P R O F . J A N M U S Z Y Ń S K IDZIEKAN WYDZIAŁU FARMACEUTYCZNEGO UNIWERSYTETU W ŁODZI

ZIOŁOLECZNICTWOI L E K I R O Ś L I N N E

(FYTOTERAPIA)

WYDANIE CZWARTE PRZEJRZANEI U Z U P E Ł N I O N E

M A R I A N G I N T E RW Y D A W N I C T W O P R A W N I C Z E I N A U K O W E

W A R S Z A W A , U L I C A M A Z O W I E C K A N R 4

d K Ł A D K Ę P R O J E K T O W A Ł W A C Ł A W L 1 P I Ń S K I

Nakład 10.500. — Objętość 17Vi ark. — Papier druk.-sat. V kl. 70 g61X86 cm. — Druk ukończono w lutym 1951 roku. — E-2-13506

Nr zamówienia 180 z dnia 8. II. 1951.

Drukarnia: Spółdz. Wydawnicza „Prasa Demokratyczna — Nowa Epoka"w Warszawie — Oddział w Bydgoszczy, ul. Czerwonej Armii 18

PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

Szybkie wyczerpanie pierwszego wydania tej książki dowo-dzi, że była ona potrzebna. Leki roślinne odzyskują dziś prawoobywatelstwa w medycynie naukowej. Okres zaniedbania lekówroślinnych na początku XX wieku spowodowany był oszała-miającymi wprost postępami w dziedzinie syntezy środkóworganicznych. Postępy chemii syntetycznej wzbudzały nadzieję,że chemia organiczna będzie nas nie tylko leczyć ale i karmić,uniezależniając całkowicie od twórczych sił przyrody. Przepro-wadzane jednak liczne doświadczenia ze sztucznymi dietamiprzekonały nas wkrótce, że chleba lub ziemniaków nie możnazastąpić najstaranniej nawet dobraną mieszaniną węglowoda-nów tłuszczu, białka i soli, albowiem pokarmy nasze zawierająjeszcze jakieś tajemnicze substancje, nazwane uzupełniającymisubstancjami odżywczymi, które są wytwarzane w roślinach.Wynikiem tych szczegółowych badań nad pożywieniem jest fakt,że nie tylko odżywiamy się po staremu, ale usiłujemy powrócićdo bardziej pierwotnych form pożywienia roślinnego, mianowi-cie polewek i papek roślinnych, surówek, jarzyn i owoców.

W dziedzinie odżywiania przeto uznajemy całkowicie zespo-loioe działanie składników organicznych, a w lecznictwie zaczy-namy sobie dopiero uświadamiać, że działanie surowca leczni-czego nie zależy wyłącznie od obecności jakiegoś glikozydu lubalkaloidu lecz od całego zespołu różnych składników. Dlate-go powracamy d o ziół i przetworów galeno-wych z roślin leczniczych. Zagadnienie ziołolecz-nictwa posiada olbrzymie znaczenie dla Polski, która jako krajrolniczy będzie mogła uprawiać zioła i wytwarzać u siebie te

5

leki. Nie należy jednak sądzić, że propaganda zielarstwa i zio-łolecznictwa jest wyrazem zacofania i nawrotem do prymitywu.Przeciwnie jest ona raczej wyrazem postępu w lecznictwie.Niniejsza książka jest przeznaczona jako źródłowy podręcznik(p. wykaz literatury o ziołach) dla lekarzy, farmaceutów i osóbinteresujących się zagadnieniami ziołolecznictwa. Pierwsze wy-danie wskutek pewnych trudności wydawniczych nie posiadałospisu rzeczy i miało kilka opuszczeń. W wydaniu obecnym brakite zostały usunięte.

Za wszelkie uwagi i rzeczową krytykę będę Czytelnikomszczerze zobowiązany.

AUTOR

PRZEDMOWA DO TRZECIEGO WYDANIA

W obecnym trzecim wydaniu zostały poprawione błędy dru-karskie i opuszczenia, które się częstokroć zakradają jeszczew drukarni przy robieniu „ostatecznej" korekty i łamaniu szpalt.

Uzupełnieniem jest dodatek str. 243 o nowo wprowadzonymdo lecznictwa glikozydzie Rutynie.

AUTOR

PRZEDMOWA DO CZWARTEGO WYDANIA

W wydaniu obecnym uzupełniona została najważniejszawspółczesna literatura o roślinach leczniczych w Związku Ra-dzieckim, który bardzo wiele uwagi poświęca fytoterapii orazkrajowym roślinom leczniczym.

AUTOR

6

W S T Ę PDwie ostatnie wielkie wojny, które nie tylko zmieniły gra-nice polityczne Europy, ale dokonały wielkiego przewrotuw dziedzinie intelektualnej, nie pozostały również bez wpływuna lecznictwo. Po tamtej już wojnie rozpoczął się w lecznictwiedość energiczny nawrót do dawnych leków roślinnych, do ziółi przetworów galenowych, którymi prawie wyłącznie posługi-wała się medycyna aż do połowy XIX wieku. Dopiero od50 — 60 lat zaczęto te środki zarzucać. Z programu nauk lekar-skich na uniwersytetach skreślano stopniowo botanikę, farmacjęi farmakognozję, z podręczników farmakologii usuwano — jakozbyteczne — opisy leków roślinnych. Ostatnia wojna dokonałastrasznych zniszczeń w dziedzinie przemysłu chemiczno-farma-ceutycznego. W krajach okupowanych faszyści ze względówkonkurencyjnych świadomie niszczyli ten przemysł. I dlategow tych krajach odczuwa się jeszcze brak niektórych leków;z tych względów zwrócono w nich baczniejszą niż dotąd uwagęna leki roślinne. Niestety nowocześni lekarze środków tych nieznają zupełnie i — co gorsze — nie mają źródeł, z których bymogli zaczerpnąć potrzebnych wiadomości.

Jesteśmy świadkami paradoksalnego zjawiska — leczeniechorób i racjonalne zapisywanie leków — ten bezsorzeczny orazwyłączny przywilej lekarzy zaczyna dziś w krajach kapitali-stycznych przechodzić w ręce fabrykantów specyfików orazwszelkiego autoramentu znachorów. Fabrykanci specyfikówwytwarzają zwykle galenowe przetwory, jak syropy, nalewki,tabletki lub wyciągi ze znanych od dawna leków roślinnych(np. czosnku, rosiczki, passiflory, itp.), chrzczą je fantastyczny-mi nazwami i reklamują śmiało jako rewelację w dziedzinielecznictwa. Jeśli jednak lekarz zechce dowiedzieć się bliższychszczegółów o tych roślinach, to we współczesnych podręcznikachfarmakologii oraz terapii nie znajdzie potrzebnych wiadomości.

7

Po wojnie 1914 —18 r. w państwach zachodniej Europypowstała specjalna gałąź nauk przyrodniczo-lekarskich, zajmu-jąca się poznawaniem i badaniem leków roślinnych. Nadano te-mu kierunkowi nazwę Fytoterapii. W języku niemieckim i fran-cuskim istnieje dość obszerna literatura z tego zakresu. Bardzowiele uwagi poświęca zagadnieniom fytoterapii Związek Ra-dziecki. Już w 1931 roku powstał w Moskwie Wszechzwiązko-wy Instytut Naukowy Roślin Leczniczych, tzw. WIŁAR, któryprowadzi uprawę, zbiór, kontrolowanie i normalizację surow-ców leczniczych. Obecnie wprowadzono do lecznictwa w ZSRRszereg roślin leczniczych dotychczas prawie nieznanych w me-dycynie (p. S. Ziemlinskij — Lekarstwiennyje rastieniaSSSR — 1949). W języku polskim z tej dziedziny, pozaksiążką Dra Jerzego Lypy — Phytotherapia (Warszawa, 1933)i kilku popularnymi monografiami Dra E. Wasiutyńskiego pt.„Leczenie ziołami w opracowaniu dla wszystkich" mamy tylkonieliczne popularne wydawnictwa przeznaczone wyłącznie dlalaików.

Nie posiadamy dotychczas pracy obejmującej wykazy roz-powszechnionych dziś na rynku lekarskim surowców roślin-nych, opisu ich składników oraz ich stosowania. Praca niniej-sza, mająca wypełnić tę lukę, jest przeznaczona przeważnie dlalekarzy. Zawiera ona, mogące zainteresować lekarza-praktyka,cpisy około 200 surowców roślinnych, najczęściej używanez nich przetwory oraz wzory recept.

Byłbym szczęśliwy, gdyby ta skromna praca, mająca cha-rakter konspektu farmakognostycznego, mogła przynieść ko-rzyść polskim lekarzom i przyczynić się do poznania naszychleków roślinnych.

Nazwa ,,fytoterapia" pochodzi od greckich wyrazów „fyton"— roślina i „therapeuo" — leczę, czyli etymologicznie oznaczaleczenie przy pomocy roślin. Nazwa ta rozpowszechniła się powojnie światowej początkowo we Francji, a stamtąd i w innychkrajach. Zaczęto jej używać w celu odróżnienia tego sposobu

8

leczenia od chemoterapii, czyli leczenia ściśle określonymizwiązkami chemicznymi. Rozpowszechniająca się dziś w Polscenazwa „ziołolecznictwo" nie wyraża dokładnie i ściśle pojęćobjętych nazwą fytoterapii. Ziołolecznictwo bowiem jest metodąleczenia pewnych cierpień przy pomocy tzw. ziół leczniczychoraz mieszanek ziołowych i stanowi tylko jeden z działów fyto-terapii. Fytoterapia jest kierunkiem naukowym, który, posłu-gując się nowoczesnymi metodami badań chemicznych, fizycz-nych i biologicznych, stwarza potrzebę najdokładniejszego po-znania używanych niegdyś w medycynie i praktyce ludowejleków roślinnych i na podstawie stwierdzonych doświadczalniefaktów dąży do wprowadzenia ich znów do arsenału środkówleczniczych. Fakty te należy jednak dziś na nowo badać, uza-sadniać i przypominać, a pochodzi to stąd, że naukowa medy-cyna w ostatnim półwieczu prawie całkowicie zarzuciła i za-niedbała leki roślinne, poświęciwszy się niemal wyłącznie ba-daniu syntetyków i ściśle określonych związków chemicznych.Zaniedbywanie leków roślinnych i zastępowanie ich ściśleokreślonymi chemikaliami zaczęło się w drugiej połowie ubie-głego stulecia, gdy poczęły wchodzić w modę tzw. syntetykilecznicze, kiedy to rokrocznie syntezowano coraz to nowezwiązki — np. w roku 1874 dokonano syntezy kwasu salicylo-wego, 1884 — antipyryny, 1886 — salolu, 1887 — fenacetynyi ortoformu, 1898 — anestezyny itd.

Były dość cenne środki o wybitnym i swoistym działaniu fizjo-logicznym. Środki takie o ściśle określonym składzie i własnoś-ciach fizjologicznych były bardzo życzliwie przyjęte przez światlekarski, co zachęcało przemysł chemiczny do intensywnej pracyw kierunku wypuszczania coraz to nowych specyfików.

Synteza środka wartościowego nie jest jednak łatwa i dla-tego też pojawiły się naśladownictwa o wątpliwej wartości.W ten sposób już około roku 1897 niemiecki przemysł che-miczny wyrzucał rocznie na rynek lekarski około 700 nowychspecyfików chemicznych. Zaczęło się nieznane w dziejach lecz-

9

nictwa zasypywanie lekarzy, szpitali oraz klinik bezpłatnymipróbkami nowych leków oraz specjalnymi pismami i broszu-rami, reklamującymi nowe specyfiki. Dzięki tej uporczyweji umiejętnej reklamie potrafiono tak zaabsorbować uwagę świa-ta lekarskiego chemikaliami, że nie miał on czasu na badanieleków roślinnych. Oto co w tej sprawie mówi w swym odczycieo fytoterapii jeden z najwybitniejszych farmakognostów współ-czesnych Ryszard Wasicky: „Historia wskazuje, że aż do po-wstania w połowie XIX w. przemysłu chemicznego i rozpo-wszechnienia się w lecznictwie środków chemiczno-syntetycz-nych, większość stosowanych wówczas leków pochodziła zeświata roślinnego. Przyczyną zaniedbania leków roślinnychbyła nie tylko konkurencja preparatów chemicznych, lecz rów-nież znaczne rozbudowanie i pogłębienie medycyny doświad-czalnej, dzięki czemu proste i ściśle określone związki che-miczne budziły szczególne zainteresowanie lekarzy, albowiemłatwiej było zrozumieć i wytłumaczyć mechanizm ich działanianiż bardziej skomplikowanych surowców roślinnych lub prze-tworów galenowych. Dzięki temu liczba używanych leków ro-ślinnych uległa znacznemu zmniejszeniu. Z leków roślinnychpozostawiono jedynie surowce o wybitnym i rzucającym sięw oczy działaniu, jak makowiec lub naparstnica, gdy masę in-nych roślin zarzucono zupełnie, pomimo empirycznego uzasad-nienia w ciągu stuleci ich wartości terapeutycznej".

Do niesłusznego dyskwalifikowania leków roślinnych przy-czyniła się również w znacznym stopniu niedokładność i po-wierzchowność dawnych metod badania. Oto parę przykładów:Czosnek jest przyprawą używaną od tysiącleci przez człowiekado trudnostrawnych pokarmów białkowych. Rola tej przypra-wy była niezrozumiała dopóty, dopóki nie przekonano się, żeciśnienie krwi odgrywa dużą rolę w patologii ludzkiej i żeczosnek posiada wyraźne właściwości hypotoniczne. O wielejaskrawiej występuje podobna historia dotycząca tranu ry-biego. Dopópi nie poznano witamin i nie opracowano dokład-

10

nych metod ich wykrywania, tran był uważany jedynie za wy-sokokaloryczną pożywkę, zawierającą ślady jodu. Próbowanogo zatem zastąpić oczyszczonymi tłuszczami lub jodowanymisyropami. Dopiero od kilkunastu lat nauczyliśmy się cenić tranjako bogate źródło witamin A i D.

Odkrycie witamin i stwierdzenie, że powstają one przedewszystkim w organizmach roślinnych jest najważniejszym po-wodem obecnego nawrotu do dawnych leków roślinnych i za-interesowania sią medycyny światem roślinnym.

Prace Kazimierza Funka, MendeFa, Osborn'a, Hopkins'a,Biirgi'ego i plejady innych badaczy stwierdziły niezbicie, żeorganizmowi ludzkiemu i zwierzęcemu oprócz węglowodanów,białka, tłuszczów, związków potasu, wapnia, magnezu i witaminpotrzebne są do prawidłowego funkcjonowania pewne amino-kwasy, sole mineralne, chlorofil, karoteny oraz inne bliżej nie-znane jeszcze związki, nazywane ogólnikowo „uzupełniającymisubstancjami odżywczymi" (fr. facteurs accessoires de 1'alimen-tation, — niem. akcessorische Nahrstoffe).

Dziś nie potrafimy jeszcze dać dokładnej odpowiedzi na py-tanie, jaką rolę w naszych pokarmach i przyprawach odgry-wają kwasy organiczne lub ich estry, olejki eteryczne, garbniki,antocjany, flawony, pektyny, śluzy itp związki, które są zwy-kłymi składnikami naszych jarzyn, warzyw, owoców i przy-praw. Należy tu podkreślić, że przeważna część naszych przy-praw kuchennych (np. cynamon, gwoździki, pieprz, imbier,anyż, koper, kminek, pietruszka, majeran itp.) figurują równieżw aptekach jako leki. Wszystkie te przyprawy używane sąprzez ludzkość już od tysiącleci. Większość ich pochodzi z In-dii, Indochin lub znad brzegów Morza Śródziemnego. Nie-gdyś niektóre z nich były opłacane w Europie na wagę srebra.Na przykład, jak świadczą „rachunki dworu króla WładysławaJagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388 do 1420", płaconow owym czasie w Krakowie za funt cynamonu 12 —18 szkoj-ców, gwoździków 20 — 24 szk., imbieru 15 — 24 szk., szafranu

11

36 — 48 szkojców. W tym samym czasie tuczny wół kosztował17 — 24 szk., krowa 13 —15 szk., tęgi wieprz 7 — 9 szk., a barantylko 3 szkojce. Trudno przypuścić, że tylko nieuzasadnionykaprys każe ludziom od tysiącleci lubować się w tych przypra-wach i moda jedynie kazała naszym przodkom wydawaćogromne sumy na te przyprawy. Stąd nasuwa się nieodpartywniosek, że jarzyny, przyprawy i używki roślinne muszą zawie-rać jakieś niezbędne dla naszego ustroju związki. Znacznaczęść ziół leczniczych, używanych dziś w medycynie i praktyceludowej należy do dawnych tzw. dzikich jarzyn i przyprawnaszych przodków. Niektóre rośliny uważane są w pewnychkrajach za zioła lecznicze, a w innych — za używki codzienne;np. rumianek, miętę, melissę i kwiat lipowy kupuje się w Polscew aptekach jako lek, a we Francji lub Italii pije się naparytych ziół jako codzienną herbatę. Wartość użytkową, otaczają-cych nas roślin wykryły już ludy pierwotne. Adam Mauriziow swej pracy pt. „Co zawdzięczamy w nauce ludom pierwot-nym" mówi o tym w sposób następujący: „znajomość roślinużytkowych wraz z rolnictwem i początkami rzemiosł odziedzi-czyliśmy całkowicie po odległych naszych przodkach. Wszyst-kie zboża i inne rośliny jadalne, włókna przędzalne, wszystkieużywki i lecznicze środki roślinne, wreszcie inne artykuły co-dziennego użytku zawdzięczamy żmudnej pracy ludów pier-wotnych. Cała współczesna „naukowość" i pogoń za wielkimizyskami nic nie pomogły. Europejczycy w krajach zwrotniko-wych nie odkryli również żadnej rośliny pożytecznej. Przeciw-nie potrzebowali niekiedy długich lat, aby, po zaznajomieniusię z używaniem ich przez ludy pierwotne, ocenić ich wielkiezalety".

Przyczyny sceptycznego odnoszenia się lekarzy do surow-ców roślinnych i chętnego posługiwania się związkami chemicz-nymi były następujące:

1) nieposiadanie dokładnych wiadomości, dotyczących skła-du chemicznego wielu roślin leczniczych;

12

2) równoczesne występowanie w roślinach ciał o różnychwłasnościach fizjologicznych, dzięki czemu rośliny stanowią nieindywidua, lecz pewne kompleksy chemiczne i fizjologiczne;

3) nierównomierność działania nawet tego samego gatunkusurowca i uzależnienie tego działania od gleby i klimatu, w ja-kich wzrastała roślina macierzysta, oraz od sposobu zbioru, su-szenia i przechowywania surowca.

Zarzuty te nie posiadają już dziś takiego znaczenia jakprzed 30 — 40 laty, gdyż:

1) prowadzone na całym świecie szczegółowe badania po-zwalają nam coraz lepiej poznawać składniki i działanie róż-nych roślin leczniczych, dzięki czemu z roku na rok zmniejszasię ilość surowców o „niewiadomym składzie";

2) współczesne udoskonalone metody badań biologicznychpozwalają nam zupełnie ściśle ustalić tzw. miano fizjologicznesurowców leczniczych bez uciekania sie do ich szczegółowejanalizy chemicznej;

3) dla wielu surowców roślinnych nowoczesne farmakopejewprowadziły dość szczegółowe normy, regulujące ściśle rodzaji czystość surowca, sposób jego zbioru i przechowywania orazwymaganą zawartość właściwych mu składników. Zwłaszczasurowce o silnym działaniu fizjologicznym (alkaloidowe, glyko-zydowe itp.) podlegają szczegółowej kontroli władz sanitar-nych i posiadają miana międzynarodowe, przyjęte przez farma-kopeje prawie wszystkich państw cywilizowanych.

Fakt, że niektóre rośliny, posiadające w stanie świeżym wy-raźne i wybitne działanie fizjologiczne, tracą go w znacznymstopniu przy powolnym suszeniu na powietrzu świeżo zebranychroślin, został zbadany i wyjaśniony przez francuskich uczonychBourąuelot, Perrot i Goris. Stwierdzono, że zaczyny (fermenty)znajdujące się zawsze w obumierających, wskutek suszenia, ko-mórkach roślinnych powodują rozpad znajdujących się tamfizjologicznie czynnych glykozydów lub innych związków estro-

13

wych. Jeśli jednak w świeżo zebranej roślinie zniszczyć od razute fermenty przez szybkie wysuszenie surowca w parze wrzą-cego alkoholu, to taki surowiec zachowa całkowicie działanieświeżej rośliny. Zabieg ten nazywamy s t a b i l i z a c j ą , czyliutrwaleniem surowców i przetwory ze stabilizowanych surow-ców leczniczych są już dziś rozpowszechnione na rynku apte-karskim.

Motywy, którymi zwolennicy fytoterapii uzasadniają war-tość i racjonalność leków roślinnych są następujące:

1) rośliny zawierają składniki o niezmiernie ważnych dlaustroju ludzkiego własnościach biologicznych, jak witaminy,witasteryny oraz inne uzupełniające substancje odżywcze. Więk-szości tych związków nie potrafimy otrzymywać sztucznie, ro-śliny zaś są jedynym źródłem, z którego możemy je czerpać;

2) rośliny dzięki znacznej zawartości związków mineralnych,mianowicie potasu, wapnia, magnezu, fosforu, siarki i krze-mionki odgrywają niezastąpioną rolę w procesach reminerali-zacji naszego ustroju;

3) bardziej złożone związki organiczne wytwarzane w ro-ślinach są zawsze optycznie czynne i posiadają na ogół wybit-niejsze działanie fizjologiczne, niż pozornie identyczne podwzględem chemicznym odpowiadające im syntetyki, które podwzględem optycznym są zawsze ciałami obojętnymi;

4) bardzo wielu związków organicznych o swoistym działa-niu terapeutycznym, jak wielu alkaloidów, glykozydów, sapo-nin, garbników, terpenowców itp. nie potrafimy dotychczas nietylko sztucznie wytworzyć, ale nawet w stanie czystym wydzie-lić. Wobec tego, chcąc z tych ciał korzystać, jako z leków, mu-simy posiłkować się odpowiednimi surowcami roślinnymi.

Przed przystąpieniem do rozpatrzenia poszczególnych su-rowców roślinnych, spotykanych dziś powszechnie w aptekachEuropy, pragnę tu podać krótkie uwagi o: 1) częściach i orga-nach roślin używanych w lecznictwie i 2) postaciach lekówi przetworach galenowych otrzymywanych z roślin.

14

I

ORGANY I CZĘŚCI ROŚLIN UŻYWANEW LECZNICTWIE

W Polsce — podobnie jak w ZSRR i wielu krajach Europyśrodkowej — przy przepisywaniu leków obowiązuje nomen-klatura łacińska, dzięki czemu wszelkie zioła, nawet najpospo-litsze ludowe, znajdują się w aptekach i farmakopejach pod ła-cińskimi nazwami. W naszych aptekach i Farmakopei Polskiejużywana jest nie botaniczna gatunkowa nazwa rośliny, lecznazwa organu lub części z dodatkiem rodzajowej lub gatunkowejnazwy rośliny. Rumianek znajduje się w aptekach pod nazwąFlos (lub Anthodium) Chamomillae, a nie Matricaria chamo-milla, mięta pod Folium Menthae a nie Mentha piperita, kru-szyna pod Cortex Frangulae a nie Rhamnus frangula. Czasemspotyka się pewną dowolność lub nieprawidłowość w nazywaniusurowców. Np. anyżek powinien nazywać się Fructus Anisi vul-garis, a jednak często figuruje pod niewłaściwą nazwą SemenAnisi; suszone maliny znajdują się w aptekach bądź pod nazwąFructus Rubi Idaei, bądź Baccae Rubi Idaei. Należy tu jeszczezaznaczyć, że polskie ludowe nazwy roślin są b. zmienne w róż-nych dzielnicach kraju. Obowiązująca obecnie Farmakopea Pol-ska wyd. 1937 r. obejmuje około 200 surowców roślinnych.W książce tej surowce farmakopeałne mają w nagłówku znak(FP.) F. P. używa nazw w liczbie pojedynczej. Flos zamiastFlores, Folium zamiast Folia itd. W aptekach oraz starszychfarmakopejach używana jest czasem liczba mnoga (Flores, Fo-lia), czasem pojedyncza (Herba, Semen, Radix).

13

Poniżej podaję objaśnienia najczęściej spotykanych termi-nów botanicznych łacińskich.

A n t h o d i u m , - ( K o s z y c z e k ) — kwiatostan właściwyroślinom z rodziny Złożonych (Compositae). Taki koszyczkowykwiatostan robi wrażenie pojedynczego kwiatu; spotykamy gou rumianka, słonecznika, chryzantemy itp. W Farmakopei Pol-skiej nazwę tę noszą: Anthodium Chamomillae (= Flos Cha-momillae), Anthodium Cinae (= Flos Cinae), Anthodium Py-rethri (= Flos Pyrethri).

A r i l l u s , -i (Osnówka) — mięsisty utwór otaczającynasienie w niektórych owocach; jedynym surowcem tego rodza-ju w aptekach jest Arillus Myristicae, zwany inaczej Macis.

B a c e a, - a e (Jagoda) — tak nazywa się typ soczystychwielonasiennych owoców, np. czernicy, borówki, porzeczki itp.W aptekach często zamiast nazwy Bacca używa się Fructus,np. Baccae Myrtillorum = Fructus Myrtillorum, Baccae Juni-peri = Fructus Juniperi.

B u l b u s , -i (Cebula) — podziemny, soczysty pęd nie-których roślin, składający się z mięsistych łusek osadzonych nakróciutkim pędzie; do takich surowców należą: Bulbus Allii,B. Cepae i B. Scillae.

C a p u t , - i t i s (Główka) — nazwę tę posiadają w apte-kach owoce maku: Capita Papaveris = Fructus Papaveris.

C o r t e x , - i c i s (Kora) — nazwę tę posiada zewnętrzna,sięgająca aż do miazgi warstwa tkanek, otaczająca walecdrzewny w łodygach i korzeniach roślin nagonasiennych i dwu-liściennych. W miąższu korowym drzew i krzewów klimatuumiarkowanego nagromadzają się w jesieni różne substancjewłaściwe danemu gatunkowi rośliny (glykozydy, alkaloidy,garbniki, żywice). Na wiosnę wraz z rozwojem liści substancjete są zużywane przez roślinę. Dlatego kory należy zbieraćwczesną wiosną. Niektóre kory oddziela się od zewnętrznychwarstw korka i martwicy, pozostawiając tylko tzw. korę we-

16

wnętrzną, czyli wtórną; w aptekach do takich kor należy Cor-tex Quillayae i Cort. Cinnamoni ceylanici.

C o r t e x f r u c t u s — patrz Pericarpium.D r u p a , - a e ( P e s t k o w i e c ) — rodzaj soczystych owo-

ców jak u wiśni, śliwki, brzoskwini, u których mięsista naowoc-nia otacza twardą pestkę (Pyrena); Drupae Cerasi = FructusCerasi, Drupae Cubebae = Fructus Cubebae.

E m b r y o , - n i s ( Z a r o d e k ) — bezbielmowe nasienie (Se-men) pozbawione łupiny. Np. łuskany groch nazywałby sięw aptece Embryo Pisi, a niełuskane ziarna — Semen Pisi. F. P.zamieszcza pod tą nazwą jedyny surowiec — Embryo Colae,nazywany jednak pospolicie Semen Colae.

F a r i n a , - a e (Mąka) — nazwę tę posiadają sproszko-wane nasiona roślin, np. Farina Lini, F. Hordei, F. Sinapis;jednakże zamiast Farina Lini można pisać Semen Lini pulve-ratum, albo Pul vis seminum Lini.

F los , - r i s (Kwiat) — twór właściwy roślinom okryto-nasiennym, zawierający organa rozrodcze, jak pręciki i słupkioraz części okrywające i powabniowe, jak kielich i koronę. Podnazwą kwiatów stosuje się nie tylko całe kwiaty lecz równieżich części, np. płatki (Petala) róż, piwonii, maku, albo tylkosame korony z pręcikami (Flores Verbasci), wreszcie całe kwiato-stany, jak Flores Tiliae, Flores Chamomillae, Flores Kusso itp.Ponieważ kwiaty zawierają narządy rozrodcze rośliny, tj. pręciki1 słupki, muszą przeto zawierać swoiste hormony płciowe.Dlatego w medycynie ludowej kwiaty st»sowane są częstoprzez kobiety przy zaburzeniach miesiączkowych (Flos Malvaearboreae, Flos Calendulae, Flos Trifolli itp.),

F l o s c u l u s , -i ( K w i a t e k ) — nazwa używana do ozna-czenia koszyczków kwiatowych cytwaru, które są bardzodrobne: Flosculi cinae = Flores Cinae = Anthodia Cinae.

F o l i u m , - (Liść) — blaszkowaty organ roślin, w któ-rym odbywają się procesy oddychania i asymilacji. Ze wszyst-kich organów roślinnych, liście są najbogatsze w chlorofil, sole

17

mineralne i prostsze składniki ostatecznych produktów asymi-lacji. Pod pewnymi względami liście są bardziej wartościowymsurowcem niż całe ziele z łodygami, zwane Herba.

F r u c t u s , -us (Owoc) — twór właściwy roślinom nago-i okrytonasiennym, powstający z zalążni lub owocolistkówi zawierający nasiona (Semina). Części owocu, pozostając pousunięciu nasion, posiadają nazwę owocni (Pericarpium). Drob-ne niepękające owoce, w których cienka sucha owocnia otaczaściśle nasienie, bywają niesłusznie nazywane nasionami. Zdarzasię to u konopi oraz roślin baldaszkowatych i złożonych. Dlategow spisach surowców roślinnych spotyka się nazwy: Semen Can-nabis, Anisi, Foeniculi, Carvi, Helianthi, Cardui zamiast Fruc-tus Cannabis, Anisi, Foeniculi, Carvi, Helianthi, Cardui. Pewnerodzaje owoców posiadają specjalne nazwy, np.: Caput, Drupa,Galbulus, Nux, Pomum, Glans, Granum.

G a l b u l u s , -i ( S z y s z k o j a g o d a ) — rzadko używanaosobliwa nazwa kulistych szyszek u roślin cyprysowatych; Gal-buli Cupressi, G. Juniperi oznacza to samo, co Fructus Cu-pressi, F. Juniperi.

G e m m a , -ae (Pąk) — tak się nazywają wytwarzane przezroślinę na zimę pąki liściowe. Pąki takie zawierają wszelkiesubstancje niezbędne do szybkiego wytworzenia na wiosnęnowych pędów i liści. Pąki otoczone są łuskami, sklejonymiprzy pomocy osobliwych substancyj żywicowatych. W aptekachspotyka się pąki brzozowe, sosnowe i topolowe — Gemmae Be-tulae, G. Pini i G. Populi.

G l a n d u l a , - a e ( G r u c z o ł ) — twory wydzielnicze, spo-tykane u niektórych roślin na powierzchni liści, kwiatów lubowoców; gruczoły zawierają olejki eteryczne i substancje żywi-cowe. W lecznictwie spotykamy dwa takie surowce: GlandulaeRottlerae = Kamala i Glandulae Lupuli = Lupulinum.

G l a n s , - d i s (Zołądź) — nazwę tę posiadają owoce dębu,Glandes Quercus = Fructus Quercus.

18

G r a n u m , -i (Ziarno) — nazwa owocu roślin trawiastych;w aptekarstwie nazywano tak niegdyś niektóre nasiona: GranaParadisi = Semen Meleguetta, Grana Tiglii = Semen Crotonis.

H e r b a, - a e (Ziele) — całe pędy roślinne, znajdujące sięw pełni rozwoju, pokryte zdrowymi (nie pożółkłymi jeszcze)liśćmi i posiadające na wierzchołku poczynające się rozwijaćkwiaty. Ten rodzaj surowca, zależnie od sposobu i czasu zebra-nia, może wykazywać dość duże różnice. Najbardziej cennymiskładnikami ziół są liście i kwiaty, lub. pąki kwiatowe, mniejcennymi są łodygi. Jeśli przeto pewna roślina będzie zebranapo okwitnięciu, gdy dolne liście łodygowe już uschły lub opadły,to otrzymamy ziele zawierające duży odsetek mało wartościo-wych łodyg, a za mało liści i kwiatów. W pewnych wypadkachbardziej wartościowym surowcem od ziela są same liście, np.Folia Menthae i F. Salviae są lepsze niż Herba Menthae i H. Sal-viae. Trzeba jednak pamiętać, że Herba zawiera zwykle liściei kwiaty, a kwiaty zawierają zazwyczaj więcej olejków eterycz-nych i związków barwikowych niż liście. Dla tego FoliaAbsinthi lub F. Millefolii nie będą równoznaczne z HerbaAbsinthi lub H. Millefolii.

I n f l o r e s c e n t i a, - ( K w i a t o s t a n ) — skupienie kwia-tów na roślinie, które przy zbiorze zrywa się jako całość, np.grono kwiatowe Konwalii; w F. P. mamy Inflorescentia Con-vallariae, Infl. Tiliae, które w aptekach nazywamy: Flos (wzgl.Flores), Convallariae, Fl. Tiliae.

L i g n u m , -i (Drewno) — zdrewniałe części pni oraz ko-rzeni drzew i krzewów, rozdrobione w postaci wiórków. W lecz-nictwie stosuje się najczęściej drewno różnych gatunków roślinegzotycznych: Lignum Guajaci, L. Quassiae, L. Santali, L. Sas-safras.

Nux, - c i s (Orzech) — suchy niepękający owoc o twar-dej naowocni. Takim rodzajem owocu jest orzech laskowy(Nux Avellana). W aptekach jednak nazwę Nux posiadają dużetwarde nasiona lub jądra nasienne, np. Nux vomica — Semen

** , 19

Strychni, Nux Colae = Semen Colae, Nux moschata = SemeńMyristicae.

P e r i c a r p i u m , -i ( O w o c n i a ) — jeśli z owocu (Fructus),usuniemy nasiona, to wszystkie części owocu, które otaczałynasiona i pozostały po ich usunięciu, będą posiadały nazwęowocni. Strąk fasoli wraz z nasionami jest owocem — FructusPhaseoli, ale strąkowiny po wyłuskaniu nasion — PericarpiumPhaseoli. Czasem owocnia może być zróżniczkowaną na warstwyróżniące się budową, konsystencją i składem, np. w pomarań-czy lub cytrynie wewnętrzną warstwą owocni, tzw. śródowocnię(endocarpium) tworzy soczysty miąższ (pulpa), zawierającykwasy organiczne, cukry i witaminy C, gdy zbita warstwazewnętrzna, zwana naowocnią (exocarpium) zawiera olejki ete-ryczne, barwniki, glykozyoy oraz witaminy A. Naowocniępomarańcz, cytryn i granatów nazywają nieprawidłowo korąowocową, np. Cortex fructus Aurantii zamiast PericarpiumAur an iii.

P e t a l u m , -i ( P ł a t e k ) — delikatne barwne listki, z któ-rych się składa korona kwiatowa niektórych roślin; zamiastnazwy płatki używa się często nazwy kwiaty, np. Petala Rosa-rum, P. Paeoniae, P. Rhoeados = Flores Rosarum, F. Paeoniae,F. Rhoeados.

