Adam Massalski

Nauczanie religii w szkołachśrednich rządowych w diecezjikrakowsko-kieleckiej isandomierskiej w okresiemiędzywojennym (1833-1862)Kieleckie Studia Teologiczne 3, 381-399

2004

„Kieleckie Studia Teologiczne”3 (2004), s. 381-399

A dam M assalski - Kielce

N a u c z y c i e l e r e l i g i iW SZK OŁA CH Ś R E D N IC H RZĄDOW YCH

W D IE C E Z JI KRAKOWSKO-K IELECK IEJ I SA N D O M IERSK IEJW O K RESIE m i ę d z y p o w s t a n i o w y m (1833-1862)

P rz e d w y b u c h e m p o w s ta n ia lis to p ad o w e g o te re n y p o ło ż o n e p o m ię d z y P i­l ic ą a W is łą w c h o d z iły w sk ła d d w ó ch d iecez ji: sa n d o m ie rsk ie j (u tw o rzo n e j w 1818 r.), sk ładające j s ię z 13 dekanatów , i częśc i d iecez ji k rak o w sk ie j, z ło ż o ­nej z 7 d ek an a tó w , d la k tó ry c h z o s ta ł z a c h o w a n y k o n sy s to rz w K ie lc a c h 1. W sk u te k k o n flik tu b isk u p a k rak o w sk ie g o K a ro la S k ó rk o w sk ie g o 2 z w ład z am i ro sy jsk im i ca r zaw ies ił je g o ju ry sd y k c ję d la tej częśc i d iecezji, k tó ra z n a jd o w a­ła s ię n a te re n ie K ró le s tw a P o lsk ieg o , i w 1833 r. p o w ie rz y ł j ą o so b n e m u ad m i­n is t ra to ro w i , co w k w ie tn iu 18 3 4 r., u p ra w o m o c n ił n u n c ju s z a p o s to ls k i w W ied n iu . S tan ta k i trw a ł do 1849 r., k ie d y to d la d ie ce z ji k ie le c k o -k ra k o w - skiej (n a z w a ta k a b y ła u ż y w a n a p rz e z w ła d z e ca rsk ie ju ż o d 1842 r.) p o w o ła n y z o s ta ł o so b n y w ik a r iu sz ap o s to lsk i w o so b ie ks. M a c ie ja M a je rc z a k a (1 8 0 0 ­1870), k tó ry w 1862 r. z o s ta ł m ia n o w a n y b isk u p e m ty tu la rn y m je ry c h o ń sk im 3. T ak w ię c in te re su ją c e n a s te re n y w o k res ie m ię d z y p o w s ta n io w y m w c h o d z iły w sk ład d iecez ji san d o m iersk ie j i k ie leck o -k rak o w sk ie j, k tó rą w sk ró c ie w d a l­szej c z ęśc i te k s tu zw a ć b ę d z ie m y k ie leck ą .

P o u p a d k u p o w s ta n ia lis to p ad o w e g o K ró le s tw o P o lsk ie m ia ło b y ć p rz y ­łą cz o n e „ n a z a w sze do R o s ji” i s ta n o w ić n ie ro z d z ie ln ą część p a ń s tw a rz ą d z o ­

1 B. Kumor, Powstanie diecezji kieleckiej i kolejne zmiany je j struktury teryto­rialnej, w: Księga Jubileuszu stulecia diecezji kieleckiej (1883-1983), K ielce 1986, s. 34-35; D. Olszewski, Przemiany społeczno-religijne w Królestwie Polskim w pierw­szej połowie XIXwieku, Kielce 1984, s. 19-21.

2 E. Orm an, Skórkowski Karol Wincenty (1768-1851), w: Polski Słownik Bio­graficzny (dalej PSB), t. 38, Warszawa - Kraków 1997-1998, s. 350-356.

3 Por. T. Wróbel, Majerczak Maciej (1800-1870), PSB, t. 19, W rocław 1974, s. 168-169.

382 Adam Massalski

n eg o p rz e z carów . W ra m a c h re p re s ji p o p o w sta n io w y c h z lik w id o w a n o U n i­w ersy te t W arszaw sk i, In s ty tu t P o litechn iczny , zn iesiono te ż T ow arzystw o P rz y ­ja c ió ł N a u k w W arszaw ie , w y w ie z io n o do P e te rsb u rg a z b io ry b ib lio teczn e . O k reso w o za w ie sz o n a zo s ta ła d z ia ła ln o ść In s ty tu tu A g ro n o m icz n eg o w M ary - m oncie , a w ro k u szk o ln y m 1 832/1833 n ieczynne b y ły w szystk ie rządow e szko ły śred n ie w K ró le s tw ie . K o m is ję R z ą d o w ą W y z n ań R e lig ijn y c h i O św ie c e n ia P u b licz n eg o w łą c z o n o do K o m is ji R z ąd o w e j S p raw W e w n ętrzn y ch . D o k o n a ­n o p rz e g lą d u k a d r n au c z y c ie lsk ic h , u su w a ją c z p ra c y w ie le o só b o b c iąż o n y ch u d z ia łe m w p o w s ta n iu lis to p ad o w y m . R ó w n o c z e śn ie o p ra c o w a n a z o s ta ła z u ­p e łn ie n o w a u s ta w a o sz k o ln ic tw ie , k tó rą c a r za tw ie rd z ił w k w ie tn iu 1833 r. W m y śl te j u s ta w y w sz y s tk ie sz k o ły śred n ie m ę sk ie m ia ły fu n k c jo n o w a ć ja k o sz k o ły p ań s tw o w e . T y m sa m y m o d su n ię to za k o n y od p ro w a d z e n ia cz ęśc i teg o ty p u zak ładów . P rz es ta ło fu n k c jo n o w a ć 17 sz k ó ł z a k o n n y ch : 9 p ija rsk ich , po 2 b e rn a rd y ń sk ie i d o m in ik ań sk ie , i po 1 b en e d y k ty ń sk ie j, re fo rm ack ie j, m i­sjo n a rsk ie j, k s ię ż y k o m u n is tów . M ię d z y in n y m i w zw ią z k u z ty m z m n ie jszy ła się liczb a szkó ł średn ich w K ró lestw ie . W m ie jsce 15 szkó ł w o jew ó d zk ich u tw o ­rzo n o b o w ie m ty lk o 9 g im n a z jó w (późn ie j lic z b a ic h w z ro s ła do 11), a w m ie j­sce sz k ó ł w y d z ia ło w y c h i p o d w y d z ia ł o w y c h , k tó ry c h w 1830 r. b y ło 22 , u ru ch o m io n o ty le ż sam o sz k ó ł o b w o d o w y ch (po ro k u 1841 z w a n y c h p o w ia to ­w y m i) o cz te re c h k la sa c h 4.

U sta w a z 1833 r. n ie p rzew id y w a ła je sz c z e zb y t rad y k a ln y ch zm ian w siatce g o d z in sz k ó ł ś re d n ic h an i w tre śc ia c h p ro g ra m o w y ch . N o w o ś c ią b y ło w p ro ­w ad z e n ie ję z y k a ro sy jsk ie g o ja k o o b o w iąz k o w eg o p rz e d m io tu n au czan ia . D la teg o p rze d m io tu p rze zn ac zo n o b ard zo d u ż ą lic z b ę g o d z in lek cy jn y ch , zn aczn ie w ięce j n iż d la in n y c h ję z y k ó w o b c y c h n o w o ży tn y c h . P o w a żn ie jsz e z m ia n y n a s tą p iły d o p ie ro p o 1840 r., k ie d y to u k a z a ła s ię k o le jn a u s ta w a o s z k o ln ic ­tw ie , k tó ra z n a cz n ie z in te n sy fik o w a ła ru sy fik ac ję . P ra w ie ró w n o c z e śn ie , bo w g ru d n iu 1839 r. p o d p o rz ą d k o w a n o sz k o ln ic tw o w K ró le s tw ie P o lsk im b e z ­p o śred n io M in is te rs tw u O św ia ty w P e te rsb u rg u 5.

O d te g o cz asu za k ła d an o , że p o ro sy jsk u m ia n o w y k ła d a ć g e o g ra fię i h i ­s to rię R o s ji (b ez p ra w n e d ecy z je w tej sp raw ie w y d a n e b y ły w cz eśn ie j, re a liz o ­w an o j e n ie k ied y ju ż o d 1836 r.), a ta k że za lecano , b y „w tro sc e ” o m a tu rzy stó w

4 Por. A. M assalski, Siec szkół średnich męskich rządowych w Królestwie Pol­skim w latach 1833-1862, Prace naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Często­chowie, seria: Zeszyty historyczne, n r 4, Częstochowa 1997, s. 261-263.

5 Por. L. Szymański, Zarys polityki caratu wobec szkolnictwa ogólnokształcą­cego w Królestwie Polskim w latach 1815-1915, W rocław 1983, s. 15-22. U tworzono w ówczas Okręg N aukow y W arszawski na czele z kuratorem . N a stanowisko to (aż do jego likwidacji w 1861 r.) powoływani byli Rosjanie: Mikołaj Okuniew (1839-1850) i Pa­w eł M uchanow (1851-1861). Por. T. Manteuffel, Centralne władze oświatowe na tere­nie b. Królestwa Kongresowego (1807-1915), W arszawa 1929, s. 61.

Nauczyciele religii w szkołach średnich rządowych. 383

ch c ą c y c h p o d e jm o w a ć s tu d ia n a u n iw e rsy te ta c h w C e sa rs tw ie , p o ro sy jsk u w y k ład an e b y ły i inne p rze d m io ty (m atem atyka, fizyka, h is to ria na tu ra lna), o ile w p o sz cz eg ó ln y c h szk o łach b y li z a tru d n ien i o d p o w ied n io do teg o p rz y g o to w a ­n i n au c zy c ie le . W sz k o łac h o b w o d o w y c h (p o w ia to w y c h ) n a le k c je ję z y k a ro ­sy jsk ieg o p rze z n a c z o n o 18 g o d z in ty g o d n io w o , g d y n a ję z y k p o lsk i ty lk o 13. Je szc ze g o rze j p rz e d s ta w ia ła s ię ta sp ra w a w g im n a z jac h , w k tó ry c h p la n y ty g o d n io w e p rze w id y w a ły 33 g o d z in y ję z y k a ro sy jsk ieg o , a ty lko 17 g o d z in j ę ­z y k a p o lsk ieg o . P o c z ą w sz y o d 1845 r. za cz ę to tw o rz y ć w m ie jsc e sz k ó ł f ilo lo ­g ic z n y c h tzw . sz k o ły rea ln e . G im n a z ju m re a ln e w W arszaw ie p o w o ła n o do ż y c ia w 1841 r. S zk ó ł p o w ia to w y c h re a ln y c h p o c z ą tk o w o b y ło 6 o raz dw ie sz k o ły w y ż sz e rea ln e . L ic z b a sz k ó ł te g o ty p u sy s tem a ty cz n ie w z ra s ta ła k o s z ­te m szk ó ł f ilo log icznych . W 1855 r. by ło ju ż ty lk o 18 szkó ł p o w ia to w y c h filo lo ­g ic z n y c h i aż 10 sz k ó ł p o w ia to w y c h re a ln y c h (w ty m 2 sz k o ły w y ż sz e rea ln e). U le g ła ta k że zm n ie jsze n iu (do 7) lic z b a g im n a z jó w f ilo lo g iczn y ch . L ik w id a c ja szk ó ł ś red n ic h f ilo lo g iczn y c h w rz e c zy w is to śc i m ia ła n a ce lu u tru d n ie n ie m ło ­d z ież y p o lsk ie j d o s tę p u do u n iw ersy te tó w , a co z a ty m id z ie d eg ra d ac ję c y w ili­z a c y jn ą n a ro d u . P o p rze g ra n e j w o jn ie k ry m sk ie j w 1856 r. p e w n a lib e ra liz a c ja sy s tem u w ła d z y w p a ń s tw ie ca ró w n ie w p ły n ę ła je d n a k z n a cz ąc o n a z m ia n ę p o lity k i o św ia to w ej w K ró les tw ie P o lsk im .

