasto Amfipolis i osiedli tam 10 000 Ateczykow. Potem znw pokona koo przyldka Mykale flot Cypryjczykw i Fenicjan zoon z 200 okrtw. W tym dniu los sprzyja jego poczynaniom take na ldzie, natychmiast bowiem po zdobyciu nieprzyjacielskich okrtw wyprowadzi swoje wojsko na ld i jednym natarciem rozgromi wielkie siy nieprzyjaci. Dziki temu zwycistwu zagarn wielkie upy, a w drodze powrotnej do ojczyzny, poniewa z powodu surowych rzdw kilka wysp sprzeniewierzyo si Ateczykom, przychylne Atenom umocni w wiernoci, a wrogo nastawione zmusi do po-

suszestwa. Spustoszy wysp Skyros zamieszka w tym czasie przez Dolopw, albowiem jej mieszkacy zachowywali si zbyt opornie; dawnych osadnikw wypdzi z miasta i wyspy, a ziemi rozda Ateczykom. Mieszkacw Tazos, dufnych w potg bogactw, ukorzy samym swym przybyciem. Z upw tam zebranych wyposaona zostaa poudniowa strona zamku ateskiego. 3. Dziki owym sukcesom Kimon zdoby pierwsz pozycj w pastwie, przez co cign na siebie zawi, tak jak niegdy jego ojciec i inni wybitni Ateczycy: sdem skorupkowym zwanym przez Ateczykw ostrakismos zosta skazany na dziesi lat wygnania. Mieszkacy Aten poaowali tego wczeniej ni on sam. Kiedy bowiem bohatersko ustpi wobec zawici niewdzicznych obywateli, a Spartanie wypowiedzieli wojn, wtedy Ateczycy natychmiast odczuli, jak bardzo potrzebne jest im wyprbowane mstwo Kimona. Po piciu latach wygnania wezwano go wic z powrotem do ojczyzny. Poniewa Kimon poprzednio korzysta z praw proksenii ze Spart, sdzi, e lepiej samemu si tam uda. Wybra si zatem do Sparty na wasn rk i doprowadzi do zawarcia pokoju midzy dwoma najpotniejszymi pastwami. Niedugo potem zosta wysany na Cypr na czele floty zoonej z dwustu okrtw, a kiedy podbi ju wiksz cz wyspy, zachorowa i umar w twierdzy Kition. 4. Ateczycy przez dugi czas odczuwali brak Kimona nie tylko w czasie wojny, ale i w czasie pokoju. Odznacza si on bowiem tak wielk hojnoci, e chocia mia wiele posiadoci i ogrodw w rnych stronach, nie trzyma w nich nigdy stra, ktry by pilnowa owocw, chcia bowiem, aby kady mg z nich do woli korzysta. Zawsze szli za nim niewolnicy z pienidzmi, aby w kadej chwili mg co ofiarowa, gdyby kto potrzebowa jego pomocy; nie chcia, by zwok poczytano za odmow. Kiedy przypadkiem spotka czowieka ubogiego i ndznie odzianego, oddawa mu wasny paszcz. Codziennie tak przygotowywano u niego obiad, e mg zaprasza do siebie spotkanych na agorze ludzi, ktrych nikt nie zaprosi. Nie byo dnia, w ktrym by tego nie zrobi. Nikomu nie odmwi opieki, pomocy ani wsparcia. Wielu ludzi hojnie wyposay, wielu biedakw, ktrzy nie zostawili pienidzy na pogrzeb, pochowa na wasny koszt. Jeeli wic tak postpowa, nie mona si dziwi, e ycie jego pyno spokojnie, a mier bya bolesnym ciosem dla Ateczykw.

VI. LIZANDER

1. Lizander Spartanin wielk zostawi saw swojego imienia. a zawdzicza j bardziej szczciu ni zaletom charakteru. Wiadomo, e pokona on Ateczykw, ktrzy od dwudziestu lat prowadzili wojn z mieszkacami Peloponezu. I nie jest tajemnic, e stao si tak nie dziki mstwu wojska Lizandra, lecz z powodu niekarnoci przeciwnikw, ktrzy nie posuchali rozkazu wodzw, opucili okrty i rozproszeni po polach dostali si w rce wrogw. W ten sposb Ateczycy uzalenili si od Spartan. To zwycistwo dodao takiej pewnoci siebie Lizandrowi, e cho ju przedtem by dny wpyww i zuchway, teraz na tak wiele sobie pozwala, e przez niego Spartanie cignli na siebie nienawi caej Grecji. Chocia bowiem Spartanie podawali stale jako powd wojny konieczno ograniczenia nadmiernych wpyww Ateczykw, Lizander, skoro zawadn flot wroga nad rzek Aigospotamoi, o niczym innym nie myla, jak tylko o tym, by narzuci swoj wadz innym pastwom, chocia udawa, e dziaa w interesie Spartan. Usunwszy zewszd tych, ktrzy sprzyjali Ateczykom, wybra w kadym pastwie dziesiciu ludzi i powierzy im najwysz wadz cywiln i wojskow. Nie byo wrd nich nikogo, kto nie byby poczony z Lizandrem zwizkiem gocinnoci albo nie zoy przysigi, e bdzie cakowicie. na jego usugi. 2. Tak wic wprowadzone we wszystkich miastach kolegium dziesiciu mw zaatwiao wszystkie sprawy zgodnie z jego wol. Do mi bdzie przytoczy tu, dla przykadu, jedn tylko spraw wiadczc o okruciestwie i przewrotnoci Lizandra, nie chc bowiem nuy czytelnikw zbyt dugim wyliczaniem. Kiedy wraca z Azji jako zwycizca i zawrci na wysp Tazos, poniewa pastwo to byo kiedy szczeglnie wierne Ateczykom, chcia je zniszczy, jak gdyby nie mogli by wiernymi przyjacimi ci, ktrzy przedtem byli zaciekymi wrogami. Zdawa za sobie spraw z tego, e jeli teraz nie ukryje przed mieszkacami Tazos swoich zamiarw, dojdzie do tego, e wymkn mu si z rk i zatroszcz o swoje sprawy. 3. Tak wic Spartanie znieli wadz kolegium dziesiciu mw ustanowion przez Lizandra, on za, dotknity tym, powzi

plan obalenia krlw Sparty. Lecz uwaa, e nie moe tego dokona bez pomocy bogw, poniewa Spartanie zwykli byli we wszystkich sprawach radzi si wyroczni. Najpierw usiowa przekupi wyroczni delfick. Gdy mu si to nie udao, zwrci si do wyroczni w Dodonie. Odprawiony rwnie stamtd, ogosi, e zoy luby, ktre ma wypeni w wityni Jowisza Ammona, sdzi bowiem, e atwiej bdzie mu przekupi Afrykaczykw. Z t nadziej uda si do Afryki, lecz srodze si zawid na kapanach Jowisza. Nie tylko nie dali si przekupi, ale wysali do Sparty posw, ktrzy mieli oskary Lizandra o to, e usiowa przekupi kapanw wityni. Oskarony o takie przestpstwo zosta uniewinniony przez sdziw, po czym wysano go na pomoc mieszkacom Orchomenos. Zgin pod Haliartos, zabity przez Tebaczykw. O tym, na jaki wyrok zasugiwa, wiadczy mowa, ktr po jego mierci znaleziono u niego w domu; namawia w niej Spartan, aeby obaliwszy wadz krlewsk wybrali do prowadzenia wojny jednego spord wszystkich obywateli. Mowa bya tak uoona, aby robia wraenie, e plany s zgodne z wol wyroczni bogw, a Lizander ufny w si pienidzy nie wtpi, e wyroczni bdzie mia po swojej stronie. Podobno mow t mia dla niego napisa Kleon z Halikarnasu. Mwic o tych sprawach nie mona pomin tego, co zrobi Farnabazos, satrapa krlewski. Lizander jako dowdca floty podczas wojny dopuci si wielu okruciestw i naduy, a podejrzewajc, e wiadomo o tym dojdzie do jego ziomkw, prosi Farnabazosa, by da mu pismo do eforw wiadczce o tym, jak to on, Lizander, uczciwie prowadzi wojn i jak dobrze obchodzi si ze sprzymierzecami, i prosi go take, eby wszystko dokadnie przedstawi. Twierdzi, e autorytet Farnabazosa bdzie mia wielkie znaczenie. Farnabazos wspaniaomylnie mu to obieca i napisa dugi list, w ktrym obsypa Lizandra pochwaami. Kiedy Lizander przeczyta pismo i uzna za odpowiednie, podczas opiecztowywania Farnabazos podsun pod piecz inny list, tej samej wielkoci i tak podobny, e nie mona ich byo rozrni. W licie tym oskary Lizandra o chciwo i nieuczciwo podajc wiele szczegw. Po powrocie do ojczyzny Lizander przedstawi przed najwyszymi urzdnikami swoj dziaalno tak, jak sam chcia, i na dowd pokaza list Farnabazosa. Eforowie kazali Lizandrowi wyj, a kiedy zapoznali si z treci listu, dali mu go do przeczytania. Tak to

Lizander przez swoj nierozwag sta si oskarycielem samego siebie.