P l a c e n t a , . -ae — w znaczeniu naukowym ,,placenta"oznacza łożysko, czyli miejsce przymocowania zalążka, płodu,nasienia, a w znaczeniu ogólnym placek albo coś zgniecionegoi spłaszczanego. Dlatego surowiec zwany Placenta Lini i P.Cannabis, oznacza wytłoki czyli makuchy, pozostające w pra-sach po wytłoczeniu oleju z nasion lnu lub owoców konopi.Wytłoki lniane używa się do kataplazmów, a z wytłoków konop-nych otrzymuje się preparaty fytynowe (Phytinum, Phosphit,Fytonal, Biophylol).

P o m u m, - i (J a b 1 k o) — rodzaj wielonasiennego soczystegoowocu podobnego do jabłka, np. Poraum Auranti, P. Sorbi,P. Granati = Fructus Auranti, Sorbi, Granati.

20

P u 1 p a, - a e ( M i ą ż s z — p o w i d ł a ) — miękkie soczysteczęści owocni niektórych roślin, tworzące po rozgotowaniu lubpodsuszeniu jednolitą gęstawą masę; w lecznictwie stosuje sięPulpa Tamarindorum, P. Prunorum, P. Cassiae.

R a d i x , - i c i s ( K o r z e ń ) — zazwyczaj podziemny, nie wy-twarzający liści narząd, służący roślinie do: 1) pobierania wodyi soli mineralnych z podłoża; 2) przytwierdzenia rośliny do pod-łoża i 3) magazynowania związków organicznych (cukrów,skrobi, inuliny, śluzów, garbników, glykozydów, saponin, alka-loidów itd.), zwłaszcza w okresie spoczynkowym roślin. U roślineuropejskich okres spoczynkowy przypada na zimę. Dlategokorzenie wykopuje się po zakończeniu wegetacji w jesieni, lubwczesną wiosną przed rozwinięciem się nowych liści. Korzeni',1

kopane w jesieni mogą się różnić ocl korzeni wykopanych nawiosnę, w okresie pojawienia się nowych liści i pędów. Np.korzenie, które w jesieni zawierały skrobię lub inulinę, nawiosnę przy wypuszczaniu nowych liści i pędów będą już uboż-sze w wspomniane węglowodany, al^ za to będą zawierałyprodukty hydrolizy tych związków, mianowicie dekstryny,lewuliny i cukry. Z roślin dwuletnich, które w pierwszym rckużycia tworzą tylko rozetę liści i mięsisty korzeń, a w drugimroku życia kosztem nagromadzonych w korzeniu zapasów wy-twarzają pędy kwiatowe i nasiona, po czym giną, należy kopaćkorzenie w pierwszym roku ich życia, lub też nie pozwolić imw drugim roku życia tworzyć pędów kwiatowych. Do takichsurowców należy .pietruszka, cykoria, marchew, łopian, wale-riana, dzięgiel. U roślin wieloletnich, jak ślaz, lukrecja, żywo-kost, gorzknik, rabarbar, kopiemy korzenie w trzecim-czwartymroku życia. Z roślin posiadających małe pędy nadziemne,stosuje się jako surowiec ziele wraz z korzeniami, np. Herbacum radicibus Asari, Primulae, Taraxaci, Violae odoratae.

R h i z o m a , - a e ( K ł ą c z e ) . — rodzaj podziemnych łodyg,które służą roślinom do rozmnażania się i magazynowaniamateriałów zapasowych w okresie spoczynkowym. Kłącza różnią

21

się od korzeni obecnością liści, które mogą być zredukowane dostadium drobnych łusek oraz obecnością pąków, z których wy-rastają pędy; z kłączy również wyrastają korzenie. Jeśli kłączasą grube, a wyrastające z nich korzenie cienkie, wtedy łatwouchwycić granicę między kłączami i korzeniami. Takimi praw-dziwymi kłączami są: Rhkoma Calami, Filicis, Ga^angae, Iridis,Curcumae, Bistortae, Tormentillae, Zingiberis, Zedoariae.W innych wypadkach masa korzeniowa może przewyższać wagąi objętością masę kłączową, chociaż skład chemiczny obu tychnarządów jest zbliżony. Używa r.ię wówczas kłącze wraz z ko-rzeniami, nazywając taki surowiec rhizoma, albo radix, lub —co jest najwłaściwsze — rhizoma cum radicibus; do takichsurowców należy: Valeriana, Hydrastis, Archangelica, Le-visticum.

S e m e n , - i n i s ( N a s i e n i e ) — twór służący do rozmna-żania, właściw3r roślinom zw. Nasieniowcami (Spermatophyta).Nasiona powstają z zalążków znajdujących się w zalążni (Ova-rium) kwiatów. Rozrastająca się przy dojrzewaniu zalążniaprzekształca się w owoc (fructus), zawierający wewnątrz na-siona. W owocach pękających przy dojrzewaniu, jak strąk,łuszczyna, mieszek, torebka, łiasiona łatwo oddzielają się odowocni, dzięki czemu nie ma trudności w rozróżnianiu pojęćnasienia i owocu. Drobne jednak suche i niepękające owoce)jak orzeszek, niełupka lub rozłupka bywają często nazywanenasionami, np. Semen Anisi, Foeniculi, Helianthi, zamiastFructus Anisi, Foeniculi, Helianthi. Nasiona zawierają zazwy-czaj znaczne ilości odżywczych materiałów zapasowych, jakbiałko, tłuszcze lub węglowodany (skrobia). Niezmiernie waż-nym składnikiem nasion pod względem fizjologicznym sąinozyto-fosforowe sole zwane fytynami. Foza tym — zależnieod gatunku rośliny — nasiona mogą zawierać śluzy (Sem. Lini,Cydniae, Psyllii), glykozydy (Sem. Strophanti, Sinapis), alka-loidy (Sem. Colchici, Strychni, Sabadillae), toksalbuminy (Sem.Jeąuirity, Crotonis, Ricini, Robiniae). Drobne owoce roślin

22

baldaszkowych, nazywane niesłusznie nasionami, zawierająw swej owocni olejki eteryczne. Z powodu tego, że większośćnasion odziana jest twardymi łupinami nasiennymi, nasiona te(jak również owoce) przed użyciem ich do mieszanek zioło-wych lub przetworów galenowych powinny być rozgniecione.Wyjątek stanowią — Semen Cydoniae, Lini oraz Psyllii, jeślichcemy otrzymać z nich czyste wyciągi śluzowe. W tychgatunkach nasion śluz znajduje się tylko w komórkach skórkina powierzchni nasion, dlatego chcąc otrzymać Mucilago, Cy-doniae, Lini lub Psyllii, nie trzeba nasion proszkować anirozgniatać.

S p o r a , - a e ( Z a r o d n i k ) — jednokomórkowy twór, słu-żący do rozmnażania roślin zarodnikowych (Sporophyta). Jedy-nym surowcem, noszącym tę nazwę w aptekach, są zarodnikiwidłakowe — Sporae Lycopodii, zwane krócej Lycopodium,albo mylnie Semen Lycopodii. Poza tym istnieją dwa surowcegrzybowe, mianowicie Ustilago Maydis i Boletus Cervinus,zawierające w dużej ilości (50 do 60 proc. całej masy) zarodnikitych grzybów.

S t i g m a , - t i s (Znamię) — górna część słupka kwiato-wego, która służy do przyjęcia pyłku w procesie zapylenia.W lecznictwie używa się dwa takie surowce: Stigma Croci,zwane krócej Crocus, i Stigma Maydis.

S t i p e s , - i t i s — w znaczeniu ściśle botanicznym wyraz tenoznacza trzon czyli podporę jakiegoś narządu. W aptekachnazywają tak surowce, składające się z łodyg roślinnych (Sti-pites Dulcamare, Periplocae) lub szypułek owocowych (StipitesCerasorum).

S t r o b i l u s , -i (Szyszka) —- nazwa nadawana kwiato-stanom przypominającym szyszkę. Tę nazwę posiadają żeńskiekwiatostan}^ chmielu: Strobili Lupuli = Flores Lupuli.

T u b e r - r i s (Bulwa) — mięsista, mocno nabrzmiała,wypełniona substancjami odżywczymi (skrobia, cukry, śluzy)podziemna łodyga roślin, — rodzaj krótkiego, pękatego kłącza.

23

Typową bulwą jest ziemniak. W aptekach jednak nazwę Tubernadają grubym, zmięśniałym korzeniom (radix tuberosa);znamy trzy podobne surowce: Tubera Aconiti, Jalapae, Salep,które powinny się nazywać Radix Aconiti, Jalapae, Salep.

24

II

POSTACIE LEKÓW PRZYRZĄDZANYCHZ SUROWCÓW ROŚLINNYCH

Postać leku może mieć wybitny wpływ na jego działanie.Wchodzą tu w grę następujące czynniki: 1) stopień rozdrob-nienia, rozproszenia lub rozpuszczalności; 2) obecność lub nie-obecność ciał ułatwiających (wzgl. utrudniających) wchłanianielub wydzielanie; 3) potęgowanie działania zasadniczego skład-nika, dzięki obecności ciał o innym punkcie działania, lub ciałuczulających; 4) wygląd, smak i zapach leku; wreszcie 5) trwa-łość leku w przechowaniu.

Komórki roślinne posiadają dość grube ściany, często zdrew-niałe lub skutynizowane. Z takich grubościennych tkanektrudno jest wytrawić zawarte we wnętrzu ich komórek skład-niki. Dlatego, chcąc należycie wytrawić jakiś surowiec, należygo możliwie dokładnie rozdrobnić. Dokonywa się tego przezkrajanie (Concisio), tłuczenie (Contusio), gniecenie (Conąuas-satio) i wreszcie proszkowanie (Pulverisatio). Im twardszy jestsurowiec, tym dokładniej należy go rozdrabniać. Takimisurowcami są: drewna (Ligna), kory (Cortices), kłącza (Rhizo-mata), niektóre korzenie (Radices), owoce (Fructus) i nasiona(Semina).

Kwiaty (Flores) oraz liście (Folia) i zioła (Herbae) posiadająprzeważnie tkanki cienkościenne, a znajdujące się w ich komór-kach składniki dają się łatwo wytrawić i dlatego nie potrzebaich rozdrabniać tak dokładnie. W aptekach przy wytwarzaniu

25

nalewek i wyciągów (ekstraktów) surowiec rozdrabnia sięprzeważnie przed wytrawieniem na ogrubny proszek (Pulvisgrossus). Do mieszanek ziołowych, naparów i odwarów nieużywa się jednak surowców sproszkowanych, gdyż wtedytrudno jest otrzymać przezroczyste wyciągi. Składniki ziółkraje się lub rozbija na kawałki o średnicy od 1,5 do 3 mmi starannie odsiewa na gęstych sitach od pyłu i drobnych okru-chów. Przy zapisywaniu surowców „per se" (do wewnętrznegoużytku), stosuje się je w postaci subtelnego proszku. Wyjątekstanowią śluzowe nasiona lnu i gorczycy białej, które stosujesię w całości. Najczęściej jednak do użytku wewnętrznego sto-sujemy wyciągi z roślin, wytrawiając znajdujące się w roślinieskładniki przy pomocy różnych rozpuszczalników. Najwłaściw-szym rozpuszczalnikiem, gdyż dla ustroju ludzkiego nieszkod-liwym, jest woda, która rozpuszcza sole alkaloidów, sole pier-wiastków zasadowych, garbniki, glykczydy, kwasy organiczne,cukry jak również gumy, śluzy oraz inne związki kolloidowe,odgrywające rolę ciał powlekających. Woda źle rozpuszczażywice, olejki eteryczne, steryny i niektóre barwniki, przy czymnależy nadmienić, że wyciągi wodne są nietrwałe. Dawniej,kiedy nie znano jeszcze alkoholu, używano do przyrządzaniabardziej trwałych wyciągów takich płynów, jak ocet lub wino,dziś rozpuszczalniki te są rzadko stosowane i do przyrządzaniatrwałych aptecznych wyciągów używa się alkoholu o roz-maitym stężeniu. Do ekstraktów płynnych (Extracta fluida)używa się częstokroć mieszaniny alkoholu, wody i glyceryny.Do nalewek używa się najczęściej alkoholu 70 proc, któryrozpuszcza dobrze alkaloidy, glykozydy, żywice, olejki ete-ryczne, steryny, barwniki, cukry, — nie rozpuszcza jednakśluzów, gum, ciał kolloidowych i niektórych soli pierwiastkówzasadowych.

Bardzo rzadko używane są inne rozpuszczalniki, jak np. eter,aceton lub oleje tłuste. Takie płyny wytrawiają dobrze olejkieteryczne, żywice, steryny, niektóre barwniki (chlorofil, karo-

26

teny), ale nie rozpuszczają soli alkaloidów i pierwiastków zasa-dowych, glykozydów, garbników i kolloidów. Lekarstwa posia-dające nieładny wygląd (np. mętne płyny) lub niemiły smaki zapach, mogą budzić u chorego nieprzezwyciężony wstręt,a nawet powodować wymioty. Dlatego w recepturze posłu-gujemy się często środkami poprawiającymi smak (Corrigentia),zapach (Odorantia) i wygląd (Ornantia). Lekarstwa o nie-przyjemnym smaku lub nieładnym wyglądzie można poda-wać w opłatkach, tabldkach, pigułkach lub kapsułkach żela-tynowych. Nieprzyjemny lub ostry smak lekarstw płynnychlub o konsystencji miękkiej łagodzi się dodawaniem kleików(Mucilagines) z gum lub śluzów roślinnych (Tragacantha,Gummi arabicum, Althaea, Salep, Łinum, Cydonia) a tak>esyropów lub miodu.

Smaczną postacią lekarstw, zwłaszcza w praktyce dzia-cięcej, są tzw. powidełka (Electuaria) i słodzie (Eelegmataseu Linctus). Nieprzyjemny zapach leków można zagłuszyćczasem przez dodanie środków absorbujących (Carbo medicina-lis) lub aromatycznych. Jednym z najczęściej stosowanych środ-ków w podobnych prz3rnadkach iest mięta i olejek miętowy.Zapach czosnku niweczą dość dobrze olejki i wyciągi z roślinbaldaszkowych: pietruszka, dzięgiel, lubczyk, seler. Pięknąróżową barwę miksturom nadają czerwone syropy owocowe(Sir. Rubi Idaei, Siruous Cerasorum). Chcąc aby mieszankaziołowa miała piękny i zachęcający wygląd, dodaje się do niejw niewielkiej ilości różnobarwnych kwiatów: czerwonych(Flores Rosarum, Rhoeados, Paeoniae), błękitnych lub fiołko-wych (Flor. Cyani, Calcatripae, Malvae arboreae, Malvae sil-vestris), żółtych (Flor. Calendulae, Verbasci, Carthami). Jakoskładników aromatyzujących dodaje się do ziół: mięty, melisy,lawendy, kosaćca itp. Pamiętając o tym, że konieczne jestzwracanie uwagi na estetykę oraz smak i zapach mieszanekziołowych, nie należy się dziwić, że w skład ich wchodzi nierazod kilku do kilkunastu składników. Od potraw wymagamy

27

zawsze, ażeby były smaczne, od leków — żeby przynajmniejnie były wstrętne.

Trwałość postaci leku jest również niezmiernie ważnymwarunkiem, o którym nie można zapominać przy jego zapisy-waniu. Postać leku ulegająca szybkiemu zepsuciu, może byćzapisywana tylko na krótki okres czasu (2—4 dni). Wszelkiepłynne postacie leków przyrządzone na wodzie są bardzo nie-trwałe, trwałymi zaś są przetwory sporządzone na spirytusie.Aczkolwiek w piśmiennictwie polskim posiadamy dobry ,,Pod-ręcznik Receptury" — prof. Dra J. Supniewskiego — (Kra-ków 1948) oraz Recepturę prof. Br. Koskowskiego (War-szawa 1946) to jednak uważam za potrzebne podanie krótkiejcharakterystki ważniejszej postaci leków i przetworów gale-nowych, używanych w praktyce fytoterapeutycznej.

A c e t a m e d i c i n a l i a . — Przestarzała postać leku, po-chodząca z tych czasów, kiedy alkohol nie był tak rozpowszech-niony jak dziś. Jako rozpuszczalnik używany był wówczaszwykły ocet (5—6 proc. rozlwór kwasu octowego). Ocet jestlepszym rozpuszczalnikiem wieki ciał niż woda. Poza tym nie-"które alkaloidy i glykozydy, zwłaszcza stosowane przy choro-bach serca, w roztworach octowych zachowują się trwałej, niżw roztworach wodnych. Przez tradycję przepisy takich octo-wych nalewek roślinnych spotyka się dotychczas w wielu far-makopejach i podręcznikach. Do typu ich należą: AcetumColchici Seminis, Ac. Digitalis, Ac. Opii compositum, Ac. Saba-dillae, Ac. Scillae, Ac. Veratri. Dziś racjonalne uzasadnieniemają tylko Acetum Sabadillae i Acetum Veratri. Są to środkido tępienia wszy, będących jak wiadomo, plagą ludności naj-biedniejszej, a więc odgrywa tu rolą cena, gdyż wyciągi octowesą znacznie tańsze od spirytusowych. Poza tym kwas octowyrozpuszcza dobrze klej, którym wesz przykleja swe jajeczka(gnidy) do włosów, czyli, że obecność octu jest tu szczególniewskazana.

28

A l c o h o l i s a t a = A l c o h o l a t u r a e . Są to nalewkialkoholowe ze świeżych (nie suszonych!) roślin. Przyrządza sięje z takich roślin, których składniki ulegają przy suszeniuczęściowemu i nieraz znacznemu rozpadowi pod wpływem znaj-dujących się w roślinie fermentów (należą tu np. glykozydynasercowe, niektóre alkaloidy oraz inne związki estrowe):mocny alkohol, który strąca i unieczynnia fermenty, zabezpieczaczynne składniki chemiczne od rozkładu. Przyrządza się jezwykle, zalewając 10 cz. świeżego surowca roślinnego 10—12 cz.mocnego alkoholu (80—90—95 proc), po upływie 8—14 dnisurowiec się wyciska i wyciąg przesącza; z 10 cz. świeżegosurowca otrzymuje się 10 do 15 cz. wyciągu, czyli 1 cz. Alco-holisatum = 0,6 do 1 cz. świeżego surowca. Prawie wszystkieużywane w homeopatii wyciągi roślinne są Alkoholisatami.W F. P. mamy jedyny taki przetwór, noszący jednak nazwęTinctura Convallariae. W Farmakopei Szwajcarskiej (1937) jestTinc. Aurantii dulcis, a w Farmak. Francuskiej (1937) aż 4 i topod nazwą Alcoholatura: A. Aconiti, A. Citri, R. Aurantii dulcisi A. Puisatillae.

Jeśli świeże rośliny zalać gorącym alkoholem i ogrzać dowrzenia, to otrzymamy tzw. utrwalone czyli stabilizowanewyciągi roślinne = Intracta (p. tam.).

A q u a e a r o m a t i c a e . — Są to właściwe roztwory wodnewonnych i lotnych substancji roślinnych. Używane są w lecz-nictwie jako środki poprawiające smak i zapach (corrigentia).Dawniej otrzymywano wody aromatyczne przez destylację od-powiednich ziół z wodą. Ponieważ podobne wody aromatycznedestylowane z surowców nie są przetworami trwałymi, a jedno-cześnie dość kłopotliwymi i kosztownymi, nowoczesne farma-kopeje podają prostszy sposób otrzymywania wód aroma-tycznych, mianowicie przez roztarcie i skłócenie 1 g olejkuz litrem wody i przesączenie płynu; wyjątek stanowi AquaRosae, gdzie na jeden litr wody bierze się tylko 4 krople olejku.Podobne ,.uproszczone" wody aromatyczne nie są bynajmniej

29

równoznaczne 2 wodami aromatycznymi naturalnymi, otrzyma-nymi przez destylację surowców, ponieważ takie aromatycznewody sztuczne zawierają tylko roztwór pewnej ilości handlo-wego olejku eterycznego (0,02 do 0,1 proc), gdy w naturalnych,wodach mamy oprócz olejku znacznie większą nieraz od olejkuilość lotnych alkoholi i kwasów organicznych. Należy więc pa-miętać, że przyrządzone z olejków Aqua Kosae, Aqua FlorumAuranti lub Aqua Valeriana itp. będą się różniły od wód otrzy-mywanych z tych surowców przez destylację. W recepturze za-pisuje się często Aqua Menthae, Aq. Cinnamoni, Aq. Foeniculi —efekt zapachowy jednak będzie ten sam, jeśli zamiast 100 gtakiej wody polecimy dodać do mikstury zaledwie 2—3 kropleodpowiedniego olejku eterycznego. Do badań szczegółowychn?.d składnikami lotnymi pewnych roślin, należy jednak zama-wiać specjalne wody destylowane z surowców.

C a t a p l a s m a t a (Okłady) . — Zewnętrzna postać leku,odgrywająca rolę środka ogrzewającego, a nawet przegrzewa-jącego (diatermicum), odmiękczającego (emoliiens) i kojącego.Rozgotowane śluzy, gumy, klajstry roślinne długo utrzymująciepło i wilgoć, dzięki czemu można przez umiejętne ich stoso-wanie wywołać przekrwienie i przegrzanie miejsc dotknię-tych cierpieniem. Rolę tę spełniają doskonale surowce bogatew Lluzy (Semen Lini, Radix et Folia Althaeae, Radix Sym-phyti, Fol. Farfarae). Można również w tym celu używaćzwykłych środków domowych jak kasza owsiana i jęczmienna,otręby lub rozgotowane kartofle. Aby taki okład nie ulegałszybkiemu wysychaniu należy go okrywać ceratką, względnieprzetłuszczonym papierem i osłaniać złymi przewodnikami 'Cie-pła. Już samo ciepło i wilgoć działają dobroczynnie na miej-sce dotknięte zapaleniem. Jeśli jednak do kompresu dodamyjeszcze ziół aromatycznych, których lotne składniki (olejki,żywice) rozpuszczalne w lipoidach będą ulegały rezorpcji przezskórę, otrzymamy wtedy kojące miejscowe działanie na zakoń-czenie nerwów czuciowych. Do takich kojących okładów używa

30

się następujących ziół aromatycznych: Herba Meliloti, H. Aspe-rulae, H. Serpylli, Fol. Menthae, F. Salviae, F. Melissae, Flo-res Chamomillae itp. Okłady roślinne przyrządza się przez za-lanie pewnej ilości ziela równą na wagę (lub jeśli trzeba wię-kszą) ilością wrzątku i po dokładnym wymieszaniu zawija sięwilgotną gorącą masę w gazę lub szmatkę i przykłada na miej-sce bolące.

C o n s e r v a e t C o n f e c t i o n e s . — Smaczne i przy-jemne, lecz przestarzałe postacie leków, które dzis rzadko spo-tykamy w aptekach, gdyż przeszły one z rąk aptekarzy w ręcecukierników. Są to przetwory ze świeżych roślin zakonserwo-wane przy pomocy cukru, czyli odpowiadają powszechnie zna-nym konfiturom i smażonkom. Nazwę tę nadaje się nawetusmażonym z cukrem powidłom owocowym. Na przykładw Farmakopei Włoskiej wyd. V. — 1929 zwykły zagęszczonymiąższ ze śliwek lub strączynca cewiastego posiada nazwę PulpaPrunorum i Pulpa Cassiae depurata, ale ten sam miąższ usmażo-ny z cukrem, nazywa się Conserva Prunorum i C. Cassiae. Zagranicą spotykane są jako deser pobudzający wydzielanie sokużołądkowego smażonki z następujących surowców: RhizomaCalami, Zingiberis, Rad. Angelicae, Rad. Helenii, Petala Ro-sarum, Fructus Anisi, Coriandri. Za leki dietetyczne, bogatew fytyny oraz pewne witasteryny można uważać sprzedawanedziś w cukierniach (niegdyś w aptekach) smakołyki w rodzajuchałwy, makowników, sezamików itp., które się przyrządzaz roztartych z cukrem nasion migdałków, orzechów, soji, makulub łogu (Sesamum).

D e c o c t u m (Odwar). — Płynna i niezb"yt trwała po-stać leku do użytku zewnętrznego lub wewnętrznego, otrzymy-wana przez krótsze lub dłuższe gotowanie surowca z wodą. Od-wary przyrządza się tylko z surowców twardych (kory, drew-na, korzenie, kłącza) i zawierających składniki odporne nadziałanie wysokiej ciepłoty. Nie można gotować przez czasdłuższy surowców zawierających olejki lotne, lub związki ule-

31

gające przy dłuższym gotowaniu rozpadowi. Ogólne zasadyprzyrządzania odwarów są następujące: rozdrobniony surowieczalewa się potrzebną ilością zimnej wody i gotuje na wolnymogniu lub na parze wodnej w ciągu 30 minut, uzupełniając wy-gotowaną wodę, po czym gorący jeszcze odwar sączy się przezwatę lub bibułę. Aby zrobić odwar z kory kondurango lub gra-natowca, zalewa się surowiec dwa razy większą niż ma byćodwaru ilością zimnej wody, maceruje w ciągu 6, 12 — 24 godz.,a dopiero po tym wygotowuje się do wymaganej objętości. Od-war z kory kondurango sączy się po zupełnym oziębieniu (inneodwary na gorąco). Według Farmakopei Niemieckiej — 1926 r.Decoctum Althaeae i Dec. Sem. Lini otrzymuje się przez za-lanie 1 części korzenia ślazowego lub całych nasion lnu mniejwięcej 12 częściami zimnej wody, macerowanie w ciągu półgodz. na zimno i odcedzenie śluzowatego wyciągu. Takie prze-twory, podobnie jak i tzw. Dec. Salep, należałoby raczej za-liczać do Mucilagmes (p. tam). Odwary z surowców nietru-jących przyrządza się zwykle 1 : 10 lub 1 : 20.

D e c o c t o - i n f u s a . — Jeśli chcemy zapisać jednocześ-nie wyciągi wodne z surowca, który trzeba gotować i drugie-go, który nie znosi gotowania, np. chcemy mieć odwar korykruszyny i napar koperku włoskiego, wtedy zapisujemy to jakoDecocto-infusum. Z początku przyrządza się z kory kruszynyodwar, którym się w końcu zalewa zgniecione owoce koperkui wytrawia tak, jak infusum.

Rp. Cort. Frangulae 5,0 Ut. f. decocto-infus. 200,0Fruct. Foeniculi 10,0 D. S. Po łyżeczce stołowej dwaAquae q. s. razy dziennie.

E c l e g m a , L o o c h (= S o r b e t ) . — Postać przedsta-wiająca zawiesinę lub roztwór leku w bardzo gęstym syropie.Sproszkowany lek uciera się w moździerzu z cukrem i gumąarabską, a następnie z syropem dopóki nie otrzyma się gęstawejmasy o konsystencji śmietany.

32•i'

E 1 e c t u a r i a (P o w i d e ł k a). — Miękka postać lekudo użytku wewnętrznego. Otrzymuje się ją przez zmieszaniei zarobienie na miękkie ciasto proszków roślinnych, a nawetmineralnych, z syropami, miodem lub marmeladami owocowy-mi. Jest to forma przestarzała, choć bardzo wygodna do po-dawania leków małym dzieciom, które nie umieją połykać ta-bletek lub proszków przyrządzanych w eptekach.

Pokrewną powidełkom jest postać leku — słodź albo sorbet —L i n c t u s (syn.).

E m u l s i o n e s . — Emulsje, zawiesiny, albo mleczanki.Płynna, nietrwała postać leku, będąca mieszaniną dwu płynównie łączących się ze sobą, np. tłuszczu i wody, lub zawiesinądrobniutkich cząsteczek substancji żywicowatych w wodzie.Obok ciała zawieszonego ( e m u l g e n d u m ) i wody, niezbędnąjest obecność ciał zawieszających ( e m u l g e n s ) o charakte-rze kelloidów ochronnych, tworzących na powierzchni, mają-cych ulec zawieszeniu, kuleczek żywic lub tłuszczu, rodzajpowłoczki, nie pozwalającej im zlewać się ze sobą. Rolę środ-ków zawieszających mogą spełniać śluzy, gumy roślinne lubbiałka (np. żółtko jaja). W lecznictwie rozróżnia się dwa typyzawiesin: E m u l s i o n e s v e r a e — zawiesiny właściwe, albomleczanki roślinne i E m u l s i o n e s s p u r i a e — zawiesinyrzekome.

E m u l s i o n e s s p u r i a e . — Przyrządza się z oleju, któ-ry dopóty się uciera z gęstym roztworem gumy arabskiej, tra-gankowej albo śluzem roślinnym (względnie żółtkiem z jaja)póki się nie otrzyma jednolitej masy w rodzaju majonezu, któ-rą się rozcieńcza następnie do odpowiedniej proporcji wodą.W aptekach przyrządza się takie zawiesiny w stosunku 1 : 10z Ol. Amygdalaruin, Ol. O!ivarum, Ol. Ricini. Należy pamię-tać, że naturalne mleczanki nasienne różnią się znaczniew swym składzie od sztucznych zawiesin oleistych. Emulsioseminum Amygdalarum zawiera: olej migdałowy zawieszonyprzy pomocy białka roślinnego, a oprócz tego witaminy, fyij ny

33

oraz inne związki właściwe nasionom migdałów. Emulsio oleiAmygdalarum zawiera tylko tłuszcz migdałowy, zawieszonyprzy pomocy gumy arabskiej. Przy przewlekłych biegunkachi cierpieniach nerkowych, mleczanki z nasion dają nieraz bardzodobre wyniki lecznicze. Do zawiesin nie należy dodawać garbni-ków, soli mineralnych, nalewek alkoholowych, a nawet znacz-niejszych ilości (nie więcej 10%) cukru, albowiem przez takiedodatki można uszkodzić ich stałość.

E m u l s i o n e s v e r a e , albo Emulsiones seminum, zwanemleczkiem roślinnym, przyrządza się z bogatych w tłuszczi białko nasion migdałów, orzechów, konopi, maku, soji itd.Takie nasiona zawierają w swych tkankach zapasowych, ro-dzaj skoncentrowanej zawiesiny, składającej się z drobniut-kich kuleczek tłuszczu, zawieszonych wśród gęstej substancjibiałkowej. Należy więc tylko rozerwać komórki przez dokładneroztarcie nasion i rozcieńczyć wodą znajdującą się tam skon-centrowaną zawiesinę. W tym celu dobrze wymyte nasionamoczy się w wodzie, aby rozpęczniały, tłucze w moździeżu nadelikatną miazgę, rozciera stopniowo z wodą i odcedza przezszmatkę od grubszych cząstek nasion. Lud wiejski używa ta-kich mleczanek z maku lub konopi w okresie pcstu, zamiastmleka, a w Chinach i Japonii mleczanka z nasion soji zastępujenieznane tam zupełnie mleko zwierząt domowych. W aptekachprzyrządza się najczęściej Emulsio seminum Amygdalarumdulc. (1 cz. migdałów na 10 cz. mleczanki).

E x t r a c t a ( E k s t r a k t y ) . — Są to skoncentrowanewodne, spirytusowe lub eterowe wyciągi z surowców roślin-nych. Surowiec wytrawia się dokładnie w perkolatorach do-stateczną ilością rozpuszczalnika i otrzymany wyciąg zagęszczado konsystencji miodu (Extr. spissum), lub odparowuje się dosucha (Extr. siccum). Przy tego rodzaju preparatach nie wie-my jaki jest właściwy stosunek ekstraktu do surowca, albowiemnawet z tego samego surowca, zależnie od stopnia rozdrobnie-nia, rodzaju rozpuszczalnika oraz sposobu i czasu wytrawia-sz

nia — można otrzymać mniej lub więcej ekstraktu. Jedynieekstrakty z surowców silnie działających mają ściśle przepi-sane miano. Np. Extr. Belladonnae musi zawierać 1,5% alka-loidów tropeinowych, a Folia Belladonnae 0,3%, stąd wniosek,że 1 cz. odpowiada 5 cz. liści; Extr. Opii siccum winno zawie-rać 20% morfiny, a Opium 10%, a więc 1 cz. Extr. Opii = 2 cz.Opium. Jakiej ilości surowca odpowiada jednak 1 cz. Extr.Gentianae spissum. lub Extr. Absynthii spissum — nie wiemy,bo zależnie od warunków może odpowiadać 3 — 4 — 5, a na-wet 6 częściom. Ujemną stroną zwykłych gęstych i suchychekstraktów są niepożądane zmiany, zachodzące przy odparo-wywaniu dużych ilości płynów, które trzeba było użyć do cał-kowitego wytrawienia surowców; glykozydy i różne związkiestrowe przy długotrwałym wygotowaniu ekstraktu mogą ule-gać, przynajmniej częściowemu rozszczepieniu.

Wielkim postępem w dziedzinie preparatyki galenowej by-ło wprowadzenie do lecznictwa w połowie XIX wieku tzw.ekstraktów płynnych — E x t r a c t a f l u i d a. Przyrządza sięje zawsze w ten sposób, że 1 cz. e k s t r a k t u p ł y n n e g oo d p o w i a d a ś c i ś l e 1 cz. s u r o w c a ; poza tym przewa-żająca część ekstraktu nie podlega ogrzewaniu. Sposób przy-rządzania: sproszkowany surowiec zalewa się w perkolatorzetaką ilością rozpuszczalnika (zwykle rozcieńczony alkohol),aby surowiec był całkowicie pokryty. Po 43 godzinach spuszczasię kroplami (15 do 40 krop. na minutę) pierwszy stężony wy-ciąg. Ilość rozpuszczalnika normuje się w ten sposób, ażeby te-go pierwszego stężenia wyciągu otrzymać 85% w stosunku dowziętego surowca. Ten wyciąg odstawia się, a resztę surowcaekstrahuje się aż do zupełnego wyczerpania, otrzymując dużąilość drugiego rozcieńczonego wyciągu. Drugi rozcieńczonywyciąg odparowuje się do pozostałości równającej się 15% (nawagę) wziętego surowca i łączy się z pierwszym wyciągiem,otrzymując w ten sposób ICO części wagowych ekstraktu płyn-nego ze 100 cz. surowca. W ekstraktach płynnych przeto 85%

35

wyciągu nie podlegało ogrzewaniu. Wskutek zawartości alko-holu (30 — 50%), a czasem nawet glyceryny, są to postacie le-ków dość trwałe, a dzięki stężeniu, dające się łatwo dawkowaćkroplami.

F u m i g a t i o n e s ( K a d z i d ł a ) . — Dość prymitywnapostać leku używana do wziewań. Typem tych leków są cyga-retki lub kadzidła od astmy, zawierające posaletrowane FoliaBelladonnae, Hyoscyami, Stramonii, czasem Herba Cannabisindicae lub Herba Lobeliae. Szczyptę takich ziół zapala sięostrożnie na spodeczku, ażeby masa zaczęła się tlić i wdychasię wydzielający się dym.

I n f u s a ( N a p a r y ) . — Płynna postać leku, otrzymywanaprzez zalanie surowca roślinnego wrzącą wodą, ogrzewaniew ciągu 5 — 10 minut na wodnej kąpieli i odcedzenie płynupo oziębieniu. Jak zaznaczano już przy odwarach (Decocta),napary przyrządza się z surowców zawierających olejki lotne,lub substancje nie znoszące dłuższego (około 30 minut) goto-wania.