S zk o ły śred n ie rzą d o w e , z g o d n ie z z a m ie rz e n ia m i w ła d z ro sy jsk ic h i d u ­c h e m ep o k i, m ia ły k sz ta łc ić sw y c h w y c h o w a n k ó w n a lu d z i w ie rn ie s łu ż ąc y ch rz ą d o w i w b u d o w ie p a ń s tw a ro sy jsk ie g o i p o s łu sz n y c h p ra w o m re lig ijn y m . P o lity k a te g o ro d z a ju z n a jd o w a ła sw e o d b ic ie w te k s ta c h w sz y s tk ic h p rz e p i­sów szko lnych w y d an y c h w ty m okresie6. S tąd w p ro g ram ach n auczan ia , a og ó l­n ie j rz e c z b io rą c w ż y c iu sz k o ły , le k c je re l ig i i n a le ż a ły do p rz e d m io tó w sz cz eg ó ln ie w aż n y ch . K s ię ż a p re fek c i, n a u c z y c ie le te g o p rz e d m io tu , z n a jd o ­w a li s ię w k rę g u osób szczeg ó ln e b aczn ie o b se rw o w an y c h p rze z w ład z e o św ia ­to w e . N ie n a d arm o n a m ie s tn ik K ró le s tw a P o lsk ie g o , k s ią ż ę Iw a n P ask ie w icz , ta k p isa ł w 1834 r. n a te n te m a t do ca ra M ik o ła ja I: „ ( . . . ) u w a ż a m z a k o n ie c z ­n e z y sk a ć n a s tro n ę rz ą d u d u ch o w ie ń s tw o K ró le s tw a P o lsk ie g o ”7.

W arto n a d m ien ić , że k s ię ż a u c z ą c y w szk o le m ie li o k a z ję o d d z ia ły w a ć n a u czn ió w n ie ty lko n a lekc jach religii. W edług obow iązu jących przepisów , u czn io ­w ie p o d k ie ru n k ie m n au c zy c ie li w n ie d z ie lę i św ię ta w sposób zo rg a n izo w an y u c z ę sz c z a li n a n a b o ż eń s tw a , w cz as ie k tó ry c h p re fe k c i w y g ła sz a li s to so w n e

6 Por. A. M assalski, Księża prefekci. Nauczyciele religii w szkołach średnich Królestwa Polskiego w latach 1833-1862, w: Społeczno-kulturalna działalność Kościoła katolickiego w Polsce XIX i X X wieku, red. R. Renz i M. M educka, Kielce 1994, s. 199-200.

7 [M.] Szczerbatow, Rządy księcia Paskiewicza w Królestwie Polskim 1832­1847, W arszawa 1900, s. 98.

384 Adam Massalski

nau k i. K s ię ż a n a u c z a ją c y re lig ii p ro w a d z ili ta k ż e re k o le k c je z m ło d z ie ż ą , n a k tó re p rz e z n a c z a n o ca ły ty d z ie ń w o ln y o d in n y c h z a ję ć szk o ln y ch . N a lek c je re lig ii i m o ra ln o śc i (taka b y ła p e łn a n az w a tego p rzedm io tu ) p rzeznaczano w k la ­sa ch I - I I I p o 3 g o d z in y ty g o d n io w o , a w k la sa c h w y ż sz y c h o d 1 do 2 g o d z in le k c y jn y c h 8. W p ie rw sz y c h cz te re c h k la sa c h p ro g ra m n a u c z a n ia re a liz o w a n o n a p o d s ta w ie cz. I i II p o d rę c z n ik a k s . L e o n a rd a Nauka chrześcijańska. W ykorzystyw any b y ł także p rzew o d n ik d la m ło d z ieży chrześcijańskiej (cz. I -III) , a u to rs tw a ks. C h a r le s ’a G o b in e ta . D o n a u k i m o ra ln o śc i w ty c h k la sa c h p o s łu ­g iw an o s ię ja k o le k tu rą p o m o c n ic z ą k s ią ż k ą ks. S ta n is ła w a Ja n ik o w sk ieg o Nauka chrześcijańskiej moralności. W k la sa c h s ta rsz y c h u cz o n o z d z ie ł ks. K la u d iu sz a F le u re ’eg o i C h a r le s ’a H o m o n d a o raz IV cz. p rz e w o d n ik a ks. C h. G o b in e ta9.

Z d e c y d o w a n a w ię k s z o ść u c z n ió w u c z ę s z c z a ją c y c h do sz k ó ł ś re d n ic h K ró le s tw a P o lsk ie g o , a ta k ż e te re n ó w m ię d z y P ilic ą a W isłą , b y ła w y z n a n ia rzym sk o k a to lick ieg o . W ynikało to ze s truk tu ry w y zn an io w ej lu d n o śc i m ie sz k a ­ją c e j n a ty m te ren ie . W ro k u sz k o ln y m 1839 /1 8 4 0 w śró d m ie sz k a ń c ó w K ró le ­s tw a P o lsk ie g o b y ło b lisk o 3 ,5 m ilio n a k a to lik ó w , u n itó w (g re k o k a to lik ó w ) - 233 179, p ro te s ta n tó w - 216 736 (w ty m lu te ran - 212 304 ik a lw in ó w - 4432 ) i p ra w o s ła w n y c h ty lk o 1 7 8 8 10. P o d o b n ie b y ło ta k ż e n a te re n ie d ie ce z ji k ie le c ­k ie j i sa n d o m ie rsk ie j, g d z ie n a w e t p rz e w a g a o só b w y z n a n ia k a to lic k ie g o b y ła je s z c z e w ięk sza .

N a ty m o b s z a rz e w la ta c h 1 8 3 3 - 1 8 6 2 11 fu n k c jo n o w a ły n a s tę p u ją c e sz k o ły średn ie : g im n a z ja w R a d o m iu i w K ie lc a c h (ty lk o do 1840 r.), sz k o ła w y ż sz a re a ln a o 6 k la sa c h w K ie lc a c h (o d 1845 r.), s z k o ły o b w o d o w e (po 1841 r. zw a n e p o w ia to w y m i) filo lo g iczn e o c z te re ch k la sa c h w : S an d o m ie rzu , K o ń sk ic h (w la ta c h 1 8 3 6 -1 8 5 2 ), P iń cz o w ie (w la ta c h 1 8 3 3 -1 8 4 4 ), W ą ch o c k u (do 1836 r.), K ie lc a c h (w ro k u sz k o ln y m 1844 /45 ), sz k o ła p o w ia to w a o 5 k la ­sa ch w P iń c z o w ie (o d 1852 r.) i s z k o ła p o w ia to w a re a ln a o 4 k la sa c h w R a d o ­m iu (o d 1846 r .)12.

W w y n ik u k w e re n d y b ib lio teczn e j i a rch iw aln e j u d a ło s ię u sta lić , że łą c z ­n ie w e w sz y s tk ic h sz k o ła c h n a in te re su ją c y m n as te re n ie re lig ii r z y m sk o k a to ­

8 Por. Zbiór Przepisów Administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Oświe­cenia, W arszawa 1867, t. 3, dodatek.

9 Por. A . M assalski, Szkoły średnie rządowe męskie na ziemi kielecko-radom- skiej w latach 1833-1862, Kielce 2001, s. 61.

10 Por. M. Zawelejskij, Statistika CarstwaPolskogo, Petersburg 1842, s. 15-16.11 Cezura chronologiczna lat 1833-1862 w ynika z faktu ukazania się znaczących

w dziejach oświaty aktów normatywnych: „Ustawy dla gimnazjów, szkół obwodowych i elementarnych, czyli parafialnych w Królestwie Polskim ” w 1833 r. i „Ustawa o w y­chowaniu publicznym w Królestwie Polskim” w 1862 r.

12 Por. A. M assalski, Sieć szkół średnich., dz. cyt., s. 261-280.

Nauczyciele religii w szkołach średnich rządowych. 385

lick ie j u c z y ło 26 o sób . W ty m ks. S. Ja n ik o w sk i u c z y ł n a jp ie rw w W ą ch o c k u , a p o p rz e n ie s ie n iu sz k o ły o b w o d o w ej z te j m ie jsc o w o śc i do K o ń sk ic h , p ra c o ­w a ł ta m ta k ż e je sz c z e p rz e z k ilk a la t13. P o d o b n ie k o le jn o w k ilk u sz k o łac h p ra ­co w a ł ks. H . O lsz ew sk i. P o o p u sz c z e n iu A k a d e m ii D u ch o w n e j w W arszaw ie z o s ta ł w 1842 r. n a u c z y c ie le m re lig ii w sz k o le p o w ia to w e j w P iń cz o w ie , sk ąd p o d w ó ch la ta c h p rz e n ie s io n o go w ra z z t ą sz k o łą do K ie lc , a p o ro k u w w y n i­k u p rz e k sz ta łc e n ia tej p la c ó w k i w S zk o łę W y ż sz ą R ealn ą , n a d a l w nie j u c z y ł14. R ó w n ie ż w d w ó ch szk o łach , ró ż n y c h ty p ó w (g im n a z ju m i sz k o le p o w ia to w e j rea ln e j) , a le w ty m sa m y m m ie śc ie - R a d o m iu (p rz ez p e w ie n o k res ró w n o le ­g le ), b y li z a tru d n ie n i ja k o n a u c z y c ie le re lig ii k s. F ra n c isz e k S aw ick i i k s. Jan G rz y b o w sk i15. S zcz eg ó ło w y w y k a z k s ię ż y u cz ąc y ch re lig ii rzy m sk o k a to lick ie j w sz k o łac h ś red n ic h n a te re n ie d ie ce z ji k ie leck ie j i san d o m ie rsk ie j, w ra z z n ie ­k tó ry m i d o ty c zą cy m i ic h d an y m i p e rso n a ln y m i, z a w ie ra tab . 1.