VII. ALKIBIADES1. Alkibiades, syn Kleiniasa, Ateczyk. Wydaje si, e na nim natura prbowaa, czego potrafi dokona. Wszyscy bowiem, ktrzy opowiadaj o Alkibiadesie, zgodnie utrzymuj, i ani w zaletach ani wadach nikt go nie zdoa przewyszy. Urodzi si w potnym pastwie, w znakomitym rodzie, rwienikw znacznie przewysza urod, peen by rozwagi i do wszystkiego nadzwyczaj zdolny (okaza si bowiem znakomitym wodzem na ldzie i na morzu i by takim mwc, e przede wszystkim dziki wymowie mia ogromne wpywy, gos jego bowiem i sowa miay wdzik, ktremu nie mona si byo oprze). Bogaty. Gdy tego sytuacja wymagaa, potrafi by pracowity i wytrway. Hojny, wspaniay tak w obejciu jak i sposobie ycia, ludzki, uprzejmy, umiejcy nadzwyczaj zrcznie dostosowywa si do okolicznoci. Ten sam czowiek, skoro tylko sobie pofolgowa, a nic go do podjcia trudw nie zmuszao, okazywa si rozrzutny, niedbay, rozpustny, nieumiarkowany tak, e wszyscy dziwili si, tak dwoist natur i tak sprzeczno w jednym znajdujc czowieku. 2. Wychowywa si w domu Peryklesa (podobno by jego pasierbem), ksztaci si za u Sokratesa. Za tecia mia Hipponika, najwikszego bogacza ze wszystkich ludzi, ktrzy mwi po grecku. Tak, e gdyby sam to wszystko mg zaplanowa, jeszcze by sobie wicej dobrodziejstw obmyli ani wikszych osign by dbr nie mg, nili mu, jedne z urodzenia, inne z losu, przypady. We wczesnej modoci dla wielu by kochankiem na sposb grecki, midzy innymi dla Sokratesa, o czym napomyka Platon w Uczcie". Przedstawia go bowiem wspominajcego, e nocowa z Sokratesem i podnosi si od jego boku, tak jak syn od ojca. Skoro za zmnia Alkibiades, sam mia rwnie licznych kochankw; a w tych miostkach (na ile to moliwe w tej spronoci) poczyna sobie i subtelnie, i dowcipnie. Opowiedziabym o tym, gdybym nie mia rzeczy waniejszych i godniejszych relacji. 3. Podczas wojny peloponeskiej z namowy Alkibiadesa i za jego rad, Ateczycy wypowiedzieli wojn Syrakuzanom. Sam on zosta obrany wodzem na t wojn, a dwch mu dodano towarzyszy, Nikiasza i Lamachosa. W toku przygotowa, zanim

flota wypyna, zdarzyo si, i jednej nocy potuczono wszystkie, po caych Atenach, hermy, oprcz tej, ktra bya pod drzwiami Andokidesa; dlatego nazywano j potem Merkurym Andokidesa. Poniewa za wyszo na jaw, e byo to dzieem wielu sprzysionych, ktrym chodzio nie o sprawy prywatne, lecz o pastwowe, wielki niepokj ogarn tumy, i w miecie moe doj do gwatownego zamachu stanu, ktry zdawi swobody ludu. Zdawao si, e na to najatwiej way si moe Alkibiades, bo widziano, e jest jak na zwykego obywatela i za wielki, i zanadto wpywowy. Wielu bowiem zjedna sobie hojnoci, a jeszcze wicej stronnikw zyska dziaalnoci sdow i polityczn. Dlatego ilekro si gdzie pojawi, zwraca na siebie oczy wszystkich, i nie byo w pastwie nikogo, kto by mg si z nim rwna. Pokadano wic w tym czowieku najwiksze nadzieje, lecz i obawiano si go najwicej, bo mg najbardziej tak pomc, jak i zaszkodzi. Towarzyszya mu przy tym za sawa, mwiono bowiem, e w swoim domu urzdza misteria. Byo to wedle obyczajw ateskich zabronione i uwaane nie za obraz religii, a za tajne knowania. 4. Nieprzyjaciele oskarali go to na zgromadzeniu ludowym. Zblia si jednak termin odpynicia na wojn. Alkibiades, majc to na uwadze i dobrze znajc swoich rodakw, da aby, jeli chc po pozwa, sprawa odbya si raczej w jego obecnoci, niby go potem nieobecnego obwinia miano przed sdem na podstawie oskarenia dyktowanego przez nienawi. Ale wrogowie Alkibiadesa wiedzc, e mu nie mog zaszkodzi, uznali, e naley tymczasem przycichn i czeka, a odjedzie, aby ugodzi w nieobecnego. Tak te zrobili. Skoro bowiem upewnili si, e dotar do Sycylii, pozwali go zarzucajc mu witokradztwo. Gdy w zwizku z tym wadze wysay mu na Sycyli polecenie, aby wrci do kraju dla stawienia si przed sadem, Alkibiades, chocia bardzo bliski pomylnego wykonania swej misji, chcia by posuszny i wsiad na okrt, ktry po niego przysano. Kiedy dopyn do Turioi, do Italii, dugo rozwaajc nieumiarkowan skonno rodakw swoich do samowoli i ich zawzito wobec arystokracji uzna, e najlepiej bdzie unikn nadcigajcej burzy, wymkn si wic chykiem swym stranikom i z Turioi pospieszy najpierw do Elidy, stamtd do Teb. Skoro za dosza go wie, e zosta skazany na mier i konfiskat dbr i co si nigdy przedtem nie zdarzyo e lud zmusi kapanw Eumolpidw, aby go oboyli kltw, e

wreszcie dla upamitnienia tekst tej kltwy, ryty na kamiennym supie, wystawiono na widok publiczny odjecha do Sparty. Stamtd toczy wojn, jak sam utrzymywa, nie przeciw ojczynie, lecz przeciw swoim wrogom, ktrzy byli zarazem wedle niego nieprzyjacimi tej ojczyzny, bo chocia wiedzieli, e on moe najwicej przysuy si krajowi, wygnali go przenoszc zaspokojenie wasnej nienawici nad dobro publiczne. Przeto za rad Alkibiadesa Lacedemoczycy sprzymierzyli si z krlem perskim, potem obwarowali Dekelej w Attyce, obsadzili j zaog i trzymali Ateny w obleniu. Za jego te spraw skonili Jonie do odstpienia Ateczykw. W rezultacie Spartanie zaczli wyranie bra gr w wojnie. 5. Lecz poczynania te raczej odstrczyy Spartan od Alkibiadesa, napeniajc ich obaw, ni uczyniy jego przyjacimi. Gdy poznali bowiem znakomit we wszystkich dziedzinach biego tego utalentowanego czowieka, ogarn ich strach, e kiedy wiedziony mioci ojczyzny odstpi ich i odzyska wzgldy u swoich. Postanowili wic szuka okazji zgadzenia go. Tego si dugo przed Alkibiadesem ukry nie dao. By bowiem tak bystry, e niepodobna byo go podej, zwaszcza jeli si mia na bacznoci. Uda si wic do namiestnika krla Dariusza, Tyssafernesa. Wszed z nim w zay przyja, a poniewa widzia, jak siy Ateczykw wrd sycylijskich niepowodze sabn i jak Spartanie przeciwnie rosn w potg, najpierw porozumia si przez porednikw z wodzem Pejsandrem, ktry sta z wojskiem na Samos, i napomkn mu o swym powrocie. Ten Pejsander by bowiem tych co i Alkibiades przekona, przewadze ludu niechtny, stronnik arystokracji. Alkibiades zawidszy si na nim, najpierw by przyjty przez wojsko dziki Trazybulosowi, synowi Likosa, i obj dowdztwo na Samos, potem za wstawiennictwem Teramenesa zapada uchwaa ludu, ktr zosta do praw przywrcony i dziki ktrej otrzyma zaocznie naczeln wadz wojskow wraz z Trazybulosem i Teramenesem. Za ich dowdztwa sytuacja ulega takiej zmianie, e Spartanie, ktrzy si ju mieli za zwycizcw, przeraeni zabiegali o pokj. Bo ich pi razy pobito na ldzie i trzy razy na morzu, gdzie utracili 200 trjrzdowcw, ktre wrogowie zdobyli i zabrali. Alkibiades i tamci dwaj odzyskali Jonie, Hellespont, poza tym wiele miast greckich, ktre le na wybrzeu trackim; z tych szereg zdobyli, wrd nich Bizancjum, a nie mniej liczne namow skonili do przymierza, bo agodnie postpowali z