I n f u s a f r i g i d e p a r a t a albo M a c e r a t i o n e s .— Otrzymuje się przez zalanie surowca zimną wodą przekro-ploną i wytrawianie, często mieszając, w temperaturze poko-jowej, w ciągu 2 — 4 godzin. Stosuje się je wtedy, gdy chcemywyekstrahować z surowca tylko jakieś swoiste łatwo rozpusz-czalne lub wrażliwe na wysoką temperaturę związki (np. łatworozpuszczalne glykozydy naparstnicy, Viscum album, Polygo-num hydropiper).

I n f u s a p e r d i g e s t i o n e m p a r a t a — albo D i g e-s t i o n e s . — Przyrządza się przez wytrawienie surowca w cią-gu paru godzin wodą ciepłą o t. 40 — 50 st. C.

I n t r a c t a ( s y n o n i m : A l c o h o l a t u r a e s t a b i l i -s a t a e , I n t r a i t s , E t r a t a , B i o e x t r a c t a). — Niezmier-nie racjonalna i cenna postać leku przedstawiająca spirytu-sowe wyciągi ze świeżych utrwalonych (stabilizowanych) ro-ślin. Tę postać leku opracowano i wprowadzono do lecznictwa

36

początkowo we Francji, a obecnie zyskała ona prawo obywa-telstwa w całym świecie, wypierając powoli nalewki i ekstraktypłynne. Oddawna już znane były fakty, że niektóre roślinylecznicze po wysuszeniu, zwłaszcza powolnym, tracą w znacz-nym stopniu pierwotne działanie fizjologiczne np. Convallaria,Aconitum, Scilla, Aesculus, Cola itp. Badania francuskich uczo-nych Bourquelot'a, Perrofa, Herissey'a i in. wykazały, żepsucie się surowca powodowane jest przez znajdujące sięw roślinach fermenty, które w obumierającej przy suszeniukomórce powodują rozpad hydrolityczny znajdujących się tamglykozydów oraz innych związków estrowych. Szczególniełatwo takiemu rozpadowi podlegają glykozydy zawierającew swej cząsteczce więcej niż jedną cząsteczkę monosachary-dów, zwłaszcza glykozydy z grupy naparstnicy. Jeśli jednakświeżo zerwaną roślinę poddać (pod ciśnieniem) działaniu paryczystego alkoholu, to fermenty zostaną szybko zabite, komórkiodwodnione i taki surowiec po dosuszeniu zachowuje pierwotnedziałanie świeżej rośliny. Proces ten nazwano utrwalaniem,albo stabilizacją. Szczególniejszą wartość posiadają stabilizo-wane wyciągi z roślin zawierających alkaloidy i glykozydy.

Stabilizowane wyciągi roślinne zwane Intraktami, otrzy-muje się zazwyczai przez wrzucenie świeżo zebranych surow-ców roślinnych (liści, ziela, kwiatów itp.) do gorącego alko-holu, ogrzanie mieszanki do wrzenia w ciągu 20 — 30 minut,odstawienie na kilka dni, a następnie wyciśnięcie i odsączeniewyciągu; są to więc Alkoholizaty (p. tam) utrwalone przezogrzanie do 80 — 90 stopni. Zazwyczaj 1 cz. Intraktu odpowia-da 0,6 — 1 cz. świeżej rośliny. Przy surowcach silnie działa-jących (Aconitum, Adonis vernalis, Belladonna, Digitalis itp.)oznacza się ich miano fizjologiczne lub chemiczne i odpowied-

nio rozcieńcza. Intracta zostały już wprowadzone do niektórychfarmakopej tylko pod innymi nazwami. W Farmak. Franc. 1937mamy 2 Intrakty: Alcoholatura Aesculi stabilisata i Ale. Vale-rianae stabilisata, — w Farmak. Szwajcarskiej 3: Tinct. Ab-

37

sinthi, Tinct. Carduii bencdicti, Tinct. Valerianae. W PolsceIntrakty rozpowszechniły się od 1933 roku.

M u c i l a g i n e s ( K l e i k i ) . — Lepkie i ciągliwe roztworykolloidalne gum i śluzów roślinnych. Otrzymuje się je z gum(Gummi arabicum, Tragacantha) lub surowców śluzowych(Semen Lini, Cydoniae, Psylii, Radx. et Fol. Althaeae, Salep.)Można je przyrządzać przez zalanie surowca zimną wodą lubwrzątkiem, wreszcie przez wygotowanie surowca z wodą. Za-leżnie od sposobu przygotowania niektóre kleiki bywają czasemnazywane Infusum albo Decoctum, np. Mucilago Amyli = De-coctum Amyli, Mucilago Salep = Decoctum Salep, MucilagoLini = Infusum Lini frigide paratum. Jeśli korzenie ślazowebędziemy wytrawiali zimną wodą, to otrzymamy tylko roztwórśluzu (Mucilago Althaeae), a jeśli wygotujemy, to będziemymieli jednocześnie śluz i kleik skrobiowy (Decoctum Althaeae).

O l e a ( O l e j e ) — pod tą nazwą znajdują się w aptekachzarówno tłuszcze płynne wytłoczone z nasion lub owoców (np.Ol. Lini, Ol. Amygdalarum, Ol. Sesami, Ol. Arachidis, Ol. Oli-varum), jako też oleiste przetwory galenowe, jak Ol. Campho-rae, który nie jest tłuszczem kamforowca, lecz roztworem kam-fory w oliwie lub oleju migdałowym; Ol. Hyoscyami i OleumHyperici jest oleistym wyciągiem (rodzajem Infusum oleosum)z Folia Hyoscyami, lub Flores Hyperici.

O l e a a e t h e r e a ( O l e j k i e t e r y c z n e , a l b o l o t -n e , z w a n e w e F r a n c j i e s e n c j a m i ) . — Pod względemchemicznym, są to ciała nie mające nic wspólnego z olejamitłustymi (estry glycsryny i kwasów tłuszczowych).

Olejki eteryczne (oprócz kilku wyjątków) są mieszaninamiróżnych ciał: węglowodorów alifatycznych, terpenów, alkoholi,aldehydów, ketonów, estrów itp.; otrzymuje się je zazwyczajprzez destylację surowców roślinnych z parą wodną. W rośli-nach występują one w specjalnych gruczołach na powierzchniłodyg, liści i kwiatów lub w osobliwych komórkach i zbiorni-kach wewnątrz tkanek. W gruczołach powierzchniowych \vy-

38

stępują olejki u roślin z rodziny Labiatae, Geraniaceae i wieluCompositae, w wewnątrztkankowych komórkach i zbiornikachu: Coniferae, Araceae, Piperaceae, Magnoliaceae, Lauraceae,Myrtaceae, Umbelliferae itd.

Jeśli surowiec aromatyczny nie jest przechowywanyw szczelnie zamkniętych naczyniach, to znajdujące się w nimolejki częściowo ulotnią się, a częściowo ulegną zesmoleniu, tj.przekształceniu się w nielotne substancje żywicowate. Dopókigruczoły, komórki lub zbiorniki olejkowe są całe. proces wie-trzenia olejku odbywa się powoli, jeśli jednak surowiec sprosz-kujemy i tkanki zmiażdżymy, to proces ulatniania się i zesma-lania olejków odbywa się dość szybko. Dlatego surowców aro-matycznych nie należy proszkować na zapas, lecz przygotowy-wać takie proszki możliwie „ex tempore". Działanie fizjolo-giczne olejków eterycznych jest b. różnorodne i zależne udskładu chemicznego danego olejku. Niektóre z nich, jak Ol.Sabinae, Ol. Thujae, Ol. Chenopodii są trujące i już w ilościkilku gramów mogą wywołać groźne zatrucie. Olejki możnastosować doustnie a także w postaci wziewań (Inhalatio) lubwcierań w skórę (Linimenta, Balsama, Unguenta). Wskutekzazwyczaj ostrego i palącego smaku, olejki do wewnątrz należyprzyjmować na mleku, kleikach lub syropach. Olejki roztartez cukrem (1 g olejku na 50 g cukru) noszą nazwę E 1 a e o-s a c c h a r a .

Spotykane w aptekach tzw. spirytusy aromatyczne (np.Spiritus aromaticus, S. Angelicae compos., S. Juniperi, S. La-vandulae) są roztworami olejków eterycznych w spirytusie. Li-quor Ammoni anisatus jest roztworem 1 cz. Ol. Anisi w 24 cz.spirytusu z dodatkiem 5 cz. amoniaku.

P u l v e r e s ( P r o s z k i ) . — Bardzo starannie rozdrobioneczyli sproszkowane surowce zapisuje się do użytku wewnętrz-nego bądź „per se", bądź w postaci powidełek, słodzi, pigułeki tabletek. Zewnętrznie zaś stosuje się je w maściach, plastrach

*lub jako przysypki i okłady. Surowce sproszkowane łatwiej

39

u...

ulegają zepsuciu (wietrzenie, utlenianie się składników), niżsurowce całe lub tylko pokrajane, dlatego należy wymagać,aby surowce stosowane clo leków były proszkowane możliwie„ex tempore" (na poczekaniu).

Farmakopeje rozróżniają:1. Pulveres grossi — proszki ogrubne o średnicy cząstek

od 0,5 do 0,7 mm.2. Pulveres subtiles — proszki drobne, śred. cząstek od 0,2

do 0,3 mm.3. Pulveres subtillisimi — miałkie o śred. cząstek od 0,1

do 0,15 mm.S i r u p i ( S y r o p y a l b o u l e p k i ) . — Płynne często

dość nietrwałe, postacie leku, posiadające jako menstruum (ve-hiculum) stężony roztwór cukru (9 cz. cukru na 5 cz. wody, lubwyciągu roślinnego). Stosuje się je w praktyce dziecięcej, a naj-częściej jako corrigentia. Rozmaite ulepki ziołowe przyrządzasię w ten sposób, że w odpowiednim naparze lub odwarze zio-łowym rozpuszcza się cukier i płyn ogrzewa się do wrzenia lubwyjaławia. Niektóre syropy owocowe (Sir. Cerasorum. RubiIdaei, Mororum, Spinae Cervinae) przyrządza się ze świeżowyciśniętych i przefermentowanych soków owocowych. Dziękiprocesowi fermentacji zostają usunięte z*tych soków ciała pek-tynowe; dlatego owocowe syropy apteczne nie dają strątówprzy mieszaniu z alkoholem, gdy takie same syropy domowelub cukiernicze dają zmętnienie i strat przy doJaniu alkoholulub nalewek. Syropy lecznicze, jako przyjemna w użyciu postaćleku, wypuszczane są dziś dość często w postaci specyfików(np. Pertussin, Sirolin, Passiflorin itp.). Postacie takie możnaukładać dowolnie, zapisując ekstrakty płynne, intrakty lub na-lewki z Sirupus simplex, Sirupus Aurantorium, Sir. Cerasorum,Sir. Rubi Idaei.

S p e c i e s (Z i ó ł k o, h e r b a t k i). — Są to najczęściejmieszanki pokrajanych surowców roślinnych, z których pacjentsam przyrządza sobie napary, odwary lub okłady. Surowce

40

winny być rozdrobnione w ten sposób, aby poszczególne cząstkimiały średnicę od 1,5 do 3 mm; jedynie płatki kwiatów lubliście mogą mieć większe cokolwiek rozmiary, albowiem przyswej nieznacznej grubości będą zupełnie dobrze ulegały wy-trawieniu. Nie może być jednak dużych różnic pomiędzy po-szczególnymi składnikami mieszanki ziołowej, albowiem będzieto utrudniało równomierne wymieszanie składników i cząstkidrobniejsze będą miały tendencję do opadania na dno pudełkalub torebki. Jedynie zioła przeznaczone do okładów winny byćgrubo sproszkowane, aby przy pomocy gorącej wody możnabyło z nich przyrządzić miękką masę o konsystencji kaszyowsianej. Mieszanki ziołowe muszą być starannie odsiane o ipyłu i drobnych okruchów, które przy cedzeniu naparów i od -warów będą przechodziły do wyciągów, tworząc nieapotycznymęt. Nie potrzeba tu naturalnie przypominać, iż wszelkie su-rowce używane do mieszanek muszą być świeże i w najlepszymgatunku tj. odpowiadać tym kardynalnym warunkom, którestawiamy zwykłym pokarmom i używkom. Przy układaniuprzepisu mieszanek ziołowych należy się kierować tą samą za-sadą, co przy zapisywaniu leków złożonych, a więc:

środek podstawowy — Basis,środki pomocnicze — Adjuvantia,środki poprawiające smak, zapach lub barwę — Corrigentia.Składników każdej grupy może być po kilka. Do mieszanek

ziołowych, które pacjent sam dozuje łyżeczkami lub łyżkami,nie zapisuje się nigdy środków silnie działających. Jeśli w wy-jątkowych wypadkach pragniemy zapisać takie z'o]a, aby pa-cjent mógł sam sobie robić świeże napary, to przepisujemy jeściśle dozowane i w ograniczonej ilości.

Rp. Florum Convallariae 1,0Herbae Adonidis 0,5Flor. Aurantii 0,2M. f. spec. D. t. d. Nr X. S. Paczkę ziółraparzać szklanką wrzątku,napar wypijać w ciągu dnia

41

Do mieszanek ziołowych w razie potrzeby można dodawaćnalewki, ekstrakty lub związki chemiczne. Substancje takie win-ne być rozpuszczone w odpowiedniej ilości eteru, spirytusu lubwody; roztworem takim zwilża się dokładnie i równomiernieczęść (15 — 20 proc.) gotowej mieszanki ziołowej, przesusza ]ii miesza równomiernie z pozostałą ilością mieszanki. Należypamiętać, że herbatki ziołowe cieszą się dużą sympatią wśródszerokich warstw społeczeństwa. Z tą psychiką mas trzeba sięliczyć. Lek, do którego pacjent czuje sympatię i ma do niegozaufanie, będzie wywierał dodatni wpływ na jego samopoczu-cie, a to jest wzgląd bardzo ważny. Leki ziołowe nie są kosz-towne, albowiem średnio cena 100 — 200 g wielu mieszanekziołowych wynosiła przed wojną 1,5 do 3 zł. Dziś niektóreapteki lub specjalne przedsiębiorstwa wypuszczają nor! fanta-stycznymi nazwami setki tych lub innych mieszanek ziołowych.Z tym należy walczyć podobnie jak z gotowymi postaciamiinnych specyfików. Ujemne strony podobnych gotowych specy-fików lekarskich są następujące:

1. Mieszanki gotowe nie zawsze odpowiadają swym składemindywidualnym właściwościom poszczególnych osób

2. Gotowe specyfiki, nim zostaną sprzedane, mogą latamileżeć na składzie u hurtowników lub w aptekach i ulegać przy-najmniej częściowemu zepsuciu.

3. Gotowe specyfiki w wysokim stopniu podrywają u lud-ności zaufanie do lekarzy, albowiem budzą fałszywe przekona-nie, że na wszystkie choroby istnieją gotowe mieszanki i leki,a lekarz jedynie wyjawia pacjentowi tajemnicze ich nazwy.

Zapisując i propagując specyfiki, przyczyniamy się dorozpowszechniania znachorstwa i pauperyzacji stanu lekar-skiego.

Wszystkie farmakopeie zawierają gotowe przepisy pewnychmieszanek ziołowych. Np. Species aromaticae, S. diureticae, S.emołlientes, S. laxantes, S. lignorum, S. nervinae, S. pectorales,które można zapisywać pod tymi nazwami. Najlepiej będzie

42

jednak, gdy lekarze będą zapisywali indywidualne mieszankiziołowe swoim pacjentom.

Dawkowanie ziół i mieszanek ziołowych: czubata łyżk^ sto-łową ziół (wynosi to 4 do 10 g) zalewa si~ ^zklank^ wr^ą+kuzagotowuje w ciągu 1 — 2 minut, a po 20 — HO minutach odcn-dza. Najlepiej używać świeżych, jeszcze ciepłych naparów.

S u c c i r e c e n t e s ( Ś w i e ż e s o k i r o ś l i n n e ) — rf-mineralizująca i rewitaminizująca postać leku, której używamywtedy, gdy do codziennej diety chorego pragniemy wprowadzićw znacznej ilości świeże jarzyny lub owoce. Trudno jest nierazskłonić człowieka nielubiącego jarzyn do spożywania po kilka-set gramów dziennie sałaty, rzodkwi lub marchwi. Ten samefekt jednak można osiągnąć polecając mu wypić 2 — 3 razydziennie po szklaneczce świeżo wyciśniętego soku z tych roślin.Czasem przy takich kurac;ach zaleca się rośliny specjalne, jakTaraxacum, Millefollium, Pimpinella, przeważnie iednak stosujesię pospolite jarzyny lub owoce, łatwe do nabycia na rynku wa-rzywnym. Soków takich nie zaoicuie się z aptek, lecz pacjenciprzyrządzają je sobie sami w domu. Liście sałaty, szpinaku,raszpunki, kapusty itp. uciera się na miazgę w maszynce domięsa, korzenie rzepy, rzodkwi, selerów, pietruszki, marchwietc, miażdży się w maszynce lub uciera na tarce. Otrzymanąmiazgę zawija się w szmatkę i wyciska sok.

Sok jest zazwyczaj mętny; należy go wypijać w stanie moż-liwie świeżym, albowiem wskutek obecności fermentów utle-niających przybiera on przy dłuższym staniu ciemne zabarwie-nie i tworzy straty.

Nieprzyjemny zapach niektórych soków można niweczyćprzez dodanie kropli miętowych lub esencji cytrynowej.

Podobnych świeżych soków roślinnych nie można zastąpićsokami zagęszczonymi przez odparowanie lub wyjałowionymi,albowiem wysoka ciepłota niszczy fermenty, witaminę C orazswoiste związki kolloidowe, znajdujące się w żywej komórceroślinnej.

43

Leczenie świeżymi sokami roślinnymi stosuje się zwyklew marcu i kwietniu po zimowym głodzie witaminowym.

T i n c t u r a e (Nalewki) . — Są to 10 lab 20 proc, prze-ważnie dość trwale wyciągi surowców leczniczych przyrządza-ne drogą perkolacji lub maceracji. Do wytrawiania stosuje sięnajczęściej alkohol 67 — 70 proc, rzadziej mocniejszy (Tinct.Capsici, Myrrhae), lub słabszy (Tinct. Opii). Bardzo rzadkoprzyrządza się nalewki na wodzie (Tinct. Rhei aquosa), winie(Tinct. Rhei vinosa), acetonie (Tinct. Cantharidum) lub mie-szaninie spirytusu i eteru (Tinct. Valerianae aetherea). Z su-rowców silnie działających przyrządza sio nalewki w stosunku1 : 10 (tj. 10 proc.) i określa się chemicznie lub fizjologicznieich miano. Ta zasada Międzynarodowej Konferencji Bruksel-skiej jest przestrzegana prawie we wszystkich państwach. Dziśprzeto zawartość składników silnie działających (alkaloidów.glykozydów itp.) zarówno w surowcach, jak i odpowiednichprzetworach galenowych (ekstrakty, nalewki) cdpowiada przy-jętym normom międzynarodowym. — Nalewki z surowców niezawierających składników silnie działających przyrządza się1 : 5 (20 proc). Podobnie jak i ekstrakty, wszystkie nalewkiw aptekach allopatycznych przyrządza się z surowców suszo-nych. Jedną tylko Tinct. Convallariae przyrządza się w na-szych aptekach ze świeżych kwiatów. W homeopatii prawiewszystkie nalewki przyrządza się z roślin świeżych.

Apteki posiadają dużo nalewek gotowych, zwłaszcza z su-rowców objętych farmakopeją. Na żądanie jednak apteka możeprzyrządzić nalewkę z każdego surowca roślinnego. — Trzebatvlko pamiętać, że przygotowanie jakiejś specjalnej nalewkidrogą maceracji trwa 8 dni. Nalewki winny być przechowy-wane w miejscu ciemnym (przynajmniej nie na słońcu), albo-wiem intensywne światło może zmieniać barwę, a nawet zapachnalewek. To samo zastrzeżenie należy zrobić co do intraktóworaz ekstraktów płynnych.

44

III

LEKI ROŚLINNEI ICH ZASTOSOWANIE LECZNICZE

(Surowce farmakopealne mają znak F. P.)

AGAR-AGAR. (F. P.)

Wysuszona galaretka przyrządzana w Chinach i Japoniiprzez wygotowanie różnych krasnorostów (glonów morskichz, klasy Rhodophyceae), głównie różnych gatunków z rodzajuGelidium.

Dobry agar handlowy ma wygląd lekkich białawych lubżółtawych pomarszczonych sznurów (czasem płytek) bez smakui zapachu.

W zimnej wadzie tylko pęcznieje, a przy gotowaniu roz-puszcza się, dając bezbarwny i bezwonny kleik. Odwar 1 : 200daje po oziębieniu nie wylewającą się z naczynia galaretkę.

Głównym składnikiem 60—65 % jest węglowodan geloza, ule-gający powoli ostatecznej hydrolizie dopiero w grubym jelicie.

Agar zawiera około 5 do 6% soli mineralnych oraz orga-n:czne żwiązki jodu i bromu. Drobno pokrajany (minutissimeconcisum) agar w ilości 1—2 g pro dosi stosuje się jako me-chaniczny środek ułatwiający oddawanie stolca, bowiem pęcz-niejąc spulchnia masy kałowe. Chcąc utrzymać działanie ener-giczniejsze należy oblać dwa gramy agaru łyżeczką Extract.Frangulae fluid, lub Tinct. Rhei aquosa i pozostawić na godzinę

4)

aby agar napęczniał i wchłonął płyn, po czym zażywa się go(połyka), popijając wodą.

Glony morskie posiadają również własności czerwiogubne(patrz Carrageen i Fucus vesiculosus); sproszkowany agarprzeto można stosować jako substrat do leków czerwiogubnych,potęgując w ten sposób ich działanie. Odwary ciepłe 1 : 200z agaru lub oziębione galarety 1 : 100 stosuje się jako leki po-wlekające przy ostrych nieżytach przewodu pokarmowegoi uporczywych wymiotach (u ciężarnych).

Przy przewlekłych zaparciach:

Rp. Agar-A^an n..iijtiscini. conc. 2,0Extr. Frangulae ii. 2,0(lub linct. Rhei aąuosa. Oblać agar płynem, pozostawićna godzinęa gdy rozpęcznieje i wchłonie płyn, połknąć, popijając wodą.

Na robaki dla 5-letniego dziecka:Rp. Agar-Agari pulv. 1,0

Ksmalae 2,0Flor. Tanaceti pulv. 0,3M. f. p. D. t. d. N. 3. S. po 1 proszku z rana.

Przy ostrym nieżycie żołądka przy wymiotach:

Rp. Decocti Agar-Agari e 2,0 : 400,0S. po łyżce stołowej co godzinę.

AGARICUS ALBUS (HUBA MODRZEWIOWA).

Oczyszczona od warstwy korowej oraz zarodnikowej i wy-suszona huba, pasorzytująca na pniach modrzewi, zw. Poly-porus officinalis, rodź. Polyporaceae.

Biaława, lekka, gąbczasta, prawie bezwonna masa o bardzogorzkim smaku. Zawiera ona dwie dokładniej niezbadane nie-zmiernie gorzkie żywice oraz kwas agarcynowy i pseudoaga-rycynowy. Ciała te są rozpuszczalne w wyskoku (alkoholu)

46

i zasadach (alkaliach). Zespół tych ciał nazywają w handluAgaricinum.

Według Hofmeistera agarcyna poraża unerwienie gruczo-łów potowych, w małych dawkach pobudza, a w dużych po-raża ośrodek naczynio-ruchowy. Agaricus albus (i Agarycyna)jest swoistym środkiem wstrzymującym poty (antisudorificum).

Stosuje się hubę modrzewiową, bądź agary cynę w proszkachlub pigułkach; przy nadmiernych potach, szczególnie u cho-rych na gruźlicę.

Agaricus albus a 0,2 do 1,0 na dawkę.Agaricinum a 0,01 do 0,04 na dawkę.Objawów kumulacji nie zauważono nawet przy dłuższym

stosowaniu agarycyny, nie stwierdzono też aby się do środkatego przyzwyczajano. Przetwory Belladonny (Intractum, Tinc-tura, Extractum) wzmagają działanie agarycyny. Huba modrze-wiowa w dawkach 3 do 5 g działa przeczyszczaj ąco.

Podobne działanie przeciwnapolne do huby modrzewiowej,tylko słabsze, posiada tzw. porost islandzki — Lichen Islandi-cus (p. t.). (Znachorzy wiejscy stosują odwary huby modrzewio-wej przy nowotworowych cierpieniach przewodu pokarmowegoi wątroby).

Rp. Agarici albi 3,0Natril bicarbonici 2,0Aąuae 1000,0M. f. Dec. Wygotować do 500,0.D. S. po łyżce stołowej co 3 godz.

Rp. Agarici albi 10,0Fol. Salviae 15,0Aąuae 200,0Mellis depurati 3,0M. f. decoct.S. po łyżce stół. co 3 godz.' przy nadmiernych potach.

Rp. Agarici albi pulv. 0,3D.t. d. N. XX in obl.S. 3 proszki dziennie.

ii

Rp. Agaiicini 1,0Fol. Belladonnae 2,0Pulv. et. extr. Liąuirit q. s.Ut. f. pili. N. LX.S. po 1 do 2 pig. 2 do 3 razy dziennie.

Rp. Tinctur. Agarici albi 30,0Tinct. Lichen. island. 20,0Tinct. Belladonnae 5,0M. D. S. Po i3'żeczce w pół szkl. wody rano i na noc.Przy nocnych potach u suchotników.

ALOE-ALONA (F. P.)Zagęszczony i wysuszony sok z liści różnych gatunków alon

(Aloe, rodź. Liliaceae). Czarno-brunalna krucha, na przełomiepołyskliwa masa o swoistym słabym zapachu i niezmierniegorzkim smaku. Zawiera: glykozydy antralowe (aloinę, aioe-modynę), smoły i żółte barwiki.

W dawkach 0,5 do 1,0 pro- <łesL_4?iała silnie przeczyszcza-jąco (po upływie G do 21 godz.). Kał jest zwykle zabarwionybarwnikami żółciowymi, bowiem aloes należy do środków żółcio-pędnych. Żółć natomiast potęguje znów działanie aloesu. W ma-łych dawkach (0,01.do 0,1) aloes pobudza apetyt, ułatwia tra-wienie i wydzielanie żółci.

Aloes dzięki ontracninonom posiada własności antyseptycznei nalewkę aloesową używa się do pędzlowania owrzodzeńi egzem. Nie należy stosować dużych dawek aloesu (0,5 —1,0)u kobiet ciężarnych, albowiem może on spowodować poro-nienie, jak również ze względu na podrażnienie jelit — u osóbwycieńczonych lub ze etanami nieżytowymi przewodu po-karmowego, także przy hemoroidach. Jest to_ środek stoso-wany często u osób otyłych z cierpieniami wątroby i woreczkażółciowego.

Przy chronicznych zaparciach:Rp. Aloe pulv. 3,0

Saponis medicati 2,0

48

Extr. Phei aquos. 1,0Aquae q. s.Ut. f. pili. N. 60. S. Po 2—3 pigułek na noc.

Rp. Aloe 2,0Fel. Tauri insp. 1,0Aquae 300,0M. D. s. do lewatywy.

Rp. Tinct. Alo3 compositae 56,0 (syn Elixir ad longam vitam)S. po łyżeczce w pół szkl. wody na noc przy chronicznychzaparciach u osób otyłych.

Rp. Aloe 2,0Rhiz. Curcumae pulv. 3,0Fellis. Tauri insp. 1,0Sirup. simpl. q. s.Ut. f. pili. N. LX.S. po 2—3 pigułki 2 razy dziennie przy żółtaczce i kamicyżółciowej.

Rp. Tinct. Aloe 30,0S. do pędzlowania (przy egzemach, Ulcus cruris).

AMYLUM (SKROBIA I MĄCZKI ODŻYWCZE). AMYLUMORYZAE F. P. AMYLUM TRITICI F. P.

Skrobia jest węglowodanem, występującym w postaci ziaren(o średnicy od 0,002 do 0,150 mm) w nasionach, kłączachi bulwach różnych roślin. Nawet najczystsza skrobia zawieraniewielką ilość soli mineralnych, pozostających po spalenie,skrobi w postaci popiołu. Ilość popiołu w różnych gatunk?chskrobi waha się od 0,3 do 1,0%. Przednie gatunki mąkipszennej składają się prawie w 90 % z czystej skrobi. Skrobiajest nierozpuszczalna w organicznych rozpuszczalnikach orazw zimnej wodzie.

Przy gotowaniu jednak z wodą zamienia się w klajster(kleik — Mucilago Amyli) używany jako lek powlekający.Gęsty klej skrobiowy z gliceryną służy jako podstawa domaści (Unguentum Glycerini). Pod wpływem fermentu roślin-nego — diastazy lub fermentu — ślinowego, ptyaliny, skrobia

4 . 49

ulega stopniowej hydrolizie, której ostatecznym produktem jestglukoza (cukier gronowy).

Do mączek odżywczych dla osesków nie należy dawać nie-zmienionej skrobi, albowiem organizm niemowlęcia źle ją trawi.Dla osesków zatem należy skrobie podprażać, gdyż przy ogrza-niu do 160 stopni skrobia ulega tzw. zdiastazowaniu i stajesię łatwiej strawną. Należy również pamiętać, że skrobiao drobniejszym ziarnie (ryżowa, kukurydziana, tapioka), jestłatwiej strawną, jak również posiada większe własności osusza-jące (jako przysypka).

Najdrobniejsze ziarna skrobi posiada ryż, owies i gryka(średnica ziaren wynosi 0,003 do 0,012 mm), cokolwiek większekukurydza (średnio 0,015 mm); żyto i jęczmień posiada ziarnadwojakiego rodzaju: większe soczewkowate o średnicy około0,030 mm i drobne o średnicy 0,003 — 0,008 mm; największeziarna posiada skrobia ziemniaczana (mączka kartoflana), mia-nowicie 0,05 do 0,08 mm oraz niektóre skrobie egzotyczne (Amy-lum Cannae, Amylum Curcumae), które spotyka się w handlupod nazwą Arrowroot. Produkty spotykane w handlu jaktapioka lub sago, są rodzajem krupki przyrządzonej z grudekpodprażonej i sklajstrowanej skrobi. Tzw. tapiokę brazylijskąprzyrządza się ze skrobi maniokowej (Amylum Manihot),a prawdziwe Sago indyjskie ze skrobi sagowca (Saghus Eum-phii). Jednak taką samą krupkę (w rodzaju Sago) można teżotrzymać i z innych gatunków skrobi, np. u nas w Polscerobi się krupkę w rodzaju Sago ze skrobi ziemniaczanej.Sago i tapioka, dzięki częściowemu zdiastazowaniu, są łatwiejstrawne niż czysta skrobia. W aptekach spotyka się następującegatunki skrobi: S k r o b i a r y ż o w a , — Amylum Oryzae, —0 bardzo drobnym ziarnie, najodpowiedniejsza do pudrów1 przysypek; s k r o b i a p s z e n n a — Amylum Tritici — tań-sza od ryżowej, zawiera ziarna drobne i grubsze. Do odżyweki zaprażek nadają się doskonale przedniejsze gatunki mąkipszennej; s k r o b i a k u k u r y d z o w a — Amylum May-

50

dis — podobna do ryżowej, lecz o ziarnie prawie dwa razygrubszym; w handlu częstokroć zamiast skrobi ryżowej dająskrobię kukurydzową; s k r o b i a t r z c i n o w c o w a z kią-czy rośliny Maranta arundinacea — Amyium Marantae lubArrow-root westindicum — zalecana bywa jako odżywka dladzieci — posiada ziarno drobniejsze niż skrobia ziemniaczana;używa się jej do kisielów, kleików i zapraw dla dzieci i ozdro-wieńców; s k r o b i a m a n i o k o w a — Amyluni Manihot —spotyka się w handlu w postaci krupki — Tapioca du Brezil,odżywka dla dzieci i ozdrowieńców; s k r o b i a z i e m n i a -c z a n a albo mączka kartoflana (Amyium Solani).

Francuzi skrobię ryżową, pszenną, kukurydzową nazywają„ a m i d o n", a skrobię ziemniaczaną „fecule".

Z naszych europejskich skrobi, ziemniaczana posiada naj-grubsze (średnio (5,00 mm) ziarno; stosuje się ją najczęściejdo kisielu. Z owsa, gryki i jęczmienia nie wyrabia się skrobi,ale drobną kaszę ze starannie obłuskanego i oczyszczonegoziarna, którą stosuje się w postaci odwarów śluzowych (kleików)względnie papek (kaszek). Drobną kaszę z oczyszczonychziaren gryki nazywają kaszką krakowską; drobniutkie kaszkiz oczyszczonych ziaren pszenicy lub kukurydzy nazywająw handlu manną-kaszą. Niegdyś w starożytności i średnio-wieczu ogromnym poważaniem cieszył się odwar z jęczmienia(Decoctum Hordei) jako lek powlekający (osłaniający) przybiegunkach i anginach oraz jako odżywka dla ozdrowieńców.We Francji jako odżywczy kleik stosują tzw. odwar zbo-żowy — Tisane de cereales, przyrządzany z rozgniecionychziaren pszenicy, żyta, owsa, jęczmienia, kukurydzy i grochu.Każdego gatunku ziaren bierze się po łyżce stołowej, zalewaniewielką ilością ciepłej wody i pozostawia na kilka godzin,aby napęczniały. Następnie wilgotne ziarno rozgniata sięw moździerzu lub maszynce do mięsa, zalewa 3 litrami wody,dodaje 5 g soli, wygotowuje na wolnym ogniu do objętościjednego litra i odcedza odwar przez gęste sito. Celem popra-

51

wienia smaku można otrzymany odwar przyprawić sokiem owo-cowym, mlekiem lub wyciągiem jarzynowym (np. Extr. Maggi).

Taki odwar z całych nasion jest bogatszy w sole mineralnei składniki uzupełniające niż odwar z kaszek.

Rp. Amyli OryzaeLycopodiiTaki veneti aa 30,0M. f. p. S. przysypka obojętna dla niemowląt.

Rp. Amyli Tritici 50,0Zinci oxydati 10,0M. f. p. S. przysypka osuszająca cynkowa.

Rp. Amyli MaydisTalci veneti aa 40,0Zinci oxydat. 20,0Acidi salicylici 1,0M. i. p. S. — przysypka salicylowa. •

Rp. Amyli Tritici 10,0Aąuae 10,0Glicerim 100,0Ogrzewać na kąpieli wodnej az do utworzenia się galarety.M. f. ungt. S. maść glycerynowa. '

Rp. Ungt. GlyccriniZinci oxydati aa 10,0M. I. ungt. S. Osuszająca pasta cynko-glycerynowa.

Rp. Amyli Tritici 15,0Aąuae 500,0M. t. decoct S. lewatywa skrobiowa.

Rp. Hordei perlati (kaszy perłowej) 50,0Aąuae 1500,0Wygotować do objętości jednego litra i przecedzić.S. kleik jęczmienny (Tisana Hordei).