S p o śró d 26 k s ię ż y p re fe k tó w 10 p ra c o w a ło w sz k o ła c h śre d n ic h d ie ce z ji k ie lec k ie j, a 16 w sz k o ła c h fu n k c jo n u ją c y c h w d ie ce z ji sa n d o m ie rsk ie j. P rz e ­w a g a ty c h o s ta tn ic h sp o w o d o w an a b y ła m ię d z y in n y m i fak te m is tn ien ia w d ie ­cezji sandom iersk ie j 5 szkó ł średnich , a w d iecezji k ie leck ie j ty lko 3. W iększość d u ch o w n y ch o b ejm u jąc ob o w iązk i n au czy c ie lsk ie , b y ła w b ardzo m ło d y m w ie ­k u , b o w ie m aż 11 n ie m ia ło u k o ń c z o n y c h 25 la t, 9 m ie śc iło s ię w p rze d z ia le w ie k o w y m 2 5 - 3 0 la t, 3 k s ię ż y n ie p rze k ro c z y ło 40 la t, k o le jn y c h 3 n ie m ia ło w ięce j n iż 50 lat. A ż 7 k s ię ż y p rz y sz ły c h p re fe k tó w tra fia ło do szk ó ł, ja k o b a rd z o m ło d z i n ie d o św ia d c z e n i k ap łan i, z a raz p o u k o ń c z e n iu s tu d ió w w A k a ­d em ii D u ch o w n ej. W arto d odać , że ks. A . S o tk iew ic z o d ra z u p o u k o ń c z e n iu A k a d e m ii D u ch o w n e j o b o k fu n k c ji n a u c z y c ie la s z k o ły p o w ia to w e j w S an d o ­m ie rz u z o s ta ł p ro fe so re m S e m in a riu m D u ch o w n eg o w ty m m ie ś c ie 16. N a le ż y te ż o d n o to w ać , że ż a d e n z k s ię ż y n ie z o s ta ł n a u c z y c ie le m b e z p o śre d n io po sk o ń c ze n iu n a u k i w S em in a riu m D u ch o w n y m .

13 Por. A. M assalski, Szkoła średnia w Wąchocku założona z inicjatywy zakonu cystersów (1802-1836), w: Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku, red. A. M as­salski i ks. D. Olszewski, Kielce 1993, s. 109, 110, 114, 118; A. Massalski, Szkoła obwo­dowa (powiatowa) w Końskich 1836-1852 i 1862-1866, w: Dzieje koneckiego gim­nazjum i liceum 1915-1995, Końskie 1995, s. 19. W artykule tym błędnie podano, że w roku szkolnym 1849/1850 uczył w tej szkole religii ks. W incenty Wężycki.

14 Rosyjskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw w Petersburgu (dalej RGIAP), Fond (dalej F.) 733, opis (dalej op.) 77, deło (dalej d.) 348, k. 1252-1254, formularz personalny z 1851 r.

15 A rchiwum Państwowe (dalej AP) w Łodzi, Szkoła Powiatow a w Rawie, sygn. 63, knlb., formularz personalny z 1836 r.; Nekrolog „Przegląd Katolicki” (dalej „PK ”), 1882, nr 29, s. 457-458.

16 Por. „PK”, 1883, nr 20, s. 314-315; R. Żmuda, A. Sotkiewicz (1826-1901), Słow­nik Polskich Teologów Katolickich, t. 4, s. 157-158.

Tab. 1. Nauczyciele religii w szkołach średnich męskich rządowych w diecezji kieleckiej i sandomierskiej w latach 1833-1862

Lp. Nazwisko Lata życia Diecezja Stan Wykształcenie Miejsce pracy Lata pracy

1 2 3 4 5 6 7 8

1 Brudzyński Franciszek 1829-1909 kiel. m. Sem. Duch. SW R Kielce 1853-1862

2 Bucelski W ojciech 1798-1871 sand. szlach. Uniw. Warsz. gim. Radom 1833-1838

3 Choroszyński Piotr 1814-1887 sand. m. [?] Sem. Duch. szk. obw. Końskie 1838/39

4 Czabanowski Ignacy 1821 - po 1848 sand. szlach. Akad. Duch. szk. pow. Sandomierz XII 1844 - 1949

5 Drewniakowski Filip 1815-881 sand. m. Sem. Duch. szk. obw. Końskie 1839/40

6 Gierasiński Franciszek 1825 - po 1860 sand. m. Akad. Duch. szk. pow. Końskie 1849-1852

7 Grzybowski Jan 1820-1860 sand. m. Akad. Duch. gim. Radom, szk. real. Radom 1860- 1862

8 Janikowski Stanisław 1788 - po 1841 sand. b.d. b.d. szk. obw. W ąchock, Końskie

1833-18361836-1841

9 Jastrzębowski Roman 1835-1889 sand. urzęd. Akad. Duch. szk. pow. Sandomierz 1860-1862

10 Kawecki W alenty 1792-1862 kiel. szlach. [?] Sem. Duch. szk. obw. Pińczów, 1833-1835

11 Kotkowski Kacper 1814-1871 sand. chłop. Sem. Duch. szk. obw./pow. Sandomierz 1839-1844

12 Lukasiewicz Michał 1823 - po 1861 sand. chłop. Sem. Duch. szk. real. Radom 1849-1852

13 M ajewski Florian 1835-1875 kiel. chłop. [?] Akad. Duch. szk. pow. 5 kl. Pińczów II-XII 1861

14 M artyński W awrzyniec 1825-1858 sand. m. Akad. Duch. szk. pow. Sandomierz 1849/50 i 1852-1857

1 2 3 4 5 6 7 8

15 Oliwiński (Olewiński) W incenty 1808-1864 kiel. b.d.

U. Lw.Sem. Duch. szk. obw. Pińczów 1835/36

16 Olszewski Hieronim 1816-1886 kiel. szlach. Akad. Duch. szk. pow. Pińczów, szk. pow. Kielce, SW R Kielce

1842-18441844/451845-1853

17 Reynowicz vel Rejnowicz Jan 1796-1853 kiel. szlach. Sem. Duch. gim. Kielce 1833-1840

18 Rzewuski Gracjan 1827-1897 kiel. szlach. Sem. Duch. szk. pow. 5 kl. Pińczów V -X II 1854

19 Sawicki Franciszek 1809-1882 sand. szlach. Sem. Główne gim. Radom, szk. real. Radom

1838-1862 1846-1849 i 1852-1860

20 Słapczyński M ichał 1829-1891 sand. m. Sem. Duch. szk. obw./pow. Sandomierz 1857-1860

21 Smołuchowski M ateusz 1803-1877 kiel. m. Akad. Duch. szk. obw./pow. Pińczów 1836-1842

22 Sotkiewicz Antoni 1826-1901 sand. m./szlach. Akad. Duch. szk. pow. Sandomierz 1850-1852

23 Szpaderski Józef 1816-1877 sand. m. Akad. Duch. szk. obw. Końskie 1840-1849

24 Tomaszewski Teodor 1830-1911 kiel. m. Akad. Duch. szk. pow. 5 kl. Pińczów 1855-1861

25 W arzycki Konstanty 1827 - po 1867 kiel. szlach. Sem. Duch. szk. pow. 5 kl. Pińczów I 1853 - I V 1854

26 Wydrychiewicz Stanisław 1806-1878 sand. m. Sem. Duch. szk. obw. Sandomierz 1833-1839

Źródło: T. Wróbel, K ata log rektorów, wicerektorów, profesorów, ojców duchownych i prefektów, w: K sięga Jubileuszowa Seminarium Duchownego w Kielcach 1727-1977 , Kielce 1977, s. 455-465; A. Massalski, Szkoły średnie r z ą d o w e . , dz. cyt., s. 79-81, 115-120, 163-165, 187-189, 219-221, 271-273, 292-293; tenże, Collegium Gostomianum, t. 2, Szkoła średnia w Sandomierzu w latach 1773-1914 , Sandomierz 2002, s. 100-102.

388 Adam Massalski

Je d y n ie 3 k s ię ż a p re fe k c i p ra c o w a li w sz k o ln ic tw ie p rz e d w y b u c h e m p o ­w s ta n ia lis to p ad o w e g o : ks. W . B u c e lsk i17, ks. J. R e y n o w ic z 18 i ks. S. Ja n i­k o w sk i19. D w aj o s ta tn i u c z y li w ó w c z a s re lig ii, a p ie rw szy , m a ją c u k o ń cz o n e s tu d ia u n iw e rsy te c k ie n a W y d z ia le N a u k i S z tu k P ięk n y c h , p ro w a d z ił le k c je z in n y ch p rzedm io tów . K o le jn y ch 15 k s ię ży tra fiło do szk o ły p o w cześn ie jszym , p rze w a żn ie k ró tk im , o k resie p e łn ie n ia in n y c h fu n k c ji k o śc ie ln y c h (na jczęśc ie j w ik a ry c h ), a ks. T. T o m a sze w sk i p o u k o ń c z e n iu A k a d e m ii D u ch o w n e j zo s ta ł o d ra z u p ro fe so re m Sem in arium D u ch o w n eg o w K ie lc a c h 20.

Ja k w s k a z u ją d an e za w a rte w tab . 1 in te re su ją c y n as k s ię ż a zazw y cza j z b y t d łu g o n ie za g rz e w a li m ie jsc a ja k o n a u c z y c ie le sz k ó ł śred n ich . T y p o w y n a u c z y c ie l re lig ii b y ł z a trudn iony p rzecię tn ie n a okres n iew ie le d łuższy od 4 lat. N ajd łużej, bo aż 24 lata, u czy ł relig ii w g im nazjum w R adom iu ks. F. Saw icki, n a j­krócej, b o ty lk o k ilk a m ies ięcy , w sz k o le p o w ia to w e j o 5 k la sa c h w P iń cz o w ie ks. G . R z e w u sk i21. N ajczęście j p rzy c zy n ą odejścia z p o sad y nau czy c ie la szko ły średniej by ło ob jęcie innego , a trak cy jn eg o s ta n o w isk a w h ie ra rc h ii k o śc ie ln e j.

Je d y n ie 9 n a 26 p rz y b y ło n a in te re su ją ce n as te re n y p o m ię d z y P ilic ą i W i­s łą z in n y ch reg io n ó w kra ju , czy li zd e cy d o w a n a w ięk szo ść p o ch o d z iła ze sw ych m a c ie rz y s ty c h d iecezji: sandom iersk ie j i k ie leck ie j. D o g ro n a p rzy b y sz ó w z a li­czyć m o ż n a z w ła sz c z a k s ię ż y u ro d z o n y c h je s z c z e w o k res ie p rz e d ro z b io ro ­w y m o raz w p ie rw sz y m ok resie zaborów , g d y in te resu jące nas te re n y w ch o d z iły w sk ład ta k zw anej G alic ji Z ach o d n ie j, pod leg łe j A ustrii. D o g ru p y te j należeli: u cz ąc y w W ą ch o c k u i K o ń sk ic h w y m ie n ian y ju ż ks. S. Jan ik o w sk i, k tó ry p rz y ­

17 Por. J. Schiller, Portret zbiorowy nauczycieli warszawskich publicznych szkół średnich 1795-1862, W arszawa 1998, s. 247-248; A. M assalski, Szkoły średnie rzą­dowe..., dz. cyt., s. 112-113. Jako pijar ks. W. Bucelski uczył w latach 1824-1826 języ­ków starożytnych w Konwikcie Żoliborskim w Warszawie, a następnie do 1832 r. w szko­le wojewódzkiej księży pijarów w Radomiu.