pokonanymi. Przeto obadowani zdobycz, ze wzbogaconym wojskiem przybyli do Aten, wielkich dokonawszy czynw. 6. Gdy cae miasto zeszo do Pireusu, aby ich powita, wszyscy tak bardzo pragnli zobaczy Alkibiadesa, e tumy cisny si przy jego okrcie, jak gdyby tylko on jeden przyby. Ludzie bowiem byli pewni, e zarwno minione klski jak i obecne zwycistwa s jego dzieem. Tak wic siebie samych obciali win i za utrat Sycylii, i za spartaskie triumfy, poniewa takiego czowieka wypdzili z kraju. Zdaje si, e mieli suszne powody, by tak mniema. Odkd bowiem Alkibiades obj dowdztwo nad wojskiem, wrogowie nie mogli mu sprosta ani na ldzie ani na morzu. Kiedy zeszed na brzeg z okrtu, chocia Teramenes i Trazybulos w tych samych dowodzili wojskiem okolicznociach, co on, i przybyli razem do Pireusu, to jednak cay tum szed tylko za nim i co byo dotychczas przywilejem jedynie zwycizcw olimpijskich obdarzono go wiecami laurowymi i wstgami. Alkibiades paczc przyjmowa oznaki tak wielkiej yczliwoci rodakw, wspominajc dawn zawzito. Kiedy przyby do miasta i gdy zwoano zgromadzenie ludowe, przemwi tak, e nie znalaz si nikt na tyle nieczuy, by nie zapaka nad jego losem i nie burzy si przeciwko tym, co go wygnali z ojczyzny. Jakby to nie ten sam lud wtedy paka, ktry go przedtem za witokradztwo skaza! Majtek mu oficjalnie zwrcono, a ci sami Eumolpidzi, kapani, ktrzy go wyklinali, musieli teraz kltw zdejmowa. Te za supy, na ktrych formua bya spisana, cinito w morze. 7. Ta rado Alkibiadesa nie trwaa dugo. Gdy mu ju bowiem wszystkie przyznano zaszczyty i caym pastwem tak w czasie wojny jak i pokoju tylko jego wola miaa rzdzi, i gdy sam wtedy zada, aby mu dodano dwch pomocnikw, Trazybulosa i Adejmantosa, i tego mu nie odmwiono, wyruszy z flot do Azji, a e mu si niezbyt powiodo pod Kyme, znowu popad w nieask. Mylano bowiem, e nie ma dla rzeczy niemoliwych, dlatego poczytywano mu za przewin kade niepowodzenie mwic, e to si sta musiao przez jego niedbao albo ze zej woli. Tak si i wtedy zdarzyo. Oskarono go, e przekupiony przez krla perskiego zaniecha zdobycia Kyme. Tak wic myl, e najwikszym nieszczciem byo dla wygrowane mniemanie innych o jego talentach i zdolnociach bo bano si go nie mniej ni kochano sdzc, e podniecony wielkimi sukcesami zapragn moe jedynowadztwa. Dlatego to

zaocznie odebrano mu to stanowisko i powierzono je komu innemu. Alkibiades, skoro si o tym dowiedzia, nie chcia wraca do ojczyzny, ale si uda do Paktu, tam umocni trzy zamki: Ornos, Bisant i Neontichos, i zebrawszy oddzia wojska pierwszy z Grekw wkroczy do Tracji, uwaajc, e bardziej godzi si bogaci upem wzitym na barbarzycach ni na Grekach. Z czego rosa tak jego sawa jak i bogactwo, a przy tym wszed w wielk zayo z niektrymi krlami trackimi. 8. Przecie nie zdoa uciec od mioci ojczyzny. Gdy bowiem wdz Ateczykw, Filokles, zakotwiczy sw flot u ujcia rzeki Aigospotamoi, a niedaleko znajdowa si Lizander, wdz Spartan, w ktrych interesie leao przeciganie dziaa wojennych, poniewa krl perski zaopatrywa ich w pienidze, podczas gdy wyczerpanym Ateczykom pozostawaa ju tylko bro i statki, Alkibiades popieszy do ateskiego wojska. Tam przemwi do tumnie zebranych onierzy. Obiecywa, e jeeli zechc, zmusi Lizandra do walki albo do proszenia o pokj. Spartanie powiada nie chc starcia na morzu, bo si czuj pewniej na ldzie ni na okrtach. Dla niego jednak, jak mwi, nie przedstawia adnej trudnoci skoni krla trackiego Seutesa, aby Lizandra z wybrzea przepdzi. A wtedy nie pozostanie mu nic innego, jak tylko bi si na morzu, albo w ogle walki zaniecha. Filokles chocia rozumia, e tamten ma suszno, jednak propozycje odrzuci. Wiedzia bowiem, e po przyczeniu si Alkibiadesa on sam nie bdzie nic znaczy w wojsku i e jeli przedsiwzicie powiedzie si, nikt mu adnej zasugi nie przypisze, natomiast w razie niepowodzenia wszyscy tylko jego okrzykn winnym tej poraki. Odchodzc stamtd Alkibiades rzek: Poniewa sprzeciwiasz si zwycistwu ojczyzny, radz ci tylko, aby nie kotwiczy floty blisko nieprzyjaciela, istnieje bowiem niebezpieczestwo, e przez niekarno waszych onierzy Lizander moe znale okazj do zadania wam klski". I nie omyli si. Lizander bowiem, gdy tylko dowiedzia si przez szpiegw, e Ateczycy tumnie zeszli na ld w poszukiwaniu upu i e okrty pozostay prawie puste, nie zmarnowa sposobnoci dziaania i tym atakiem pooy kres caej wojnie. 9. A Alkibiades po klsce Aten, nie czujc si do bezpiecznie na dawnym miejscu, schroni si za Propontyd w gb Tracji w nadziei, e tam si najatwiej ukryje ze swymi bogactwami. Omyli si. Trcy bowiem, gdy si zwiedzieli, e podruje z wielk iloci pienidzy, urzdzili zasadzk. Zrabowali wszystko,

co wiz ze sob, samego jednak nie zdoali schwyta. Alkibiades widzc, e wobec potgi Sparty nie ma dla niego bezpiecznego miejsca w Grecji, przeprawi si do Azji do Farnabazosa, ktrego tak sobie zjedna uprzejmoci i ogad, e Pers nikogo nie darzy wiksz przyjani. Da mu bowiem zamek o nazwie Grynium, we Frygii, skd Alkibiades otrzymywa dochd roczny 50 talentw. Nie zadowala ten los Alkibiadesa, nie mg te cierpie, e Ateny pobite suy musz Lacedemoczykom. Na wszystkie tedy sposoby przemyliwa nad oswobodzeniem ojczyzny. Widzia jednak, e to nie moe si sta bez pomocy krla perskiego, dlatego pragn go sobie uj i spodziewa si, e atwo to osignie, jeli tylko znajdzie sposobno spotkania si z nim. Wiedzia bowiem, e brat krla, Cyrus, potajemnie, z pomoc Sparty przygotowuje przeciw niemu wojn, i sdzi, e wyjawiajc to zyska wielk wdziczno. 10. Gdy snu takie plany i domaga si od Farnabazosa, aby go wysa do krla, wtedy wanie Kritiasz i pozostali atescy tyrani posali ludzi pewnych do Lizandra do Azji, zawiadamiajc go, e dopki nie pozbdzie si Alkibiadesa, wszystko, co sam zarzdzi w Atenach, bdzie zagroone. Niech go zatem dosignie, jeeli yczy trwaoci wasnemu dzieu. Spartanin poruszony tym zdecydowa si wtedy bardziej stanowczo nastawa na Farnabazosa i powiadomi go, co zamierzaj Lacedemoczycy przeciw krlowi, jeeli im Alkibiades nie zostanie wydany ywy lub umary. Ugi si satrapa i wola zada gwat agodnoci ni narazi interesy krla. Posa wic Susamitresa i Bagajosa z poleceniem zgadzenia Alkibiadesa; by on bowiem we Frygii i gotowa si wyruszy do krla. Ci dwaj potajemnie wydali polecenie zamordowania Alkibiadesa wieniakom w okolicy, gdzie przebywa. Oni za, bojc si na uderzy zbrojnie, noc uoyli drwa dookoa chaty, w ktrej spoczywa, i zapalili je, pragnc, aby ten, co do ktrego nie wierzyli, e go mona pokona w walce wrcz, zgin w pomieniach. Alkibiades za, gdy obudzi go huk poaru, chocia mu miecz przedtem po cichu zabrano, porwa bro, ktr mia przy sobie jego towarzysz. By z nim bowiem pewien znajomy Arkadyjczyk, ktry go nigdy nie chcia odstpi. Wzywajc tamtego, aby szed za nim, co byo szat pod rk zebra i cisnwszy je w ogie, przeszed pomienie. Barbarzycy widzc, e si wymkn z poaru, zabili go miotajc z dala pociski i gow jego zanieli do Farnabazosa. Ciao za, kobieta, ktra ya z Alkibiadesem, okrya sw kobiec szat i spalia w poncej chacie, w ogniu, ktry mia ywego pochon.