BULBU3 ALL1I_ (CZOSNEK).Stosuje się tylko świeże cebule zwykłego czosnku ogrodo-

wego — Allium sativum, rodzina Liliaceae. Czosnek jestulubioną na wschodzie przyprawą dietetyczną, znaną i używanąJUŻ w starożytności w Egipcie i Babilonii. Zawiera on śluzy,

52

cukry i glikozyd alliinę, rozpadający się od razu przy roztarciuświeżych cebulek na cukier i tzw. olejek czosnkowy (OleumAllii), o niezmiernie ostrym zapachu i bardzo silnych włas-nościach antyseptycznych (znacznie silniejszy od fenolu). Olejekczosnkowy składa się z mieszaniny siarczków organicznychtzw. tioeterów (dwu-, trój- i cztero-siarczki allylo-propylu).Owe siarczki w swej budowie chemicznej wykazują pewne po-dobieristwo do cystyny. Zawartość olejku w świeżym czosnkuwynosi 0,005 do 0.099%. Czosnek należy do leków znanych jużw starożytności. Dioskorydes zalecał czosnek przy astmie, żół-taczce, biegunkach, hemoroidach, wysypkach skórnych i prze-ciw robakom. W tym samym celu bywa stosowany czosnekw medycynie ludowej. Nowoczesne badania lekarskie potwier-dziły całkowicie wartość czosnku w tego rodzaju cierpieniach.Dr Marcovici opisuje doskonałe wyniki przy ostrych i prze-wlekłych biegunkach. Lekarze Loeper, Forestier, Hurrier stoso-wali z powodzeniem czosnek przy gangrenie płuc. WedługE. Roos'a czosnek jest środkiem oćkażaja,cym przewód pokar-mowy i działającym przeciwkurczowo w jelitach, można gowięc stosować przy pewnych zaburzeniach przewodu pokar-mowego, np. w kolkach, wzdęciach, uporczywych biegunkachi stanach spastycznych- W postaci lewatyw czosnek jest rów-nież dobrym środkiem przeciw owsikowi (Oxyuris vermicularis),mniej zaś skutecznym od innych Vermifuga przy glistach

• (Ascaris lumbricoides).W ostatnich latach czosnek jest używany, jako środek ma-

jący obniżać ciśnienie krwi. Badania francuskich klinicystówLoeper'a, Debray'a, Peuillarda wykazały, że spadek ciśnieniatętniczego krwi po zażyciu czosnku następuje wskutek wybit-nego rozszerzenia się pod wpływem oleju czosnkowego obwo-dowych naczjm krwionośnych. Ujemną stroną czosnku jestprzykry dla wielu osób zapach, dokuczliwy nie tylko dla pacjentaale i dla otoczenia. Olejek czosnkowy wydala się z ustrojuprzez skórę, płuca, nerki i gruczoły mleczne. Przy zażywaniu

53

świeżego czosnku lub nalewki czosnkowej,, można częściowousunąć przykry jego zapach przy pomocy pietruszki, selerówlub dziąglu. Sowiecki badacz, prof. B. Tokin stwierdził, żeczosnek podobnie jak cebula wydziela substancje o wybitnymdziałaniu bakteriobójczym i bakteriostatycznym. Substancje tenazwał Tokin fitoncydami.

Najpewniejszym przetworem jest świeży czosnek w ilości1—3 ząbków (1 do 3 g). Uciera się go drobno (na miazgę) z zie-lenią pietruszki lub selera, dodaje trochę śledzia i masła, otrzy-mując rodzaj dość smacznej pasty, którą można spożywać bezwstrętu z chlebem lub bulką. Łatwiejszą w użyciu jest nalewkaczosnkowa (Tinctura Allii), którą się przyrządza, zalewając natydzień jedną część świeżo zmiażdżonego czosnku 3 częściami70% spirytusu. Przykry smak i zapach tej nalewki maskujesię przez dodanie Tinc. Angelicae lub Oleum Levistici. Jeślinieobłuskany czosnek zagotować uprzednio w wodzie celemzabicia fermentu, allisiny, a następnie z ugotowanego zrobićnalewkę, to otrzymuje się produkt mniej cuchnący, albowiemglykozyd alliina nie uległ rozszczepieniu. Przemysł fabrycznywypuszcza obecnie bezwonne specyfiki czosnkowe (pigułki,tabletki), składające się z soku czosnkowego z węglem, któryabsorbuje olejek czosnkowy. W połączeniach jednak z węglemczosnek zatraca swe własności bakteriostaty-czn^. Dlatego spoty-kane w handlu tabletki węglowo-czosnkowe mają działaniesłabsze niż zwykła nalewka czosnkowa.

Czy tego rodzaju przetwory z mocno zaabsorbowanym olei-kiem dają pełny efekt leczniczy powiedzieć trudno. Jedyniew cierpieniach kiszkowych efekt może być dobry, ale trudnoorzec, czy nie jest w tych przypadkach czynnikiem leczniczymsam węgiel. Świeży czosnek zawiera również kwas askorbi-nowy (Witamina C).

Rp. Tinct. Allłl 20,0 Rp. Tinct. Allii 20,0D. S. co 3 godz. po 10 kropli Tinct. Angelicae 30,0przy zapaL płuc, bronchitach. M. d. B. PO łyżce herb. 2 rwy

54

dziennie w kieliszku wody przynadm. ciśnieniu krwi.

Rp. Tinct. Allii 20,0Tinct. Mentae 10,0

Tinct. Galangae 10,0M. d. s. po 30 krop. co 3 godz.przy biegunkach, boleściach.

Rp. Tinct. Allii 10,0Ol. Tanaceti gtt X.M. d. S. łyżkę herbatnią na szklankę wody do lewaty-wyprzeciw owsikowi (Oxyuris).

BULBUS CEPAE (CEBULA OGRODOWA).Świeża cebula rośliny Allium cepa, L. rodzina Liliaceae, —

hodowanej w ogrodach. Przyprawa dietetyczna pokrewnaczosnkowi, ale mniej cuchnąca i nie tak ostra. Zawiera śluz,cukier, sole mineralne, glykozyd podobny do Alliiny, dającyprzy rozszczepieniu związki tioeterowe (siarczki i wielosiarczkiorganiczne) i witaminę C. Według Kiilza cebula ma zawieraćjakiś czynnik hypoglykemiczny, podobny w działaniu, do insu-liny, wywierający jednak również wpływ przy stosowaniu do-ustnym. JVTożna więc dotkniętym cukrzycą polecać spożywaniezupy z pieczonej cebuli (ulubiona potrawa we Francji) lubszczypiorek. Podobne do cebuli działanie hypoglykemiczne po-siadają również pory (Allium porrum), które nalepy stosowaćdiabetykom w postaci różnych potraw. Pieczona c e t ula jestdoskonałym środkiem zmiękczającym, odkażającym i gojącym(przy wrzodach, ropniach, zanognicy), przewyższającym podtym względem niekiedy różne maście i specyfiki szczepionkowe.W tym celu całą cebulę w łusce piecze się w piecyku lubgotuje w wodzie, aby całkowicie zmiękła, następnie usuwa sięsuche łuski zewnętrzne, a rozgotowaną miazgę smaruje sięgrubą warstwą na gazę i przykłada do chorego miejsca.. Olejekcebulowy, podobnie jak czosnkowy, hamuje rozwój paciorkow-ców i gronkowców, a jednocześnie rozszerza naczynia krwio-nośne i wywołuje leukocytozę. Gojenie się ran pod -wpływempieczonej lub gotowanej cebuli odbywa się szybko i równo-miernie. Świeża jednak cebula działa na skórę drażniąco, wy-

55

wołuje przekrwienie, a nawet powstawanie pęcherzy. W apte-kach nie mamy dotychczas żadnych przetworów cebulowych.W krajach wysokogórskich uważają, iż spożywanie świeżejcebuli zapobiega zapadaniu na „chorobę górską" (wpływ zmniej-szonego ciśnienia atmosferycznego).

Prof. Tokin zaleca na rany miazgę ze świeżej cebuli.

BULBUS SCILLAE (OSTRAWKA) (F. P.).

Cebule śródziemnomorskiej rośliny Urginea scilla Stuhl, —rodź. Liliaceae. W aptekach używane są pokrajane i wysu-szone łuski ostrawki morskiej, z której przyrządza się: Tinc-tura Scillae, Extractum Scillae spirit, Acetum Scillae i Oxy-mel Scillae.

Surowiec zawiera śluz, cukier i glykozyd nasercowy Scilla-ren. Glykozyd ten można otrzymać tylko ze świeżej ostrawkilub z surowca stabilizowanego. W zwykłym wysuszonymsurowcu aptecznym ulega on w znacznej części rozpadowi.Temu zanieczyszczonemu Scillarenowi i produktom jego roz-padu nadawano dawniej różne nazwy: Scillipicrin, Scillin,Scillitoxin, Scillain itp. Przetwory ze świeżej lub stabilizowane]ostrawkiv (np. Intractum Scillae) posiadają działanie znaczniesilniejsze niż zwykłe przetwory apteczne (Tinctura, Acetum)robione z suszonego surowca.

Ostrawka posiada miejscowe działanie silnie drażniące, wy-wołując przy użyciu większych dawek per os wymioty i bie-gunkę — nie należy więc dawać jej na pusty żołądek. Ostrawkanależy do silnych leków sercowych (cardiaca), działającychpodobnie jak surowce z grupy naparstnicy.

Ostrawka posiada również wybitne działanie moczopędne,wskutek działania tonizującego na serce i jednoczesnego draż-nienia nabłonków kanalików nerkowych. Wzmożone wydzie-lanie moczu po ostrawce można dostrzec nie tylko n osóbchorych na nerki, ale i u zupełnie zdrowych. Czasami ostrawka

56

wzmaga również wydzielanie błony śluzowej oskrzeli. Scilla niedaje objawów kumulacji. Stosuje się jako diureticum i cardia-cum. Nie należy dawać ostrawki dzieciom do 2 lat.

Rp. Tinct. Scillae 30,0D. S. po łyżce kawowej 3 razy dziennie w pół szkl. wody.

Rp. Intracti Scillae 20,0D. S. po 15—20 kropel 3—4 razy dziennie w kieliszku wody

Rp. Aceti Scillae 50,0D. S. po łyżce herbatniej 3 razy dziennie z wodą.

Rp. Oxymellis Scillae 100,0D. S. po łyżce stołowej 3—4 razy dziennie.

Rp. Bulbi Scillae stabilis. pulv. 0,25Kalii sulfurici 0,1Rad. Althaeae pulv. 0,1M. f. D. t. d. N. XII in obl.3 razy dziennie po jednym proszku.

Acetum Scillae:Rp. Bulbi Scillae 100,0

Acid. acet. glac. 20,0Vini albi 980,0

Oxymel Scillae:Rp. Acet. Scillae 20,0

Mellis albi 200,0

CARRAGEEN syn. LICHEN CARRAGEEN (CHRZĘSŁO,albo MECH ISLANDZKI). (F. P.).

Wybielone i wysuszone plechy, spotykanych na skałachpodwodnych pobrzeża Atlantyku krasnorostów: Chondrus cris-pus Stack. i Gigartina mammilosa Agardh., kl. Rodophycae.Surowiec ma wygląd poskręcanych kłębuszków elastycznej,rogowatej, rozgałęzionej plechy. Barwa surowca żółtawa, smaksłonawo-śluzowaty.

Przy gotowaniu z wodą 1 : 20 chrzęsło ulega prawie całkovi temu rozgotowaniu, tworząc gęsty obojętny śluz zastygającyprzy oziębieniu w postaci galarety (Gelatina Carrageen). Jestto surowiec śluzowy, bogaty w sole mineralne (15—20%), wśród

57

których występują związki sodu wapnia, magnezu oraz nie-wielkie ilości bromu i jodu. Ma zastosowanie podobne do agaru(p. tam). Grubo sproszkowane chrzęsło stosuje się na noc u osóbotyłych przy skłonnościach do zaparcia. Jest to środek, którymożna stosować miesiącami i który dzięki zawartości joduorganicznego wzmaga przemianę materii. Można go stosowaćrównież u dzieci, gdy chodzi o wprowadzenie związków jodo-wych zbliżonych w swej budowie do tyroksyny (Dwujodo-tyrozyna).

Odwary lub galaretkę z chrzęsła stosuje się przy ostrychnieżytach żołądka i jelit oraz przy uporczywych wymiotachu ciężarnych. Sproszkowane chrzęsło stosuje się również prze-ciwko robakom u dzieci. Energiczniejszym surowcem jodowo-organicznym ale mniej śluzowym jest Fucus vesiculosus(p. Herba Fuci vesiculosi).

Rp. Carrageen pulv. 100,0D. S. Po łyżeczce w szklance wody na noc przy skłonnoścido zaparcia stolca.

Rp. Carrageen 5,0Aquae 500,0M. f. decoct. Po łyżce co pól godziny przy wymiotach i ostrychnieżytach przewodu pokarmowego.

Rp. Carrageen 20,0Lich. islandic. 20,0Aąuae 1000,0Extr. Maltis 20,0Wygotować do 500,0 i przecedzić.M. f. gelatina. S. Spożywać* łyżkami co pół godziny przyuporczywych wymiotach.

CATECHU (KATECHU). (F. P.).Suchy, ciemnobrunatny ekstrakt otrzymywany w Indiach

przez odparowanie wyciągów z liści i drewna Acacia catechuWilld i Acacia suma Kurz., rodź. Leguminosae.

Jest to surowiec garbnikowy, używany w lecznictwie jakośrodek ściągający do płukania jamy ustnej, do przemywania

58

pochwy przy uplawach, do przemywania cuchnących ran;czasem stosuje się wewnętrznie przy biegunkach i krwawie-niach kiszkowych. Zawiera garbniki: katechinę i kwas katechu-garbnikowy oraz glykozyd flawonowy kwercetynę.

Ep. Tinct. Catechu 50,0S. po łyżeczce na pół szkl. wody do płukania ust.

Rp. Tinct. CatechuTinct. Myrrhae aa 15,0M. d. s. do pędzlowania ropiejących i cuchnących ran.

Rp. Pulveris Catechu 0,5Pulveris Gummosi 0,5M. f. p. D. t. d. XII. S. co 3 godz. proszek w kieliszku wodyprzy biegunkach.

CORTEX BERBERIDIS (KORA BERBERYSU).Wysuszona kora z korzeni i łodyg krajowego krzewu Berberis

vulgaris. L. rodź. Berberidaceae.Kora w przełomie żółta o smaku mocno gorzkim i ściąga-

jącym, przy żuciu barwi ślinę na żółto.Kora zawiera 1,5 do 2% alkaloidu berberynv oraz alkaloidy

jej pokrewne: oksyakantync, palmatvnę. Alkaloidy te są małotrujące i nie posiadają d?irłania narkotycznego. Alkaloid Ber-beryna obniża ciśnienie krwi i zwiększa amplitudę oddechową.W swej budowie chemicznej są one spokrewnione z niektórymialkaloidami makowca (opium). Dlatego lekarze A. Brissemoreti A. Challamel zalecają ten surowiec przy kuracjach demorfini-zacji. TTLascarato stosował z powodzeniem berberys przyobrzękach malarycznych śledziony. Leclerc zaleca go przyniestrawności połączonej z bezsoczem (anoreksją), oraz jakośrodek żółciopędny.

W aptekach nie ma przetworów berberysowych, a nalewkalub ekstrakt mogą być przygotowane na zamówienie. Dojrzałeowoce Berberysu zawierają kwas askorbinowy (Witamina C).

Rp. Cort. Berberidis 20,0Rad. Liąuiritiae 10,0Aquae 500,0

59

M. f. decoct. S. po pół szkl. 2—3 razy dziennie przy obrzękachśledziony i wątroby.

Rp. Extr. fluid. Berberidis 50,9D. S. po 25—50 kropel w kieliszku wody co 3 godz. przydemorfinizacji.

Rp. Cort. Berberidis conc. 50,0 -H-bae Chelidonii 30,0Fol. Menthae piperit. 100,0M. f. spec. S. łyżkę na szkl. wrzątku, 2—3 szkl. dziennieprzy obrzękach wątroby.

CORTEX CASCARILLAE (KORA KASKARYLII) (F. P.).Wysuszona kora antylskiego drzewa Croton eluteria. J. J.

Bennet — rodź. Euphorbiaceae. Surowiec gorzko-aromatycznystosowany przy braku apetytu i przy złym trawieniu. Zawieraolejek eteryczny (Oleum Cascarillae), gorzką krystaliczną sub-stancję kaskaryliinę i substancje żywicowe.

Rp. Tincturae Cascarillae 30,0D. S. Po 30 krop. w kieliszku wody przed jedzeniem.

Rp. Cort. Cascarillae 10,0Aąuae 400,0M. 1. infus. S. Po malej szklaneczce 2—3 razy dziennie.

Rp. Tinct. CascarillaeTinct. Condurango aa 25,0M. d. s. po 30—40 krop. w pół szkl. wody przy bezsoczu.

CORTEX CHINAE = CORT CINCHONA.E (KORACHINOWCA albo KORA CHINOWA). (F. P.).

Wysuszona kora hodowanych - obecnie na wyspie Jawiechinowców Chinchona succirubra Pav. i Cinchona Lcdgeriana,Moens rodź. Rubiaceae.

Według wymagań farmakopei, apteczna kora chinowa winnizawierać nie mniej niż 6,5 % alkaloidów chinolinowych, jakcynchoninę, chininą, cynchonidynę itd., poza tym zawieraglykozyd, chinowinę, ciała typu cholesteryny (cinchol, cupreol,ąuebrachol), kwas chinowy i kwas chino-garbnikowy. Dziśzamiast kory chinowej stosuje się zazwyczaj jeden z jej głów-

60

nych alkaloidów, tj. chininę, która jest specyficznym środkiemzabezpieczającym i leczniczym przy malarii. Działanie jednakchininy i kory chinowej nie jest identyczne. Często w wy-padkach, w których chinina jak gdyby nie działa, odpowiedniadawka kory chinowej lub nalewki daje wybitny efekt leczniczy.Nie potrzeba przy tym koniecznie dawkować kory wedługzawartości chininy (np. zamiast 0,3 chininy zapisywać 6,0 korychinowej na dawkę), albowiem ten sam efekt otrzymuje sięprzy dawkach 50—60% mniejszych (dzięki obecności innychalkaloidów). Należy tylko pamiętać, że w handlu pod nazwąCort. Chinae fuscae (brunatnej kory chinowej) spotyka sięcienką jak cynamon korę z młodych gałązek chinowych. Takipodrzędny (i znacznie tańszy) surowiec zawiera zaledwie około1 % chininy. Należy więc zapisywać wyraźnie Cort. Chinaecultae (albo succirubrae). Korę chinową stosuje się najczęściejw postaci nalewki lub ekstraktu jako lek pobudzający łaknieniei trawienie, gdy przy malarii, grypie i chorobach gorączkowychstosuje się zazwyczaj sole chininy. Chcąc w takich wypadkachstosować korę chinową, należy ją zapisywać bądź w opłat-kach, bądź w śluzowatych płynach (kleik owsiany, kleik lniany,odwar żywokostu).

Rp. Tinct. Chinae simp. 50,0D. S. po łyżeczce w kieliszku mleka 5 razy dziennie przygorączkach (np. grypie).

Rp. Tinct. Chinae comp. 30,0D. S. po 30 krop. w kieliszku wody przed jedzeniem przybraku apetytu.

Rp. Extr. Chinae spint. 30,0M. f. pili. N. LX. po 3 pigułki dziennie przy biegunkachmalarycznych.

Istniejący w aptekach Extr. Chinae aąuosum jest przetworemdrogim i małowartościowym, należy go więc ignorować i za-pisywać ekstrakt spirytusowy.

Rp. Decoct. Cort. Chinae succir. e 15,0 : 250,0Acidi hydrochl. dii. 2,0

61

Sirupi simpLMucilag. gummi arab. aa 25,0MDS. Łyżkę stołową co 2 godz.

Rp. Cort. Chinae succir. pulv. 0,5 'D. s. N. XX in oblatisS. Po 2 proszki 2—3 razy dziennie.

Bp. Cort. Chinae cultae pulv.Pulveris gummosi aa 25,0Mfp. S. po łyżeczce herbainiej z mlekiem lub kleikiem 3 razydziennie.

CORTEX CINNAMONI (KORA CYNAMONOWA). (F. P.).Oczyszczona od oskórni kora z młodych gałązek cynamo-

nowca cejlońskiego Cinnamonum zeylanicum Nees, — r. Lau-raceae.

Surowiec posiada mocno swoisty zapach i słodko-ostrawysmak. Cynamon jest ulubioną przyprawą do ciast i kompotóww gospodarstwie domowym. Zawiera on śluz, garbniki i 3—5 %olejku eterycznego (Ołeum Cinnamoni) o slodko-szczypiącymsmaku. Głównym składnikiem olejku eterycznego jest aldehydcynamonowy, utleniający się łatwo do kwasu cynamonowego;poza tym w olejku znajduje się eugenol — związek fenolowy0 silnych własnościach antyseptycznych. Kora cynamonowa po-budza działanie wydzielnicze gruczołów i posiada własnościantyseptyczne (przy małej toksyczności); dawniej uważanabyła za lek swoisty przy cierpieniach gruźliczych (ze względuna aldehyd i kwas cynamonowy) oraz środek pobudzającyskurcze macicy. W recepturze używa się proszku, syropu1 olejku cynamonowego do poprawienia smaku leków. Prze-twory cynamonu dają nieraz dobre wyniki przy stanach pod-gorączkowych na tle skazy gruźliczej (Lymphomata).

Rp. Tinct. Cinnamoni 30,0D. S. Po 30 krop. w kieliszku syropu cytrynowego przystanach podgorączkowych.

Rp. Sirup. Cinnamoni 100,0Tinct. Lichenis island. 20,0

0

M. d. s. po łyżce 3 razy dziennie przy uporczywych potachu gruźlików.

Rp. Pulv. Cinnamoni 30,0Pulv. Liąuirit. compos. 20,0Rad. Symphyti (Consolidae) pulv. 50,0M. f. pulv. S. po łyżeczce w szkl. wody przy gruźlicy kiszek.

Aqua Cinnamoni stosuje się jako corrigens w miksturach,pul vis Cinnamoni do obsypywania pigułek o nieprzyjemnym za-pachu. Tzw. Cynamon chiński — Cort. Cinnamoni cassiaeposiada działanie i zastosowanie podobne, ale jest uboższyw olejek eteryczny (1—2%).

CORTEX CONDURANGO (KORA KONDURANGO). (F. P.).Wysuszona kora z korzeni południowo-amerykańskiego pnącza

Marsdenia condurango Reichb. — rodź. Asclepiadaceae. Szaro-żółta kora o swoistym 'pieprzowatym zapachu i gorzko-drapiącym smaku. Był to niegdyś gorąco reklamowany lekprzeciw rakowi żołądka, względnie wrzodom żołądka i dwu-nastnicy. W każdym razie przy zastarzałych nieżytach żołądkaodwary kondurango przynoszą nieraz ulgę. Surowiec zawieragarbnik (w niewielkiej ilości), cukry i swoisty glykozyd zwanykonduranginą. Kondurangina łatwiej rozpuszcza się w zimnejwodzie niż w gorącej. Dlatego odwar kondurango przyrządzasię zalewając korę zimną wodą na 24 godziny, następnie wy-gotowuje się wodę do połowy objętości, oziębia mętny odwaraż do przejaśnienia i sączy na zimno.

Rp. Tinct. Condurango 50,0D. S. po łyżeczce w pół szkl. wody 3 razy dziennie.

Rp. Extr. fluid. Condurango 50,0D. S. po 20—30 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennieprzed jedzeniem.

Rp. Cort. Condurango 30,0Aquae 800,0Macerować na zimno 24 godz. wygotować do 400,0 oziębići przecedzić. iM. f. decoct. S. po łyżce 3 razy dziennie przed jedzeniem.

63

Rp. Tinct. CondurangoTinct. Chelidonii aa 50,0M. d. s. po łyżeczce w pół szkl. wody przed jedzeniemprzy wrzodzie żołądkowym i dwunastnicowym.

CORTEX FRANGULAE (KORA KRUSZYNY). (F. P.).Wysuszona kora z młodych pędów i gałęzi krajowego

krzewu — Rhamnus frangula L., rodź. Rhamnaceae.Kora kruszyny jest ulubionym lekiem ludowym o działaniu

żółciopędnym i dezynfekującym przewód pokarmowy, a w daw-kach większych silnie przeczyszczającym; skutek następujew 6 do 10 godz. po zażyciu; stolce zabarwione są żółcią.Zawiera frangulo-emodynę, kwas chryzofanowy i związki fla-wonowe. Kora świeżo zebrana zawiera jakieś ciała powodująceboleści i wymioty. Dlatego korę kruszynową trzeba wytrzymy-wać przynajmniej rok po zebraniu w składach i dopiero wy-puszczać do użytku aptecznego. To samo jednak można osiągnąćogrzewając korę do 100 st. C w ciągu godziny lub susząc jąprzez 24 godz. przy temp. 60—70 st. Leclerc uważa kruszynę zadobry środek przeczyszczający w wypadkach spazmu kiszeklub niedostatecznego wydzielania żółci. Pomimo silnego dzia-łania czyszczącego kruszyna nie jest trująca i może być stoso-wana nawet u ciężarnych. Znachorzy stosują b. często odwarykruszynowe przy przewlekłych nieżytach kiszek. U niektórychosób kruszyna wywołuje boleści, w takich wypadkach trzebają zapisywać z lukrecją i koperkiem włoskim:

Rp. Cort. Frangulae 30,0Aquae 500,0Gotować 30 min. następnie po 2 godzinach odcedzić.M. f. decoct. S. po łyżce stołowej 2—3 razy dz. jako lekżółciopqdny i rozwalniający.

Rp. Cort. Frangulae 8,0Rad. Liąuirit. 10,0Aąuae 200,0M. f. decoct. S. Po obiedzie i na noc po połowiena przeczyszczenie.

*

6*

Rp. Extr. fluid. Frangulae 100,0D. S. po łyżeczce na noc (żółciopędne i rozwalniające).

Rp. Cort. Frangulae 50,0Rad. Liąuirit 30,0Fruct. Foeniculi conc. 30,0M. F. spec. S. Łyżeczkę ziół na szklankę wrzątku,wypijać odwar na noc.

Dodatek lukrecji potęguje działanie kruszyny, dzięki czemumożna ją stosować w mniejszych dawkach. Jeszcze silniejszedziałanie przeczyszczające posiadają wysuszone przy 90—-100 st.niedojrzałe owoce — Fructus Frangulae.

CORTEK FRAXINI (KORA JESIONOWA).Kora z młodych gałęzi pospolitego w kraju drzewa — Fra-

xinus excelsior L., rodź. Oleaceae. Kora jesionowa zawiera bli-żej niezbadane garbniki i glykozyd oksykumarynowy — Fraxi-nę. W praktyce ludowej używa się tego leku przy cierpieniachartretycznych i reumatycznych. Surowiec posiada działaniemoczopędne i napotne. Zamiast kory używa się z tym samymskutkiem liści jesionowych (Folia Fraxini).

Rp. Cort. Fraxini 50,0Aquae 500,0M. f. decoct. S. po pół szkl. 3 razy dziennie przy kamieniachnerkowych.

Rp. Cort. Fraxini 100,0Flor. Spireae Ulmariae 100,0Fol. Ribis nigri 200,0Francuskie zioła przeciw reumatyzmowi.M. f. spec. zaparzać po łyżce na szkl. wrzątku, pić 2 do3 razy dziennie po szklance naparu przy reumatyzmie.

CORTEX GRANATI (KORA GRANATOWCA) (F. P.)Wysuszona kora z korzeni i pni śródziemnomorskiego drze-

wa Punica granatum L. rodź. Punicaceae.Smak surowca gorzki i mocno ściągający. Zawiera 20 do

25 % garbników oraz 0,4 — 0,5 % alkaloidów: pelletieryna, pseu-

5 - 65

dopelletieryna, izopelletieryna. Zespół tych alkaloidów w po-staci garbnikanów znajduje się w aptekach p. n. Pelletierinumtannicum. Kora granatowca i alkaloid pelletieryna używane sąjako leki przeciwtasiemcowe, szczególnie przeciwko tasiemcowisamotnemu (Taenia solium). Nie jest to środek zupełnie obo-jętny, albowiem jednorazowe dawki kory w ilości 80 —100 gmogą spowodować zawroty głowy, nudności, biegunki, a nawetzapaść. Śmiertelna dawka siarczanu pelletieryny dla królikawynosi 0,2 g na kilogram wagi.

Rp. Corticis Granati 60,0Aąuae 750,0(Wygotować do 500,0, przecedzić na gorąco).M. f. decoct. S. wypić w 3 porcjach co pół godz., następnieprzyjąć30,0 Ol. Ricini. Przeciw tasiemcowi (Taenia solium) u dorosłych.

Rp. Pulv. Cort. Granati 30,0Flosculor. Cinae 15,0Electuar. Sennae 30,0Sir. simpl. q. s.Ut. f. electuarum molle. S. spożyć naczczo w ciągu godziny,przeciw tasiemcowi.

CORTEK HIPPOCASTANI (KORA KASZTANOWCA)Kora pospolitego w kraju drzewa alejowego — Aesculus

hippocastanum L., rodź. Sapindaceae.Kora kasztanowca, podobnie jak pąki, liście, kwiaty oraz

niedojrzałe owoce tego drzewa, zawiera oksykumarynowy gly-kozyd — eskulinę (Aesculin), glykozyd flawonowy — kwer-cytrynę, substancję saponinową — argyrynę i kwas kasztano-wo-garbnikowy. Stosuje się nieomal jako lek swoisty przy he-moroidach i żylakach. Podobno ma działać pomyślnie przy prze-roście gruczołu krokowego i związanych z tym zaburzeniach.Z powodu znacznej zawartości saponin, przetwory kasztanow-ca posiadają wybitne działanie wykrztuśne, szczególnie przyzastarzałych bronchitach i zaflegmieniu płuc u nałogowychpalaczy.

66

Jako surowiec dość bogaty w garbniki, stosuje go się rów-nież przy biegunkach, a zewnętrznie do opatrunków zastarza-łych ran, pęknięć skóry, wrzodów goleniowych itp. Najlepszewyniki przy hemoroidach i żylakach dają tzw. stabilizowanewyciągi ze świeżej rośliny (Intractum). W lecznictwie używasię również kwiatów kasztanowca (Flores Hippocastani). Częściejniż korę stosuje się niedojrzałe, świeże owoce (Fruct Hippo-castani immaturus), z których przyrządza się intractum Hippo-castani.

Rp. Intracti Hippocastani 20,0D. S. po 25 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennieprzy hemoroidach i żylakach oraz zaflegmieniu płuc.

Rp. Cort. Hippocastani 20,0Aquae 200,0M. f. decoct. S. do lewatyw i okładów przy bolesnychhemoroidach.

Rp. Extr. spissi Hippocastani 0,5Extr. Chelidonii 0,2Butyr Cacao 2,0M. f. supposit. D. t. d. N. XII S. 1—2 czopki dziennie przyhemoroidach.

Rp. Florum Hippocastani 100,0Florum Arnicae 50,0Florum Sorbi aucupariae 100,0M. f. spec. S. zaparzać łyżką na szklankę, pić 2 szklankidziennie przy żylakach.

Rp. Intracti HippocastaniIntracti Hydropiperis aa 20,0M. d. s. po 30 krop. 3 razy dziennie przy krwotokachwewnętrznych.

CORTEX QUERCUS (KORA DĘBOWA). (F. P.)Wysuszona kora z młodych (3 — 6 letnich) gałązek krajo-

wego dębu — Quercus robur L., rodź. Cupuliferae. Gruba koraz pni i starych gałęzi dębu, używana w garbarstwie, zawieramniej (2 do 8%) garbników niż kora apteczna (10 —14%).

'* > 67

Brunatna kora o słabym swoistym zapachu i mocno ściągają-cym smaku. Zawiera 10 do 14% rozpuszczalnych w wodziegarbników, flobafeny i cukier cykliczny •— kwercyt. Garbnikkory dębowej nie jest identyczny z tanniną (p. Gallae), ale po-siada również bardzo wybitne własności ściągające. Stosuje się,w postaci ciepłych odwarów do przemywań i wlewań przykrwotokach macicznych, hemoroidach i ostrych biegunkach, doprzemywania cuchnących wrzodów i ran, do płukania jamyustnej przy anginie, zapaleniu dziąseł, pleśniawce itp. Przyprzewlekłych katarach pochwy stosuje się kąpiele-nasiadówkiw postaci świeżych odwarów (1 : 20) z kory dębowej. We-wnętrznie korę dębową stosuje się rzadko, np. w postaci roz-cieńczonych wyciągów na winie przy przewlekłych nieżytachprzewodu pokarmowego.

Rp. Cort. Quercus 50,0Fol. Salviae 30,0Aquae 500,0M. i. decoct. S. Do płukania jamy ustnej.

Rp. Cort. Quercus 100,0D. t. dos. N. 10. S. Porcję kory gotować pół godziny z 5szklankami wody i przecedzić — do przemywań i wlewań.

Rp. Cort. Quercus 30,0Acidi muriatici dilut. 5,0Vini rubri 1000,0Wytrawić w ciągu 3 dni i przesączyć.D. S. po kieliszku 2—3 razy dziennie przy przewlekłychbiegunkach.

CORTEX QUILLAYAE (KORA MYDŁOKI). (F. P.).Oczyszczona ocJ korowej oskórni, biaława kora z pni i ga-

łęzi południowo-amerykańskiego drzewa Quillaya saponariaMol., rodź. Rosaceae. Smak kory ostry i drapiący. Pył korymydłokowej wywołuje kaszel i kichanie. Powodowane to jestobecnością saponin, które wywołują silne podrażnienie błonśluzowych. Wszystkie saponiny posiadają własności wybitnie

68

hemolityczne i dlatego nie można ich stosować bezpośrednio narany lub wprowadzać do krwi. Kora mydłold nałeły do tanichśrodków saponinowych, używanych w technice do praniai emulgowania tłuszczów. Odwar mydłoki stosuje się czasemjako zastępkę Radix Senegae w miksturach wykrztuśnych.Częściej stosuje się nalewkę mydłokową (Tinct. Quillayae 1 : 5)jako dodatek ułatwiający przyrządzanie zawiesin.

Rp. Cort. Quillayae 5,0Aąuae 180,0Sir. Liąuiritiae 20,0M. f. decoct. S. po łyżce co 2 godz. przy zaflegmieniu drógoddechowych.

Rp. Creosoti carbonici 10,0Tinct. Quillayae 20,0Tinct Eucalypti 20.0M. D. S. po 30 krop. w pół szkl. mleka 3 razy dzienniepo jedzeniu (przy gruźlicy płuc).

Rp. Spirit Camphorae 20,0Tinct. Quilayae 10,0Liąuoris Eurowi 70,0M. D. S. Po łyżce na szkl. wody do okładów przy stłuczeniach.

CORTEX RHAMNI CATHARTICAE (KORA SZAKŁAKU)

Korę szakłakową zbiera się z gałęzi pospolitego w krajudrzewka Rhamnus cathartica L., r. Rhamnaccae.

Jest to surowiec z tej samej rodziny i grupy farmakologicz-nej jak Cortex Frangulae (p. t.), lecz o cokolwiek łagodniej-szym działaniu. Kora szakłaku zawiera glykozydy oksyantra-lowe i flawonowe. Stosuje się jako środek niemal specyficznydla otyłych astmatyków. Poza tym w aptekach znajdują sięowoce szakłaku (Fructus Rhamni Catharticae seu Baccae Spi-nae Ceryinae), które stosuje się jako łagodny środek prze-czyszczający.