18 Por. A. M assalski, Szkolnictwo średnie Kielc do roku 1862, Kielce 1983, s. 44, 145, 151; tenże, Szkoły średnie rządow e., dz. cyt., s. 88. Ks. J. Reynowicz po skończe­niu Seminarium Duchownego w 1827 r. został powołany na nauczyciela religii w szkole wojewódzkiej w Kielcach, gdzie nauczał do 1832 r.

19 Por. A. M assalski, Szkoła średnia w Wąchocku., dz. cyt., s. 109, 110, 114, 118. Ks. S. Janikowski uczył w szkole wydziałowej w W ąchocku co najmniej od 1809 r. Po­czątkowo prowadził lekcje języka polskiego, niemieckiego, łacińskiego oraz geografii i historii, a następnie od połow y lat dw udziestych uczył religii. Por. A P w Kielcach, Dyrekcja Szkolna Kielecka, sygn. 2, k. 44-45; „Rocznik Instytutów Religijnych i Eduka­cyjnych w Królestwie Polskim 1830”, Warszawa 1830, s. 189.

20 A rchiw um D iecezjalne (dalej A D ) w K ielcach, A kta konsystorza, sygn. XT-10, knlb.

21 Por. A. M assalski, Szkoły średnie rządow e., dz. cyt., s. 209; A. Brykczyński, Wspomnienie o śp. Gracjanie Rzewuskim, „PK ”, 1897, nr 25-27, s. 388-390, 404-405 i 421-423.

Nauczyciele religii w szkołach średnich rządowych. 389

szed ł n a św ia t w L u dzim ierzu , p ó źn ie jszy p re fek t z ze szko ły o bw odow ej z P iń ­czo w a, ks. W. O liw iń sk i, k tó ry ta k ż e u ro d z ił s ię n a te re n ie G a lic ji w m ie js c o ­w o śc i L u b ień 22, a tak że dw aj n au czy c ie le g im n a z ju m radom sk iego : w y w o d ząc y s ię z M a z o w sz a ks. W. B u c e lsk i23 i ks. F. S aw ick i ze w s i S tre d y ń w w o je ­w ó d z tw ie lu b e lsk im 24. Z u ro d z o n y c h ju ż w c z asach K ró le s tw a P o lsk ie g o - ks.H . O lsz ew sk i p o ch o d z ił z W arszaw y 25, ks. G . R z ew u sk i ze S k o lim o w a n a P o d ­la s iu 26, ks. F. B ru d zy ń sk i z L u b o rz y c y p o d K ra k o w e m 27, ks. M . S łap c zy ń sk i z Z a k lik o w a w lu b e lsk ie m 28, a ta k ż e ks. F. M a je w sk i z m ia s te c z k a M iz o c z a n a W o ły n iu 29. M o ż n a z d u ż y m p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m stw ie rd z ić , że sp o ra g ru p a p re fe k tó w u ro d z iła s ię i w y c h o w y w a ła w m a ły c h m ia s te cz k ac h : ks. T. T o m a­sz e w sk i i F. D re w n ia k o w sk i p o c h o d z ili z O p o c z n a , ks. S. W y d ry c h ie w ic z z P rz ed b o rza , a k s. J. S zp ad e rsk i ze S k ary szew a .

N ie z w y k le tru d n o z d u ż ą p re c y z ją u s ta lić p o c h o d z e n ie s ta n o w e k s ię ż y n a u c z y c ie li re lig ii, b o w ie m częs to n a w e t d an e za p isy w a n e w d o k u m e n ta c h u rz ę d o w y c h w ró ż n y c h o k re sa c h ró ż n iły s ię o d sieb ie . P rz y c z y n ą w ie lu n ie ja ­sn o śc i w ty m za k res ie b y ła m ię d z y in n y m i p o lity k a w ła d z ca rsk ich , z m ie rza ją ­cy ch do o g ran ic ze n ia liczeb n o śc i i zn a cz en ia s ta n u sz lach eck ieg o . C e lo w i te m u m ia ło s łu ży ć p o w o łan ie do ż y c ia H ero ld ii K ró le s tw a P o lsk ieg o , w k tó re j d o k o ­n y w an o , w y m ag a ją ce j sp o ry ch n a k ła d ó w p ie n ię ż n y c h ze s tro n y z a in te re so w a ­n y ch , w ery fik ac ji p rzy n a leż n o śc i do teg o s ta n u 30. A trak c y jn o ść p rzy n a leż n o śc i do s ta n u sz lac h ec k ieg o i w y n ik a ją c y z te g o p o w o d u p re s tiż sp o łe c z n y p o w o ­dow ały , że n ie k ie d y w o fic ja ln y c h , p isa n y c h w ła sn o rę c z n ie ż y c io ry sa c h b ra k b y ło in fo rm a c ji n a te m a t p o c h o d z e n ia sp o łe cz n eg o z p o w o d u „n ik cz em n o śc i s ta n u ”31. Z d a rza ło s ię ta k że , że p o s łu g iw a n o s ię eu fe m in is ty c z n y m i o k re ś le ­

22 AD w Kielcach, A kta osobowe księży, O P-X /13, knlb.23 RGIAP, F. 733, op. 77, d. 214, k. 1392-1393. Formularz personalny z 1846 r.24 [Nekrolog], „PK” 1882, n r 29, s . 457-458; AP Łódź, Szkoła Powiatowa w R aw ie,

sygn. 59 i 63; RGIAP f. 733, op. 77, d. 65, k. 70.25 Por. A. M assalski, Szkoły średnie rządowe..., dz. cyt., s. 195.26 Por. T. W róbel, Katalog rektorów, wicerektorów, profesorów, ojców duchow­

nych i prefektów, w: Księga Jubileuszowa Seminarium Duchownego w Kielcach 1727­1977, Kielce 1977, s. 459-450.

27 „PK” 1902, nr 28, s. 456-460; tamże nr 31, s. 489-490; [Nekrolog], tamże 1909, nr 25, s. 399-400.

28 [Nekrolog], „PK”, 1891, n r 40, s. 635; AD w Sandomierzu, A kta osobowe księ­dza M ichała Słapczyńskiego.

29 Por. T. W róbel, Katalog rektorów ., dz. cyt., s. 460.30 Por. A. Chwalba, Historia Polski, 1795-1918, K raków 2000, s. 81, 85; Społe­

czeństwo polskie odXdo XXwieku, wyd. 4, W arszawa 1999, s. 502.31 Por. J. M atejko, Profesorowie uczelni warszawskich, w: Społeczeństwo Króle­

stwa Polskiego. Studia o uwarstwieniu i ruchliwości społecznej, red. W. Kula, t. 1, Warszawa 1965, s. 184.

390 Adam Massalski

n ia m i typu : „u ro d z ił s ię w ro d z in ie p o b o ż n y c h ro d z ic ó w ”32. W z n a n y c h n a m p rz y p a d k a c h 8 in te re su ją c y c h n as n a u c z y c ie li re lig ii n a le ż a ło do s ta n u sz la ­ch e ck ieg o , ch o ć m o ż n a sąd z ić , że p rz e w a ż a ła w śró d n ic h d ro b n a sz lach ta : ks. W. B u c e lsk i p rz y z a p isy w a n iu s ię n a U n iw e rsy te t W a rsza w sk i p o d a ł, że je g o o jc iec b y ł sz la c h c ic e m „c z ą s tk o w y m ”33, a o jc iec ks. H . O lsz ew sk ie g o b y ł p o ru c z n ik ie m W o jsk a P o lsk ie g o , a n a s tęp n ie s łu ży ł w ty m s to p n iu w K o rp u s ie W ete ran ó w 34. T akże za p ew n e w łasn e j w io sk i czy fo lw ark u n ie p o s ia d a li ro d z i­ce ks. F. B ru d zy ń sk ieg o , sko ro b y li d z ie rża w c am i m a ją tk u d o n ac y jn e g o w L u- b o rzy c y 35. W yda je się, że je d y n y m , k tó ry w y w o d z ił s ię ze sz lach ty dziedz icznej - z iem iań s tw a b y ł ks. G. R zew u sk i, u ro d zo n y w S ko lim ow ie n a P o d las iu (m a t­ka: Z o fia ze S k o lim o w sk ic h )36. T ru d n o je d n o z n a c z n ie o k reś lić p o c h o d z e n ie sp o łe cz n e ks. T. T o m a sze w sk ieg o , k tó ry w e d łu g d a n y c h za w a rty c h w m a te ­r ia ła c h p rz e c h o w y w a n y c h w a rc h iw u m d ie c e z ja ln y m w y k a z y w a ł sw e sz la ­ch e c tw o (m a tk a b y ła z S ask ich ), a le w u rz ę d o w y c h an k ie ta c h p e rso n a ln y c h i sp isach n a u c z y c ie li sp o rz ą d z a n y c h d la p o trz e b z a b o rc z y c h w ła d z o św ia to ­w y c h fig u ro w a ł ja k o o so b a p o c h o d z e n ia m ie sz c z a ń sk ie g o 37. P o d o b n ie ra z ja k o sz lach c ic , r a z ja k o m ie sz c z a n in w y s tę p o w a ł w d o k u m e n ta c h ks. W. B u c e l­sk i38. In n eg o ro d z a ju p ro b le m p o ja w ia s ię w o d n ie s ie n iu do ks. P. C h o ro sz y ń - skiego. Jako u ro d zo n y w Iłży m o ż n a sądzić, że b y ł p o chodzen ia m ieszczańsk iego , le cz w ie m y tak że , że p o je g o śm ie rc i je g o b ra t A lo jz y o d z ied z icz y ł fo lw ark D a c h a rz ó w 39.

S p o ra g ru p k a k s ię ż y p refek tó w , b o n ie m n ie j n iż 10, m ia ła sw oj e k o rz e n ie w śro d o w isk u m ieszczań sk im . Jak ju ż zo s ta ło w sp o m n ia n e , n a jczęśc ie j b y ły to m a łe m ia s ta z te re n u d ie ce z ji k ie lec k ie j i rad o m sk ie j. D o te g o ty p u p o c h o d z e ­n ia sp o łe cz n eg o z a lic zo n o ta k ż e ks. S. W y d ry c h iew ic za , k tó ry co p ra w d a n ie

32 Por. „PK” , 1875, nr 45, s. 715. Określenie użyte we wspom nieniu pośmiertnym o ks. F. Majewskim.

33 Por. R. Gerber, Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 1808-1831, w: Słow­nik Biograficzny, W arszawa 1977, s. 354.

34 Por. A D w Kielcach, A kta osobowe ks. H. Olszewskiego XO-5, knlb.35 Por. tamże, A kta osobowe ks. F. Brudzyńskiego, XB-44, knlb.36 Por. A. Brykczyński, Sp. ks. Gracjan Rzewuski, „B iesiada Literacka”, 1897,

nr 15, s. 244.37 Por. A D w Kielcach, A kta konsystorskie, XT-10; RGIAP, F. 733, op. 77,

d. 455, k. 223-224. Formularz personalny z 1856; Walka caratu ze szkołąpolską w Króle­stwie Polskim w latach 1831-1870. Materiały źródłowe, opr. K. Poznański, Warszawa 1993, s. 480.