Tak w wieku lat okoo czterdziestu doszed kresu ywota Alkibiades. 11. Temu czowiekowi, przez wszystkich prawie zniesawionemu, trzej bardzo powani historycy nie szczdz pochwa: Tukidydes, ktry mu by wspczesny, troch pniejszy Teopomp i Timajos; nie wiem, jak to si dzieje, e ci dwaj ostatni, nader skonni do obmowy, zgadzaj si akurat w pochwaach dla niego. Bo powiedzieli o Alkibiadesie to wszystko, co dotd napisaem, i to jeszcze dodali: Chocia urodzi si w Atenach, w miecie penym przepychu, wszystkich przepychem i wietnoci przymiewa, a gdy wygnany stamtd przyby do Teb, tak przystosowa si do tamtejszych zamiowa, e mu nikt nie mg dorwna w wiczeniach fizycznych i pod wzgldem siy (albowiem wszyscy Beotowie bardziej dbaj o krzepko ciaa ni o bystro umysu). Ten sam czowiek u Spartan, ktrzy nade wszystko ceni wytrwao, tak surowe narzuci sobie rygory, e prostot ycia i obyczajw przewysza wszystkich Lacedemoczykw. Gdy by u Trakw, ktrzy s pijacy i cakiem, w zmysowych rozrywkach pogreni, to i w tym take wrd nich przodowa; przybywszy do Persw, u ktrych najwiksz saw przynosi dobrze polowa i y w zbytku, tak naladowa ich obyczaje, e go sami Persowie niezmiernie podziwiali. W ten sposb sprawia, e wrd jakiegokolwiek ludu przebywa, uchodzi za najlepszego i wielk zyskiwa mio. Ale o nim do, przejdmy do innych.

VIII. TRAZYBULOS1. Trazybulos, syn Likosa, Ateczyk. Gdyby ocenia same tylko zalety charakteru, bez uwzgldniania roli losu, nie wiem, czy nie przyznabym Trazybulosowi pierwszestwa nad innymi. Jedno jest pewne jeli chodzi o rzetelno, stao, wielkoduszno czy mio ojczyzny, nikogo nad niego nie przeo. Wielu ludzi bowiem chciao, a tylko nieliczni mogli uwolni ojczyzn od jednego tyrana, Trazybulosowi za udao si wyzwoli kraj z niewoli trzydziestu tyranw. Nie wiem jednak, dlaczego wielu przewyszao go saw, cho nikt nie growa nad nim owymi zaletami. Ju w czasie wojny peloponeskiej Trazybulos dokona wielu czynw bez pomocy Alkibiadesa, Alkibiades bez Trazybulosa nie zrobi nic, ale dziki jakiemu wrodzonemu darowi wszystko umia uczyni swoj zasug. Sukcesy wojenne s dzieem wodzw, onierzy i losu, poniewa w wirze walki sytuacja zalena jest to od strategii wodza, to od losu bd od mstwa walczcych. Tote susznie cz zasug odbiera wodzowi onierz, a wicej jeszcze los, i istotnie mona powiedzie, e znaczy on wicej ni dowiadczenie wodza. Ale ten wspaniay czyn jest zasug samego Trazybulosa. Kiedy trzydziestu tyranw, narzuconych przez Spart, uciskao Ateny, kiedy wypdzili oni z ojczyzny wielu obywateli, ktrych w czasie wojny los oszczdzi, wielu zamordowali, a najliczniejszym skonfiskowali majtki i podzielili si nimi midzy sob Trazybulos nie tylko pierwszy, ale pocztkowo i jedyny wypowiedzia wojn tyranom. 2. Kiedy bowiem zbieg do Fyle, najlepiej obwarowanej twierdzy Attyki, mia ze sob nie wicej ni trzydziestu oddanych mu ludzi. Ta akcja staa si pocztkiem wyzwolenia mieszkacw Attyki, fundamentem wolnoci najsawniejszego pastwa. Pocztkowo tyrani zlekcewayli Trazybulosa i jego sabe siy. I to wanie lekcewaenie przynioso im zgub, a pogardzanemu Trazybulosowi ocalenie; cigali go bowiem opieszale, dziki czemu ludzie Trazybulosa, majc czas na przygotowania, wzrastali w siy. Z tego przestroga dla wszystkich: w czasie wojny nie .mona nic lekceway, i nie bez powodu mwi si, e matka czowieka ostronego rzadko pacze. Siy Trazybulosa nie wzrosy jednak tak, jak si tego spodziewa; ju w owych czasach patrioci z wiksz odwag rozprawiali o wolnoci, ni o ni walczyli. Z Fyle przedosta si do Pireusu i obwarowa Munichi.

Dwukrotnie tyrani usiowali j zdoby, w kocu, sromotnie odparci, straciwszy bro i tabory, powrcili do Aten. Trazybulos dziaa zarwno mdrze, jak i odwanie. Zabroni krzywdzi cofajcych si onierzy, uwaa bowiem, e sprawiedliwo wymaga, by wspobywatele wzajemnie si oszczdzali; dziki temu nikt nie zosta ranny, chyba e sam sprowokowa walk. Trazybulos nie pozwoli zdziera ubra z polegych onierzy ani zabiera czegokolwiek z wyjtkiem broni, ktrej potrzebowa, i ywnoci. W wygranej przez Trazybulosa bitwie poleg wdz tyranw Kritiasz, ktry dzielnie stawia mu czoa. 3. Po jego mierci przyby na pomoc Ateczykom krl Sparty Pauzaniasz i doprowadzi do zawarcia pokoju midzy Trazybulosem a tymi, w ktrych posiadaniu byo miasto, na takich warunkach: prcz trzydziestu tyranw i dziesiciu ludzi, ktrzy potem objli wadz i sprawowali swe funkcje z okruciestwem nie mniejszym ni ich poprzednicy, nikt nie bdzie skazany na wygnanie ani na konfiskat majtku, a rzdy w pastwie przejd, w rce ludu. Zasyn Trazybulos rwnie z tego, e po zawarciu pokoju, kiedy mia wielkie wpywy w pastwie, wyda prawo, na mocy ktrego nie mona byo nikogo oskary ani ukara za czyny przedtem popenione. Nazwano to amnesti prawem zapomnienia. I nie tylko doprowadzi do tego, by takie prawo zostao wydane, lecz take sprawi, e go przestrzegano. Kiedy bowiem cz jego towarzyszy wygnania uwaaa, e naley wymordowa dawnych przeciwnikw, z ktrymi Trazybulos pojedna si na mocy ustawy, sprzeciwi si temu i dotrzyma obietnicy. 4. Za tak wielkie zasugi otrzyma od narodu wieniec z dwch gazek drzewa oliwnego. A poniewa sprawia to mio obywateli, a nie wymg go si, nie dotkna go zawi i y w sawie. Susznie zatem postpi Pittakos, jeden z siedmiu mdrcw. Kiedy mieszkacy Mityleny chcieli mu ofiarowa wiele tysicy jugerw ziemi, powiedzia: Nie dawajcie mi, prosz, tego, czego wielu mogoby zazdroci, a wikszo poda. Nie chc wicej ni sto jugerw; bdzie to dowodem moich skromnych wymaga i waszych dobrych chci. Trwae s bowiem mae dary, zbyt bogate zwykle nietrwae". Tak i Trazybulosa zadowoli wieniec; nie pragn niczego wicej i uwaa, e nikt nie zosta bardziej od niego wyrniony. Niedugo potem jako wdz przyby na czele floty do Cylicji. Poniewa nie byo noc do czujnych stray, zamordowali go w jego wasnym namiocie barbarzycy, ktrzy uczynili nocny wypad z miasta.

IX.