69

Rp. Cort. Rhammi cathart. 30,0Cort. Sambuci 20,0Stipitum Dulcamarae 20,0Aquae 500,0M. f. decoct. Po kieliszku 3 razy dziennie przy dusznicyu ludzi otyłych.

CORTEX RHAMNI PURSHIANAE (syn. CASCARA SA-GRADA) (KRUSZYNA AMERYKAŃSKA). (F. P.)

Kora rosnącego w północnej Ameryce drzewa RhamnusPurshiana DC, r. Rhamnaceae.

Kora kruszyny amerykańskiej, zwana „Cascara Sagrada"(święta kora) nie różni się zasadniczo co do składników i dzia-łania (ale różni się w cenie) od kruszyny krajowej (Cort. Fran-gulae) i możnaby się w lecznictwie bez niej obejść. W aptekachznajduje się Extr. fluid. Cascarae Sagradae, z którego w han-dlu przyrządza się tabletkowane specyfiki: „Sagrada Barber",Tablettae Cascarae Sagradae itp.

Rp. Extr. fluid. Cascar. Sagr. 100,0D. S. po łyżeczce na noc przy nawykowych zaparciach.

Rp. Extr. siec. Cascarae Sagradae 5,0Extr. Liąuirit. q. s.ut. f. pili. N. 60S. po 2 pigułki rano i po obiedzie jako lek żółciopędny.

CORTEX SALICIS (KORA WIERZBOWA)Kora z kilkuletnich gałęzi wierzb krajowych: Salix alba L.,

S. fragilis L., S. purpurea L., rodź. Salicaceae. Surowiec należydo leków salicylowych, albowiem zawiera glykozyd s a 1 i c y-n ę, dający przy hydrolizie alkohol salicylowy, utleniający sięłatwo do kwasu salicylowego. Nazwa „kwas salicylowy" ozna-cza właściwie „kwas wierzbowy" (od Salix). Oprócz salicyny(2 — 5%) kora wierzbowa zawiera garbniki (6 — 12%). Stosujesię ją z jednej strony przy biegunkach i katarach kiszek jakoadstringens i deslnficiens, a z drugiej strony jako niedrażniący

70

żołądka lek salicylowy przy stanach gorączkowych, ostrych reu-matycznych oraz przy cierpieniach dróg moczowych. Chcąc spo-tęgować działanie kory wierzbowej, można ją przypisywaćz Flores Spireae lub suszonymi malinami.

Rp. Cort. Salicis 30,0Aquae 250,0Sir. Rubi Idaei 30,0M. f. dec. S. Co 2 godz. po łyżce stołowej przy gorączkach.

Rp. Cort. Salicis 20,0Florum Spiraea 10,0Aąuae 300,0Sirupi Liąuiritiae 30,0M. f. decoct. S. Co 2 godz. po łyżce stołowej przy zapaleniustawów.

Rp. Cort. Salicis 100,0Rad. Ononidis 50,0Rhiz. Polypodii 50,0Herbae Herniariae 50,0M. f. spec. Zaparzać łyżkę na szkl., 3 razy dziennie po szklance(przy atretyźmie).

Rp. Cort. Salicis 100,0Rad. Symphyti (s. Consolidae) 50,0Rhiz. Tormentillae 50,0M. f. spec. Łyżkę na szklankę odwaru; 2 szkl. odwarudziennie przy chronicznych biegunkach.

CORTEX SAMBUCI (KORA BZOWA)

Kora z gałęzi i korzeni krajowego krzewu Sambucus nigraL., r. Caprifoliaceae.

Z tej samej rośliny stosuje się w lecznictwie kwiaty (FloresSambuci — p. tam), owoce (Fructus Sambuci) i liście (FoliaSambuci). Kora zawiera ślady ciał zasadowych (cholinę) i gly-kozyd cjanhydrynowy ( s a m b u n i g r y n ę ) . Kora bzu posiadawybitne własności moczopędne. Wg Lecoq'a w działaniu przy-pomina jednocześnie kofeinę i naparstnicę. Stosuje się przyobrzękach jako diureticum i sudorificum, zwłaszcza przy prze-

71

wlekłej niedomodze nerek. W tym samym celu stosuje siękorzenie bzu zielnego (Sambucus Ebulus). W większych daw-kach kora i korzenie bzu działają przeczyszczające Owoce po-siadają łagodne działanie przeczyszczające i moczopędne.

Rp. Cortic. Sambuci 20,0Flor. Sambuci 10,0Aquae 300,0M. f. decoct. S. po kieliszku co 3 godz. przy wodnejpuchlinie.

Rp. Cortic. Sambuci 100,0Flor. Cyani 50,0Rad. Petroselini 50,0M. £. spec. S. zaparzać łyżką na szklankę wrzątku2 do 3 szklanki dziennie. (Ziółka moczopędne).

FAEX MEDICINALIS (syn. FERMENTUM CEREVISIAE),(DROŻDŻE LECZNICZE). (F. P.).

Świeże odgoryczone i wysuszone drożdże piwne — Saccha-romyces Cerevisiae Meyen, rodź. Saccharomycetaceae.

Drożdże lekarskie mają wygląd żółtawego lub jasnobrunat-nego proszku o słabym grzybowym zapachu i zlekka gorzkawo-śluzowatym smaku. Wyraźnie gorzki smak i nieprzyjemny za-pach świadczą, iż drożdże są zepsute. Dobrze (przy temp. niewyżej 40 stopni) wysuszone i należycie przechowane drożdżezachowują żywotność przynajmniej do 2 lat. Żywotność su-chych drożdży sprawdza się w sposób następujący: do szklankiprzegotowanej letniej wody wrzuca się tys łyżeczki (lub ta-bletkę) drożdży, łyżeczkę cukru, miesza starannie i pozostawiaw ciepłym miejscu. Jeśli drożdże są żywe, to po upływie 2 — 3godzin płyn zaczyna silnie fermentować (burzyć się).

Suche drożdże zawierają: 45 do 50% białka, 30—36% wę-glowodanów, 8 — 9 % soli mineralnych (z przewagą fosfora"-nów), cały arsenał witamin — Aneurynę (Bi ok. 0,0020%),Laktoflawinę (B2 do 0,008%), Kwas nikotynowy do 0,04%,Kwas pantotenowy; prócz tego zawierają lecytynę (ok. 4%),

72

ergosterynę (1 %), która po naświetleniu promieniami ultra-fiołkowymi daje witaminę D2, szereg fermentów: zymazę, in-wertazę, maltazę, diastazę, endotryptazę, niezmiernie ważnyzwiązek siarkowo-organiczny glutathion (ok. 0,1%) oraz kwasadenylowy (związek kwasu fosforowego, adeniny i rybozy),który obniża ciśnienie krwi oraz działa pobudzająco na pery-staltykę jelit.

Drożdże są od dawna używanym lekiem przy chorobachskórnych na tle wadliwej przemiany materii, a zwłaszcza przywrzodziakowatości (Furunculosis). Zażywa się je w ilości od1 do kilku gramów dziennie. Prof. A. Goris podaje zauważonyod dawna we Francji fakt, że robotnicy w browarach prawienigdy nie chorują na wrzodziakowatość. Od czego zależy todziałanie nie wiemy, może od glutathionu i kwasu nikotyno-wego, a może od zespołu wszystkich składników. W handluspotyka się szereg specyfików drożdżowych (przeważnie ta-bletki z suchych drożdży), jak np. Faexin, Faexalin, Furunculin,Furuncosan, Zymin itp. Lekarze jednak dotychczas zbyt małozwracają uwagi na fakt, że drożdże są b. bogatym i łatwo do-stępnym źródłem witaminy B1 (Aneuryny). Powinny mieć za-tem szerokie zastosowanie jako lek dietetyczny przy różnychniedomaganiach systemu nerwowego (rwa kulszowa, zapalenienerwów oraz różne tzw. nerwice i wyczerpania nerwowe).

W braku suchych drożdży w aptekach można z powodze-niem stosować świeże drożdże piwne z browaru. Ujemne stronyświeżych drożdży piwnych są następujące: 1) Trzeba miećw pobliżu browar i protekcję, aby takie drożdże codziennieotrzymać. 2) Surowe drożdże piwne mają gorzki smak i niebardzo apetyczny wygląd gęstawej jak śmietana szarej masyr

zawierającej okruchy słodu i chmielu.Dobrą, choć 3 — 4-krotnie słabszą, zastępką drożdży piwnych

są zwykłe drożdże prasowane (piekarskie), które można kupićw każdym sklepie spożywczym. Ze względu na mniejszą za-wartość witamin należy je stosować w dawkach po 10,0 — 20,0

73

dziennie. Zażywa się je w sposób następujący: do szklankiprzegotowanej, letniej wody wrzuca się 10,0 drożdży prasowa-nych, łyżkę cukru i odstawia płyn na 2 — 3 godziny do sfer-mentowania. Po 2 — 4 godzinach otrzymujemy przyjemny bu-rzący się napój, który się wypija przed jedzeniem. Takąkurację drożdżową prowadzi się w ciągu 3 do 6 tygodni. Do-skonałe wyniki takiej kuracji obserwowałem na młodzieżyw okresie wiosennym i egzaminacyjnym.

W aptekach spotyka się jeszcze ekstrakt drożdżowy —Extractum Faecis, a w handlu spożywczym przyrządzane z droż-dży sosy i przyprawy w rodzaju bulionu Maggi.

Takie przetwory nie mogą jednak w zupełności zastąpić ży-wych drożdży.

FLORES*) ANTHEMIDIS (syn. FLORES CHAMOMILLAEROMANAE) (RUMIANEK RZYMSKI)

Wysuszone koszyczki kwiatowe hodowanej w środkowejEuropie i Polsce, rośliny Anthemis nobilis L., rodź. Compositae.

Jest to aromatyczno-gorzki lek o działaniu kojącym, odka-żającym i antyfermentacyjnym, podobny w działaniu do ru-mianku zwykłego, ale bogatszy w olejek aromatyczny i gory-cze. Używa go się do mieszanek ziołowych i okładów aroma-tyczno-kojących. Przetworów galenowych z rumianku rzym-skiego w aptekach nie ma.

Rp. Flor. Chamomilłae romanae 50,0Herbae Meliloti 30,0Fol. Melissae 30,0M. f. spec. S. Zaparzać po łyżce na szklankę wrzątku, pićciepły napar przy nerwicach żołądkowych.

Rp. Flor. Chamomilłae romanae 50,0Flor. Cyani 40,0M. f. spec. S. Zaparzać łyżkę na szkl. wrzątku (do przemywaniaoczu przy zapaleniach spojówek).

*) W Farmakopei Polskiej 1937 roku nazwa kwiatów używana jestw liczbie pojedynczej „Flos", a nie jak dawniej — mnogiej ,.Fiores".

74

FLORES ARNICAE (KWIAT ARNIKI) (F. P.)Wysuszone kwiaty pospolitej na Wileńszczyźnie i w Kar-

patach rośliny Arnica montana L., rodź. Compositae.Surowiec zawiera bezazotowy związek — arnicynę (około

1 — 2%), barwiki flawonowe, olejek eteryczny (0,05 do 0,15%),garbniki oraz ślady choliny i trójmetyloaminy. Arnika jest ulu-bionym lekiem ludowym do okładów na miażdżone rany, stłu-czenia i siniaki, albowiem ułatwia wsysanie się skrzepówi wysięków. Stosuje się nalewkę rozcieńczoną octem i wodą.Czysta nalewka posiada własności drażniące i przyłożona na-wet na zdrową skórę może wywołać już po upływie godzinysilne zaczerwienienie i pęcherze. Również do wewnątrz należyarnikę dawkować oględnie, albowiem powoduje wymioty, osła-bienie, zawroty głowy, a nawet drgawki. A. Richard przypisujearnice w dużych dawkach działanie porażaiące rdzeń kręgowydzięki czemu w terapeutycznych dawkach można ją stosowaćprzy nadmiernej pobudliwości. O. Gessner zaleca arnikę przyskrzepach. W aptekach znajduje się nalewka 1 : 5 i ekstraktspirytusowy.

Dawkowanie: Fiores arnicae — 3,0 do 5,0 dziennie. Tinc.Arnicae —pro dosi 1,0 — 2,9 pro die — 3,0 — 8,0 Ext. Arnicaepro dosi 0,3 — 0,5 pro die 1,0 — 1,5.

Rp. Tinct. Arnicae 20,0Mentholi 0,5Aceti Vini 40,0Glycerini 10,0Aąuae 30,0M. d. s. Do okładów na stłuczenia i ukąszenia owadów.

Rp. Flor. Arnicae 15,0Aąuae fervidae 200,0Sir. Cort. Aurantii 30,0M. f. infus. S. Po łyżce co 2 godz. przy skrzepach i obrzękach.

Rp. Tinct. Arnicae 20,0Tinct. Gallarum 10,0Aąuae 300,0M. d. s. Do okładów na tłuczone rany.

75

Rp. Rad. Arnicae 20,0Rad. Taraxacł 60,0Herbae Chelidonii 40,0M. f. spec. S. Zaparzać łyżkę na szkl.; pić po kieliszkuprzed każdym jedzeniem przy wrzodzie żołądka.

Oprócz kwiatów spotyka się w aptekach korzeń arniki (Ra-dix Arnicae), który zawiera również arnicynę, ale znaczniewiększe niż kwiaty ilości olejku eterycznego, od 0,5 do 1,5%.Korzeń stosuje się przy chorobach żołądkowych w postaci na-parów lub odwaru 1 : 30. Rad. Arnicae pro dosi 0,5 —1,5, pro-die2,0 —4,0.

FLORES CALENDULAE (KWIATY NAGIETKÓW)

Wysuszone języczkowe kwiaty hodowanej wszędzie w ogro-dach rośliny Calendula oflicinalis L., rodź. Compositae.

Surowiec zawiera barwiki flawonowe, karoteny (prowita-rniny A) i ślady olejku eterycznego. Wg Leclerc'a jest to sku-teczne emmenagogum, zwłaszcza u kobiet anemicznych i wy-cieńczonych. Ponieważ są to kwiaty słupkowe (żeńskie) mo-gą tu działać również hormony roślinne, zbliżone do folliku-liny. Stosuje się je również przy cierpieniach wątroby i śle-dziony, a w homeopatii oraz w lecznictwie ludowym w postaciokładów lub maści na rany, wrzody, oparzenia i liszaje.

Działanie gojące zależy od obecności karotenów, które po-budzają regenerację komórek i powodują szybkie zabliźnianiesię ran.

Rp. Tinct. Calendulae 30,0D. S. Po łyżeczce w kieliszku wody 2 razy dziennieprzy dysmenorrhoea (zaburzeniach miesiączkowych).

Rp. Tinct. Calendulae 30,0Odparować do gęstości syropu i dodać »Lanolini anhydrici 20,0Ol. Amygdalarum 6,0Zinci oxydati 5,0M. f. ungt. S. Do smarowania przy odparzeniach i odleżynach,

76

Rp. Tincturae Calendulae 20,0Tincturae Myrrhae 5,0M. d. s. Do pędzłowania liszajów, ekzem.

Rp. Flor. Calendulae 50,0Herbae Abrotani 50,0Flor. Malvae arbor. 40,0

Mf. spec. S. Zaparzać łyżkę na szklankę wrzątku, pić trzy razydziennie przy bolesnych i nieokresowo występującychkrwawieniach miesięcznych.

Rp. Flor. Calendulae 20,0Rad. Symphyti (Consolidae) 10,0Aąuae 200,0M. f. decoct. S. Do kompresów na trudno gojące się rany.

FLORĘ S CARYOPHYLLORUM seu CARYOPHYLLI(GWOŹDZIKI). (F. P.).

Wysuszone, nierozwinięte jeszcze pąki kwiatowe hodowa-nego na wyspach Moluckich drzewa Eugenia caryophyllataThunberg (syn. Caryophyllus aromaticus), rodź. Myrtaceae.

Surowiec zawiera garbniki oraz znaczne ilości 15 — 20%olejku eterycznego (Oleum Caryophyllorum), którego najważ-niejszym składnikiem (70 — 90%) jest związek fenolowy euge-nol, posiadający własności odkażające, silniejsze niż tzw. kwaskarbolowy.

Gwoździki używane są w gospodarstwie jako aromaty czno-konserwująca przyprawa do konfitur, powideł i kompotów.

W aptekach spotyka się olejek eteryczny Ol. Caryophyllo-rum i nalewkę (Tinctura Caryophyllorum). Nalewkę stosujesię jako środek antyseptyczny przy złośliwych fermentacjachkiszkowych oraz jako adstringens i desinficiens do pędzlowaniaran. Olejek gwoździkowy można stosować zamiast posiadają-cego nieprzyjemny zapach kwasu karbolowego do płynówi maści odkażających.

Rp. Tinct. Caryophyllorum 30,0Tinct. Menthae pip. 20,0M. D. S. po 20 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennieprzy złym trawieniu i zapachu z ust.

77

Rp. Tinct. Caryophyll.Tinct. GallarumTinct. Myrrhae aa 10,0M. d. s. Do pędzlowania ropiejących dziąseł.

Rp. Ol. Caryophyll. 20,0Zinci oxydati 10,0Vaselini 20,0M. f. ungt. S. Do smarowania wrzodów i ropiejących ran.

FLORES CHAMOMILLAE = ANTHODIUMCHAMOMILLAE (KWIAT RUMIANKU). (F. P.).

Wysuszone koszyczki kwiatowe krajowej rośliny — Matricariachamomilla L., rodź. Compositae.

Surowiec zawiera gorzką substancję antemidynę, ciała gar-bnikowe i olejek eteryczny, zawierający azulen i estry kwasów:angelikowego, tyglinowego, kaprylowego i nonylowego. Jest toprastary lek aromatyczno-gorzki o działaniu kojącym, odkaża-jącym i przeciwzapalnym, używany przy bólach żołądkowych,do przemywania oczu przy zapaleniu spojówek, do lewatywkojących przy boleściach u niemowląt, przy bólach menstrual-nych itp. We Włoszech i Francji rumianek używany jest po-wszechnie jako codzienna herbatka (Tisane de Chamomille).

Rumianek zwykły i rzymski stosuje się również do okładówaromatyczno-kojących przy wrzodach, zapaleniu ucha i dzią-seł, a zwłaszcza przy newralgiach twarzowych.

Rp. Florum Chamomillae 30,0Aąuae 400,0M. f. infus. S. Do lewatywy.

Rp. Florum Chamomillae 100,0D. s. zaparzać łyżką na szklankę wrzątku. Pić 3 razy dziennieprzy bólach żołądkowych.Taki sam napar stosuje się do przemywania ran, oczu, dolewatyw.

Rp. Tinct. Chamomillae 30,0D. s. Po łyżeczce w kieliszku wody przy wymiotach.

78

Rp. Flor. ChamomillaeHerbae Meliloti aa 200,0M. f. spec. Garść ziół zaparzyć filiżanką wrzątku i z gorącegoziela robić kompres (przy newralgiacb twarzy).

FLORES CINAE (syn. FLOSCULI CINAE, ANTHODIACINAE, SEMEN CONTRA) (CYTWAR). (F. P.).

Wysuszone nierozwinięte jeszcze koszyczki kwiatowe tur-kiestańskiej rośliny, — Artemisia cina Berg — rodź. Compo-sitae.

Surowiec zawiera około 2 % bezazotowej substancji, santo-niny i 2 — 3 % olejku eterycznego, którego głównym składni-kiem jest cineol. Cytwar jest specyficznym lekiem przeciwrobakom obłym (Ascaris, Trichocephalus, Ox3'uris). Najlepszewyniki przy leczeniu glistnicy daje surowiec zmieszany zesproszkowanym Carrageen lub Fucus vesiculosus i powidłamisenesowymi lub śliwkowymi. Mniej odpowiednią jest czystasantonina, która łatwo ulega w kiszkach wessaniu. Jeśli jużchcemy stosować santoninę, należy ją podawać nie z cukrem,lecz proszkami śluzowymi, utrudniającymi wsyssanie (np. Pul-vis gummosus, lub Puivis Carrageen).

Zarówno cytwar jak i santonina ulega zafałszowaniem.Zamiast cytwaru zawierającego santoninę spotyka się suro-

wiec pozbawiony tego składnika przez ekstrakcję lub kwiatyinnych bylic nie zawierające santoniny. Należy przeto żądaćbezwzględnie cytwaru sprawdzonego o zawartości 2 % san-toniny.

Dzieciom do 2 lat nie daje się santoniny.

Rp. Florum Cinae 2,0Pulv. Fuci vesiculosi 2,0Pulpae Tamarindorum dep. q. s.Ut. f. electuarium. S. Zażyć z rana w ciągu pół godziny dla3—i letniego dziecka. Dla 4—5 letniego dziecka dawka 3—i gFlos Cinae. Dla 6—8 letniego dziecka dawka 5—6 g Flor. Cinae

79

Bp. Santonini 0,02Calomeli 0,01Pulv. Gummosi 0,3M. f. pulv. D. t. d. N. VI S. Po 1 proszku rano i na noc narobaki. Dla 4-letniego dziecka.

Krajową zastępką cytwaru nie zawierającą jednak santcniny,są Flores Tanaceti — patrz tam.

FLORES CONYALLARIAE = INFLORESCENTIA CON-VALLARIAE (F. P.) — p. HERBA CONVALLARIAE.

FLORES CRATAEGI (KWIAT GŁOGU)

Wysuszone pąki kwiatowe krajowych krzewów — Crataegusoxyacantha L. i Crataegus monogyna Jacq. — rodź. Rosaceae.

Surowiec zawiera glykozydy, oxyakantynę i kwercytrynę,ślady amin i nitryloglykozydów. Przetwory głogu są nietru-jące. Wg Jenningsa przetwory głogu wywierają wyraźnywpływ na układ autonomiczny serca, regulując ciśnienie krwii napięcie komór sercowych, Fiessing nazywa głóg, — „wale-rianą serca".

Głóg bywa stosowany często przez lekarzy angielskich i fran-cuskich przy różnych zaburzeniach systemu naczynio-ruchowe-go i jako sedativum przy nadmiernej pobudliwości i bezsenności.

Wyciągi stabilizowane ze świeżych kwiatów działają pewniejniż przetwory z suchego ziela.

Rp. Intracti Crataegi 30,0D. S. Po 30 kropel w kieliszku wody 2—3 razy dziennie.

Rp. Tinct. Crataegi 50,0Tinct. Valerianae simpl. 30,0M. d. s. Po łyżeczce w pół szklance wody 2 razy dziennie.

Rp. Extr. fluid. Crataegi 10,0Sirupi florum Aurantii 90,0M. d. s. Po łyżeczce 3 razy dziennie.

80

Rp. Flor. Crataegi 100,0Flor. Aurantii 30,0Rad. Valerianae conc. 30,0Herb. Hyperici 90,0M. f. spec. Po łyżce na szklankę wrzątku 2 razy dziennie(przy nadmiernej pobudliwości).

FLORES CROCI seu CROSUS = STIGMA CROCI(SZAFRAN) (F. P.).

Wysuszone blizny kwiatowe rośliny hodowanej w krajachśródziemnomorskich, Crocus sativus L., rodź. Iridaceae.

Ta powszechnie używana do ciast i sosów przyprawa za-wiera glykozyd krocynę (— polichroit) i pikrokrocynę i ole-jek lotny. Surowiec ten zawiera związki o typie żeńskich hor-monów roślinnych i, jak stwierdziły badania R. Kuhna, skład-niki szafranu posiadają wybitny wpływ na przebieg procesuzapłodnienia u glonów.

Szafran jest wybitnym emmenagogum, u ludu we Włoszechstosują szafran jako środek ułatwiający poród. Według Dr D.de Rochefort przy stosowaniu szafranu u położnic, wody poro-dowe mają wybitnie żółte zabarwienie. Odwarem szafranu pojąkotki, aby przerwać ich okres rui.

W dużych dawkach szafran może działać jako abortivum.Poza tym szafran posiada łagodne własności kojące przy

męczącym kaszlu u astmatyków i przy przewlekłych nieżytachdróg oddechowych. W aptekach przygotowują z szafranu na-lewkę i ulepek (Tinctura et Sirupus Croci), które stosują jakozapachowe i barwne corrigentia.

Rp. Tinct. Croci 30,0D. S. Po 25—30 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennieprzy zaburzeniach miesiączkowych.

Rp. Tinct. Croci 20,0Sirupi cort. Aurant. 180,0M. d. s. Po łyżce stołowej co 3 godz. przy przewlekłychbronchitach.

81

Rp. Croci pulver. 0,2Florum Chamomillae pulv. 0,25M. f. pulv. D. t. d. N. X. Co 2 godz. proszek (przed porodem).

Crocus pro dosi — 0,2 do 0,5, pro die — 1,0 do 2,5, TincturaCrocł pro dosi — 1,0 do 2,0, pro die — 4,0 do 8,0.

FLORES CYANI (KWIATY BŁAWATKA)Wysuszone niebieskie kwiatki polnego bławatka — Cen-

taurea cyanus L., rodź. Compositae.Surowiec zawiera barwik anty ej ano wy, niewielką ilość cu-

krów i soli mineralnych. Surowce antycjanowe oraz spokrew-nione z nimi flawonowe, posiadają łagodne własności moczo-pędne; poza tym pobudzają krwawienia miesięczne, zwłaszczau kobiet wycieńczonych i anemicznych, a w praktyce ludowejuchodzą od wieków za skuteczny lek (w postaci przemywań —collyria), przy chronicznych zapaleniach spojówek na tle awi-taminozy A.

Jeden z lekarzy komunikował mi o nadzwyczajnych wyni-kach kuracji bławatkowej przy uporczywych obrzękach na tleniedomogi nerkowej, stosując zwykły napar bławatków 1 : 20(po łyżce co 2 godz.). Stwierdził on, że ilość dobowa moczuwzrosła po 24 godzinach z 400 cm do 1200, a po 2 dniachdo 2500 cm.

Rp. Flor. Cyani 40,0Herbae Euphrasiae 30,0M. f. spec. S. Zaparzać łyżką na pół szkl. wrzątkudo przemywania oczu (przy zapaleniu spojówek).

Rp. Flor. Cyani 50,0Rhizoma Polypodii min. concisae 40,0M. f. spec. S. Zaparzać po łyżce stołowej na szklanką wrzątku(przy schorzeniach nerek).

FLORES FARFARAE (KWIATY PODBIAŁU)Wysuszone koszyczki kwiatowe pospolitej w kraju rośliny

Tussilago farfara L. rodź. Compositae (p. Folia Farfarae) suro-wiec zawiera gorzką substancję — farfarynę, barwiki flawo-

82

nowe, fytosteryny i śluzy. Stosuje się go jako lek wykrztuśnyw mieszankach ziołowych przy chrypkach oraz dolegliwościachwątrobowych.

Rp. Flor. Farfarae 50,0Herbae Rutae 30,0Herbae Poligonii avieul. 100,0M. f. spec. S. Łyżkę ziół na szklanką wrzątku 3 razy dziennie(przy cierpieniach wątrobowych, wysypkach, plamach żółcio-wych).

FLORES HELIANTHI (KWIAT SŁONECZNIKA).

Zebrane przed rozwinięciem się i wysuszone koszyczki kwia-towe słonecznika ogrodowego — Helianthus annuus, L. rodź.Compositae.

Surowiec zawiera olejek eteryczny, barwiki flawonowe i ka-rotenowe, cholinę, betainę i ciało gorzkie nazwane heliantyną.

Posiada działanie przeciwgorączkowe i przeciwmalaryczne.Na Kaukazie i w południowej Rosji używają zazwyczaj kropli

słonecznikowych przy zastarzałych postaciach malarii. Sam wi-działem dobroczynne skutki słonecznikowej kuracji, nawetw tych wypadkach, gdy chinina zawodziła. Rosyjscy lekarzestosowali słonecznik jako antipyreticum przy grypie.

Rp. Tinct. Helianthi 100,0D. S. Po łyżeczce w pół szkl. mleka co 2 godz. przy grypie.

Rp. Tinct. Helianthi 50,0Tinct. Eucalypti 30,0Tinct. Absynthi 20,0M. d. s. Po łyżeczce herbatniej w pół szkl. mleka 3 razydziennie przy malarii.

Rp. Flor. HelianthiHerbae Trifolii fibrini aa 100,0Fol. Urticae 50,0Rad. Liąuiritiae conc. 30,0M. f. spec. Zaparzać po łyice na szkl. wrzątku, 3 razydziennie przy malarii.

83

FLORES HUMULI LUPULI (syn. STROBILILUPULI) (KWIATY CHMIELU).

Wysuszone żeńskie kwiaty chmielu — Humulus lupulus,L. rodź. Moraceae.

Na łuskach kwiatowych znajdują się gruczoły żywicowe, którez suchych kwiatów łatwo się wykruszają.

Odsiane gruczoły chmielowe znajdują się w aptekach podnazwą Lupulinum albo Glandulae lupuli (p. tam.).

Surowiec zawiera gorzkie substancje: humulon i kwas lu-pulinowy, cholinę oraz olejek eteryczny, zawierający estrykwasów: walerianowego, masłowego, propionowego. Jest to lekposiadający wybitnie kojące działanie na system nerwowy. Byćmoże zależy to od obecności estrów kwasu walerianowego i cho-liny. W lecznictwie chmiel uchodzi za swoiste ,,sedativum"przy nadmiernej pobudliwości płciowej, zarówno u kobiet jaki xx mężczyzn.

Według Leclerc'a chmiel obniża pobudliwość mięśni.Chmiel posiada słabe własności narkotyczne, ale nie jest tru-

jący. Rp Florum Humuli lupuli 50,0Rad. Valerianae conc. 50,0Fol. Melissae 50,0M. f. spec. S. Po Jyżce na szkl. wrzątku. Szkl. na 1—2 godz.przed snem (przy bezsenności).

Rp. Lupulini 0,5Kalii bromati 0,2M. f. pulv. D. t. d. N. XII. S. Po 2—3 proszki dziennie(przy nadmiernej pobudliwości płciowej i zmazach nocnych).

Rp. Extr. spirit. spiss. Humuli 5,0LanoliniVaselini aa 12,5M. f. ungt. S. Kojąca maść na bolesne wrzody i rany.

FLORES KOSO vel KUSSO (KWIAT KRASAWY). (F. P.)Wysuszone żeńskie (słupkowe kwiaty) abisyńskiego drze-

wa Hagenia abyssynica, Gmel. (syn. Brayera anthelminthica) —rodź. Piosaceae.

84

Dobry świeży surowiec powinien mieć barwę czerwonawąlub różową, kwiaty oliwkowo-zielone lub brunatne są już bez-wartościowe. Surowiec zawiera kosotoksynę i kosydynę, sub-stancje spokrewnione z filicyną i rotleryną (p. Rhizoma Filicisi Kamala) o swoistym działaniu czerwiogubnym (Taeniifuga).Jest to świetny lek przeeiwtasiemcowy..., ale w Abisynii, gdziemożna go dostać w świeżym stanie. Na rynkach europejskichbywa on przeważnie zbrunatniały, rozłożony i lepiej go unikać.Dobrym przetworem jest ekstrakt eterowy Extractum aethe-reum Kusso, który powinien zawierać 10% kotosoksyny.

Świeże Kusso działa już w dawce 15 — 20 gramów czerwio-pędnie i silnie przeczyszczające Większe dawki mogą wywo-łać zawroty głowy i omdlenia.

Rp. Flor. Kusso recente pulveratorum 20,0Sacchari 30,0Aquao fervidae 150,0M. d. s. Wypić razem z proszkiem w ciągu pói godziny i popićczarną kawą (przeciw tasiemcowi).

Rp. Extr. aether. Kusso 8,0Pulv. cort. Granati 4,0Electuar. Sennae 4,0Sirupi simplicis q. s.Ut. f. electuarium molle. S, Spożyć w ciągu pół godziny, popićkawą (przeciw tasiemcowi u dorosłych).

FLORES LAMII ALBI (KWIAT JASNOTY)Wysuszone korony kwiatowe krajowego chwastu Jasnoty

białej — Lamium album, L. rodź. Labiatae. Surowiec zawieraniewielkie ilości garbników, śluzów i soli mineralnych; dotych-czas nie wykryto w nim jakichkolwiek związków swoistych lubsilnie działających. Pomimo to uchodzi on w lecznictwie ludo-wym całej Europy jako łagodny i nietrujący lek przy krwo-tokach wewnętrznych (krwiopluciu, krwawieniach macicznych).Najlepsze wyniki daje jakoby wyciąg ze świeżych kwiatów(intractum). Być może, iż działanie przeciwkrwotoczne zależyod związków naftochinonowych pokrewnych witaminie K.

85

Rp. Intracti Lamii albi 30,0D. S. Po łyżce w pół szkl. wody 3 razy dziennieprzy krwłopluciu lub krwotokach macicznych.

Rp. Tincturae Lamii albi 100,0D. S. Po łyżeczce w pół szkl. mleka (przy krwiopluciu).

Rp. Fłorum Lamii albi 100,0Florum Rhoeados concis. 50,0M. f. spec. Zaparzać łyżkę na szklankę wrzątku 2—3 razydziennie (przy krwotokach wewnętrznych).

FLORES LAVANDULAE (KWIAT LAWENDY) (F. P.).Wysuszone kwiaty śródziemnomorskiej rośliny (hodowanej

obecnie w Polsce) — Lavandula vera, D. C. rodź. Labiatae.Dobry surowiec posiada niebieskawą lub liliową barwę i silny,dość miły zapach. Zawiera on do 5% olejku eterycznego(Oleurn Layandulae), którego głównym składnikiem jest linal-lol i jego estry, a wśród nich ester kwasu walerianowego; pozatym olejek zawiera pewne ilości borneolu i cineolu. Jest tosurowiec aromatyczno-kojący o działaniu odkażającym, wy-krztuśnym i moczopędnym. Dawki olejku lawendowego jużw ilości 1-go g (30 krop.) posiadają działanie odurzające.Napary z lawendy stosuje się w chorobach gorączkowych, jakolek wykrztusny i moczopędny, a w postaci ciepłych okładówz rumiankiem i nostrzykiem jako środek kojący przy nerwo-bólach twarzy i zapaleniu ucha. Olejek lawedny zmieszanyz oliwą używa się do smarowania miejsc zawszonych (przy Pe-diculosis i Phitiriasis).

Rp. Flor. Lavandulae 10,0Flor. Chamomillae romanae 10,0Aąuae fervidae 250,0M. f. infus. S. Po łyżce co 2 godz. przy grypie i bronchitach.

Rp. Flor. Lavandulae 40,0„ Calendulae 40,0„ Ulmariae 30,0„ Sambuci 30,0

M. f. spec. S. Łyżką na szkl. wrzątku 3—i szkl. naparudziennie (przy gorączkach grypowych i reumatycznych).

86

Rp. Olei Lavandulae 1,5Olei Eucalypti 1,5Sirupi Cerasorum 120,0Tinct. Quillayae 5,0M. d. s. Po łyżeczce co 3 godz. przy bronchitach, kokluszu(wstrząsnąć przed użyciem).

Rp. Ol. Lavandulae 20,0Ol. Olivarum 20,0M. d. s. Do smarowania miejsc zawszonych.