38 Por. R. Gerber, Studenci Uniwersytetu..., s. 354; RGIAP, F. 733, op. 77, d. 214, k. 1392-1393, formularz z 1846 r.; Walka caratu ., dz. cyt., s. 329 i 403.

39 Por. J. W iśniewski: Katalog prałatów i kanoników sandomierskich od 1186­1926, Radom 1928, s. 30-40; Walka ca ra tu ., dz. cyt., s. 42; „Pam iętnik Religijno- Moralny” 1851, t. 20; „PK” 1887, n r 35, s. 557.

Nauczyciele religii w szkołach średnich rządowych. 391

p o d aw a ł sw ego p o ch o d zen ia , a le b rzm ien ie n a z w isk a i m ie jsc e u ro d z e n ia p rz e ­m a w ia z a te g o ro d z a ju in te rp re ta c ją 40. T ru d n o n a to m ia s t o k reś lić je d n o z n a c z ­n ie p o c h o d z e n ie s ta n o w e ks. A . S o tk iew ic za , k tó ry u ro d z ił s ię w e w s i B a rd o ja k o sy n Ję d rz e ja i L u d w ik i z T arg o w sk ich . M ilc z ą b o w ie m n a te n te m a t je g o b io g ra fo w ie 41. P o d o b n ie b ra k in fo rm a c ji n a te n te m a t w o d n ie s ie n iu do ks. W. K aw ec k ie g o , k tó ry - p o d o b n ie ja k i p o p rze d n io o m a w ian y - u ro d z ił s ię n a w si (w M ia n o c ic a c h w pow . m ie c h o w sk im )42. T ylko je d e n z n au c zy c ie li re lig ii, ks. R . Ja strzęb o w sk i, w y w o d z ił s ię z ro d z in y u rzęd n icze j. T ego ro d z a ju in fo rm ac je p o tw ie rd z a ją w szy s tk ie d o stęp n e ź ró d ła43. M im o iż ch ło p i m ie li w o w y m o k re ­sie n a jw ię k sz y o d se tek sw y ch p rz e d s ta w ic ie li w g ru p ie d u c h o w n y c h w K ró le ­stw ie P o lsk im 44, to je d n a k p o chodzen ie z tej w ars tw y by ło u d z ia łe m ty lko dw óch k a p ła n ó w u c z ą c y c h re lig ii: k s. K . K o tk o w sk ie g o (sy n Ja n a K o ta i M a ria n n y z d o m u T ob isz ), p o c h o d z ą c e g o ze w s i C z e rw o n a G ó ra45 i k s. M . Ł u k as iew i- cza46. P o w y ż sz e u s ta le n ia p o z w a la ją sp rec y zo w ać w n io se k , że p o d w z g lę d e m p o c h o d z e n ia s ta n o w eg o n a n a u c z y c ie li re lig ii w sz k o ła c h ś red n ic h w y b ie ra n o k s ię ż y w y w o d z ą c y c h s ię ze sz lac h ty lub m ie sz cza ń s tw a , co b y ło p o d y k to w an e za p ew n e fak tem , że sp o ra część uczn ió w , z w ła sz c z a g im n az jó w , b y ła w ó w ­czas p o c h o d z e n ia sz lac h ec k ieg o 47, m o ż n a w ię c sąd z ić , że ic h ro d z ic e m o g li n ie c h ę tn y m o k ie m p a trz y ć n a p re fe k tó w w y w o d z ą c y c h s ię z n iż sz y c h k la s spo łecznych .

Z n ac zn ie m n ie j zn a k ó w z a p y ta n ia m a m y w o d n ie s ie n iu do p o z io m u w y ­k sz ta łc e n ia k s ię ż y u c z ą c y c h re lig ii n a in te re su ją c y m n as te re n ie . Z d e c y d o w a ­n a w iększość z n ich p o siad a ła w yksz ta łcen ie teo log iczne zdoby te w S em inariach D u c h o w n y c h i A k a d e m ii D u ch o w n e j R z y m sk o -K a to lic k ie j w W arszaw ie48.

40 Por. „PK”, 1878, nr 38, s. 603; tamże, 1879, nr 2, s. 28-29.41 Por. Podręczna Encyklopedia Kościelna, t. 37-38 , W arszawa 1913, s. 10-14;

R. Żmuda, Antoni Sotkiewicz (1826-1901)., dz. cyt., s. 157-158.42 Por. T. W róbel, Katalog rektorów ., dz. cyt., s. 458.43 Por. J. W iśniew ski, Katalog prałatów i kanoników. , dz. cyt., s. 93 -94 ;

AD w Sandomierzu, A kta osobowe ks. R. Jastrzębowskiego, knlb.; Walka cara tu ., dz. cyt., s. 479.

44 Por. D. Olszewski, Przemiany społeczno-religijne., dz. cyt., s. 130-131.45 Por. S. K ieniewicz, Kotkowski Kacper (1814-1875), PSB, t. 14, s. 471-472;

Parafia rzymsko-katolicka w Ruszkowie (diecezja sandomierska), A kta chrztu z 1814 r.46 Por. Walka ca ra tu ., dz. cyt., s. 451.47 Por. A. M assalski, Szkolnictwo średnie rządow e., dz. cyt., s. 95, 138.48 Por. E. Jabłońska-Deptuła, J. Skarbek, W dobie między powstaniami (1832­

1864), w: Chrześcijaństwo wPolsce. Zarys przemian 966-1979, red. J. K łoczowski, Lublin 1992, s. 404; A. Pleszczyński, Dzieje Akademii Duchownej Rzymsko-Katolic­kiej Warszawskiej, [Warszawa] 1907, s. 18; D. Olszewski, Przemiany społeczno-religij­n e . , dz. cyt., s. 142.

392 Adam Massalski

O d k a n d y d a tó w do sem in arió w n ie w y m a g a n o u k o ń c z e n ia p e łn e j sz k o ły ś re d ­n ie j, j a k ą do 1831 r. b y ła sz k o ła w o jew ó d zk a , po 1833 r. - g im n azju m . O b o w ią ­zyw ało ich ukończen ie „szko ły pub liczne j”, czy li m o g ły to by ć p rzed pow stan iem lis to p ad o w y m tak że cz te rok lasow e szko ły w y d zia ło w e, a p o p o w sta n iu - szko ły o b w o d o w e (o d 1841 r. z w a n e sz k o ła m i p o w ia to w y m i)49. N a to m ia s t do A k a ­d e m ii D u c h o w n e j w W a rsz a w ie p rz y jm o w a n i b y li w y łą c z n ie n a jz d o ln ie js i s łu c h ac ze S em in a r ió w D u c h o w n y c h , z w y k le p o d ru g im ro k u stud iów . U k o ń ­cz e n ie ak a d em ii d aw ało tak ie sam e p raw a, co u k o ń czen ie in n y c h u cz e ln i o ch a­rak te rz e u n iw ersy teck im . A b so lw en c i tej u cz e ln i u zy sk iw a li s to p ień k a n d y d a ta te o lo g ii (o d p o w ie d n ik d z is ie jsze g o m a g is te riu m ) i m o g li n a s tę p n ie zd o b y w a ć k o le jn e s to p n ie n a u k o w e 50. S p o śró d in te re su ją ce j n a s g ru p y 12 k s ię ż y p re fe k ­tó w 51 o d b y w a ło s tu d ia w A k a d e m ii D u ch o w n e j, k o le jn y c h 11 z a d o w o lić się m u s ia ło u k o ń c z e n ie m se m in a riu m , a ty lk o d w ó ch le g ity m o w a ło s ię w y k sz ta ł­ce n ie m u n iw ersy te ck im , n a to m ia s t w o d n ie s ien iu do je d n e g o - ks. S. Ja n ik o w ­sk ie g o - b ra k d a n y c h o je g o w y k sz ta łc e n iu . J e d e n z k s ię ż y s tu d iu ją c y c h w A k a d e m ii D u ch o w n e j - ks. H . O lsz e w sk i z p o w o d u c h o ro b y o cz u m u s ia ł p rz e rw a ć n au k ę , b ę d ą c n a t r z e c im r o k u s tu d ió w 52 (p e łn y c y k l z a ję ć trw a ł 4 la ta ) . P o z o s ta ła j e d e n a s tk a u k o ń c z y ła s tu d ia z e s to p n ie m k a n d y d a ta teo lo g ii. Ja k ju ż zo s ta ło w sp o m n ia n e , p ra w ie w sz y sc y k s ię ż a p o c h o d z ili z z ie ­m i k ie le c k ie j i s a n d o m ie rs k ie j , d la te g o k o ń c z y li s e m in a r ia w sw y c h ro d z i­m y c h d ie c e z ja c h . N a to m ia s t k s . G . R z e w u sk i, w y w o d z ą c y s ię z P o d las ia , u c z y ł s ię w S e m in a riu m A rc h id ie c e z ja ln y m św. K rz y ż a w W a rsza w ie53. K a ­p ła n te n w o b sz e rn y m p iśm ie do ad m in is tra to ra d iecez ji k ie leck ie j z 9 lis to p ad a 1853 r. p o d a w a ł w ięce j sz cz eg ó łó w o sw y m w y k sz ta łc en iu . In fo rm o w ał, że po u k o ń c z e n iu II g im n a z ju m w W arszaw ie , b ę d ą c p o d o p ie k ą „ d z ia d a p o m a tc e ” (w in n y c h ź ró d ła c h - b ra ta m a tk i) , k s . R a fa ła S k o lim o w sk ie g o , ro z p o c z ą ł n a u k ę w sem in a riu m , w k tó ry m k re w n y te n b y ł p ro fe so re m i sa m ch c ia ł c z u ­w ać n a d p rz e b ie g ie m k a r ie ry ks. G. R z ew u sk ie g o . D la teg o te ż te n o s ta tn i n ie zo s ta ł w y s ła n y do A k ad e m ii D u ch o w n ej. W okresie , g d y G . R z ew u sk i k o ń cz y ł sem in a riu m , ks. R . S k o lim o w sk i zm arł. N ie m a jąc , ze w z g lę d u n a m ło d y w iek , św ię c e ń k a p ła ń s k ic h , G . R z e w u s k i z o s ta ł n a u c z y c ie le m sy n a P o p ie ló w . P rz eb y w a jąc w d o m u ty m p rz e z b lisk o 10 la t (w ty m o k res ie u z y sk a ł św ię ­c e n ia k a p ła ń sk ie ) , k o rz y s ta ł w c e lu s a m o k s z ta łc e n ia z b o g a te j b ib lio te k i .