1. Konon Ateczyk rozpocz dziaalno polityczn podczas wojny peloponeskiej; udzia jego w tej wojnie mia wielkie znaczenie, albowiem i piechot dowodzi, i jako dowdca floty dokona wielkich czynw na morzu. Dziki tym osigniciom spotkao go szczeglne wyrnienie: ot sam jeden zarzdza wszystkimi wyspami, a majc t wadz zaj Feraj. W jego rkach byo take dowdztwo w ostatnim stadium wojny peloponeskiej, kiedy to wojska Ateczykw rozgromi Lizander pod Aigospotamoi. Lecz w tej bitwie Konon nie bra udziau, i sprawa wzia tym gorszy obrt; mia on bowiem dowiadczenie w sztuce wojennej i jako wdz dziaa przezornie. Tote w tych okolicznociach nikt nie wtpi, e Ateczycy nie byliby ponieli owej klski, gdyby Konon bra udzia w bitwie. 2. Kiedy za doszo do tego nieszczcia i Konon usysza, e jego ojczyste miasto jest oblone, nie szuka miejsca, gdzie mgby y bezpiecznie, lecz takiego, skd mgby nie pomoc wspobywatelom. Uda si wic do Farnabazosa, satrapy Jonii i Lidii, a zarazem zicia i krewnego krla. Z wielkim trudem i naraajc si na niebezpieczestwa doprowadzi do tego, e zyska u niego wielkie wpywy. Kiedy Spartanie po pokonaniu Ateczykw nie zachowywali przymierza, jakie zawarli z Artakserksesem, lecz wysali Agezilaosa do Azji, aeby tam prowadzi wojn (ulegli tu gwnie wpywom Tyssafernesa, ktry nalea do zaufanych krla, lecz sprzeniewierzy si i zawar porozumienie ze Spartanami), powierzono gwne dowdztwo Farnabazosowi; w rzeczywistoci jednak wojskiem dowodzi Konon, i on decydowa o wszystkich posuniciach. On to w znacznym stopniu utrudnia dziaania wielkiemu wodzowi Agezilaosowi i czsto niweczy jego plany. Byo te rzecz zupenie jasn, e gdyby nie byo Konona, Agezilaos byby wydar krlowi Azj a po Tauros. Kiedy Agezilaos zosta odwoany do ojczyzny przez swoich wspobywateli, poniewa Beotowie i Ateczycy wypowiedzieli Spartanom wojn, Konon przebywa nadal wrd dzw krlewskich i wszystkim im niemae zasugi oddawa. 3. Tyssafernes sprzeniewierzy si krlowi, ale Artakserkses nie zdawa sobie z tego sprawy tak dobrze jak inni, Tyssafernes bowiem dziki wielu znacznym przysugom, jakie wywiadczy

krlowi, cieszy si jego wzgldami, chocia ju nie by na jego usugi. I nic dziwnego, e nieatwo byo przekona o tym krla, ktry pamita, e z pomoc Tyssafernesa pokona swego brata Cyrusa. Farnabazos wysa Konona do krla, aeby przedstawi win Tyssafernesa. Kiedy Konon przyby, uda si zgodnie ze zwyczajem Persw do chiliarchy Titraustesa, ktry zajmowa drugie miejsce w pastwie po krlu, i owiadczy, e chce mwi z krlem. Nikogo bowiem bez tej formalnoci do krla nie dopuszczano. Chiliarcha odpowiedzia Kononowi: Nie ma adnej przeszkody, lecz zastanw si, czy wolisz rozmawia sam z krlem, czy te przedstawi spraw na pimie. Jeeli bowiem staniesz przed krlem, musisz zoy mu pokon wedug naszych zwyczajw (nazywaj ten pokon proskynesis). Jeli jest to dla ciebie przykre, zaatwisz spraw rwnie dobrze, jeeli j mnie przedstawisz". Na to Konon odpowiedzia: Mnie osobicie nie sprawia przykroci zoenie hodu krlowi w jakiejkolwiek formie, lecz obawiam si, czy nie bdzie to obraz dla moich wspobywateli, jeeli ja chocia przyszedem z pastwa, ktre przyzwyczaio si rozkazywa innym, zachowywa si bd raczej zgodnie ze zwyczajami cudzoziemskimi, a nie naszymi". Wobec tego przekaza mu swoje yczenia na pimie. 4. Kiedy krl pozna sytuacj, do tego stopnia uleg powadze Konona, e i Tyssafernesa uzna za wroga, i Kononowi powierzy prowadzenie wojny ze Spart; pozwoli mu take, aeby do zarzdzania finansami wybra sobie, kogo zechce. Konon owiadczy, e ten wybr nie naley do niego, lecz do krla, ktry zna najlepiej swoich ludzi, radzi jednak, aeby ten urzd powierzy Farnabazosowi. Konon otrzyma tam obfite dary i zosta wysany nad morze, aeby zada okrtw wojennych od mieszkacw Cypru, od Fenicjan i innych nad morzem mieszkajcych narodw oraz aeby przygotowa flot, przy ktrej pomocy mgby w roku nastpnym, latem, strzec morza. Przydzielono mu do pomocy Farnabazosa, jak sobie yczy. Gdy doniesiono o tym Spartanom, zaczli przygotowywa si bardzo starannie do wojny, gdy przewidywali, e grozi im cisza rozprawa, anieli gdyby mieli walczy tylko z Persami, wiedzieli bowiem, e wojskami krla dowodzi bdzie wdz dzielny i dowiadczony i e przyjdzie im walczy z tym, ktrego nie bd mogli pokona ani strategi, ani si wojskow. Z t myl wystawili wielk flot. Wyruszyli pod wodz Pejsandra. Konon uderzy na nich pod Knidos, rozgromi w wielkiej bitwie, zdoby wiele okrtw, a mnstwo zatopi. Dziki temu zwycistwu wy-

zwoliy si nie tylko Ateny, lecz caa Grecja, ktra pozostawaa pod panowaniem Sparty. Konon z czci okrtw przyby do swej ojczyzny. Dooy stara, aeby odbudowano zburzone przez Lizandra mury zarwno Pireusu jak i Aten, mieszkacom Aten za ofiarowa pidziesit talentw, ktre otrzyma od Farnabazosa. 5. Stao si jednak z Kononem to, co zdarza si i innym w powodzeniu okazywa mniejsz ostrono ni wrd przeciwnoci. Ot po odniesieniu zwycistwa nad flot peloponesk, kiedy myla, e pomci krzywdy ojczyzny, zapragn dokona czynw przekraczajcych jego moliwoci. Byy to jednak zamierzenia szlachetne i godne uznania, poniewa wola, by raczej wzrosa potga jego ojczyzny ni krla perskiego. Kiedy bowiem dziki owej bitwie pod Knidos zapewni sobie wielkie znaczenie nie tylko wrd cudzoziemcw, lecz take u wszystkich pastw greckich, zacz dziaa potajemnie, aeby Jonie i Eoli odzyska dla Aten. Poniewa nie strzeono tajemnicy wystarczajco, Tiribazos, namiestnik Sardes, wezwa Konona pod pozorem, e chce go wysa do krla w wanej sprawie. Kiedy Konon posuszny wezwaniu stawi si, wtrcono go do wizienia, w ktrym pozostawa przez jaki czas". Std, jak przekazay niektre rda, zosta odstawiony do krla do Persji i tam zgin. Natomiast historyk Dejnon, do ktrego przekazw, jeli chodzi o histori Persw, mam najwiksze zaufanie, podaje, e Konon uciek; sam jednak ma wtpliwoci co do tego, czy stao si to z wiedz, czy bez wiedzy Tiribazosa.

X. DION

1. Dion, syn Hipparinosa, z Syrakuz, pochodzi ze znakomitego rodu. By on wmieszany w sprawy obu tyranw Dionizjuszw. Starszy z nich bowiem mia za on Arystomach, siostr Diona, i mia z ni dwch synw, Hipparinosa i Nizajosa, oraz dwie crki, Sofrozyn i Aret. Starsz z nich da za on synowi swojemu Dionizjuszowi, temu samemu, ktremu przekaza po sobie wadz, a drug, Aret Dionowi. Dion za poza powinowactwem ze znakomitym rodem i oprcz gonego imienia przodkw mia wiele osobistych zalet: by zdolny, uprzejmy, peen najlepszych skonnoci, peen godnoci osobistej, co bardzo ujmuje ludzi. Ponadto odziedziczy po ojcu wielki majtek, ktry powikszy jeszcze dziki darom tyrana. Darzy go zaufaniem Dionizjusz Starszy zarwno ze wzgldu na jego charakter, jak i pokrewiestwo. Jakkolwiek bowiem Dionowi nie podobao si okruciestwo Dionizjusza, dba jednak o jego bezpieczestwo bardziej jeszcze ze wzgldu na swoj rodzin (ni na siebie samego). W wielu wanych sprawach by pomocny Dionizjuszowi, a ten liczy si bardzo z jego zdaniem, chyba e w jakim wypadku odegraa wiksz rol ambicja tyrana. Na czele wszystkich poselstw, ktre wymagay lepszej reprezentacji, sta Dion. Przeprowadzajc sprawy skrupulatnie i kierujc lojalnie, agodzi swoim taktownym postpowaniem rozgos o okruciestwa tyrana. Kartagiczycy, kiedy Dion przyby jako pose od Dionizjusza, patrzyli na niego z takim podziwem, jakim nigdy ju nie darzyli nikogo z mwicych po grecku. 2. Nie uszo to uwagi Dionizjusza. Czu, jak wielk ma jego autorytet obron w osobie Diona. Tote, gdy do Sycylii dotara wie, e do Tarentu przyjecha Platon, Dionizjusz nie mg odmwi Dionowi poniewa ten paa wielk ochot usyszenia filozofa i nie zaprosi Platona. Wyrazi wic zgod i z wielk pomp sprowadzi Platona do Syrakuz. Dion odnosi si do niego z takim podziwem i tak go polubi, e cakowicie powica mu swj czas. Nie mniejsz sympati darzy Platon Diona. Wic te, chocia tyran ciko go skrzywdzi (kaza go przecie sprzeda jako niewolnika), powrci znw na Sycyli na usilne proby