FLORĘS MALVAE (KWIAT ŚLAZU). (F. P.).Wysuszone kwiaty krajowej rośliny Malva silvestris L.

i Malva mauritanica L., rodź. Malvaceae.Czerwono-fiołkowe kwiaty zawierają śluz i barwik anto-

cjanowy. Jest to łagodny lek śluzowy powlekający, stosowanyprzy zapaleniach jamy ustnej oraz wewnętrznie przy podraż-nieniu żołądka i jelit u niemowląt np. przy chorobie Barlowa.

Rp. Flor. Malvae 10,0Aąuae fervidae 100,0Mellis albi 20,0M. f. infus. Co godzinę po łyżeczce przy biegunkach u dzieci.

Rp. Flor. Malvae 50,0Flor. Tiliae 50,0Flor. Sambuci 30,0M. f. spec. S. Łyżkę na szklankę wrzątku. Herbata łagodzącaprzy nieżytach okrężnicy.

FLORE3 MALVAE ARBOREAE (CZARNA MALWA).Wysuszone kwiaty z kielichami lub same korony kwiatowe

hodowanej w kraju czarnopurpurowej odmiany malwy ogro-dowej, zwanej „Babią różą" — Althaea rosea Cav. florę nigro-rodz. Malvaceae.

Zawiera znaczne ilości barwika antocjanowego — Malyiny(vel Altheiny), ora śluzu. W praktyce ludowej czarna malwabywa stosowana jako lek pobudzający krwawienia miesięczneu kobiet, podobnie jak i kwiaty ostróżki (Flores Calcatripae.Jest to możliwe z tego powodu, że antocjany są zbliżone che-

87

micznie do flawonów (szafran, ruta, nagietki), które działająna macicę kurcząco. Nie wykluczony jest również wpływ płcio-wych hormonów roślinnych, znajdujących się w licznych pręci-kach i słupkach. Przy dysmenorrhoea już po zażyciu naparuz 5 —10 g czarnej malwy następuje nieraz dość silne krwa-wienie. Wiejskie kobiety używają naparów z czarnej malwyi ruty, aby przerwać rozpoczynającą się ciążę. Jako lek ślu-zowy stosuje się czarną malwę w połączeniu z szałwią do płu-kania gardła przy anginach. ,

Barwnik czarnej malwy stosuje się również do podbarwia-nia syropów, oraz pokarmów i win.

Rp. Flor. Malvae arboreae 4,0Herbae Rutae 1,0M. f. spec. D. t. d. N. VI. Zaparzać na szklanką wrzątku,pić rano i na noc po szklance przy zatrzymaniu sięmiesiączkowania.

Rp. Flor. Malvae arbor. 20,0Fol. SalviaeHerbae Thymi aa 40,0M. f. spec. S. Łyżkę na szkl. wrzątku (do płukania gardła).

FLORES NYMPHAEAE (KWIAT GRZYBIENIA)LILIA WODNA.

Wysuszone kwiaty pospolitych w stawach i jeziorach roślinNymphaea alba L. i N. candida Presl., rodź. Nymphaeaceae.

W kwiatach i kłączach grzybienia prof. J. Modrakowskii dr M. Bułajewski wykryli swoiste glykozydy i alkaloidy o dzia-łaniu nasercowym. Napary z surowca lub stabilizowany wyciągze świeżych kwiatów, (intractum Nymphaeae) stosuje się jakolek nasercowy:

Rp. Intract. Nymphaeae 20,0D. S. Po 25 krop. 3 r. dziennie.

Rp. Flor. Nymphaeae 20,0Flor Crataegi 20,0Aquae 200,0M. f. infus. S. Po łyżce co 2 godz. przy osłabieniu serca.

88

Wysuszone kłącze grzybienia (Rhizoma Nymphaeae), zawie-rające około 20% garbników, używane bywa w lecznictwie lu-dowym do okładów przy flegmonach, a wewnętrznie przy bie-gunkach.

FLORES PEDIS CATI (syn. HERBA ANTENNARIAE)(KOCANKA)

Wysuszone wierzchołki kwiatowe pospolitej w całym krajurośliny Antennaria dioica, Gaertn. rodź. Compositae.

Ulubiony we Francji łagodny lek śluzowy, stosowany przykaszlu i katarach.

Wartość tego leku można przyrównać do podbiału (p. FoliaFarfarae).

Rp. Florum Pedis Cati 100,0Herbae Jaceae 50,0Florum Verbasci 50,0M. f. spec. S. Ziółka łagodzące przy suchym kaszlu.

FLORES PYRETHRI = ANTHODIUM PYRETHRI (KWIATYBERTRAMU) (F. P.).

Wysuszone koszyczki kwiatowe bałkańskiej rośliny Marunydalmackiej, którą można hodować u nas w Polsce — Pyrethrumcinerariaefolium Trev. rodź. Compositae. Bardzo dokładniezmielone kwiaty tej rośliny znane są w handlu pod nazwą prosz-ku dalmackiego, jak również specyfików „Zacherlin", „Maok" —itp. i służą do tępienia pcheł, pluskiew, mszyc, gąsienic itp. Wy-ciąg naftowy z tych kwiatów pod nazwą „Flit", „Flytox" itp.stosuje się do tępienia much, komarów, os, mrówek.

Surowiec zawiera związek zwany pyretryną, powodującyszybkie porażenie mięśni u zwierząt zimnokrwistych. Dla zwie-rząt ciepłokrwistych i człowieka pyretryną nie jest zbyt tru-jąca. E. Perrot stosował z dobrym wynikiem kwiaty Pyrethrumprzy ascaridosis u psów i świń. a Chevalier i Mercier stosowali

89

ten środek u dzieci jako lek czerwiope_dny w dawkach 0,5 do1,0 g proszku naczczo w ciągu 3 — 5 dni. Należy tu podkreślić,że nasze typowe leki czerwiogubne mianowicie cytwar (FloresCinae) i wrotycz (Flores Tanaceti) należą podobnie jak ma-runa do rodziny Compositae, a poza tym nawet rumianek i pio-łun (również Compositae) posiadają niekiedy działanie czer-wiogubne.

Spirytusową nalewkę maruny można stosować przy wsza-wicy w postaci zmywań. Podobne działanie posiadają kwiatymaruny kaukaskiej — Pyrethrum roseum M. B. znane w han-dlu pod nazwą proszku perskiego — Pulvis persicus.

Rp. Flor. Pyrethri 0,5Herb. Fuci vesicul, pulv. 0,5M. f. pulv. D. t. d. N. VI. S. Po 1—2 proszki naczczo z miodemlub powidłami w ciągu 3—5 dni. Przeciw glistomu dzieci w wieku 4—7 lat.

Rp. Tincturae Pyrethri 30,0Tincturae Quillayae 10,0Xyloli 2,0Aquae 100,0M. d. s. Do zwilżania włosów przy wszawicy.

FLORES RHOEADOS (MACZEK POLNY).Wysuszone, purpurowe płatki pospolitego w zbożach maku

polnego — Papaver rhoeas L., rodź. Papaveraceae.Surowiec zawiera niewielkie ilości alkaloidu Readyny, kwas

mekonowy, śluz i barwik antocjanowy — mekocjaninę. Wbrewdawnym przypuszczeniom surowiec ten nie zawiera morfiny,dzięki czemu można go dawać nawet małym dzieciom. Stosujego się jako łagodny, powlekający i kojący lek przy chrypkach,suchym kaszlu, biegunkach w postaci naparu lub syropu.

Rp. Infus. florum Rhoeados e 10,0 : 100,0Sacchari albi 30,0M. f. infus. S. Co 2 godz. po łyżeczce.

90

Rp. Flor. Rhoeados 50.0Flor. Verbasci 30,0Flor. Pedis Catl 30,0M. f. spec. Łyżkę na szklankę wrzątku, osłodzić miodem lubcukrem, pić po kieliszku co 2 godziny, przy suchym kaszlu

FLORES ROSAE (KWIAT RÓŻY). (F. P.).Wysuszone płatki ciemnoczerwonych odmian róż ogrodo-

wych — Rosa centifolia, L. Rosa gallica L., rodź. Rosaceae.Surowiec zawiera garbniki, barwnik antocjanowy i znikome

ślady olejku geraniołowego. Łagodny środek ściągający (garb-nikowo-antocjanowy), stosowany zazwyczaj z miodem lub syro-pem przy pleśniawce, zapaleniu jamy ustnej i przy biegunkachu niemowląt.

Rp. Florum Rosarum 10,0Aąuae £ervidae 50,0Mellis albi 30,0M. f. infus. S. Przy pleśniawce i biegunkach u niemowląt.

Rp. Florum Rosarum 30,0Florum Chamomillae vulg. 30,0Herbae Melissae 40,0M. f. spec. Dwie łyżeczki na szkl. wrzątku. Herbatkaregulująca trawienie dla osób anemicznych.

FLORES SALICARIAE (KWIATY KRWAWNICY).Wysuszone kwiaty pospolitej u nas na łąkach i nad wodami

rośliny Lythrum salicaria, L. rodź. Lythraceae.Surowiec zawiera glykozyd, salikarynę, garbniki i barwik

antocjanowy. Jest to ulubiony lek ludowy stosowany przywszelkiego rodzaju biegunkach, zwłaszcza krwawych. WedługW. Dubois, środek ten można stosować z powodzeniem nawetprzy biegunkach u niemowląt 0,5 do 1,0 kwiatów na dawkę.Według Dra H. Leclerc'a krwawnica działa dobrze przy wszel-kiego rodzaju krwotokach wewnętrznych. W połączeniu z krwa-wnikiem — Herba Millefolii — lub kasztanowcem — stosujesię przy hemoroidach.

91

Rp. Extr. fuid. florum Salicariae 100,0D. S. Po łyżeczce w pół szkl. wody 3 razy dziennieprzy biegunkach.

Rp. Florum Salicariae 100,0Florum Tiliae 50,0Herbae Anserinae 100,0Radicis Hydrolapathi 30,0M. f. spec. S. Zaparzać łyżkę na szkl. wody (wrzątku),pić 2—3 szkl. przy przewlekłych nieżytach jelit i okrężniey.

Rp. Flor. Salicariae 100,0Harbae Millefolii 150,0Fol. Hippocastani 30,0M. f. spec. S. Ziółka od hemoroidów i żylaków.

Czasami zamiast kwiatów używa się całego ziela wraz z kwia-tami (Herba Salicariae), które posiada podobne działanie.

FLORES SAMBUCI (KWIAT BZOWY). (F. P.).Wysuszone kwiaty krajowego krzewu — Sambucus nigra. L.,

rodź. Caprifoliaceae. Surowiec zawiera glykozydy, rutynęi sambunigrynę, niewielkie ilości olejku eterycznego i śluz;posiada działanie napotne i łagodnie moczopędne. WedługLeclerc'a kwiat bzowy zwiększa wydzielanie mleka u karmią-cych (lactagogum).

Kwiat bzu posiada działanie moczopędne, znacznie słabszeniż kora (p. Cortex Sambuci), ale jako środek łagodniejszymożna go stosować nawet w praktyce dziecięcej i u kobietkarmiących. W połączeniu z rumiankiem działa kojąco przybólach menstruacyjnych.

Rp. Flor. Sambuci. 30,0Herbae Violae tricol. 20,0Flor. Tiliae 30,0Fruct. Rubi Idaei 20,0Aąuae fervidae 1000,0M. f. infus. S. Po pół szkl. co godz. (Napój w chorobachgorączkowych).

Rp. Flor. SambuciFlor. Chamomillae aa 30,0

92

M. f. spec. S. Łyżka kwiatów na szklankę wrzątku, przy bez-soczu i nieżytach żołądka.

Rp. Flor. Sarnbuci 50,0Fruct. Anisi vulgar. cont. 100,0Herbae Hyperici 60,0M. f. spec. S. Zaparzać łyżkę na szkl. wrzątku (Ziołamlekopędne).

Rp. Flor. SambuciFlor. UlmariaeFlor. Borraginis aa 50,0M. 1 spec. Co 2 godziny po pół szklanki naparu. Ziółkanapotne przy chorobach gorączkowych.

FLORES SPIRAEAE ULMARIAE (syn. FLORESULMARIAE (KWIATY TAWUŁY).

Wysuszone kwiaty pospolitej na łąkach i groblach roślinySpiraea ulmaria L., rodź. Rosaceae.

Surowiec zawiera garbniki oraz glykozyd, dający przy roz-szczepieniu estry kwasu salicylowego i alłdehyd salicylowy.

Otrzymany niegdyś z tej rośliny kwas salicylowy nazywanoAcidum spiricum, dzięki czemu nazwa ta używana jest do dziśjako synonim kwasu salicylowego. Kwiaty tawuły należą doroślinnych leków salicylowych i stosowane są jako lek napotnyprzy różnych chorobach gorączkowych, jako łagodny lek moczo-pędny przy poszkarlatynowych zmianach w nerkach orazw cierpieniach reumatycznych.

Rp. Flor. Spiraeae Ulmariae 150,0Fol. Betulae 15,0Aąuae 300,0M. f. infus. S. Po łyżce stołowej co 2 godz. w stanachgorączkowych.

Rp. Flor. Ulmariae 100,0Flor. Tiliae 50,0Fol. Melissae 56,0M. f. spec. S. Po 2 łyżki na pół litra wody, pić po pół szklankico 2 godz. (przy gorączkach reumatycznych).(Francuskie ziółka reumatyczne, p. Cort. Fraxini).

93

FLORES STOECHADOS (KOCANKA, SUCHOŁUSTKA).Wysuszone, ciemnożółte koszyczki kwiatów pospolitej na

miedzach i przydrożach rośliny Helichrysurn arenarium DC.rodź. Compositae.

Surowiec zawiera znaczne ilości barwika flawonowego, śladyolejku eterycznego i garbników. Jest to lek ludowy, stosowanyprzy żółtaczce, cierpieniach wątroby (kamica żółciowa) orazprzy zaburzeniach miesiączkowych.

Rp. Florum Stoechados 100,0Herbae Rutae 30,0Cort. Rhammi cathart. 50,0M. f. spec. S. Zioła przy żółtaczce i obrzękach wątroby.

FLORES TANACETI (KWIATY WROTYCZU).Wysuszone koszyczki kwiatowe pospolitej na miedzach i przy-

drożach rośliny — Tanacetum vulgare, L. Rodź. Compositae.Surowiec zawiera gorzką substancję tanacetynę, olejek

eteryczny (0,3—0,5%), w którym znajduje się keton, Tanaceton(Thujon) i trochę borneolu, barwiki flawonowe i niewielkieilości garbników. Czasem stosuje się całe ziele wraz z kwiatami(Herba Tanaceti), które jest jednak uboższe w olejek i tanace-tynę niż kwiaty. Kwiaty wrotyczu są specyficznym lekiemludowym przeciw robakom obłym (Ascaris, Oxyuris, Tricho-cephalus). Czerwiogubne działanie zależy od tanacetonu, którynie jest środkiem obojętnym, albowiem posiada własnościodurzające i wywołuje przekrwienie jelit (3,0—5,0 olejku lub30,0 do 50,0 kwiatów, może wywołać ciężkie zatrucie).

Zewnętrznie stosują odwary ziela i kwiatów przy świerzbie,wszawicy oraz przy stłuczeniach (jak arnikę). Wyciągi spiry-tusowe z kwiatów stosuje się do wcierań przy obrzękach artre-tycznych i reumatycznych.

Rp. Florum Tanaceti 5,0Sirupi Mannae q. s.Ut. fiat Electuarium. S. Spożyć od razu (przeciw robakomdla 6—7 letniego dziecka).

94

Rp. Flor. Tanaceti pulv. 10,0Kamalae 8,0Electuarii Sennae 20,0Sirupi Aurant. q. s.M. f. elect. S. Spożyć w ciągu pół godziny naczczo i popićczarną kawą (na robaki dla dorosłego).

Rp. Herbae Tanaceti 10,0Herbae Chenopodii ambros. 5,0Aąuae fervidae 250,0M. f. infus. S. na lewatywę przeciw glistom (Oxyuris) u dzieci.

Rp. Tinct. Tanaceti florum 50,0Acidi acetici conc. 5,0Aąuae 100,0M. d. s. Do zwilżania włosów przy wszawicy.

Rp. Tinct. Tanaceti florum 50,0Spiritus Sinapis 50,0M. D. S. Do wcierania przy reumatyzmie.

FLORES TILIAE = INFLORESCENTIA TILIAE(KWIAT LIPOWY). (F.P.).

Wysuszone kwiatostany lipy drobnolistnej i wielkolistnej —Tilia parvifolia Ehr. i Tilia grandifolia Ehr., rodź. Tiliaceae.

Surowiec powinien być jasno-żółty, aromatyczny, o smakusłodkawo-śluzowatym. Zawiera on śluz, olejek eteryczny i fer-menty utleniające. Łagodny lek powlekający i napotny, uży-wany we Francji zamiast herbaty. Dr Leclerc zaleca herbatkęlipową przy arteriosklerozie, jako środek przeciwko poliglobuliioraz nadmiernej lepkości krwi, aby ją uczynić „bardziejpłynną". Kwiat lipowy stołuje się również w mieszankachprzeciwcukrzycowych.

Rp. Florum Tiliae 100,0Fol. Farfarae 50,0Fol. Melissae 50,0M. f. spec. S. Herbata dla artretyków.

95

FLORES VERBASCI (KWIAT DZIEWANNY). (F. P.).

Wysuszone korony pospolitych w kraju roślin — Verbascumthapsiforme Schrad i Verbascum phlomoides, L. rodź. Scro-phulariaceae.

Dobry surowiec powinien mieć piękną żółtą barwę (nie bru-natną) i delikatny miodowy zapach.

Kwiaty dziewanny zawierają barwiki flawonowe i karoteno-we, ślady saponin, cukier, śluzy oraz ślady olejku eterycznego.

Używa się ich w lecznictwie przy przewlekłych nieżytachdróg oddechowych jako lek łagodnie wykrztuśny, powlekający,a dzięki barwikom karotenowym (prowitaminy A) działającyjako środek pobudzający regenerację tkanek, zwłaszcza śluzówkidróg oddechowych.

Dlatego napary dziewanny, podobnie jak nagietków lubdziurawca można stosować na wrzody, oparzenia i trudno gojącesię rany.

Rp. Flor. Verbasci 30,0Flor. Pedis cati 20,0Aąuae fervidae 500,0M. f. infus. S. Łagodzący napój przy bronchitach ł chrypkach.

Rp. Flor. Verbasci 20,0Flor. Calendulae 5,0Flor. Chamomillae 5,0Aąuae fervidae 200,0Sacchari albi 30,0 „M. f. infus. S. Po łyżce 3 razy dziennie zamiast tranulub specyfików ergosterynowych.

Rp. Flor. Verbasci 60,0Herb. Hyperici 60,0Flor. Chamomillae 40,0M. f. spec. S. Zaparzać łyżkę na szkl. wody do opatrunkówoparzeń, odleżyn i ran.

96

FOLIA*) ALTHAEAE (PRAWOŚLAZ). (F.P.).Wysuszone liście hodowanej w kraju rośliny Althaea offici-

nalis, L. rodź. Malvaceae.Zawiera śluz, barwiki flawonowe i karotenowe oraz dość

znaczną ilość — do 15% soli mineralnych.Łagodny lek śluzowy i remineralizujący, stosowany przy

zapaleniach jamy ustnej, gardzieli i podrażnieniach żołądka.Zewnętrznie stosuje się do okładów zmiękczających. Ko-

rzenie ślazu — Radix Ałthaeae — są znacznie bogatsze w śluzniż liście, ale nie zawierają naświetlonych barwików flawono-wych i karotenowych.

Rp. Foliorum Ałthaeae 30,0Florum Tiliae 20,0Foliorum Salviae 10,0Aquae fervidae 500,0 'M. f. infus. S. Po kieliszku co godz. przy zapaleniu jamyustnej lub ostrych nieżytach żołądka.

Rp. Folior. Athaeae 100,0Florum Chamomillae 50,0M. f. spec. S. Szklankę ziół sparzyć szklanką wrzątku i gorąceziele przykładać na obrzęki i owrzodzenia.

FOLIA BELLADONNAE (LIŚCIE POKRZYKU). (F. P.).Wysuszone iiscie spotykanej na Podkarpaciu i hodowanej

w kraju rośliny — Atropa belladonna L., rodź. Solanaceae.Surowiec zawiera około 0,3 % alkaloidów tropeinowych (hy-oscyamina, scopolamina i in.) i należy do środków o bardzosilnym działaniu na system nerwowy. W surowcu mamy syner-getyczne działanie alkaloidów tymi hyoscyaminy i scopolaminy.Hyoscyamina jest związkiem optycznie czynnym, mianowicielewoskrętną optyczną odmianą atropiny; atropina jest optycznieobojętną, słabszą w działaniu niż hyoscyanina i powstaje do-piero przy fabrycznej metodzie wydzielania alkaloidów z rośliny.

*) W Farmakopei Polskiej 1937 r. nazwa liści używana jest w liczbiepojedynczej „Folium", a nie jak dawniej — mnogiej „Folia".

97

Hyoscyamina oraz jej izomer atropina porażają zakończenianerwów parysympatycznych. Skopolamina działa porażającona ośrodki świadomości i ośrodki ruchowe; dzięki temu bywastosowana, zwłaszcza w połączeniu z morfiną, przy nadmier-nej pobudliwości, przy zwalczaniu drżączki (paralysis agitans)i w zaburzeniach sklerotycznych. Większe niż terapeutycznedawki pokrzyku powodują rozszerzenie źrenicy, wstrzyma-nie sekrecji gruczołów wydzielniczych (potowych, łzowych,ślinianek) i osłabienie czynności organów zaopatrzonychw mięśnie gładkie.

W aptekach znajdują się jako przetwory farmakopealnepokrzyku: Tinctura Belledonnae o zawartości alkaloidów 0,03 %.Extractum Belladonnae fluid, o zawartości alkaloidów 0,3 %.Extractum Belladonnae spissum o zawartości alkaloidów 1,5%.Ostatnio wprowadzono do handlu również stabilizowane wyciągize świeżej rośliny (Intracta). Specyfik „Bellafoline" przyrzą-dzany bywa ze świeżych liści pokrzyku.

Rp. Intracti Belladonnae 10,0D. S. Po 8 kropel w kieliszku wody 2—3 razy dziennieprzy nadmiernych potach.

Rp. Tinct. Belladonnae 10,0Tinct. Arnicae 15,0M. D. S. po 20 kropel 3 razy dziennie przed jedzeniem przynadkwasocie, kolce wątrobianej, lub dusznicy oskrzelowej.

Rp. Foliorum Belladonnae concis. 5,0D. S. zmieszać z 5 g tytoniu i zrobić papierosy; 1—2 papierosyprzy napadzie dusznicy.

Owoce pokrzyku, zwanego również wilczą jagodą, pędobnez wielkości i wyglądu do wiśni (ale o licznych drobnych nasio-nach), dają powód do zatruć u dzieci, a nawet osób do-rosłych, które przez nieświadomość zjadają te jagody. Ob-jawy zatrucia jak przy atropinie (rozszerzone źrenice, suchośćw gardle, bredzenie).

98

Korzeń pokrzyku — Radix Belladonnae zawiera około 0,6do 0,8 alkaloidów tropeinowych. W ostatnich latach surowiecten reklamuje się jako „zioła bułgarskie" przeciwko parkinso-nizmowi. Stosuje się odwary na białym winie 20 : 500. Po łyżcestołowej na noc przed snem.

FOLIA BETULAE (LIŚCIE BRZOZOWE).Wysuszone młode (jeszcze lepkie od żywicy) liście naszej

zwykłej brzozy — Betuła verrucosa Ehr., rodź. Betulaceae.Według Leclerc'a surowiec zawiera substancję żywicowatą —Betulałbinę, o działaniu zbliżonym do balsamu kopaiwowego,swoiste saponiny, garbniki, flawony, metylopentozany i śladyolejku eterycznego (0,04 do 0,05%).

Jest to niedrażniący środek moczopędny i napotny stoso-wany przy schorzeniach nerek.

Winternitz stwierdził dobre wyniki przy obrzękach na tleniedomogi sercowo-nerkowej, przy czym ilość wydzielonegomoczu w ciągu 24 godz. wzrastała z 400 do 2500 cm. U ludzizdrowych napary z liści brzozowych nie zwiększają diurezy.

Dr Huchard uważa liście brzozowe za dobre diureticum dlaartretyków. Podobne działanie posiadają pączki brzozowe •—Gemmae Betulae (p. tam).

Rp. Foliorum Betulae 60,0Natrii bicarbonici 1,0Aąuae 1000,0M. f. infus. S. co 2 godz. po pół szkl. — przy wodnej puchlinie.

Rp. Foliorum Betulae 30,0Florum Sambuci 20,0 *•Aąuae fervidae 500,0Ol. Menthae pip. gtt. V.M. f. infus. S. co 2 godz. po łyżce — przy przewlekłych nie-żytach nerek i miedniczek nerkowych.

Rp. Fol. Betulae 100,0Herbae Equiseti min. 60,0Herbae Violae tricolor. 40,0M. f. spec. S. Zaparzać łyżkę na szkl. wrzątku, pić 2—3 razydziennie — przy obrzękach u artretyków.

99

FOLIA COCA (LIŚCIE KOKA). (F. P.).Wysuszone liście południowo-amerykańskiego krzewu Ery-

throxylon coca Lam., rodź. Erythroxylaceae. W Peru i Boliwiiliście koka są powszechną używką narkotyczną.

Surowiec zawiera kokainę oraz inne alkaloidy ekgoninowe(0,6—0,7%). Jest to surowiec łatwo psujący się i przeważniena rynku naszym już mało wartościowy. Możnaby go z powo-dzeniem usunąć z arsenału leków, albowiem nie posiadaszczególnych zalet, a jest groźny ze względu na możliwośćkokainizowania pacjentów. Z przetworów (dziś niezmiernierzadko używanych) spotyka się w aptekach: Tinctura Coca —dawka dzienna 5—10 g. Extractum Coca fluid —dawka dzienna1—3 g. Vinum Coca — dawka dzienna 15—60 g, które stoso-wano dawniej przy wrzodzie i raku żołądka jako lek znie-czulający *).

FOLIA DIGITALIS (LIŚCIE NAPARSTNICY).Natychmiast po zebraniu wysuszone i utrwalone (stabilizo-

wane) liście hodowanej w kraju rośliny Digitalis purpurea L.,rodź. Scrophulariaceae.

Świeży lub stabilizowany surowiec zawiera swoiste glyko-zydy o działaniu wzmacniającym skurcz mięśnia sercowego.Jest to powszechnie znany, silnie działający środek nasercowy,wprowadzony do lecznictwa w końcu XVIII w. przez Withe-ringa. W surowcu niestabilizowanym i przechowywanym w to-rebkach lub szufladkach pierwotne, łatwo rozpuszczalne glyko-zydy ulegają częściowemu rozpadowi, dając początek produk-tom znanym w handlu pod nazwą digitoksyny, digitaliny itp.

Owe poszczególne składniki lub zespoły glykozydó\v (znaj-dujące się często w handlu w postaci różnych specyfików) nieposiadają całkowitego działania właściwego surowcowi. Glyko-zydy łatwo rozpuszczalne szybko dyf fundują i szybko wydzielają

*) Należy do wykazu środków odurzających, podlegających szczegól-nej kontroli podobnie jak Herba Cannabis i Opium.

100

się z organizmu, a związki np. typu digitoksyny dyffundujątrudno i ulegają nagromadzeniu w organizmie (kumulacja).

Wyciągi wodne (1—2 %), przyrządzone z surowca na zimno(tzw. maceratio), zawierają przeważnie tylko łatwo roz-puszczalne glykozydy naparstnicowe i nawet przy dłuższymstosowaniu nie dają objawów kumulacji.

Kapary z surowca przyrządzene na gorąco (Infusa) zawierająobok łatwo rozpuszczalnych, również glykozydy trudno roz-puszczalne typu digitoksyny i posiadają działanie przewlekłe.Podobnie działają wyciągi spirytusowe (Tinctura Digitalis) orazsam surowiec sproszkowany. Glykozydy typu digitoksynyulegają całkowitemu wydzielaniu z organizmu dopiero poupływie 15—20 dni. Dlatego przy przewlekłych niedomogachmięśnia sercowego stosuje się takie przetwory naparstnicowe,jak Pulvis, Tinctura, Infusum, z przerwami: 10—12 dni kuracji,po czym 15—20 dni przerwy. Podobnie jak przy innych surow-cach nasercowych (Adonis, Convallaria, Scilla) najbardziejracjonalnymi przetworami bądą stabilizowane wyciągi ześwieżej rośliny (Intracta, Intraits, Etrata). Ponieważ liścienaparstnicy przy niewłaściwym suszeniu i przechowywaniuw otwartych naczyniach lub szufladach (przy dostępie wilgocii powietrza), łatwo się psują, należy wymagać liści o spraw-dzonym mianie fizjologicznym (1600 do 2000 jednostek żabichlub 9—10 jednostek kocich w 1 g liści) tzw. „Folia Digi-talis Utrata".

Przy zapisywaniu naparstnicy albo się stosuje dawki mocne(0,3 do 0,6 suchych liści na dobę w ciągu 3—4 dni, po czymnastępuje 10-dniowa przerwa) lub dawki słabe (0,1 do 0,2suchych liści pro die) w ciągu 2—3 tygodni. Słynny specjalistachorób sercowych Dr K. Fahrenkamp zaleca pacjentom z nie-domogą mięśnia sercowego stałe zażywanie codzienne maleń-kich dawek po 3—5 kropli dziennie Tinct. Digitalis. Przy za-paleniach wsierdzia i pewnych niedomogach aorty, działanienaparstnicy bywa zawodne.

101

Obecnie staje się modną w lecznictwie n a p a r s t n i c aw e ł n i s t a — D i g i t a l i s l a n a t a E h r b , z której firmaSandoz wytwarza czysty giykozyd „Digilanid" oraz różne spe-cyfiki, jak krople, iniekcje, tabletki. W handlu niemieckimglykozydy Digitalis lanata stosują pod nazwą „Lanadiginy".Należy pomiętać, że liście Digitalis lanata posiadają działanie3—4 razy silniejsze, niż liście Digitalis purpurea.

Naparstnicę wełnistą hoduje się obecnie w Polsce i mamywłasne krajowe specyfiki tego surowca.

Rp. Foliorum Digitalis titr. 4,0Aąuae frigidae 200,0Macerować na zimno w ciągu 4 godzin, po czym przesączyć.M. f. Maceratio. S. co 2 godziny po łyżeczce.

Rp. Fol. Digitalis titr. 1,0Aąuae fervidae 200,0M. f. infus. S. po łyżce co 3 godziny.

Rp. Intracti Digitalis purpur. 10,0S. po 8—10 kropel co 3 godz.

Rp. Intr. Digit. lan. 10,0D. S. po 8—10 krop. 2—3 razy dziennie.

Rp. Tinct. Digitalis 10,0S. po 15—20 kropel 3 razy dziennie.

Rp. Foliorum Digitalis lanatae 0,5Aquae fervidae 250,0M. f. infus. S. co 3 godz. po łyżce.

FOLIA EUCALYPTI (LIŚCIE ROZDRĘBOWE). (F. P.).Wysuszone sierpowate liście rozpowszechnionego w krajach

gorących drzewa Eucalyptus globulus Labill., rodź. Myrtaceae.Surowiec zawiera garbniki i 3 do 5 % olejku eterycznego, któregogłównym składnikiem (80—90 %) jest tlenek terpenowy — Euca-lyptol (syn. Cineol, Cajeputol).

Jest to lek wykrztuśny i z lekka odkażający. Stosują gow cierpieniach płucnych, przy grypie, chorobach gorączkowychoraz biegunkach. Na Kaukazie nalewkę rozdrębową i słonecz-nikową (Tinctura Helianthi) stosują jako ulubiony lek przeciw-

102

malaryczny. Olejek eukaliptusowy stosuje się do wziewańi wcierań.

Rp. Tinct. Eucalypti 30,0Tincturae Opii benzoic. 20,0M d. s. Po 30 krop. w kieliszku mleka co 2 godziny.

Rp. Tincturae EucalyptiTincturae Helianthi aa 50,0M. d. s. 3 razy po łyżce w szklance wody przy malarii.

Rp. Olei Eucalypti 20,0Olei Pini foliorum 10,0Mentholi crist. 1,0M. d. s. Do inhalacji oraz rozpylania w pobliżu chorego przybronchitach i grypie.

Rp. Olei Eucalypti 30,0Olei Terebinthinae gallic 70,0Mentholi cristal. 5,0M. d. s. Do wcierań w boki przy bólach wątroby i śledziony.

Rp. Olei Eucalypti 20,0Olei Lavandulae 10,0Olei Camphorae 50,0M. d. s. Do nacierania skóry przeciwko muchom i komarom.

FOLIA FARFARAE (LIŚCIE PODBIAŁU). (F. P.).

Wysuszone liście pospolitej w kraju rośliny —• Tussilagofarfara L., rodź. Compositae.

Nietrujący lek zawierający śluz, barwiki flawonowe i gorzkąsubstancję farfarynę. Stosuje się w mieszankach ziołowychjako lek wykrztuśmy przy chrypkach i zastarzałych nieżytachoskrzeli. Homeopaci amerykańscy uważają podbiał za środekpobudzający funkcją gruczołów dokrewnych. W lecznictwieludowym stosuje się również kwiaty F l o r e s F a r f a r a e,znacznie bogatsze w barwiki flawonowe niż liście. Popiołypodbiału są stosunkowo bogate w związki manganu.

Rp. Foliorum Farfarae 100,0Lichenis Islandici 50,0Florum Verbasci 30,0M. f. spec. S. Łyżkę na szklankę wrzątku 3 razy dzienniepo szklance przy chronicznych bronchitach i duszności.

103

FOLIA HYOSCYAMI (LIŚCIE LULKOWE). (F.P.)

Wysuszone liście pospolitej w naszym kraju rośliny zwanejlulkiem, albo szalejem — Hyoscyamus niger L., rodź. Sola-naceae.

Jest to trujący, narkotyczny środek z grupy tzw. surowcówtropeinowych (Belladonnae, Hyoscyamus, Datura, Scopolia,Mandragora, Duboisia) o działaniu zbliżonym do Belladonny(patrz Folia Belladonnae). Zawiera alkaloidy hyoscyaminę.cholinę i skopolaminę w ilości 0,07 do 0,1%; w działaniuprawie nie ustępuje belladonnie i stosuje się w podobnych,a nawet podwójnych dawkach, z powodu mniejszej zawartościalkaloidów.

W aptekach spotyka się: nalewkę — Tinctura Hyoscyami —1 : 10; ekstrakt — Extractum Hyoscyami — zaw. alkaloidów0,35%, wyciąg oleisty -— Oleum Hyoscyami — 1 :10. Ol. Hy-oscyami zawiera wolne zasady alkaloidowe w roztworzeoleistym. Olej lulkowy w połączeniu z chloroformem stosuje siędo wcierań jako lek kojący, również przy bolesnych obrzękachwątrobowych i stawowych. Przy bolesnych obrzękach artre-tycznych i reumatycznych stosuje się nalewkę luikową i pa-prykową w połączeniu z amoniakiem. Nalewka lalkowa w po-łączeniu z nalewką makowcową (Tinct. Opii simpl.) działawybitnie kojąco i nasennie (synergetyczne działanie morfinyi skopolaminy).

Rp. Tinct. Hyoscyami 5,0Tinct. Opii benzoic. 15.0M. d. s. Po 25 krop. w kieliszku wody co 3 godzinyprzy bolesnym kaszlu i dusznicy.