49 Por. M. Skoczeń, Szkolnictwo płockie w latach 1793-1831, W arszawa - Płock 1994, s. 142.

50 Por. A. M assalski, Księża prefekci. Nauczyciele religii..., dz. cyt., s. 203.51 Byli to z diecezji kieleckiej ks. ks.: F. M ajewski, H. Olszewski, T. Tomaszewski

oraz z diecezji sandomierskiej ks. ks.: I. Czabanowski, F. Gierasiński, J. Grzybowski, R. Ja­strzębowski, W. M artyński, F. Sawicki, M. Słapczyński, A. Sotkiewicz i J. Szpaderski.

52 Por. RGIAP, F. 733, op. 77, d. 348, k. 1252-1254, Formularz personalny z 1851 r.53 Por. T. W róbel, Katalog rektorów ., dz. cyt., s. 459-460.

Nauczyciele religii w szkołach średnich rządowych. 393

P o d cza s o śm io m ie s ięc zn e g o w y ja z d u z a g ra n ic ę do E m s, O s te n d y i L o z a n n y w 1850 r. w c e lu r a to w a n ia z d ro w ia z w ie d z a ł w m ia s ta c h ty c h „ z a k ła d y n a u k o w e ” 54.

N iż sz y p o z io m p rzy g o to w a n ia m ery to ry czn eg o p rez en to w a li k sięża , p rz y ­sz li n a u c z y c ie le re lig ii, k tó rz y k o ń c z y li ty lk o S e m in a ria D u ch o w n e , m im o że czas trw a n ia n a u k i w te g o ty p u p la c ó w k a c h w I p o ło w ie X IX w ie k u w K ró le ­s tw ie P o lsk im w y d łu ż y ł s ię z trz e c h do cz te rech , a n a w e t n ie k ie d y p ię c iu lat. W arto n adm ien ić , że p o d staw o w y m i d yscy p lin am i w y k ład an y m i w sem inariach b y ła te o lo g ia d o g m a ty c z n a i te o lo g ia m o ra ln a 55.

T ylko d w ó ch k s ię ży n au c za ją cy ch p o te m re lig ii w in te resu jący ch nas szk o ­ła c h o p ró c z p rz y g o to w a n ia te o lo g ic z n e g o p o s ia d a ło ta k ż e o d b y te s tu d ia u n i­w e rsy te ck ie , a le co m o ż n a o d ra z u s tw ie rd z ić , ró ż n ią c e s ię d o ść z n a cz n ie od sieb ie . K s. W. B u ce lsk i p o u k o ń cz en iu szk o ły w o jew ó d zk ie j k s ię ż y b e n e d y k ty ­n ó w w P u łtu sk u w la ta c h 1 8 1 7 -1 8 1 9 , p o z o s ta w a ł w tej szk o le ja k o k o la b o ra ­tor, czy li p ró b n y nau czy c ie l. N astęp n ie po d w u le tn im p o b y c ie n a U n iw ersy tec ie W a rszaw sk im , g d z ie s tu d io w a ł n a w y d z ia le p raw a , p rz e n ió s ł s ię do Ł u k o w a i w s tą p ił do za k o n u p ija ró w , odbyw ając now icjat. W 1822 r. p o w ró c ił do sto licy i k o n ty n u o w ał stud ia n a un iw ersy tecie , ale n a w ydzia le n au k i sz tuk p ięknych , n a k tó ry m u zy sk ał m ag iste riu m w 1825 r.56 D ru g im księdzem , k tó ry odbyw ał ta k ż e stud ia un iw ersy teck ie, ale o zupełn ie innym ciężarze gatunkow ym , b y ł W. O liw iń- ski. Jak ju ż było w spom niane, pochodził on z G alicji i po ukończen iu szkoły średniej s tu d io w ał p o d k o n ie c la t d w u d z iesty ch n a w y d z ia le f ilo zo ficzn y m u n iw ersy te tu w e L w o w ie . N a le ż y je d n a k p a m ię tać , że n a ty m u n iw ersy te c ie , r e a k ty w o w a ­n y m w 1817 r., w y d z ia ł filozo ficzny , b y ł je d y n ie k u rse m w s tę p n y m d la in n y c h w y d zia łó w , a czas n a u k i w y n o s ił d w a la ta , n a to m ia s t p o d a w a n a n a n im w ie d z a n ie w ie le w y k ra c z a ła p o z a p ro g ra m sz k o ły ś red n ie j57.

N ie k o m p le tn o ść d o k u m e n tac ji po zo s ta łe j p o z a b o rczy c h w ła d z a c h o św ia ­to w y c h K ró le s tw a P o lsk ie g o z la t 1 8 3 3 -1 8 6 2 p o w o d u je , że z a c h o w a ło s ię s to su n k o w o n ie w ie le u rz ę d o w y c h op in ii, o ja k o ś c i p ra c y n a u c z y c ie li re lig ii w sz k o łac h ś red n ic h z te g o ok resu . P o n ad to w n ie w ie lk im ty lk o s to p n iu w z a ­ch o w a n y c h ra p o rta c h g e n e ra ln y c h w iz y ta to ró w i n ie w e w sz y s tk ic h te g o ty p u d o k u m e n ta c h o d n a leź ć m o ż n a in fo rm a c je d o ty c zą ce o c e n y p ra c y n au c z y c ie li religii.

W ed ług ra p o rtu w iz y ta to ra Ja n a R a d o m iń sk ieg o w 1846 r. d o b re w y n ik i n au czan ia osiągnęli: ks. H ie ro n im O lszew sk i ze S zko ły W yższej R ealnej w K ie l­

54 Por. A D w Kielcach, A kta konsystorza, X R -21, knlb.55 Por. D. Olszewski, Przemianyspołeczno-religijne., dz. cyt., s. 139-140 i 143.56 Por. R. Gerber, Studenci Uniwersytetu., dz. cyt., s. 354; RGIAP, F. 733, op. 77,

d. 214, k. 1392-1393. Formularz personalny z 1846 r.57 Por. Historia Nauki Polskiej, red. B. Suchodolski, t. 3, 1795-1862, red. J. M i­

chalski, W rocław 1977, s. 147-148.

394 Adam Massalski

ca ch i ks. J ó z e f S zp ad e rsk i ze sz k o ły p o w ia to w e j w K o ń sk ic h 58. W p ro to k o ­ła c h w iz y ta c y jn y c h z la t c z te rd z ie s ty c h m o ż n a ta k ż e n a tra fić n a n a z w isk a in ­n y c h w y ró ż n ia ją c y c h s ię n a u c z y c ie l i re l ig i i : k s . F ra n c is z k a S a w ic k ie g o z g im n a z ju m w R a d o m iu i, j u ż w y m ie n io n e g o , ks. J. S zp ad e rsk ieg o 59. W arto p o d k reś lić , że te n o s ta tn i w ro k u sz k o ln y m 1844 /1845 c h w a lo n y b y ł n ie ty lk o z a w ła śc iw e sp raw o w an ie o b o w iąz k ó w d y d ak ty cz n y ch , a le ta k ż e z a w y n ik i osiągane w k sz ta łto w an iu u sw y ch w y ch o w an k ó w „m iło śc i i w ie rn o śc i d la M o-n a r c h y ”60.

U z n a n ie m w ła d z o św ia to w y c h c ie sz y ł s ię ta k ż e ks. T eo d o r T o m aszew sk i, u c z ą c y k ró tk o w sz k o le p o w ia to w e j o 5 k la sa c h w P iń cz o w ie . D w u k ro tn ie w sk az an o , że o d z n a c z a ł s ię „ g o r liw o śc ią i z d o ln o śc ia m i” o raz że „ n a u cz a ł ze s z c z e g ó ln ą k o rz y śc ią ” . D la teg o n a w e t w 1858 r. w iz y tu ją c y sz k o łę p iń c zo w - sk ą w izy ta to r generalny , J ó z e f K o rzen io w sk i, p ro p o n o w a ł go do w y ró ż n ie n ia61.

N ie k ie d y m n ie j z d o ln i u c z n io w ie w sz k o ła c h n iż sz e g o ty p u , a do ta k ic h n ie w ą tp liw ie m o ż n a za lic zy ć sz k o ły p o w ia to w e rea ln e , sp raw ia li sp o ro k ło p o ­tó w d y d ak ty cz n y ch . P rz e k o n a ł s ię o ty m ks. F. S aw ick i, k tó ry o s ią g a ł p o z y ­ty w n e w y n ik i w n a u c z a n iu w g im n a z ju m , g d y ty m c za sem , „m im o w y s iłk ó w z j e g o s tro n y ” ró w n o le g le w sz k o le p o w ia to w e j rea ln e j w 1858 r. „u c zn io w ie n ie u m ie li o d p o w iad a ć n a z a d aw a n e p y ta n ia ”62.

O b o k k s ię ż y p re fe k tó w ch w a lo n y c h p rz e z w iz y ta to ró w m o ż n a ta k ż e n a ­tra f ić n a in fo rm ac je o n e g a ty w n y c h o ce n ac h n au c z y c ie li re lig ii. W ed łu g o p in ii w iz y ta to ra z 1852 r. z a z a n ie d b a n ia w p ra c y d y d ak ty cz n e j z g a n io n y zo s ta ł ks. M . Ł u k a s ie w ic z ze sz k o ły p o w ia to w e j rea ln e j w R ad o m iu . W p o ro z u m ie ­n iu z w ła d z a m i d u ch o w n y m i n a p o d s ta w ie tej n eg a ty w n ej o cen y (ale n ie ty lko , o cz y m p ó źn ie j) z o s ta ł w ty m sa m y m ro k u zw o ln io n y z p racy . W iad o m o z tre ­ści in n y c h dokum en tów , że w ty m w y p ad k u p rz y c z y n ą z a n ie d b ań b y ło n a d u ż y ­w an ie a lkoholu63. N ato m ias t g łów nie p rzy czy n y pozadydak tyczne b y ły po w o d em o d e jśc ia ze sz k o ły p o w ia to w e j w P iń c z o w ie w 1854 r. k s. G . R z ew u sk ie g o . W ed łu g ź ró d e ł z a c h o w a n y c h w A rc h iw u m D ie c e z ja ln y m w K ie lca ch , „b u rz y ł on spokój sw y m n iep rak ty czn y m p o stęp o w an iem i w y w o ły w ał ja w n e lub uk ry te n ie z g o d y w ło n ie g ro n a ” . R ó w n o c z e śn ie z a n ie d b a ł s ię w d o p e łn ia n iu sw y ch o b o w iąz k ó w i „n ie tra fn ie o b ch o d z ił s ię z u c z n ia m i” 64.

58 Por. RGIAP, F. 733, op. 77, d. 201, k. 27.59 Por. tamże: d. 200 i 220, passim.60 Por. tamże, d. 200, k. 26.61 Por. tamże, d. 441, k. 160 id . 253, k. 84.62 Por. tamże, d. 441, k. 137.63 Por. tamże, d. 358, k. 4 i 14; AD w Sandomierzu, A kta osobowe ks. M. Łukasie-

wicza. Został on w 1858 r., wyrokiem konsystorza generalnego w Sandomierzu, skaza­ny na pobyt w dom u dem erytów na św. K rzyżu „aż do całkowitej popraw y” .