Diona. Tymczasem Dionizjusz zachorowa. Kiedy mu si pogarszao, Dion zapyta lekarzy o stan jego zdrowia i zarazem prosi ich, by mu otwarcie powiedzieli, gdyby tyranowi grozio jakie wiksze niebezpieczestwo; tumaczy to tym, e chce mwi z Dionizjuszem o podziale krlestwa, poniewa synowie jego siostry i tyrana powinni uczestniczy w podziale. Lekarze nie zachowali tego w tajemnicy i powtrzyli rozmow Dionizjuszowi-synowi. Ten, zaniepokojony, zmusi lekarzy, by dali ojcu rodek usypiajcy, aeby odebra Dionizjuszowi sposobno dziaania. Chory po zayciu trucizny, upiony, zakoczy ycie. 3. Taki by pocztek wzajemnej niechci Diona i Dionizjuszasyna, pogbiajcej si w miar rozwoju wielu wydarze. Lecz w pocztkach przez jaki czas trwaa midzy nimi udawana przyja; nawet kiedy Dion nie przestawa prosi Dionizjusza, by wezwa Platona z Aten i skorzysta z jego rad, ten zgodzi si, chcc do pewnego stopnia naladowa ojca. Rwnoczenie sprowadzi do Syrakuz historyka Filistosa, ktry sprzyja tak tyranowi, jak w ogle tyranii. Lecz o nim pisaem obszerniej w dziele powiconym historykom greckim. Platon za mia taki wpyw i tak oddziaywa swoj wymow na Dionizjusza, e namwi go, by skoczy z tyrani i przywrci swobody Syrakuzaczykom. Od tego zamiaru odwid go jednak Filistos, i Dionizjusz zacz postpowa coraz okrutniej. 4. Kiedy Dionizjusz widzia, e Dion przewysza go zdolnociami, wpywami i popularnoci, zacz obawia si, aeby Dion nie znalaz jakiej sposobnoci do zamachu na niego, o ile go przy sobie zatrzyma, da mu wic trjrzdowiec, ktry mia go odwie do Koryntu. Tumaczy, e robi to dla dobra ich obu, aeby poniewa wzajemnie boj si siebie, ktry z nich drugiemu nie zaszkodzi. Kiedy posuniecie to oburzyo wielu ludzi i wzbudzio straszn niech do tyrana, Dionizjusz zaadowa cay majtek Diona na okrt i odesa do niego. Chcia, aeby tak powstaa opinia, e zrobi to nie kierowany nienawici do Diona, lecz dla wasnego bezpieczestwa. Potem za, kiedy si dowiedzia, e Dion zbiera na Peloponezie wojsko i ma zamiar wszcz z nim wojn, on Diona, Aret, odda komu innemu, a jego syna kaza wychowywa w taki sposb, aeby pobaaniem pogry go w najniszych namitnociach. Tak wic kiedy by maym chopcem, sprowadzano mu dziewczta, pograno go w pijatykach i biesiadach i nie pozostawiano czasu na wytrzewienie. Kiedy ojciec wrci do kraju, chopiec tak dalece

nie mg znie zmiany trybu ycia (mia bowiem przy sobie wyznaczonych opiekunw, ktrych zadaniem byo odwie go od poprzednio prowadzonego ycia), e rzuci si z pitra, i tak zgin. 5. Kiedy Dion przyby do Koryntu i zbieg tam rwnie Heraklides, wygnany przez tego Dionizjusza, zaczli wszelkimi sposobami przygotowywa si do wojny. Lecz mao dokonali, gdy wieloletni tyrani uwaano za wielk si. Dlatego te nieliczni dali si namwi do uczestnictwa w niebezpiecznym przedsiwziciu. Lecz Dion, polegajc nie tyle na swoim wojsku, co liczc na nienawi do tyrana, peen otuchy wyruszy na dwch handlowych okrtach, aeby uderzy na pastwo istniejce pidziesit lat, ktrego si stanowio: 500 okrtw wojennych, 10 000 konnicy i 100 000 piechoty i co wzbudzio podziw u wszystkich narodw tak atwo pokona wroga, e w trzecim dniu po przybyciu na Sycyli wkroczy do Syrakuz. Mona z tego wnioskowa, e bezpieczna jest jedynie wadza oparta na yczliwym stosunku obywateli. W tym czasie nie byo Dionizjusza w kraju, czeka na flot w Italii liczc na to, e nikt bez wielkiej armii nie przyjdzie do jego pastwa. Zawiody go te obliczenia, albowiem Dion przy pomocy tych wanie ludzi, ktrzy byli pod wadz przeciwnika, stumi zapdy krla i zaj ca t cz Sycylii, ktra bya pod rzdami Dionizjusza; podobnie opanowa take Syrakuzy z wyjtkiem zamku i wyspy poczonej z miastem. W ten sposb doprowadzi do tego, e tyran gotw by zawrze pokj na takich oto warunkach: Dion zatrzyma mia Sycyli, Dionizjusz Itali, a Syrakuzy Apollokrates, ktrego Dion darzy najwikszym zaufaniem. 6. Zasza jednak nieoczekiwana zmiana po tak niespodziewanych wydarzeniach, bo los z waciw sobie zmiennoci zacz pogra tego, ktrego niedawno wynis wysoko. Najpierw wykaza sw si na synu Diona, o ktrym wyej wspomniaem. Kiedy bowiem Dion odzyska on, ktr oddano komu innemu, a syna chcia nawrci z drogi zgubnej rozpusty ku dobremu postpowaniu, spad na niego bolesny cios mier syna. Nastpnie doszo do konfliktu midzy Dionem a Heraklidesem. Poniewa Dion nie dopuszcza go do wadzy, utworzy on wasne stronnictwo; cieszy si nie mniejszym poparciem arystokracji, za ktrej zgod dowodzi flot (podczas gdy Dion sta na czele piechoty). Nie znis tego Dion obojtnie. Przytoczy w znany wiersz z drugiej ksigi Homera, zawierajcy myl, e nie moe dobrze dzia si w pastwie, gdzie rzdzi wielu. Sowa te wywoay wielk ku niemu niech, zdawao si bowiem, e zdra-

dzi si z tym, i chce skupi ca wadz w swych rkach. On za nie stara! si zagodzi tej niechci ustpstwami, lecz usiowa przeama j surowymi rodkami i kiedy Heraklides przyby do Syrakuz, kaza go zabi. 7. Czyn ten wzbudzi oglne przeraenie, nikt ju bowiem po zamordowaniu Heraklidesa nie czu si bezpieczny, Dion za pozbywszy si przeciwnika rozdzieli nader swobodnie pomidzy onierzy majtki tych, o ktrych wiedzia, e s do niego wrogo usposobieni. Wkrtce po rozdzieleniu tych majtkw szybko da si odczu brak pienidzy, poniewa wydatki codzienne wzrastay; mona byo sign po rodki tylko do majtkw przyjaci. Skutek tego by taki, e kiedy Dion zjedna sobie onierzy, straci przychylno arystokracji. Wobec tych trudnoci zaamywa si i nieprzywyky do tego, by o nim le mwiono, nie mg obojtnie znosi zej opinii, jak mieli o nim ci, ktrzy niedawno wynosili go pochwaami pod niebiosa. A poniewa wrd onierzy wytworzy si nastrj niechci do Diona, to i lud wypowiada si swobodniej i rozgasza, e tyrana nie naley znosi. 8. Kiedy Dion widzc sytuacj nie znajdowa sposobw opanowania jej i ba si jej skutkw, przyszed do niego pewien Ateczyk, Kallikrates, ktry niegdy przyjecha z nim z Peloponezu na Sycyli, czowiek obrotny, przywyky do podstpw, bez czci i wiary, i owiadczy, e z powodu niechci narodu i nienawici onierzy tyran jest w wielkim niebezpieczestwie, ktrego nie moe w aden sposb unikn, chyba e da polecenie komu z grona zaufanych, by udawa, e jest jego wrogiem; jeeli znajdzie czowieka odpowiedniego, atwo pozna w ten sposb nastroje wszystkich i usunie przeciwnikw, poniewa jego nieprzyjaciele wyjawi swoje uczucia wobec czowieka pornionego z wadc. Kiedy Dion uzna tak rad za dobr, sam Kallikrates podj si tej roli; naiwno nierozumnego Diona daa mu bro do rki. Kallikrates zbiera sojusznikw, aeby zgadzi Diona, spotyka si z jego przeciwnikami i zwiza ich moc przysigi. Poniewa wielu byo w to wtajemniczonych, sprawa si wydaa i dosza do siostry Diona, Arystomachy, i do ony jego, Arety. Przeraone kobiety spotkay si z Dionem, ktrego niebezpieczestwo przejo je niepokojem. On jednak twierdzi, e Kallikrates nie przygotowuje na niego zasadzki, a to, co si dzieje, jest zgodne z jego zaleceniami. Mimo to kobiety zaprowadziy Kallikratesa do wityni Prozerpiny i wymusiy na nim przysig, e z jego strony nic Dionowi nie zagraa. Kallikratesa nie tylko nie przestraszy religijny charakter zapewnienia, lecz skoni go do przyspieszenia dziaania, ba si bowiem, by nie