Rp. Tinct. Hyoscyami 30,0Tinct. Capsici 30,0Liąuoris Ammonii caust. 10,0M. d. s. Do wcierań przy bolesnych obrzękach wątrobylub stawów.

104

Rp. Olei Hyoscyami 50,0Chloroformi 5,0Ol. Camphorae 15,0M. D. s. Do wcierań w powłoki brzuszne przy boleściachi skurczach jelitowych.

Nasiona lulka (podobne do maku) powodują na wsi zatrucia0 dzieci. Objawy zatrucia jak przy atropinie.

FOLIA JUGLANDIS (LIŚCIE ORZECHA WŁOSKIEGO).Młode wysuszone liście hodowanego w kraju drzewa Juglans

reglia L., rodź. Juglandaceae.Surowiec zawiera garbniki — pochodne kwasu ellagowego

1 galasowego, fenol oksynaftochinowy — Jugłon, cukiercykliczny — Inozyt i ślady (0,1%) olejku eterycznego.

Ściągaj ąco-antyseptyczny środek stosowany zewnętrznie przyegzemach, liszajach, wrzodach, a wewnętrznie przy tzw. cier-pieniach skrofulicznych i zatruciach rtęciowych. Niemieccylekarze nazywają ten środek „Lymphatische Blutentmischung".Wskutek zawartości związków naftochinonowych przetworyorzecha włoskiego posiadają działanie przeciwkrwotoczne.

Wewnętrzna dawka dobowa liści wynosi 20,9.Rp. Foliorurn Juglandis 30,0

Aąuae fervidae 300,0M. f. infus. S. Do płukania ust przy kuracji rtęciowej,zapaleniu dziąseł, do przemywania wrzodów.

Rp. Folioriun Juglandis 60,0Radicis Bardanae 40.0Herbae Hyperici 100,0M. f. spec. S. Po łyżce na szkl. wrzątku; pić 2—3 razydziennie przy wysypkach skrofulicznych i pokrzywkowych.

Patrz również — Pericarpium Juglandis.

FOLIA MALVAE (LIŚCIE ŚLAZU). (F. P.).Wysuszone liście krajowych roślin Malva si!vestris L., M.

neglecta Wallr. i rotundifolia L., rodź. Malvaceae.

105

Surowiec zawiera śluzy, barwiki flawonowe i karotenowe,oraz sole mineralne (15 do 17%). Jest to lek śluzowy i powle-kający, stosowany podobnie jak Folia Altaeae (p. tam) w po-staci odwarów przy biegunkach i podrażnieniach żołądka i dopłukania jamy ustnej, a rozgotowane liście do kompresówzmiękczających. Ze ślazu leśnego stosuje się w lecznictwierównież kwiaty — Flores Malvae (p. tam).

Rp. Foliorum Malvae 50,0Florum Malvae arbor. 20,0Aąuae fervidae 500,0M. f. infus. S. Po pół szkl. co 2 godz. przy biegunkachi ostrych nieżytach żołądka.

FOLIA MELISSAE (LIŚCIE MELISSY). (F. P.).Wysuszone liście hodowanej w kraju rośliny Melissa offici-

nalis L., rodź. Labiatae.Liście barwy oliwkowo-zielonej o miłym cytrynowym za-

pachu. Łagodny lek aromatyczny, zawierający garbniki, barwikiflawonowe i ślady olejku eterycznego, w którym znajdują sięaldehydy: citral i citronellal. We Włoszech i Francji melissasłuży jako codzienna herbata. W lecznictwie stosuje się jąjako łagodny aromatyczny środek kojący przy nerwobólachi nerwicach.

Rp. Foliorum Melissae 100,0Herbae Asperulae odoratae 50,0Herbae Hyperici 60,0M. f. spec. S. Aromatyczna herbata kojąca.

FOLIA MENTAE PIPERITAE (LIŚCIE MIĘTYPIEPRZOWEJ). (F. P.).

Wysuszone liście hodowanej w kraju rośliny •— Menthapiperita L., rozd. Labiatae.

Ciemnozielone liście o szczypiąco-chłodzącym smaku i orzeź-wiającym mentolowym zapachu. Surowiec zawiera olejeketeryczny, którego głównym składnikiem jest mentol i estry

106

mentolowe. Rosnące w Polsce dziko gatunki mięty, np. Menthasilvestris, Mentha arvensis, Mentha aąuatica — zawierają pu-legon i zaledwie ślady mentolu. Chcąc przeto mieć surowiecmentolowy, należy żądać liści hodowanej mięty pieprzowej.Mentol jest doskonałym środkiem kojącym nerwobóle, albo-wiem poraża zakończenie nerwów czuciowych; stosowany jestrównież przy bólach wątroby, żołądkowych i kiszkowych. Na-cieranie olejkiem miętowym (roztworem 1 : 10 w spirytusie)lub kompresy z rozparzonej mięty stosuje się przy wrzodach,bólu zębów lub zapaleniach przewodu słuchowego. Olejek mię-towy zawiera 50 do 60% mentolu.

Liście miętowe dodaje się często do mieszanek ziołowych,jako środek poprawiający smak i zapach naparów, zwłaszczagdy pacjenci mają skłonność do wymiotów.

Rp. Tinct. Menthae pip. 20,0Tinct. Valer. aeth. 10,0M. d. s. Po 30 krop. w kieliszku wody przy bólach żołądkowychi wymiotach.

Rp. Mentholi 1,0Spirit. Sinapis 10,0M. d. s. Do nacierania twarzy przy bólu zębów.

Rp. Mentholi 1,0Tinct. Caryophyllorum 5,0Spir. Camphorae 5,0M. d. s. Po 20 kropel na pół szklanki gotującej się wodydo inhalacji przy katarze i grypie.

Rp. Foliorum Menthae 100,0Rad. Valerianae 30,0Fol. Salviae 30,0Flor. Chamomillae 40,0M. f. spec. Zaparzyć łyżkę na szkl. wrzątku. (Herbatkaprzy kurczach żołądkowych).

FOLIA MENYANTHIDIS seu FOLIA TRIFOLII FIBRINI(LIŚCIE BOBRKA, albo T R O J L I Ś C ) . (F. P.).

Wysuszone liście pospolitej w kraju na torfowiskach i mo-czarach rośliny — Menyanthes trifoliata L., rodź. Gentianaceae.

107

Surowiec zawiera gorzką, nietrującą substancję menyantynę...Stosuje się go jako lek gorzki przy braku apetytu i złym tra-wieniu. W lecznictwie ludowym liście bobrka trójlistego często-kroć w połączeniu z piołunem są lekiem przeciwko zimnicy.Gęsty ekstrakt — Extractum Menyanthidis spiss. Stosuje siędo zarabiania pigułek zamiast Extr. Gentianae.

Rp. Fol. Menyanthidis 100,0Herbae Absynthii 30,0 'Flor Helianthi 50,0M. f. spec. S. Szklankę naparu 3 razy dziennie przy zimnicy..

Rp. Extr. Menyanthidis 10,0Aąuae fervidae 300,0T-rae Cinnamomi 5,0M. d. s. Po kieliszku przed jedzeniem przy braku apetytu.

FOLIA MYRTILLORUM (LIŚCIE CZERNICY).

Wysuszone liście zwykłej czernicy, zwanej w Małopolsceborówką •— Vacciniu.ni myrtillus L., rodź. Ericaceae.

Surowiec zawiera garbniki, kwasy organiczne (jabłkowy,cytrynowy) i glykozyd wakcyninę, dający przy rozpadzie kwasbędźwinowy. W 100 gramach suchych liści znajduje si^ około0,05 do 0,15 g kwasu będźwinowego. We Francji. Włoszech,a ostatnio w Niemczech zaczęto stosować czernicę jako środekpomocniczy przy leczeniu cukrzycy. Istnieją już reklamowanespecyfiki, np. Neomyrtillin. Jednakowoż nie wiadomo, któryze składników liści czernicowych posiada wpływ na obniżaniecukru we krwi, że jednak taki wpływ istnieje, świadczą liczne-artykuły lekarskie w prasie zagranicznej.

Stosuje się wyciągi płynne, intracta lub napary z liści:

Rp. Extr. fluid. Myrtill. 200,0D. s. Po łyżeczce w szklance wody 3—4 razy dziennie.

Rp. Folicrum Myrtill. 50,0Aąuae fervidae 300,0M. f. infus. Po pół szklanki 3 razy dziennie.

108

Rp. Foliorum Myrtilli 100,0Herbae Fragariae 60,0Flor. Tiliae 40,0Flor. Verbasci 30,0M. f. spec. S. Zaparzać łyżkę na szklankę wrzątku,pić 2—3 razy dziennie po jedzeniu.

Rp. Fol. Myrtilli 100,0Kerbae Galegae 100,0Florum Sambuci 50,0Herbae Visci 30,0M. f. spec. S. Pić 2—3 szklanki naparu dziennie, tzw. „ziółka

przeciwcukrzycowe".

Surowcami o podobnym działaniu są: Folia Mori (liściemorwy); Herba Galegae (ziele rutwicy); Herba Fragariae (zielepoziomki); Herba Visci (jemioła); Pericarpium Phaseoli (łu-piny fasoli).

Są to wszystko surowce, które nie zawierają składnikówtrujących. W zagranicznych czasopismach lekarskich spoty-kamy często pochlebne wzmianki o ich pomyślnym działaniuprzy leczeniu cukrzycy. Nie należy jednak odnosić się dotych wzmianek zbyt entuzjastycznie. Ziołowe kuracje przeciw-cukrzycowe winny być przeprowadzane pod ścisłą kontroląlekarza.

FOLIA ORTOSIPHONIS („KOEMIS-KOETJING")(JAWAJSKA HERBATKA).

Wysuszone liście rośliny występującej w południowej Azjioraz na wyspach Sundajskich — Orthosiphon stamineus Benthsyn. Ocimum grandiflorum BL, rodź. Labiatae.

Surowiec składa się z lancetowatych 6 do 8 cm długichi 1,5 do 2,5 cm szerokich liści, o gorzkawo-cierpkawym, z lekkasłonawym smaku i bardzo słabym, przypominającym bazylię(Herba Basilici), zapachu. Zawierają one 0,2 do 0,5% olejkueterycznego, glykozyd orthosifoninę i trochę garbników. Jestto lek moczopędny, stosowany przy chorobach nerek, pęcherza,

109

oraz cierpieniach artretycznych. Surowiec ten już przed wojnąbył objęty farmakopeją holenderską. Dopiero po wojnie jednakstał się modnym w krajach niemieckich pod nazwą indyjskiej,albo jawajskiej herbatki nerkowej (Nierentee). Działanie moczo-pędne przypisują jedni olejkowi eterycznemu, inni ortho-sifoninie i solom potasu, znajdującym się w roślinie. Stosuje sięgo w dawkach po 5—9 gramów dziennie w postaci naparówlub wyciągu płynnego. Podobno nalewki i wyciągi spirytusowedziałają słabo, albowiem orthosifonina i sole potasowe nieprzechodzą do wyciągów alkoholowych.

Ep. Foliorum Orthosiphonis 2,0Herbae Fragariae 6,0Fol. Vitis Idaeae 2,0M. f. spec. D. t. d. N. XX.S. Porcję ziół zaparzać na szklankę wrzątku, pić 2—3 szklankinaparu dziennie.

Rp. Extr. fluid. Orthosiphonis 50,0D. s. Po łyżeczce w pół szklanki wody 2—Z razy dziennie.

FOLIA RIB1S NIGRI (LIŚCIE CZARNEJ PORZECZKI).Wysuszone liście hodowanej w ogrodach czarnej porzeczki

Ribes nigrum L., rodź. Saxifragaceae.Surowiec zawiera garbniki, ślady olejku eterycznego i en-

zymy, a ze składników mineralnych stosunkowo sporo związkówmanganowych. Porzeczka czarna jest lekiem przeciwartretycz-njrm i nawet po niemiecku nazywa się „Gichtbeere". Lekarzefrancuscy — Perrin, Laurens, Decaux — stwierdzają, że po-rzeczka czarna pobudza wydzielenie produktów przemianypurynowej. Stosuje się wyciąg płynny lub napary z liści przycierpieniach artretycznych i reumatycznych. Owoce czarnejporzeczki zawierają oprócz antocjanów znaczne ilości kwasuaskorbinowego (Wit. C). Syrop z owoców stosuje się przychorobach gorączkowych i artretycznych.

Rp. Extr. fluid. Ribis nigri 120,0S. Po łyżeczce w pół szklanki wody 3 razy dziennie.

110

Rp. Foliorum Ribis nigri 100,0Florum Spiraeae ulmariae 50,0Corticis Sambuci 30,0M. f. spec. S. Zaparzać łyżkę na szklankę wrzątku, pić 3 razydziennie.

FOLIA ROSMARINI (LIŚCIE ROZMARYNU). (F. P.).

Wysuszone liście śródziemnomorskiej rośliny — Rosmarinusofficinalis L., rodź. Labiatae.

Surowiec zawiera 1 do 2,5% olejku eterycznego, bogategow borneol. Borneol przy utlenianiu w organizmie daje kamforę.Poza tym surowiec zawiera garbniki. Lek ściągaj ąco-aroma-tyczny o działaniu pobudzającym ośrodki naczyniowo-ruchowe,dzięki obecności borneolu.

W aptekach znaduje się olejek eteryczny — Oleum Rosma-rini — zawierający 10—18% borneolu i jego estrów. Roz-maryn stosuje się tak jak szałwię do kompresów kojących,a w postaci naparów przy biegunkach i chorobach gorącz-kowych.

Rp. Fol. Rosmarini 10,0Aąuae fervidae 200,0M. f. infus. Po kieliszku co 2 godz. w chorobach gorączkowych.

Rp. Olei Rosmarini 10,0Olei Camphorae 5,0M. d. s. Do wcierań kojących przy nerwobólach.

Rp. Foliorum Rosmarini 30,0Harbae Menthae pip 50,0Foliorum Farfarae 60,0M. i. spec. S. 2—3 szklanki naparu dziennie przy bólachżołądkowych.

FOLIA SALVIAE (LIŚCIE SZAŁWII). (F. P.).

Wysuszone liście śródziemnomorskiej rośliny — hodowanejobecnie w Polsce •— Sal via officinalis L., rodź. Labiatae.

Szaro-zielonawe liście o cierpkawym smaku i mocnym,swoistym zapachu. Surowiec zawiera swoiste garbniki i 2—4%

111

olejku eterycznego, zawierającego pinen, cineol i borneol.W starożytności i średniowieczu uważano szałwię niemal zauniwersalny lek przeciwko wszelkim cierpieniom, jak świadcząo tym ówczesne sentencje: „Contra vim mortis crescit Salviain hortis" oraz „Cur moritur homo cui Salvia crescit in horto?"

Lekarze francuscy i niemieccy uważają szałwię za naprawdęskuteczne antisudorificum przy nadmiernych potach u suchot-ników i chorych gorączkujących. Odwary szałwii stosuje siędo płukania jamy ustnej i gardła, przy zapaleniu dziąseł,anginach, do przemywania wrzodów, a wewnątrz przy biegun-kach i nadmiernej fermentacji w kiszkach. Świetne nierazrezultaty daje szałwia w połączeniu z czernicami (Fruct.Myrtillorum) przy przewlekłych, nawet zakaźnych biegunkach.Dr S. Kroszczyński stwierdził na zwierzętach, że ziele Szałwiiposiada wybitne działanie rujotwórcze.

Rp. Foliorum Salviae 30,0Florum Calendulae 10,0Aąuae Xervidae 300,0M. f. infus. S. Do płukania (przy anginach i zapaleniu dziąseł).

Rp. Foliorum Salviae 30,0Fructus Myrtiilorum 40,0Aąuae fervidae 500,0M. f. infus. S. Po poi szklanki co 2 godziny przy przewlekłychbiegunkach).

Rp. Fol. Salviae 100,0Fol. Rosmarini 50,0 iFol. Menthae 50,0 .M. f. spec. Szklankę ziół zalać wrzątkiem, aby się rozparzyłyi zrobić z nich okład kojący pod ceratką (przy zapaleniu ucha,śwince, wrzodach).

Rp. Fol. Salviae 50,0Wina czerwonego 1 butelkę,Macerować przez pięć dni i przecedzić. Po kieliszku 3 razydziennie u osób skłonnych do biegunek.

112

FOLIA SAMBUCI (LIŚCIE BZU).Wysuszone liście krajowego krzewu Sambucus nigra L.,

rodź. Caprifoliaceae. W aptekach, spotyka się z tej roślinykwiaty — Flores Sambuci, korę — Cortex Sarnbuci (p. tam),liście — Folia Sarnbuci a czasem i korzeń — Radix Sambuci.Liście mają działanie moczopędne i napotne słabsze niż korzeniei kora, lecz za io posiadają mniej przykry smak.

Stosuje się ja w dawkach po 20 — 30 g na dobę, najlepiejw postaci naparów.

FOLIA SENNAE (LIŚCIE SENESOWE alba STRĄCZYNIEC).(F. P.).

Wysuszone liście afrykańskiego krzewu Cassia acutifolia{tzw. Folia Sennae Alexandrinae) oraz indyjskiego krzewuCassia angustifolia (tzw. Folia Sennae Tinnevclly), rodź. Legu-minosae.

Działanie surowca indyjskiego i egipskiego jest takie same.Surowiec zawiera glykozydy antraiowe (sennaemodynę, rham-netynę), związki flawonowe, substancje gorzkie i żywicoweoraz śluzy.

Senes należy do grupy leków przeczyszczających antralo-wych, podobnie jak kruszyna (Cort. Frangulae), Cascara Sa-grada i szakłak (Fructus Rhamni Catharticae). Senes wywo-łuje czasem boleści, co przypisują ciałom żywicowym, któreusunąć można przez wytrawianie liści alkoholem. Takie liściewytrawione alkoholem noszą nazwę Folia Sennae sine resina.Surowiec stosuje się w stanie sproszkowanym (Pulvis Fol. Sen-nae), w postaci naparu (Infusum Sennae), w postaci powidełek(Electuarium Sennae), i ulepku (Sirupus Sennae).

Przeczyszczająco u dorosłego działa już dawka 1—2 gliści, powodując bezbolesne, papkowate wypróżnienie po 6—8godzinach.

Dawki 3—5 g liści przeczyszczają po 3—4 godzinach, po-wodując czasem kolki i boleści, a dawki 10—12 g mogą już

8 113

wywołać gwałtowne boleści i silne podrażnienie przewodu po-karmowego. Jako środek wzmacniający działanie senesu i za-pobiegający bólom służy lukrecja — Radix Liąuiritiae (p. tam).Senes pobudza skurcze nie tylko grubego jelita lecz równieżodruchowo — pęcherza i macicy; dlatego, podobnie jak in-nych środków przeczyszczających, nie należy go stosować przyzapaleniach otrzewnej lub wyrostka robaczkowego, jak rów-nież przy ostrych zapaleniach pęcherza i krwotokach macicz-nych oraz skurczach macicy. Nie należy łączyć senesu z kwa-sami, alkoholem i przetworami makowca, albowiem substancjete osłabiają działanie senesu. Potęgują zaś działanie senesu:siarczan sodu, siarczan magnezu i sól Seigneta (winian sodowo-potasowy).

Jako środek słodzący przy senesie (senes posiada przykrygorzki smak) stosuje się mannę (Manna fraxinea), miód, alboulepek lukrecjowy.

Do aromatyzowania dodaje się anyżek (Fructus Anisi vul-garis) lub koperek włoski (Fructus Foeniculi).

Rp. Foliorum Sennae 5,0Fruct. Foeniculi 2,0Aquae fervidae 200,0Sirupi Liąuirit. 20,0M. f. infus. S. Wypić w dwu dawkach w ciągu godziny.

Rp. Infusi Sennae 10,0 : 300,0Natr. Kalii tartarici 10,0Mannae fraxin. 15,0M. f. infus. S. Po łyżce rano i wieczorem przy nawykowychzaparciach.

Rp Fol. Sennae 2,0Flor. SambuciFruct. Anisi contusi aa 1,0Fruct. Foeniculi cont.Kalii bitartarici aa 0,5M. f. spec. D. t. N. XIIS. Zaparzać porcję ziółek na szklankę wrzątku; szklankę na-paru wypijać na noc (przy nawykowych zaparciach).Są to tzw. ziółka rozwalniające Saint-Germain (ziółka franc.)

114

Rp. Pulverłs Liąuiritiae composit. 100,0D. s. Łyżeczkę w szklance przegotowanej wody na noc przyzaparciacb(Pulvis Liquiritiae compos. zawiera scnes, lukrecję, koperek,siarkę i cukier).

Rp. Fol. Sennae 10,0Natri sulfurici cryst. 15,0Aąuae fervidae 500,0M. f. infus. Do lewatywy przeczyszczającej.

Rp. Electurii Sennae 5.0D. s. Spożyć na raz (środek czyszczący dla 6—7-letniegodziecka).Electuarium Sennae zawiera senes i powidełka tamaryndowa

Podobne w działaniu do liści senesu lecz mniej przykrew smaku i nie wywołujące bólów są strączki senesowe ( F o l i i -c u 1 i albo F r u c t u s S e n n a e — p. tam) i strączyniec rur-kowaty ( C a s s i a f i s t u l a albo Fructus Cassiae fistulae —p. tam).

FOLIA STRAMONI (LIŚCIE BIELUNIA). (F. P.).

Wysuszone liście pospolitej w całej Polsce trującej roślinyDatura stramonum L., rodź. Solanaceae.

Liście te należą do grupy tzw. surowców tropeinowych(Belladonna, Hyoscyamus, Scopolia, Duboisia) i zawierają al-kaloidy: hyoscyaminę i skopolaminę. Zawartość alkaloidówokoło 0,2%, to jest mniej, niż Folia Belladonnae (0,3%), aledziałanie surowca jest prawie identyczne i surowiec dawkujesię tak samo jak liście pokrzyku. Folia Stramoni są tańszeniż Folia Belladonna i można je stosować w tych samych wy-padkach (p. Folia Belladonnae). W lecznictwie stosuje sięczęsto liście bielunia do cygaretek i trociczek przeciwastmatycz-nych oraz przy paralysis agitans.

Rp. Foliorum Daturae pulv. 0,1Sacchari albi 0,2M. f. pulv. S. 1—3 proszki dziennie przy dusznicy.

»• 115

Rp. Tinct. Daturae 8,0Tinct. Valerianae spl. 20,0M. d. s. Po 2Z krop. w kieKszku wody przy Epazmie jeliti kolce wątrobianej).

Rp. Foliorum Dalurae mirmtiri concisorum 20,0Tytoniu papierosowego 10,0M. f. spec. Zrobić z te.̂ o 30 papierosów (1—2 papierosy przyduszności).

Rp. Fol. Stramonil pulv. 10,0Herbae Lobeliae pulv. 12,0Kalii nitrici pulv. 8,0Mfp. S. Łyżeczkę proszku zapalić na talerzyku, aby się tliłi wdychać wydzielający się dym (proszek przeciwastmatyczny).

FOLIA URTICAE (LIŚCIE POKRZYWY).Wysuszone liście (względnie całe ziele) pospolitych w ca-

łym kraju roślin: Urtica dioica L. i Urtica urens L., rodź. Urti-caceae. Pokrzywy rosną tylko na glebach żyznych i dlategoliście ich zawierają znaczne ilości (15 do 19%) soli mineral-nych, dzięki czemu należą do tzw. surowców remineralizują-cych. Poza tym w zielu pokrzywy znaleziono bliżej niezbada-ny glykozyd oraz swoisty czynnik pobudzający funkcję trzustki.Jest to również surowiec bogaty w chlorofil i karoteny orazwitaminy przeciwkrwotoczne. Parząca substancja, znajdującasię we włosach świeżej pokrzywy, znika po wysuszeniu ziela.Pokrzywa nie jest trującą. Z młodych liści pokrzywy, na wios-nę, robi się szpinaki i zupy zielone, a młodziutkie ugotowanepędy jada się jak szparagi. Za granicą suche liście pokrzywydaje się w zimie kurom, żeby się niosły dobrze i dawały jajka0 ciemnym żółtku (karoteny). Świeży sok z pokrzywy, lub na-par ze świeżego ziela posiada własności hemostatyczne i sto-suje się przy krwotokach wewnętrznych. W lecznictwie stosujesię pokrzywę jako środek remineralizujący, karotenowy i sekre-tynowy przy dyspepsjach, niedomogach trzustki, biegunkach1 chronicznych chorobach nerek. Liście pokrzywy zaliczane sądo tzw. leków przeciwcukrzycowych. Przy kamicy nerkowej

116

i katarach pęcherza stosują często korzenie ( R a d i x U r t i -c a e), lub nasiona ( S e m e n U r t i c a e ) pokrzywy. Biczowa-nie świeżą pokrzywą stosują przy reumatyzmie, antretyzmie. za-paleniu nerwu kulszowego, przestrzale lub celem przyśpiesze-nia menstruacji. Napary z pokrzywy do nacierania skóry nagłowie przy wypadaniu włosów.

Rp. Fcliorum Urticae subtil. pulv. 90,0Rad. Inulae pulv. 10,0Sacchari albi pulv. 50,0M. f. p. S. Po łyżeczce w pół szkl. wody przed jedzeniem3 razy dziennie (przy złym trawieniu).

Rp. Fol. Urticae 50,0Rad. Urticae 50,0Rhiz. Polypodii 50,0M. f. spec. S. Zaparzać łyżką na szklankę wrzątku (przyzastarzałych nefrytach i kamicy nerkowej).

Rp. Fol. Urticae 30,0Rad. Urticae 20,0Rhiz. Calami 10,0Aceii vini 50,0Aąuae 50,0Spr. Vini 95% — 30,0Macerować w ciągu tygodnia.S. Nacierać skórę głowy przy wypadaniu włosów.

Rp. Tinct. Urticae 50,0Tinct. Hyperici 30,0M. d. s. Fo łyżeczce w szklance mleka przy blednicy.

Rp. Seminum Urticae pulv. 50,0Lycopodii 20,0Sacchari albi pulv. 30,0M. f. pulv. Po łyżeczce 3 razy dziennie przy kamicy nerkowej.

FOLIA UVAE URSI (LIŚCIE MĄCZNICY). (F. P.).Wysuszone liście pospolitej w suchych lasach rośliny Arcto-

staphylos uva ursi L., rodź. Ericaceae.Surowiec zawiera — 1,5 do 3,5% — glykozydów: Arbuty-

ny i Metyloarbutyny, gorzką substancję — Erikolinę, związkiflawonowe i garbniki (20'—25%).

117

Arbutyna przy rozpadzie daje glykozę i fenol dwuatomo-Wy — hydrochinon. Mącznicę stosuje się jako lek ściągającyi odkażający przewód pokarmowy przy biegunkach oraz jakoswoiste antisepticum dróg moczowych, przy nieżytach pęche-rza i rzeżączce. Przy zażywaniu mącznicy mocz przyjmuje za--barwienie ciemno-oliwkowe. Mącznica nie jest środkiem wy-bitnie moczopędnym; w małych dawkach nie drażni nerek,przy ostrych jednak stanach zapalnych nerek należy ją sto-sować oględnie.

Francuscy lekarze stosują często mącznicę przy przerościegruczołu krokowego. Leclerc poleca sproszkowane liście mącz-nicy z lupupuliną w ostrych ropno-zapalnych stanach dróg mo-czowych.

Rp. Foliorum Uvae Ursi 30,0Aquae fervidae 200,0Sir. Liąuiritłae 20,0M. f. infus. S. Po łyżce stołowej 3—4 razy dziennie.

Rp. Fołiorum Uvae-Ursi pulv. 0,5Lupulini 0,1M. f. p. D. N. XX. S. Po 4—5 proszków dziennie (przy białychupławach).

Rp. Foliorum Uvae Ursi 50,0Rad. Petroselini 50,0Herbae Chenopodii ambr. 30,0M. f. spec. S. Łyżkę na szklankę wrzątku. Pić 2—3 szklankidziennie przy rzeżączce i ropnych zapaleniach drógmoczowych.

Podobne działanie i zastosowanie mają liście borówek (Fo-lia Vitis idaeae — p. tam) i ziele gruszyczki (Herba Chima-philae — p. tam).

FRUCTUS ANISI syn. SEMEN ANISI (ANYŻEK). (F. P.).Dojrzałe wysuszone owoce hodowanej na południu Polski

śródziemnomorskiej rośliny Pimpinella anisum. L., rodź. Um-belliferae.

118

Owoce anyżku są szaro-zielone, króciutko owłosione, o słod-kim smaku i mocnym swoistym zapachu. Surowiec zawiera2 — 4% olejku eterycznego, którego głównym składnikiem jestanetol; poza tym w surowcu znajdują się związki flawonowe,fytyna, białko i tłuszcz. Anyżek jest używany często jakoprzyprawa do pieczywa i pierników.

Jest to łagodny lek wykrztuśny i pobudzający działalnośćgruczołów wydzielinowych (ślinowych, potowych, mlekowych).W lecznictwie stosuje się najczęściej olejek (Oleum Anisi, Li-quor Ammoni anisati, Aqua Anisi), który nie daje pełnego efek-tu surowca. Np. napary z surowca (łyżka zgniecionych owo-ców na szklankę wrzątku) są dobrym środkiem mlekopędnymdla karmiących, olejek zaś posiada tę własność tylko w sła-bym stopniu.

U niemowląt napary anyżku (same lub w połączeniu z ru-miankiem) doskonale regulują trawienie.

Rp. Fruct. Anisi contus. 20,0Radicis Liąuiritiae 10,0Aąuae fervidae 200,0M. f. infus. S. Po łyżce co 2 godziny przy chrypkachi bronchitach.

Rp. Fruct. Anisi cont. 3,0Flor. Chamomillae 5,0M. f. spec. D. t. d. N. VI. S. Zaparzać szklanką wrzątku,po 15 minutach odcedzić, osłodzić cukrem lub miodem.Napój dla niemowląt.

Rp. Fruct. Anisi cont. 50,0Fol. Ribis nigr. 50,0Herbae Hyperici 100,0M. f. spec. S. Przy dyspepsjach w okresie zimowym i wiosny.Szklankę naparu przed jedzeniem.

FRUCTUS ANISI STELLATI (ANYŻ GWIAZDKOWYalbo BADIAN).

Wysuszone gwiazdkowate owoce chińskiego drzewa Illiciumverum Hook, rodź. Magnoliaceae.

119

szczypiąco-słodkawy, zapach anyżkowy,W Chinach i Japonii ten surowiec zastępuje nasz anyżek(p. Fructus Anisi vulgaris), albowiem zawiera w ilości 4 do 7c->podobny olejek eteryczny, którego głównym składnikiemanetol. Działanie badianu jest zbliżone do anyżku. Ponieważbadian anyżków;/ często bywa zafałszowany badianem trują-cym (Iłlicium religiosum), którego owoce są podobne zupełniedo badianu anyżkowego, dlatego lepiej nie używać tego surow-ca, gdy mamy również dobry surowice krajowy. W Europieznane są liczne wypadki zatruć piernikami, clo których dodanozafałszowany badian.

FRUCTUS AURANTII IMMATURUS (syn. POMAAURANTII) (NIEDOJRZAŁE POMARANCZKI). (F. P.).

Wysuszone, drobne (2 — 2 cni średnicy), niedojrzcłe owocehodowanego na południu Europy dx~zewa — Citrus aur t ntiumL., rodź. Rutaceae.

Aronatyczno-gorzki lek zawierający olejek eteryczny, gorz-ką substancję aurantiamarynę, glykozyd hesperyd- nę, kwasyorganiczne (cytrynowy, jabłkowy), barwiki fławonowe i karote-nowe. Stosuje się go jako lek aromatyczno-gorzki, pobudzają-cy wydzielanie soku żołądkowego i ułatwiający trawienie. Su-rowiec wchodzi w skład różnych nalewek i eliksirów. W apte-kach znajduje się Tinct. Aurantii amari i Elixir Aurantu com-pos., które stosuje się w dawkach po 30 do 50 kropel w kielisz-ku wody przed jedzeniem.

FRUCTUS CANNABIS (syn. SEMEN CANNABIS)(SIEMIĘ KONOPNE).

Dojrzałe owoce hodowanych w kraju konopi — Connabissativa, L., rodź. Cannabinaceae.

Jest to jeden z najbogatszych (4 — 5%) w fytynę (sele kwa-su inozyto-fosforowego) surowców, zawierający oprócz tego

120

tłuszcz (około 30%), białko, cholinę, a w skorupce krzemion-kę. Z wytłoków konopnych wyrabia się przetwory 'fosforowe (Phytin, Phosphit, Fytonal itp.). W śre iwieczuz konopi przyrządzano mleczko (emulsio), pijane w pjocie i:\~miast mleka krowiego, i zu] :opne. W lecznictwie ŁL:-SO-wano dawniej mleczko (Emulsio Seminum Cannabi ) jako śro-dc c wzmacniający przy chorobach n rch i kamicy pęche-rzowej. Tec;o rodzaju przetwór najlepii ' gotować w domuw sposób następujący: 50 gramów sieni ! T..opnc-j.> wymyćgcrac^ ':• i . : : d o m >źd; iei a, dodać 3 rżkę cc. :ru i utłucna delikatną miazgę; następnie dodać stopniowo (rozcierające;ar<:e miazgę) półtorej szklanki przegotowanej i ostudzonejwody aż się otrzyma mleko, która cię odcedza i wyciska przezszmatkę.

Mleczka 'takiego można wypijać kilka szklanek dziennie.Można go do smaku przyprawiać ovomaltyną, maltonem, ka-kao lub czarną kawą.

Jest to bardzo latwostrawny preparat, bogaty w fytynę, na-dający się zrrówno dla dzieci jak i dla starszych, szczególniejdla osób wyczerpanych nerwowo i cierpiących na przewlekłenieżyty przewodu pokarmowego.

FRUCTUS CAPSICI (PAPRYKA). (F. P.).Wysuszone i dojrzałe owoce hodowanej w kraju rośliny Cap-

sicurn annuum, L. roclz. Solanaceae.Jest lo ulubiona przyprawa karotenowa i ostra używan i ma-

sowo na Węgrzech i w krajach południowych.Surowiec zawiera ostrą substancję kapsaicynę, występującą

w łożysku owocowym, znaczne ilości karotenów (uważanych zaprowitaminę A) w zewnętrznych częściach purpurowej owocnioraz kwas askorbinowy (witam. C). W lecznictwie stosują prze-ważnie całe zmielone owoce papryki (w postaci spirytusowegowyciągu) jako energiczne ,,Carminativum" — (Tinct. Capsici,Tinct. Capsici composita = Pain Expeller) do wcierań wywo-

121

lujących przekrwienie skóry. Stosowanie takich nalewek dowewnątrz lub do gojenia ran (gojące działanie karotenów) jestniemożliwe ze względu na drażniące własności kapsaicyny.Jeśli jednak przed zmieleniem owoców usunąć dokładnie łoży-ska wraz z nasionami i wziąć tylko purpurową nacwocnic (Pe-ricarpium Capsici a placentis deliberatum), to otrzymamy prze-twór wybitnie karotenowy. Taką sproszkowaną paprykę, boga-tą w karoteny, przyrządzają na Węgrzech, gdzie jest ulubionąprzyprawą do potraw.