64 Por. A D w Kielcach, A kta Konsystorza, X R -21, knlb.

Nauczyciele religii w szkołach średnich rządowych. 395

N a te m a t p rac y p ed ag o g iczn e j k s ię ży p re fe k tó w w y p o w iad a li s ię w sw y ch p am ię tn ik ac h i w sp o m n ie n ia ch ich u czn io w ie . P o w o łu jąc s ię n a n ie , n a le ż y je d - n a k w z ią ć p o d u w a g ę fak t, że są d y w n ic h z a w arte fo rm u ło w a n e b y ły zw y k le p o w ie lu la tach , g d y czas z a ta rł ju ż w ie le szczeg ó łó w . A b so lw e n t S zk o ły W y ­ższej R ealn e j w K ie lcach , Ja n Je leń sk i, ta k w sp o m in a ł n a u c z y c ie la re lig ii:

( .. .) pomnę cię gmachu szkolny (...) . Tu czci najgodniejszy sędziwy dziś już prałat- -jubilat, a w ówczas m łody jeszcze i niezm iernie pracowity prefekt ks. Franciszek Brudzyński w pajał w m łode dusze zasady naszej W iary Świętej65.

R ó w n ie p o c h le b n y sąd o ty m k ap łan ie o d n a jd u jem y w p rze k az ie A d o lfa D y g a ­siń sk ieg o , k tó ry w sw y m o p o w ia d a n iu W Kielcach n ap isa ł, że k s. R B ru d z y ń ­sk i o d d z ia ły w a ł n a u czn ió w , co p ra w d a je d n o s tro n n ie w d u c h u sz lac h e tn e g o id e a lizm u , ale d aw a ł te ż o so b is ty p rz y k ła d p o b o żn o śc i, d o b ro c i i m iło s ie rd z ia . U m ia ł te ż p o zy sk ać sob ie zau fan ie w y ch o w an k ó w , d z ie lił s ię z p o trze b u jąc y m i sw y m s k ro m n y m m ie n ie m 66. N a le ż y p rz y ty m p am ię tać , że m im o ta k p o c h le b ­n y c h o p in ii uczn ió w , ks. F. B ru d zy ń sk i n ie b y ł z b y t w y so k o n o to w a n y p rz e z zw ie rzch n ik ó w , a n a w e t w m a ju 1856 r. w iz y ta to r J. K o rz e n io w sk i s tw ie rd z ił, że p o d o p ie c z n i k s ię d z a p re fe k ta z k la sy I p rz y sw a ja li so b ie tre śc i z p o d rę c z n i­k a n a p a m ię ć 67.

M im o sporej o d p o w ied z ia ln o śc i, ja k a c iąż y ła n a n au c z y c ie la c h re lig ii, ich p en s je n ie b y ły w ysok ie . O trzy m y w ali on i zn aczn ie m n ie jsz e za ro b k i n iż p o z o ­sta li, tzw . s ta rs i n a u c z y c ie le w g im n a z jac h . W te g o ty p u sz k o ła c h n a u c z y c ie le re lig ii rzy m sk o k a to lick ie j w la tach 1 8 3 3 -1 8 4 4 o trzy m y w ali u p o sa że n ie ro czn e w w y so k o śc i 2 4 0 0 z ł (s ta rs i n a u c z y c ie le o trzy m y w a li w ó w c z a s o d 3400 do 50 0 0 z ł). P o w p ro w a d z e n iu w m ie jsc e z ło teg o - ru b li, ro cz n e p o b o ry n a u c z y ­ciela relig ii w g im nazjum w ynosiły 360 rubli (starsi nauczycie le od 510 do 750 ru ­b li). W sz k o ła c h n iż szy c h : o b w o d o w y c h f ilo lo g ic z n y c h w la t a c h 1 8 3 3 -1 8 4 0 p re fe k c i z a ra b ia li ro c z n ie 1800 zł. N a s tę p n ie w la ta c h 1 8 4 1 -1 8 6 1 p e n s ja ich w y n o s iła 2 7 0 rub li. W u tw o rz o n y c h w 1845 r. sz k o ła c h w y ż sz y c h rea ln y c h ro c z n a p e n s ja n a u c z y c ie la re lig ii b y ła ta k a sam a, ja k w g im n a z ja c h i w y n o s iła 360 ru b li. N a to m ia s t „ e ta t” sz k ó ł p o w ia to w y c h o p ię c iu k la sac h , p rz e w id y w a ł 300 ru b li d la p re fe k tó w 68. D o p ie ro o d 1 s ty c z n ia 1862 r., k ie d y w z ro s ły p en s je w sz y s tk ic h n a u c zy c ie li, z w ię k sz o n o ta k ż e za ro b k i n a u c z y c ie li re lig ii. O d tąd

65 J. Jeleński, Kartki z prowincji, „Rola” , 1903, r. 21, n r 20.66 Por. A. Dygasiński, W Kielcach. Opowiadania i uwagi z czasów szkolnych,

Warszawa 1952, s. 35.67 Por. A. M assalski, Nauczanie religii w męskich szkołach rządowych średnich

Kielc w XIX wieku. Księża prefekci, w: Księga Jubileuszu Stulecia Diecezji Kielec­kiej (1883-1983), Kielce 1986, s. 385-386.

68 Por. Walka cara tu ., dz. cyt., s. 322-331 i 397-406.

396 Adam Massalski

w sk a li rocznej w y n o siły one 4 50 rub li. S tan ta k i sp o w o d o w an y b y ł co najm n ie j p rz e z d w a p ow ody . P o p ie rw sz e n a u c z y c ie le re lig ii rea liz o w a li zn a cz n ie m nie j g o d z in le k c y jn y c h n iż inn i ic h ko ledzy . W g im n a z jac h p rze c ię tn ie ty g o d n io w o m ie li o k o ło 17 g o d z in za ję ć , p o d c z s g d y n a u c z y c ie le in n y c h p rz e d m io tó w o b ­c iążen i b y li ty g o d n io w o ok. 20 g o d z in am i lekcji. P o d o b n ie w szk o łach p o w ia to ­w y c h n a u c z y c ie le re lig ii b y li o b o w ią z a n i o d b y ć ty g o d n io w o 11 g o d z in lek c ji, a in n i cz ło n k o w ie g ro n a p ed a g o g ic z n e g o o k o ło 20 g o d z in . P o d ru g ie , w ład z e o św ia to w e b ra ły ta k ż e p o d u w a g ę fak t, ż e n a jcz ęśc ie j k s ię ż a p re fe k c i p o b ie ra li d o d a tk o w e w y n a g ro d z e n ie z a sp e łn ia n ie fu n k c ji w ad m in is tra c ji k o śc ie ln e j (p ro b o sz c z ó w i w ik a ry c h )69. Z p e n s ji n a u c zy c ie lsk ie j p o trą c a n a b y ła sk ła d k a em ery ta lna , k tó ra s tan o w iła 6% pensji, czy li w g im n a z ju m 21 ,6 rub li, a w sz k o ­ła c h n iż sz y c h 16,2 ru b li ro cz n ie . D z ię k i te j sk ła d ce n a u c z y c ie l p o 20 la tac h p ra c y u z y sk iw a ł e m e ry tu rę w w y so k o śc i 1/4 p o b o ró w , p o 25 la ta c h 1/2, po 30 la ta c h 3 /4 , aż w re sz c ie p o p rz e p ra c o w a n iu 35 la t o trzy m y w a ł e m ery tu rę ró w n ą p en sji. N ie k tó rz y n a u c z y c ie le re lig ii, zw ła sz c z a w w ię k sz y c h m ia s ta ch , g d z ie fu n k c jo n o w a ły tzw . k la sy ró w n o leg łe , o trzy m y w a li d o d a tek w w y so k o ­śc i 90 ru b li70.

S to su n k o w o w y so k i p o z io m w y k sz ta łc e n ia , a ta k że w p e w n y m s to p n iu p o c h o d z e n ie sp o łe cz n e , p re d y s ty n o w a ło n a u c z y c ie li re lig ii do za jm o w a n ia w sw ej dalsze j k a rie rz e życ iow ej ek sp o n o w a n y ch s ta n o w isk k o śc ie ln y ch . G o d ­n o ść k a n o n ik a (g re m ia ln eg o lub h o n o ro w e g o ) u z y sk a ło w su m ie 13 k s ię ży 71, czy li ró w n o p o ło w a sp o śró d w sz y s tk ic h o m aw ian y ch . S p o śró d n ic h 5 o s ią g n ę ­ło g o d n o ść p ra ła ta . B y li to ks. k s .: F. B ru d zy ń sk i, P. C h o ro sz y ń sk i, R . Ja strzę - b io w sk i, M . S ła p c z y ń sk i i A . S o tk ie w ic z . T y tu ł s z a m b e la n a p a p ie sk ie g o , p ro tno ta riu sza aposto lsk iego (infułata) u zy sk ał ks. F. B rudzyńsk i, k tó ry p o śm ier­c i ks. b isk u p a T o m asza K u liń sk ieg o zo s ta ł n a o k res d w ó ch la t a d m in is tra to re m d ie ce z ji k ie lec k ie j, o d 1907 r., aż do m o m e n tu sw ej śm ie rc i 14 c z e rw c a 1909 r.72 Je szc ze w y ż sz e s ta n o w isk a w h ie ra rc h ii k o śc ie ln e j o s ią g n ą ł k s. A . S o tk ie ­w icz , k tó ry p o śm ierc i ks. b p a Z w o liń sk ieg o o d p aź d z ie rn ik a 1877 r. do 15 m a r­c a 1883 r. za rząd za ł w za stęp stw ie a rc h id iec ez ją w arszaw sk ą , a n as tęp n ie zos ta ł p o w o ła n y n a b isk u p a o rd y n a riu sz a d iecez ji sa n d o m ie rsk ie j73.

D la w ie lu n au czy c ie li re lig ii p ó ź n ie jsza k a rie ra za k o ń cz y ła s ię n a p o z io m ie p a ra fii b ą d ź d ek an a tu . S zcz eg ó ło w e d an e n a te n te m a t z a w ie ra tab . 2.

69 Por. D. Olszewski, Przemiany społeczno-religijne..., dz. cyt., s. 29-34.70 Por. A . M assalski, Księża prefekci..., dz. cyt., s. 207-208.71 Byli to ks. ks.: F. Brudzyński, P. Choroszyński, F. Drewniakowski, R. Jastrzę­

bowski, K. Kotkowski, F. M ajewski, H. Olszewski, G. Rzewuski, F. Sawicki, M. Słap­czyński, A. Sotkiewicz, J. Szpaderski, S. Wydrychiewicz.

72 Por. „PK” , 1909, n r 25, s. 399-400; D. O lszewski, Wprowadzenie historyczne, w: Katalog duchowieństwa i parafii diecezji kieleckiej, Kielce 1999, s. 24.