wykryto jego planw przed ich zrealizowaniem. 9. Liczc si z tym, w najbliszy dzie witeczny, kiedy Dion unikajc tumu pozostawa w domu i pooy si w grnym pokoju, Kallikrates przekaza spiskowcom lepiej obwarowane czci miasta, a dom Diona otoczy straami, ktre miay nie odstpowa od drzwi; dowdztwo odda w rce ludzi pewnych, okrt trjrzdowiec zaopatrzy w zbrojn zaog i odda swemu bratu, Filostratosowi, ktremu rozkaza tak kry po porcie, jak gdyby odbywa wiczenia z marynarzami. Przygotowa to z myl, aeby w wypadku, gdyby los zawid jego plany, mg uciec na okrcie i w ten sposb uratowa si. Spord swoich stronnikw wybra kilku modych ludzi z Zakyntos, ktrzy wyrniali si zuchwaoci i ogromn si, i rozkaza im pj do Diona bez broni, aeby si zdawao, e przychodz go odwiedzi. Wpuszczono ich do domu, poniewa ich znano. A oni, jak tylko przekroczyli prg i zamknli drzwi, napadli na lecego na ku Diona i zaczli go wiza; powsta haas taki, e sycha byo za drzwiami. Oto na tym przykadzie atwo pozna, jak znienawidzona jest tyrania o czym ju kilkakrotnie poprzednio mwiem i jak godne poaowania jest ycie tych, ktrzy wol, eby si ich bano ni eby darzono mioci. Przecie ju sami stranicy gdyby mu byli yczliwi, mogliby go byli ocali wyamujc drzwi, poniewa napastnicy trzymali go ywego i domagali si broni z zewntrz. Gdy nikt mu nie przychodzi z pomoc, pewien Syrakuzaczyk, Liko, poda przez okno miecz, ktrym Diona zamordowano. 10. Kiedy po dokonaniu zabjstwa tum wtargn, aeby go zobaczy, nie orientujcy si w sytuacji zabili kilku ludzi uwaajc ich za winnych zbrodni. Szybko bowiem rozesza si pogoska, e uyto siy przeciwko Dionowi, i zbiego si wielu ludzi, ktrym ten postpek si nie podoba. Oni to kierujc si faszywymi podejrzeniami zabili niewinnych jako sprawcw zbrodni. Kiedy rozesza si wie o mierci Diona, niezwykle zmieniy si nastroje tumu; ci sami, ktrzy za ycia stale nazywali go tyranem, teraz rozgaszali, e on wyzwoli ojczyzn i wypdzi tyrana. Nagle taki al zaj miejsce nienawici, e ludzie, gdyby mogli, gotowi byli wasn krwi wykupi go z Acherontu. Wic te pochowano go w miecie, w miejscu najbardziej uczszczanym, na koszt pastwa, i uczczono pomnikiem nagrobnym. Dion zgin majc okoo pidziesiciu piciu lat. Byo to w cztery lata po jego powrocie z Peloponezu na Sycyli.

XI. IFIKRATES

1. Ifikrates, Ateczyk, zyska rozgos nie tyle dziki wielkim czynom wojennym, ile dziki znajomoci sztuki wojskowej. Wodzem bowiem by tak znakomitym, e nie tylko porwnywano go z wybitnymi ludmi jego czasw, lecz nawet nikogo z poprzednich pokole bardziej nie ceniono. Wiele czasu spdzi na wojnie, czsto dowodzi armi, nigdy nie ponis klski z wasnej winy, a zwycistwa odnosi dziki dobrej taktyce; wielkie znaczenie zyska te dziki temu, e wprowadzi wiele innowacji i wiele ulepsze w dziedzinie wojskowoci. On to przecie zmieni uzbrojenie piechoty; zanim zosta wodzem, uywali onierze ogromnych tarcz, krtkich wczni i maych mieczy, on za na miejsce wielkiej tarczy wprowadzi ma zwan pelte (std pniej piechot nazywano peltastami), dziki czemu onierze byli sprawniejsi w ruchach i w starciach. Ponadto podwoi dugo wczni i wprowadzi dusze miecze, zmieni take rodzaj pancerzy, zamiast dotychczasowych spajanych ze spiu wprowadzi pancerze pcienne. Tym samym onierze mieli wiksz swobod w walce, albowiem zastosowa uzbrojenie, ktre miao mniejszy ciar, chronio ciao rwnie dobrze, a byo lekkie. 2. Prowadzi wojn z Trakami, przywrci na tron Seutesa, sprzymierzeca Ateczykw. Dowodzc pod Koryntem, utrzymywa wojsko w takiej dyscyplinie, e nigdy nie byo w Grecji armii lepiej wywiczonej i bardziej zdyscyplinowanej. Nadto doprowadzi do tego, i na dany przez dowdc sygna do walki bez jego pomocy onierze tak ustawiali si w szyku, e mogo si wydawa, jakoby kady z osobna zosta ustawiony przez dowiadczonego stratega. Przy pomocy tego wojska wyci w pie oddzia Spartan, o czym gono mwiono w caej Grecji. Innym razem w tej samej wojnie cae wojsko wrogw zmusi do ucieczki, co przynioso mu wielki rozgos. Kiedy Artakserkses zamierza wszcz wojn z krlem Egiptu, uprosi Ateczykw, aeby Ifikrates obj dowdztwo, chcia bowiem powierzy mu oddziay najemne, ktre liczyy dwanacie tysicy onierzy. Ifikrates wywiczy ich i doprowadzi do takiej sprawnoci bojowej, e jak kiedy onierze Fabiusza w Rzymie, tak wtedy onierze Ifikratesa cieszyli si najwiksz saw

u Grekw. On rwnie wyruszy na pomoc Lacedemoczykom i odpar atak Epaminondasa, bo gdyby nie dotary wieci, e Ifikrates nadciga, Tebanie nie byliby odstpili od Sparty, pki by jej nie zdobyli i nie spalili doszcztnie. 3. Ifikrates by czowiekiem wielkiego serca, imponujcej postawy i samym swym wygldem wzbudza szacunek, lecz jak podaje Teopomp, by fizycznie saby i nie do wytrzymay na trudy; cieszy si opini dobrego obywatela i czowieka wielkiej uczciwoci, czego wielokrotnie da dowd, a szczeglnie jako opiekun dzieci Macedoczyka Amyntasa. Kiedy bowiem Eurydyka, matka Perdikkasa i Filipa, po mierci Amyntasa zbiega z synami do Ifikratesa, znalaza u niego opiek. Doy pnej staroci cieszc si yczliwoci wspobywateli. Raz tylko, podczas wojny sprzymierzonych, stan przed sdem wesp z Timoteosem, lecz zosta uniewinniony. Pozostawi syna Menesteosa, ktrego matk bya Traczynka, crka krla Kotysa. Zapytywany, kogo ceni bardziej: matk czy ojca, odpowiedzia, e matk. Poniewa ta odpowied zadziwia wszystkich, wyjani: moje stanowisko jest suszne, albowiem dziki ojcu jestem Trakiem, a dziki matce Ateczykiem".