73 Por. R. Żmuda, Antoni Sotkiewicz ( 1 8 2 6 - 1 9 0 1 dz. cyt., s. 158.

Nauczyciele religii w szkołach średnich rządowych. 397

Tab. 2. Nauczyciele religii szkól średnich diecezji kieleckiej i sandomierskiej, którzy po odejściu ze szkoly sprawowali funkcje proboszczów i dziekanów

Lp. Nazwisko i imię Nazwa parafii Nazwa dekanatu

1 Brudzyński Franciszek Daleszyce -

2 Bucelski W ojciech Korytnica*** -3 Choroszyński Piotr W iązownica, Połaniec, Radoszyce staszowski

4 Drewniakowski Filip Przybysławice, Klimontów zawichojski

5 Gierasiński Franciszek Grzymałków* -

6 Grzybowski Jan Słupia Nowa**, Piekoszów** -

7 Jastrzębowski Roman Obrazów, Łagów -

8 Kawecki Walenty Chmielnik -

9 Kotkowski Kacper Ćmielów kunowski

9 Oliwiński Wincenty Imbramowice**, Nakło

10 Olszewski Hieronim Beszowa -

11 Rejnowicz Jan Beszowa -

12 Rzewuski Gracjan T • *** TS • ■ ***Liw***, Raciąż*** -

13 Sawicki Franciszek Skarżysko, Regów -14 Słapczyński M ichał Stromiec sandomierski

15 Smołuchowski M ateusz Proszowice proszowicki

16 Sotkiewicz Antoni Zbylutka, Słupia N ow a -

17 Szpaderski Józef Bedlno, Osiek, Przedbórz -

18 Tomaszewski Teodor Książnice Wielkie, M ałogoszcz -

19 Wydrychiewicz Stanisław Sienno iłżecki

Uwaga:* - komendarz** - administrator parafii*** - parafie poza diecezją kielecką i sandomierską

D ra m a ty cz n e b y ły lo sy k ilk u n au c zy c ie li re lig ii, k tó rz y s w ą p o s ta w ą w ie r ­n ą z a sa d o m m iło śc i O jcz y zn y i K o śc io ła p o p a d li w k o n flik t z w ła d z a m i ro sy j­sk im i. D o g ro n a te g o ro d z a ju k a p ła n ó w n a le ż a ł k s . J. G rz y b o w sk i, k tó ry w o k res ie m a n ife s ta c ji re lig ijn o -p a tr io ty c zn y c h , p o p rz e d z a ją c y c h w y b u c h p o ­w sta n ia s tyczn iow ego , u rzą d za ł w sw y m m ie sz k an iu w R a d o m iu zeb ran ia osób n ie p ra w o m y śln y c h . O d w ied z a ł go częs to n a c z e ln ik p o w s ta ń c z y m ia s ta R a d o ­m ia , n a u c z y c ie l g im n a z ju m , W ło d z im ie rz A lek san d ro w icz . T akże n a le k c ja ch re lig ii p ro w a d z o n y c h w p ry w a tn e j p e n s ji ks. J. G rz y b o w sk i w y p o w ia d a ł się

398 Adam Massalski

n e g a ty w n ie o M o sk a lac h . D la teg o w 1865 r. z o s ta ł z w o ln io n y z fu n k c ji p re ­fek ta g im n a z ju m rad o m sk ieg o , a n as tęp n ie w ład z e ro sy jsk ie n ie w y ra ż a ły z g o ­d y n a o b ję c ie p rz e z n ie g o fu n k c ji p ro b o sz c z a , m im o , że u k o ń c z y ł A k a d e m ię D u c h o w n ą i b y ł ak ty w n y sp o łe cz n ie , u d z ie la ją c s ię w T o w arzy stw ie D o b ro ­czy n n o śc i. D la teg o do k o ń c a ż y c ia b y ł b ą d ź w ik a ry m , b ą d ź a d m in is tra to re m p ara fii, o sta tn io w P iek o sz o w ie , g d z ie ro z p o c z ą ł d z ie ło b u d o w y n o w eg o k o ­śc io ła , ale zm arł p rz e d je g o k o n se k ra c ją 74. R ó w n ie ż w k o n flik t z w ład z am i c a r­sk im i p o p a d ł k s . K . W a rz y c k i, k tó ry p o k ró tk im o k re s ie p ra c y w sz k o le p o w ia to w e j o 5 k la sa c h w P iń c z o w ie ju ż p o u p a d k u p o w s ta n ia s ty c zn io w e g o , n a w ra c a ł z p ra w o s ła w ia n a k a to lic y z m F ila re ta Ł u k ja n o w a , z a co sąd sk aza ł go n a za m ie sz k a n ie w g u b e rn i to m sk ie j lub to b o lsk ie j. K s. K . W arzy ck i, n ie cz ek a ją c n a w y k o n a n ie w y ro k u , z b ie g ł z a g ra n ic ę 75. R e p re s je ze s tro n y w ła d z ca rsk ich d o tk n ę ły ta k że ks. ks.: F. G ierasiń sk ieg o , P. C h ro szy ń sk ieg o i F. D rew - n ia k o w sk ieg o . P ie rw szy z n ich , o sk a rż o n y o b ra k p o sz an o w an ia d la re lig ii p ra ­w osław nej , zos ta ł u su n ię ty ze s tan o w isk a n au c zy c ie la i n ie m ó g ł do k o ń c a ży c ia aw an so w ać n a p ro b o szc za76, dw aj p o zo s ta li z a ak tyw ność p a trio ty cz n ą w czasie m a n ife s ta c ji p rz e d p o w s ta n io w y c h i p o d c z a s p o w s ta n ia s ty c zn io w e g o zo s ta li u k a ra n i g rz y w n a m i p ie n ię ż n y m i77. In n eg o ro d z a ju k o m p lik a c je ży c io w e b y ły u d z ia łe m k s. M . Ł u k as iew ic za . Je sz c z e p rz e d o b ję c ie m o b o w iąz k ó w n a u c z y ­c ie lsk ich w sz k o le p o w ia to w e j rea ln e j w R a d o m iu , p e łn ią c fu n k c ję w ik a re g o w p a ra fii k a ted ra ln e j w S an d o m ie rzu , m ia ł p ro b le m y z n a d u ż y w a n ie m a lk o h o ­lu, b o w ie m u je d n e j ze sk le p ik a re k w ty m m ie śc ie za d łu ż y ł s ię aż n a 21 rub li. O d sze d ł ze sz k o ły p o d p re te k s te m cho roby , p o te m w c ią g u k o le jn y c h sz eśc iu la t (1 8 5 2 -1 8 5 8 ) b y ł w ik a ry m w trz e c h p a ra fia c h i o d b y w ał d w u k ro tn ie k ilk u ­m ie s ię c z n e re k o le k c je w je d n y m z k la sz to ró w i w S em in a riu m D u ch o w n y m w S an d o m ie rzu . O sta tec zn ie k o n sy s to rz g e n e ra ln y m a c ie rz y s te j d ie ce z ji sk a ­za ł go n a b e z te rm in o w y p o b y t w D o m u K s ię ż y D e m e ry tó w n a Św. K rz y ż u 78 i „ su sp en sę , aż do ca łk o w ite j p o p ra w y ”79.

R e asu m u jąc m o ż n a s tw ie rd z ić , że n a o m a w ian y m te re n ie p o m ię d z y W is łą i P ilic ą fu n k c jo n o w a ły d w ie d ie ce z je i d w a se m in a ria d u ch o w n e , s tą d z a p e w ­ne co n a jm n ie j w K ie lca ch i S an d o m ie rzu n au c zy c ie le re lig ii rep rez en to w ali n a

74 Por. „PK”, 1880, n r3 8 , s. 616; P. Kubicki, Bojownicy kapłani za sprawę Kościo­ła i Ojczyzny w latach 1865-1915, cz. 1, t. 3, Sandomierz 1933, s. 108-109; A. M assal­ski, Szkoły średnie rządow e., dz. cyt., s. 113-114.

75 Por. P. Kubicki, Bojownicy kap łan i., dz. cyt., cz. 1, t. 3, s. 290.76 Por. A D Sandomierz, A kta osobowe ks. F. Gierasińskiego.77 Por. P. Kubicki, Bojownicy k a p ł a n i dz. cyt., cz. 1, t. 3, s. 84-85 i 95.78 A. M assalski, Miejsce pokuty i upodlenia. Instytut księży demerytów (1853­

1863) i więzienie carskie na Swiętym Krzyżu, w: Klasztor na Swiętym Krzyżu wpol- skiej kulturze narodowej, pod red. D. Olszewskiego i R. Gryza, Kielce 2000, s. 171-192.

79 AD Sandomierz, A kta osobowe ks. M. Łukasiewicza, knlb.

Nauczyciele religii w szkołach średnich rządowych. 399

og ó ł w y ż sz y p o z io m p o d w z g lę d e m w y k sz ta łc e n ia n iż w in n y c h sz k o łac h teg o ty p u w K ró le s tw ie P o lsk im . W ięk szo ść z n ic h d z ięk i p o siad an e j w ie d z y i z a a n ­g a ż o w a n iu o s ią g a ła p o o d e jśc iu z p ra c y w sz k o ln ic tw ie w y ż sz e fu n k c je k o ­ścielne n iż ogó ł duchow ieństw a. M o ż n a także w odn iesien iu do w ielu , podkreślić ich w y so k i p o z io m p o s ta w y e ty czn o -m o ra ln e j, a p o p rze z to p o zy ty w n y w pływ , ja k i m u s ie li w y w ie ra ć n a w y ch o w an k ó w .

Summary

T e a c h e r s o f R e l i g i o n i n t h e St a t e S e c o n d a r y Sc h o o l s i n t h e D i o c e s e o f C r a c o w -Ki e l c e a n d i n t h e D i o c e s e

o f Sa n d o m i e r z i n t h e In t e r -i n s u r r e c t i o n a l P e r i o d (1833-1862)

From 1831 to 1863 lands between W isła (Vistula) and Pilica were divided between dioceses o f Sandomierz and Kielce. Their com bined territory corresponded roughly to the boundaries o f the old administrative districts o f Kraków and Sandomierz (after 1844 - called the gubernia o f Radom). During that period several secondary level schools o f various types operated in the region for varying periods o f time. Such schools existed in Kielce, Radom, Końskie, Pinczów, Sandomierz and W ąchock.

Twenty eight instructors in Rom an-Catholic religion w orked in those schools during that time. They w ere priests o f both dioceses. As higher qualifications were dem anded from teachers in high schools, m any o f the priests had full university edu­cation obtained at the Theological A cadem y o f Warsaw. A fter their tenure in schools several w ere prom oted to higher dignities in the Church. Rev. A ntoni Sotkiewicz, was nam ed bishop ordinary o f the diocese o f Sandomierz. O thers becam e honorary prela­tes o f the Holy See; still others - canons o f various chapters. One, Rev. Kacper K ot­kowski, was especially distinguished by his patriotic spirit.

Prof. dr hab. Adam MASSALSKI - ur. w 1942 r. w Kielcach. Studia na Uniwersy­tecie Jagiellońskim, w 1972 roku obronił pracę doktorską, w 1984 roku uzyskał habilita­cję, tytuł profesorski otrzym ał w 2001 r. Obecnie profesor zw yczajny w Instytucie H istorii A kadem ii Świętokrzyskiej, rektor A kadem ii Świętokrzyskiej im. Jana K ocha­nowskiego w Kielcach.