XII. CHABRIAS

1. Chabrias Ateczyk. Jego take zaliczano do najznamienitszych wodzw, dokona bowiem wielu czynw godnych upamitnienia, szczeglnie jednak zasyn manewr, jaki zastosowa w bitwie pod Tebami, kiedy to przyby na pomoc Beotom. Skoro opuciy go wojska najemne, w taki oto sposb podszed naczelnego wodza Agezilaosa, ktry by pewny zwycistwa: zabroni pozostaym w szeregach onierzom rusza si z miejsca, rozkaza im oprze tarcze o kolano, nastawi wcznie i tak czeka na atak wroga. Agezilaos, widzc nowy sposb walki, nie mia odwagi ruszy naprzd i gosem trby odwoa swoich onierzy, ktrzy ju ruszali do ataku. Manewr ten tak zasyn w caej Grecji, e Chabrias zada, by jego posg ustawiony przez Ateczykw na agorze, zosta wyrzebiony w takiej wanie pozie, jak wtedy przyjli jego onierze. Std pniej wzi si zwyczaj, e zawodnikw i artystw przedstawiano we wznoszonych im posgach w takiej postawie, w jakiej odnieli zwycistwo. 2. Chabrias prowadzi wiele wojen w Europie jako wdz Ateczykw, w Egipcie za prowadzi wojn na wasn rk pospieszy na pomoc Nektenebisowi i osadzi go na tronie. Walczy rwnie na Cyprze, ale tam zosta przez Ateczykw oficjalnie przydzielony do pomocy Euagorasowi. Nie wycofa si z wyspy, zanim jej caej nie podbi, co przynioso wielk saw Ateczykom. Tymczasem wybucha wojna midzy Egiptem a Persami. Ateczycy byli sprzymierzeni z Artakserksesem, Spartanie za z Egiptem, z czego Agezilaos, krl Sparty, cign wielkie zyski. Widzc to Chabrias, poniewa w niczym nie chcia by gorszy od Agezilaosa, z wasnej woli pospieszy na pomoc Egipcjanom i obj dowdztwo nad ich flot, wojska za piesze prowadzi Agezilaos. 3. Wtedy namiestnicy krla perskiego wysali do Aten posw ze skarg na Chabriasa, i prowadzi wojn po stronie Egiptu, przeciwko krlowi perskiemu. Ateczycy wyznaczyli Chabriasowi termin powrotu i zagrozili, e jeli w oznaczonym czasie nie powrci do ojczyzny, zostanie skazany na kar mierci. Otrzymawszy tak wiadomo, Chabrias wrci do Aten, ale nie zabawi tam duej, ni to byo konieczne.

Niechtnie bowiem przebywa wrd ziomkw, poniewa y wystawnie, a ponadto dogadza swoim zachciankom, tak e nie mg unikn ludzkiej zawici. Jest to bowiem wsplna wada duych i wolnych pastw, e zawi jest w nich nieodczn towarzyszk sawy i ludzie chtnie szkodz tym, ktrzy za bardzo si wybijaj. Biedota take wrogo patrzy na cudze bogactwo. Tote Chabrias w miar moliwoci jak najczciej przebywa poza Atenami. Zreszt nie tylko on je chtnie opuszcza, robili to prawie wszyscy wybitniejsi ludzie w pastwie. Uwaali bowiem, e im czciej schodzi bd z oczu swym ziomkom, tym mniej naraeni bd na zawi. I dlatego Konon mieszka gwnie na Cyprze, Ifikrates w Tracji, Timoteos na wyspie Lesbos, a Chares w Sigeum. Wprawdzie Chares rni si od nich postpowaniem i obyczajami, by jednak w Atenach szanowany i wpywowy. 4. Chabrias zgin w wojnie ze sprzymierzecami w takich oto okolicznociach: gdy Ateczycy oblegali Chios, Chabrias by wprawdzie na okrcie osob prywatn, ale autorytetem przewysza wszystkich tych, ktrzy sprawowali wadz, i onierze czciej mieli oczy zwrcone na niego ni na dowdcw. To wanie przyspieszyo jego mier. Sam cign na siebie zgub, gdy chcc pierwszy wedrze si do portu kaza sternikowi skierowa tam okrt. Dosta si wprawdzie do portu, ale pozostae okrty nie popyny za nim, na skutek czego zosta otoczony przez wrogw; walczy dzielnie, lecz okrt przedziurawiony dziobem drugiego okrtu zacz ton. Chabrias, chocia mg si jeszcze uratowa, gdyby skoczy w morze (poniewa w pobliu bya flota ateska, ktra miaa ratowa toncych), wola jednak zgin ni odrzuciwszy bro opuci okrt, na ktrym pyn. Inni nie chcieli tak postpi i wpaw dotarli do bezpiecznego miejsca. A Chabrias przekonany, e lepsza jest zaszczytna mier ni ycie okryte hab, zgin w walce wrcz od broni wroga.

XIII. TIMOTEOS

1. Timoteos, syn Konona, Ateczyk, po ojcu odziedziczon saw pomnoy wieloma osobistymi zasugami. By to czowiek wymowny, energiczny, pracowity, biegy w sztuce wojennej i nie mniej dowiadczony w zarzdzaniu pastwem. Dokona wielu sawnych czynw, ale najgoniejsze s nastpujce: pokona w wojnie mieszkacw Olintu i Bizancjum; zdoby Samos i chocia podczas poprzedniej wojny Ateczycy na oblenie Samos wydali 1200 talentw, on przywrci narodowi swemu wysp nie naraajc pastwa na adne wydatki; prowadzi wojn z Kotysem i od niego, ze zdobyczy, wnis do skarbu pastwa 1200 talentw; uwolni oblone Kyzikos; wyruszy wraz z Agezilaosem na pomoc Ariobarzanesowi. Chocia Agezilaos przyj od Ariobarzanesa pewn sum pienidzy, Timoteos wola, by obywatele jego wzbogacili si w ziemi i miasta niby mia przyj nagrod, ktrej cz mgby zabra dla siebie; otrzyma wic Kritot i Sestos. 2. On take jako dowdca floty opyn Peloponez, zniszczy Lakoni, rozgromi flot Spartan, Korkyr zagarn pod panowanie Ateczykw, pozyska jako sprzymierzecw mieszkacw Epiru, Atamanw, Chaonw i wszystkie ludy mieszkajce w tej czci wybrzea. Dziki temu Spartanie zaniechali dugoletniego sporu i dobrowolnie ustpili Ateczykom pierwszestwa w panowaniu na morzu, a pokj zawarli na takich warunkach, e Ateczycy przejli hegemoni na morzu. Zwycistwo to tak napenio Ateczykw radoci, e wtedy po raz pierwszy wznieli na koszt pastwa otarze bogini Pokoju, ustawiono te dla niej st ofiarny. Aeby za przetrwaa pami Timoteosa, ustawiono na agorze jego posg na koszt pastwa. Takie wyrnienie eby nard, kiedy ju uczci posgiem ojca, przyzna ten zaszczyt take synowi spotkao do tej pory tylko jego jednego. Tak nowy posg postawiony obok dawnego odwiey pami o ojcu. 3. Kiedy Timoteos by ju w podeszym wieku i wycofa si z dziaalnoci pastwowej, ze wszystkich stron zacza Ateczykom zagraa wojna. Odpada wwczas wyspa Samos, sprzeniewierzy si Hellespont, a Filip Macedoski, ju wtedy potny,

mia grone wobec Aten zamiary. Chocia wysano przeciwko niemu Chareta, uwaano, e nie bardzo mona liczy na jego obron, i powoano na wodza Menesteosa, syna Ifikratesa, zicia Timoteosa. Zapada decyzja, aeby on wyruszy na wojn. Dodano mu jako doradcw dwch ludzi wyrniajcych si dowiadczeniem i rozumem: ojca Ifikratesa i tecia Timoteosa, poniewa cieszyli si tak powag, e pokadano w nich wielk nadziej, i dziki nim da si odzyska to, co utracono. Gdy wyruszyli na Samos i gdy Chares take (dowiedziawszy si o ich przybyciu, aeby si nie wydawao, e podjto jak akcj poza nim) skierowa tam swoje oddziay, nadcigna wielka burza, gdy ju zbliali si do wyspy. Obydwaj starzy wodzowie uznali za stosowne unikn jej i zatrzymali flot. Chares jednak lekkomylnie nie liczy si z dowiadczeniem starszych, lecz jakby w jego rkach by bieg rzeczy, dotar do celu; wysa te posaca do Timoteosa i Ifikratesa, aeby podyli za nim. Nie powiodo mu si, straci mnstwo okrtw i wycofa si na miejsce, z ktrego wyruszy. Wysa te do Aten oficjalne pismo donoszc, e dla niego byo spraw atw zajcie Samos, tylko e opucili go Timoteos i Ifikrates. Ateczycy nard surowy, podejrzliw