Rząd węgierski pilnie kontroluje dobroć i jakość swej pa-pryki i produkt wypuszczony do handlu opatrzony jest plombąrządową. Te najlepsze gatunki węgierskiej papryki (sprzeda-wane w sklepach gastronomicznych) można stosować nawetłyżkami do zup i potraw, gdy chodzi o szybkie dostarczenieorganizmowi dostatecznej ilości karotenów. Taką paprykę moż-na stosować nawet w maściach na wysypki i trudno gojące sięrany, jak również przy wypadaniu włosów. Apteczną, bogatąw kapsaicynę nalewkę stosuje się tylko do wcierań.

Rp. Tinct. Capsici 30,0Spir. CamphoraeSpir. Sinapis aa 50,0M. d. s. Do wcierań przy cierpieniach reumatycznychi artretycznych.

Rp. Pericarpii Capsici pulv. — (Rosa Paprica) 10,0Ol. Olivarum 20,0Lanoiini anhydrici 20,0M. f. ungt. Przy egzemach i pokrzywkach do smarowania.

FRUCTUS CAEDAMONI (KARDAMON). (F. P.).Wysuszone torebkowate owoce hodowanej w Indiach rośli-

ny — Ellettaria cardamomum Mat., rodź. Zingiberaceae.Aromat3'czno-ostry surowiec, używany powszechnie jako

przyprąwa do ciast i potraw. Surowiec zawiera olejek eterycz-ny zbliżony składem do imbierowego (p. Rhiz. Zingiberis). Kar-damon, podobnie jak imbier pobudza wydzielanie śliny i soku

122

żołądkowego, jest przeto środkiem ułatwiającym trawienie.Wchodzi w skład nalewek gorzko-aromatycznych stosowanychprzy dyspepsjach.

FRUCTUS CARDUI MARIANI (syn. SEMEN CARDUIMARIANI (NASIONA OSTROPESTU).

Nasiona południowo-europejskiej rośliny Silybum marianumGaertn. rodź. Compositae. — Nasiona te, podobnie jak FructusCardui benedieti — zawierają tłuszcz, białko, fytynę, cholinęoraz tyraminę, która posiada działanie hemostatyczne. Mleczko(Ernulsio Cardui Mariani) z nasion ostropestu. było stosowaneprzy krwawieniach nerkowych, pęcherzowych, zwłaszcza spo-wodowanych pfrzez kamicę. W Polsce i Rosji lud stosuje w po-dobnych wypadkach nasiona łopianu Arctium Lappa, rodź. Com-positae.

Rp. Fructus Cardui mariani 50.0Aqr.ae q. s. ut. f. emulsio 300,0Sirupi Liąuiritiae 30,0M. d. s. Po łyżce stołowej co 2 godz. przy krwiomoczu.

FRUCTUS CARVI (syn. SEMEN CARVI) (KMINEK) (F. P.)

Wysuszone, dojrzałe owoce pospolitej w kraju rośliny —Carum carvi L., rodź. Umbelliferae. Prastara słowiańska przy-prawa do mięsa, pieczywa i serów, częściowo wyparta dziśprzez rozpowszechniony w hodowli koper ogrodowy (p. FructusAnethi i Herba Anethi). Kminek podobnie jak koper zawiera2 — 3 % oleju eterycznego, którego głównym składnikiem jestketon, karwon i terpen limonen; poza tym surowiec zawierazwiązki flawonowe, tłuszcze i białko. Kminek należy do grupyłagodnych ,,Carminativa"; zwiększa on sekrecję gruczołów śli-nowych, żołądkowych i jelitowych, jest więc środkiem ułatwia-jącym trawienie i pobudzającym perystaltykę jelit. Napary zezgniecionych owoców posiadają, podobnie jak anyż (p. FructusAnisi) działanie mlekopędne.

123

Rp. Fruct, Carvi cont. 50,0Foliorum Menthae pij?. S0,0Flor. Chamomillae 20,0M. f. spoć. (Ziółka kojące przy bólach żołądkowych).3 szkL ciepłego naparu dziennie.

Rp. Fruct. Carvi cont, 50,0Fruct. Anisi cont. 50,0M. i. spec. Zaparzać łyżkę na szkl. Pić 3 szkl. naparu dziennie,(Z iółka mlekopędne).

FRUCTUS CASSIAE FI3TULAE (STRĄCZYNIECCEWIASTY albo CEWINIEC (syn. CASSIA FISTULA).

Wysuszone i dojrzałe owoce afrykańskiego drzewa Ca'-siafistula L., rodź. Leguminosae. Surowiec ma wygląd brunatnych,twardych, rurkowatych strąków o długości od 2C — 50 cm. We-wnątrz strąk podzielony jest gęsto poprzecznymi przegrodami,powleczonymi kwaskowato-słodkim miąższem; między przegro-dami znajdują się nasiona.

Wartość leczniczą posiada ów miąższ na przegrodach, za-wierający glykozydy antralowe, pektyny, cukier inwertowanyi kwasy organiczne. Używa się zeskrobanego z przegród miąż-szu — jeśli są strąki świeże (ze strąków wysuszonych wyskro-buje się przegrody oblepione miąższem i wygotowywuje z wodąotrzymując — Pulpa Cossiae depurata). Jest to łagodny suro-wiec przeczyszczający z grupy antrachinonowej, stosowanyprzeważnie w praktyce dziecięcej, albowiem jest dość miływ smaku.

Rp. Cassiae fistulae mundatae 50,0Aąuae fervidae 150,0M. f. decoct. S. Pół szklanki odwaru dla 6—7-letniego dzieckana przeczyszczenie.

Rp. Pulpae Cassiae preparatae 30,0D S. Na jednorazowe użycie (jako środek przeczyszczający).

124

FRUCTUS COLOCYNTHIDIS CBURZANKAalbo GORZKIE JABŁKO). (?. P.).

Oczyszczone od naowocni i wysuszone owoce małoazjatyckiejrośliny Citrullus colocynthis L., rodź. Cucurbitaceae. Biała,lekka, gąbczasta masa o niezmiernie gorzkim smaku.

Surowiec zawiera gorzki glykozyd kolocyntynę oraz żywi-cowatą substancją cilruline (elaterynę) i należy on do leków dra-stycznych o gwałtownym działaniu przeczyszczającym. Suro-wiec ten wywołuje silne przekrwienie jelit i organów miednicymałej, dlatego nie można go stosować u kobiet ciężarnych lubskłonn3rch do krwotoków macicznych, a także przy ostrych cier-pieniach jelit. Dziś lek ten, podobnie jak inne drastica (AI03,Jalapa, Gumigutta, Scamonium, Elaterium, Bryonia), rzadkobywa stosowany. W aptekach spotyka się Tinctura ColocynthidisExtr. Colccynihidis siccum.

Dawkowanie: Fructus Colocynihidis pulv. od- 0,1 do 0,6;Extractum Colocynthidis od 0,05 do 0,2; (tylko dla dorosłych).

Francuskie pigułki przeczyszczające:Rp. Fruct. Colocynthidis pulv.

Aloe pulv.Scamonium pulv. aa 0,05M. i. pillula D. t. d. N. 30. S. 1—4 pigułki dziennie przyzaparciach u osób otyłych.

FRUCTUS CUBEBAE (OWOCE KUBEBY). (F. P.).Niedojrzałe wysuszone owoce indyjskiego krzewu Piper cu-

beba, L. f. rodź. Piperaceae.Podobne do pieprzu, ale opatrzone szypułką, owoce wielkości

grochu, o wybitnie paląco-aromatycznym smaku. Surowieczawiera krystaliczną bezazotową substancję kubebinę, kwas ku-bebowy i 5 do 10 % olejku eterycznego.

Kubeba używana jest w lecznictwie jako aromatyczno-ostre„diureticum" i „desinficiens" dróg moczowych przy rzeżączcei ropnych stanach zapalnych pęcherza. U osób z chorobami ne-

12S

rek nie należy stosować tego środka. Działanie kubeby podobnejest do balsamu kopajwskiego (Balsamum Copaivae). Stosujesię przy rzeżączce (oprócz surowca) wyciąg eterowy z kubeby(Extractum aether Cubebae), który jest odpowiedniejszy niżolejek kubebowy (Oleum Cubebae). Wskazane jest stosowaniekubeby razem z olejkiem sandałowym (Oleum bantali ostin-dicum), który posiada własności przeciwzapalne.

Rp. Fruct. Cubebae recente pulver. 12,0Olei Santali ostindici 2,0Sirupi simpl. 240,0M. d. s. Po łyżce stołowej 3—4 razy (skłócić przed użyciem)przy ostrych stanach rzeżączkowych u kobiet.

Rp. Extr. aether. Cubebae 10,0Olei Santali ostindici 3,0Extr. et pulv. Liąuiritiae q. s. .Ut. f. pillulae N. L. S. 3 do 6 pigułek dziennie przy rzeżączce.

FRUCTUS CYNOSBATI(OWOC SZYPSZYNY czyli DZIKIEJ RÓŻY).

Czerwone, soczyste, szupinkowate owoce pospolitego u naskrzewu Rosa canina L. (oraz innych dzikich róż), rodź. Rosa-ceae. Jest to najbogatszy w naszej florze surowiec witaminowy,zawierający prócz karotenów (prowitamin A) do 0,5 % kwasuaskorbinowego (Witam. C), poza tym kwasy cytrynowy i jabł-kowy, cukier i do 25 % pektyn. Jest to dietetyczny środek wita-minowy, używany najczęściej w postaci konfitur lub marmela-dy, które się przyrządza ze świeżych owoców. W aptekachznajdują się bądź całe wysuszone owoce z pestkami (niełupka-mi), bądź sama tylko wysuszona owocnia (Fruct. Cynosbati sineseminibus), z których się przyrządza Extr. fluidum Cynosbati,zalecany przy kamicy nerkowej i pęcherzowej.

FRUCTUS FOENICULI(KOPEREK SŁODKI, albo WŁOSKI) (F. P.).

Wysuszone owoce hodowanej w Europie południowej i środ-kowej rośliny Foeniculum vulgare Mili. rodź. Umbelliferae.

126

Owoce podobne do kminku, ale 2 — 3 razy większe, o sma-ku słodkawo-szczypiącym i swoistym zapachu przypominają-cym anyżek. — Zawierają 2 — 4% słodkawego olejku eterycz-nego, w którego skład wchodzi anetol i keton fenchon. Pozatym (jak inne owoce Umbelliferae) zawierają związki flawo-nowe, białko i tłuszcz.

Powszechnie używany łek dla niemowląt pobudzający tra-wienie i perystaltykę jelit. Stosowany jest w naparach per selub w połączeniu z rumiankiem. Środek ten oddaje równieżdobre usługi u osób starszych o wrażliwym przewodzie pokar-mowym, lub cierpiących na atonię kiszek. Koperek słodki po-dobnie jak anyż i kminek należy do leków mlekopędnych. Po-nieważ olejek eteryczny przechodzi częściowo do mleka kar-miącej, przeto pokarm matki zażywającej koperek działa pobu-dzająco na przewód pokarmowy niemowlęcia.

Najlepsze są napary ze świeżo utłoczonych (recente contu-sorum) owoców.

Rp. Fruct. Foeniculi rec. cont. 4.0Aąuae 10,00Sacchari albi 5,0M. f. infus. S. Na 2 razy (ciepłe). Napój dla niemowląt.

Rp. Fructus Foeniculi rec. cont 30,0Florum Chamomillae 10,0M. f. spec. Zaparzać łyżkę na szkl. wrzątku.Napój dla niemowląt.

Rp. Fruct. Foeniculi rec. cont. 50,0Fruct. Sennae conc. 30,0Radicis Bardanae 50,0M. f. spec. S. Ziółka rozwalniające przy chronicznychzaparciach.

FRUCTUS JUNIPERI (syn. BACCAE JUNIPERI)(JAŁOWIEC) (F. P.).

Wysuszone dojrzałe owoce pospolitego w całym kraju krze-wu — Juniperus cummunis. L., rodź. Pinaceae.

12.7

Owoce czarne, wielkości grochu o smaku początkowo słod-ko-aromatycznym, a następnie gorzkawym. Surowice zawiera1 do 2% olejku eterycznego, substancje żywicowate, gorzką sub-stancję — juniperynę i 25 do 35% cukru inwertowanego.

Jest to lek moczopędny, powodujący diurez;> wskutek draż-nienia nabłonka kanalików nerkowych, nie można go przetostosować w zbyt dużych dawkach, zwłaszcza przy istniejącymjuż podrażnieniu nerek. Lud używa jałowca do okadzeń przychorobach gorączkowych (pierwotny sposób inhalacji).

Łagodniejsze działanie cd surowca posiada ekstrakt jałow-cowy (Extractum albo Roob Juniperi) zawierający głównie cu-kier, juniperynę i soie mineralne, a bardzo nie wiele olejku ete-rycznego, który ulega odparowaniu w czasie zagęszczanaekstraktu.

Olejek jałowcowy (Oleum Juniperi) stosuje siq w połączeniuz innymi olejkami (Ol. Rosmarini, Ol. Lavandulae) do wcierańkojących.

Rp. Fructus Juniperi 8,0Rhiz. Polypodii 10,0Aąuae fervidae 500 0M. f. inlus. S. Po pół szklanki 3 — 4 razy dziennie.Napój moczopędny.

Rp. Extr. Juniperi 40,0Aquae 100,0Sirupi Sennae 20,0M. d. s. Po łyżce stołowej 3 razy dz. Mikstura rozwalniająca.

Ep. Olei Juniperi 20,0Olei Rosmarini 10,0Olei Camphorati 70.0M. d. s. Do wcierań przv katarach, dusznicy oskrzeloweji nieżytach dróg oddechowych.

FRUCTUS LAURI (syn. BACCAE LAURI)(OWOCE WAWRZYNOWE).

Dojrzałe i wysuszone owoce południowo-europejskiego drzewaLaurus nobilis, L., rodź. Lauraceae. Surowiec znwiera olejek

128

eteryczny (Oleum Lauri aethereum) i tłuszcz (Oleum Lauriexpressum, albo pingue). Zastosowanie ma prawie wyłącznietłuszcz, który zawiera zawsze olejek eteryczny i zabarwionyjest chlorofilem na kolor zielony lub oliwkowy. Ten aroma-tyczny tłuszcz używa się przy świerzbie, wszawicy, jak równieżdo wcierań kojących przy nerwobólach, w połączeniu z men-tolem.

Rp. Ol. Lauri expressi 30,0Mentholi 2,0M. f. ungt. S. Do wcierań kojących w skórę brzuchaprzy bolesnym miesiączkowaniu.

Rp. Ol. Lauri expressi 20,0Vaselini 30,0Xyloli 2,0M. f. ungt. S. Maść przeciwko wszawicy.

Rp. Sulfur. pulv. 20,0Ol. Lauri expr. 20,0Saponis KaliniAxungiae porci aa 40,0M. f. Maść przeciw świerzbie.

FRUCTUS MYRTILLORUM (syn. BACCAE MYRTILLORUM)(CZERNICE albo CZARNE JAGODY). (F. P.).

Wysuszone, dojrzałe owoce krajowej rośliny — Vacciniummyrtillus, L., rodź. Ericaceae.

Surowiec zawiera glykozyd benzylowy, wakcyninę, garbniki,kwasy organiczne i znaczne ilości barwików antocjanowych.

Jest to bardzo popularny, nieszkodliwy (można stosowaćw praktyce dziecięcej) i przeważnie skuteczny lek przeciw-biegunkowy, zwłaszcza przy biegunkach przewlekłych w cho-robach zakaźnych. Stosuje się napary i odwary z jagódlub wino jagodowe; najlepiej w połączeniu z szałwią lubrumiankiem.

Rp. Fruct. Myrtillorum 30,0Fol. Salviae 20,0Aąuae fervidae 500,0

o 129

M. f. infus S. Po pół szklanki 3—4 razy dziennieprzy biegunkach.

P.p. Fruct. Myrtillorum 1CO,OHerbae Anserinae 50,0Radicis Tormentillae 30,0Flor. Chamomillae romanae 30,0M. i', spec. S. Zioła przeciwbiegunkowe. Pić 2—3 szkl. naparudziennie.

FRUCT US PAPAVEBIS (syn. CAPITA PAPAVER1S)(MAKÓWKI). (F. P.).

Wysuszone, niedojrzałe makówki hodowanego maku ogro-dowego — Paper somniferum L., rodź. Pawaveraceae.

Surowiec zawiera alkaloidy makowcowe (opiumowe) i jestśrodkiem narkotycznym. Ujemną stroną tego surowca jest fakt,że często nie wiadomo jaka jest w nim zawartość alkaloidów.Mianowicie makówki dojrzałe drobnego maku (samosieja),z których zebrano nasiona, zawierają mało morfiny (0,03 do0,09%), zebrane zaś specjalnie makówki niedojrzałe dużego,głuchego maku zawierają 0,3 do 0,6 % alkaloidów. Jeśli przetochodzi o działanie alkaloidów makowcowych, to racjonalniejjest zapisywać opium lub Tinct. Opii, albowiem przetwory tesą ściśle standaryzowane (opium 10%, Tinct. Opii simpl. i Tinct.Opii crocata zawiera 1 % morfiny). Dawniej stosowano w prak-tyce dziecięcej ulepek z makówek (Sirupus Diacodii). Odwarymakówek z szałwią stosuje się do płukania ust przy bóluzębów i gardła, przy anginach. Wśród ludu prostego istniejeb. niebezpieczny zwyczaj pojenia niespokojnych niemowlątodwarem z makówek. Ze względu na zawartość morfinyw makówkach, na którą niemowlęta są b. wrażliwe, należyzwalczać ten zwyczaj.

Rp. Fruct. Papaveris 30,0fol. Salviae 50,0M. f. spec. S. 2 łyżki na szklankę wrzątku.Odwar do płukania ust i gardła.

130

Rp. Fruct. Papaveris 20,0Fruct. Myrtilli 30,0Aquae 250,0M. f. iiifus. S. Po kieliszku co 2 godz. przy bolesnych biegunkach.

FRUCTUS PETROSELINI (NASIENIE PIETRUSZKI).Wysuszone, dojrzałe owoce hodowanej w ogrodach pie-

truszki — Petroselinum sativum Hoffm. rodź. Umbelliferae.Surowiec zawiera 2 — 3% oleju eterycznego zawierającego

apiol i glykozyd flawonowy apiinę. Jest to lek moczopędny;własność tę posiadają również korzenie i liście pietruszki (Ra-d i x et H e r b a P e t r o s e l i n i ) , ale w mniejszym stopniuniż owoce. Chociaż pietruszka należy do środków moczopędnycharomatycznych, nie powoduje ona jednak jak balsam kopajwskilub jałowiec ostrego podrażnienia nerek. Owoce pietruszki (lubkorzenie) stosuje się w połączeniu z innymi lekami moczo-pędnymi przy przewlekłych schorzeniach nerek i pęcherza,a nawet w cierpieniach rzeżączkowych.

Rp. Fruct Petroselini cont. 50,0Rhiz. Polypodii 50,0Rad. Levistici 30,0Flor. Cyani 30,0M. f. spec. S. 2—3 szkl. dziennie (Ziółka moczopędneprzy niedomodze nerek i obrzękach).

Rp. Radicis Petroselini 100,0Radicis Ononidis 50,0Fol. Uvae-ursi 30,0M. f. spec. S. 3 szkl. naparu dziennie. (Zioła moczopędneprzy rzeżączce).

FRUCTUS P1PERIS NIGRI i FRUCTUS PIPERIS ALBI(syn. PIPER ALBUM i PIPER NIGRUM) (PIEPRZ CZARNY

I PIEPRZ BIAŁY). (F. P.).Pieprz czarny — są to wysuszone, niedojrzałe owoce-pest-

kowce, a pieprz biały owoce dojrzałe i oczyszczone od mięsistejnaowocni, czyli same pestki indyjskiego krzewu Piper nigrumL., rodź. Piperaceae.

9* 131

Pieprz jest rozpowszechnioną od wieków ostrą przyprawądo mięs i konserw. Zawiera on nietrujący alkaloid piperynę,żywicowa te substancje o chr.-akterystycznym ostro-palącymsmaku i olejek eteryczny. Pieprz czarny jest bogatszy w olejek,a biały — w piperynę. Pieprz w małych dawkach pobudzawydzielanie śliny i soku żołądkowego; stosuje się go jako przy-prawę ułatwiającą trawienie. W większych dawkach drażni onnerki i działa moczopędnie podobnie jak kubeba. Dziś pieprzjest niemodny. Jego skutkom przypisujemy często większośćrozpowszechnionych cierpień na tle złej przemiany materii. Niejest to bodaj wina pieprzu, tylko ludzkiej niewstrzemięźliwości,albowiem pieprz „zaostrza" tylko apetyt i pozwala spożyćznacznie więcej niż organizm normalnie chce przyjąć. Lud przybólach żołądka pije wódkę pieprzową; w lecznictwie surowiecten stosuje się czasem w połączeniu z arszenikiem i żelazemw pigułkach (Pillulae asiaticae).

FRUCTUS RHAMNI CATHARTICAE (syn. BACCAESPINAE CERVINAE) (JAGODY SZAKŁAKOWE).

Wysuszone, dojrzałe owoce krajowego krzewu Rhamnus ca-thartica L., rodź. Rhamnaceae.

Surowiec zawiera glykozydy antralowe: rhamnoemodynę.rhamnozynę, związki flawonowe, pektyny i kwasy organiczne.W dawkach umiarkowanych owoc szakłaku należy do łagod-niejszych środków czyszczących grupy antralowej (dzięki obec-ności śluzu i pektyn), który w postaci ulepku łatwo stosowaćnawet w praktyce dziecięcej. Podobnie jak inne leki antraloweposiada ten surowiec również własności żółciopędne. W apte-kach przyrządza się ulepek szakłakowy ze świeżych owoców(Sirupus Rhamni catharticae albo Sirupus domesticus). Owoceszakłaku w połączeniu z innymi środkami stosuje się w mie-szankach ziołowych przy nawykowych zaparciach i cierpieniachworeczka żółciowego.

132

Rp. Sirup. Rhamni catharticae 20,0D. S. Po łyżeczce co 2 godz. na przeczyszczeniedla 6—7-letniego dziecka.

Rp. Fruct. Rhamni cathart. 20,0Fruct. Foeniculi 10,0Aąuae fervidae 100,0M. f. infus. S. Wypić po połowie w ciągu dwóch godzin(na przeczyszczenie dla dorosłego).

Rp. Fruct. Rhamni cathart. 50,0Radicis Taraxaci 100,0Herbae Rutae 20,0Fruct. Foeniculi 30,0M. d. s. (Ziółka rozwalniające i żółciopędne).Szklankę odwaru na noc.

FRUCTUS RUBI IDAEI (syn. BACCAE RUBI IDAEI)(MALINY SUSZONE). (F. P.).

Wysuszono i dojrzałe owoce pospolitej w kraju krzewinyRubus idaeus L., rodź. Rosaceae. Dobrze wysuszone malinypowinny mieć różową lub czerwoną barwę i owocowy (nie-stęchły) zapach. Surowiec zawiera kwasy organiczne, barwikantocjanowy, pektyny, ślady olejku eterycznego i witamię C.Ulubiony ludowy lek napotny, stosowany przy chorobach go-rączkowych w postaci naparów względnie ulepku. W lecz-nictwie stosuje się ulepek (Sirupus Rubi Idaei) jako smakowei barwne „corrigens" do kwaśnych lub obojętnych mikstur. Nienależy jednak tego ulepku zapisywać do mikstur alkalicznych(zawierających: Kalium carbonicum, Natrium bicarbonicum,Natrium salicylicum), albowiem pod wpływem zasad piękny,czerwony barwik antocjanowy zmienia się na brudno-zielony.Twierdzenie, że maliny nie wywierają żadnego działania fizjolo-gicznego jest mylne, albowiem u niektórych osób maliny wy-wołują wykwity skórne i nawet objawy wstrząsu.

Rp. Acidi citrici 5,0Aquae 450,0Sirupi Rubi Idaei 50,0

133

M. f. mixt.S. Napój przy chorobach gorączkowych.

Rp. Fruct. Rubi Idaei 50,0Flor. Sambuci 20,0Flor. Spiraeae 20,0Herbae Violae tricoloris 50,0M. f. spec. S. (Ziółka napotne). Pół szklanki naparu co 2 godz.

FRUCTUS SENNAE (syn. FOLLICULI SENNAE)(STRĄCZKI SENESOWE). (F. P.).

Wysuszone strączkowate owoce indyjskich i afrykańskichkrzewów: Cassia angustifolia Vahl, Cassia acutifolia Del. i Cassiaobovata Coli., rodź. Leguminosae.

Brunatne, płaskie strąki, bez smaku i zapachu. Zawierająpektyny i związki antrachinonowe o działaniu rozwalniającym.Jest to znacznie łagodniejszy i przyjemniejszy w smaku odliści senesowych surowiec przeczyszczający, który nawetw większych dawkach nie sprawia boleści. Jako dawka roz-walniająca dla dorosłego człowieka wystarcza napar z 8—10strączków (3 — 4 g) na szklankę wrzątku; dawki 8 —10 gstrączków działają już silnie przeczyszczające.

Rp. Fruct. Scnnae 10,0Aquae fervidae 200,0Mannae fraxineae 20,0M. f. infus. S. Wypić na 2 razy.

Rp. Fruct. Sennae 30,0Natrio-Kalii tartarici 10,0Aąuae fervidae 250,0M. f. decoct. S. Po kieliszku na noc przy zaparciach.

FRUCTUS SORBI (syn. BACCAE SORBI (JAGODYJARZĘBINY).

Wysuszone, dojrzałe owoce pospolitego w całym krajudrzewa — Sorbus aucuparia L., rodź. Rosaceae. Surowiec za-wiera sporo barwików karotenowych (tzw. prowitamin A),garbniki, kwasy organiczne (zwłaszcza jabłkowy), pektyny

134

i cukier nie fermentujący — sorbit oroz witam. C. Jarzębinajest ulubioną przyprawą do wódki. Odwary wodne jarzębinystosuje się przy przewlekłych nieżytach przewodu pokarmo-wego oraz cierpieniach wątroby i woreczka żółciowego.

Rp. Fructus Sorbi 60,0Rad. Hydrolapathi 40,0Fol. Althaeae 100,0M. f. spec. S. (Ziółka przeciwko chronicznym rozwolnieniom).2—3 szkl. naparu dziennie.

Rp. Fructus Sorbi 100,0Rhizomae Curcumae conc. 50,0M. f. spec. Łyżkę ziół gotować pół godziny z dwóch szkl.wody. Pić po 2 szkl. naparu dziennie (przy kamicy żółciowe];.

GALLAE (syn. GALLAE TURTICAE) (GALASÓWKI).

Wysuszone kuliste naroślą na liściach i młodych pędach mało-azjatyckiego drzewa Quercus infectoria Oliv., rodź. Fagaceae.

Jest ta jeden z najbogatszych (55 — 65%) w garbniki surow-ców, z którego otrzymuje się używaną w lecznictwie (zwłaszczado wyrobu różnych specyfików) taninę (Acidum tannicum).W surowcu jednak oprócz taniny znajdują się fenolo-kwasy,barwiki flawonowe, cukry, śluzy. Odwary i wyciągi z gala-sówek nie są przeto identyczne w działaniu z roztworamiczystej taniny. Z przetworów tego surowca znajduje się w apte-kach nalewka galasowa (Tinctura Gallarum). Stosuje się gala-sówki w proszkach lub naparach przv biegunkach, a takżedo płukania ust, lewatyw i przy leczeniu trudno gojących sięran i wrzodów.

Rp. Tinct. Gallarum 10,0Mentholi 1,0M. d. s. Do pedzlowania dziąseł.

Rp. Pulveris Gallarum 0,5Radids Symphyti pulv. 0.3M. f. p. D. t. d. N. XII. S. Po jednym proszku w pół szkl. wody3—4 razy dziennie (przy biegunkach).

135

Kp. Tinct. Gallarum 15,0Inf. Salviae e 20,0 : 200,0M. d. s. Do płukania gardła.

GEMMAE BETULAE (PĄCZKI BRZOZOWE).Zebrane w zimie i wysuszone pączki liściowe pospolitego

w całym kraju drzewa — Betula verrucosa Ehr., rodź. Be-tulaceae.

Składniki tego surowca są takie same jak w Folia Betulae(p. tam), ale zawartość substancyj żywicowych jest większa.

Jest to ludowy lek moczopędny o działaniu zbliżonym doBalsamum Copaivae, lecz znacznie łagodniejsze i nie wywo-łujące białkomoczu.

Pączki brzozowe zbierane w zimie zastępują liście brzozowe,które powinne być zbierane młodziutkie (w maju), gdy sąjeszcze pokryte żywicą, albowiem starsze liście brzozowe (ze-brane w lecie lub jesienią) są mniej skuteczne. Stosuje siępączki brzozowe w naparach lub mieszankach ziołowych.

Rp. Gemmarum Betulae 50,0Florum Cyani 40,0Florum Calendulae 30,0M. f. spec. (Zioła moczopędne). 2—3 szkl. naparu dziennie.

GEMMAE PINI (PĄCZKI SOSNOWE).Zebrane w zimie i wysuszone pąki pędowe pospolitego

w kraju drzewa — Pinus silvestris L., rodź. Pinaceae.Wszystkie części sosny zawierają olejek eteryczny składający

się z pinenu, limonenu i estrów borneolowych. Pączki sosnowezawierają oprócz olejku również substancje żywicowe, barwnikiflawonowe, garbniki oraz sole mineralne, niezbędne do szyb-kiego rozwoju na wiosnę młodych pędów i liści. Pączki sosnowenależą do tzw. leków „czyszczących krew" (niem. Blutreini-gungsmitteł), albowiem posiadają działanie wykrztuśne, na-potne, moczopędne i żółciopędne. Stosuje się je w postaci

136

naparów lub nalewki. Nalewka ze świeżo zebranych pączkówlub młodych pędów (Turiones Pini) na winie używana jest przycierpieniach skrofulicznych i obserwowanych często pod konieczimy zaburzeniach metabolicznych (przemiany materii).

Rp. Tinct. Pini composit. 100,0D. S. Po łyżeczce w pól szkl. mleka przy chrypkach i katarach.

Rp. Gemmarum Pini 50,0Lichenis islandici conc. 50,0Rad. Liąuiritiac 30,0M. f. spec. S. 2—3 szkl. naparu dziennie. Przy gruźlicy płuci przewlekłych bronchitach.

Rp. Gemmarum Pini 100,0Fructus Rhamni cathart. 30,0Wina białego 1000,0M. d. s. Po kieliszku 3 razy dziennie przj' jedzeniu.(Przy biegunkach awitaminowych).

W lecznictwie ludowym stosuje siq młode wyrastające wiosnąpędy sosny, tzw. T u r i o n e s P i n i oraz młode, zielone jeszczeszyszki sosnowe, F r u c t u s P i n i i m m a t u r u s , w postaciosłodzonych miodem naparów (3 zielone pokrajane szyszki naszklankę wrzątku) przy cierpieniach gruźliczych. Surowce teoprócz lerpenowych olejków eterycznych zawierają znaczne(0,15 — 0,25%) ilości kwasu askorbinowego, czyli witamin? C,są więc swego rodzaju ludowym ,.Cebionem".

GEMMAE POPULI (PĄCZKI TOPOLOWE).Zbierane w zimie, wysuszone pąki liściowe pospolitego w kraju

drzewa Populus nigra L., rodź. Salicaceae.Surowiec zawiera glykozydy, salicynę i populinę (benzoilo-

salicynę), związki flawonowe: chryzynę i tektochryzynę, sub-stancje żywicowe (o zapachu balsamu tolutańskiego) i olejeketeryczny. Był to ulubiony niegdyś środek przeciwko hemo-roidom (w postaci okładów lub maści) oraz do gojenia ran,wrzodów i egzem.

Dzięki zawartości benzoilo-salicyny surowiec działa napotniei moczopędnie. Dr H. Leclerc zaleca nalewkę z pączków

137

topolowych przy zastarzałych nieżytach krtani i oskrzelijako lek wykrztuśny i odkażający drogi oddechowe. Dziękizawartości związków flawonowych: chryzyny i tektochry-zyny działa nieraz skutecznie przy cierpieniach woreczka żół-ciowego.

Rp. Gemmarum Populi contus. 20,0Flor. Hyperici 20,0Spirit Vtał 95% 30,0Axungiae porci 80,0M. f. ungt. S. Maćć na hemoroidy, pęknięcia odbytnicy,rany, wrzody.Utłuczone pączki topolowe i kwiat dziurawca zwilżyć alko-holem i pozostawić w zamkniętym naczyniu na 2 godz. Na-stępnie dodać smalec i ogrzewać na wodnej kąpieli aż sięulotni spirytus, po czym odcedzić roztopioną maść przez gaz<j.

Rp. Tinct. Populi 50,0D. S. Po łyżeczce w pół szkl. mleka 3 razy dziennie przynieżytach krtani i oskrzeli.

Rp. Gemmarum Populi cont. 50 0Florum Spiraeae 50,0Fol. Ribis nigri 100,0?vT. i. spec. S. 2—3 szkl. naparu dziennie.(Ziółka przeciwreumatyczne).

Rp. Gemmarum Populi 50.0Ehiz. Curcumae 30,0Herbae Polygeni avicul. 100.0M. f. spec. S. 2 łyżki ziół gotować pół godziny z 2 szkl. wodv.Pić 2-—3 szkl. naparu dziennie. (Przy cierpieniach woreczkażółciowego).

Znacznie bogatszymi w żywicę i olejek lotny są pąki liściowetopoli balsamicznej. Populus balsamifera L., które jednakrzadko spotyka się w handlu.

GLANDULAE LUPUI.I (syn. LUPULINUM) (GRUCZOŁYCHMIELOWE, LUPULINA). (F. P.).

Oclsiane z wysuszonych żeńskich kwiatów chmielu, tzw.szyszek chmielowych (Flores Humułi łupuli), gruczoły żywi-cowo-olejkowe.

138

Jest to zazwyczaj produkt uboczny wykruszający się w su-szarniach i składach chmielu browarniczego. Taką surbwąlupulinę oczyszcza się przez wielokrotne, staranne odsiewanieprzez gęste sita i otrzymuje się drobny brunatno-żółty proszeko gorzkawo-aromatycznym smaku i dość mocnym swoistym, alenie przykrym zapachu. Stara i zwilgotniała lupulina jełczeje,brunatnieje i nabiera nieprzyjemnego zapachu zepsutego sera.Surowiec zawiera te same składniki, które są podane przy kwia-tach chmielu (Flores Humuli — p. tam), ale w znacznie więk-szych ilościach. Jest to łagodne s e d a t i v u m , stosowane przypobudliwości płciowej (przy zmazach nocnych, bolesnych erek-cjach, zaburzeniach histerycznych u kobiet), zwłaszcza w po-łączeniu z walerianą lub arcydzięglem.

Rp. Lupulini 0,3Rad. Valerianae pulv. 0,5M. f. pulv. D. t. d. N. XII. S. 3 razy dziennie po 1 proszku.

Rp. Tinct. Lupulini 15,0Tinct. ValerianaeTinct. Angelicae aa 10,0M. d. s. Po 25 krop. w kieliszku wody 2—4 razy dziennie.

Rp. Lupulini 0,3Kalii bromati 0,3M. f. d. D. t. d. N. X. 1—2 proszki na noc (przy zmazachnocnych).

GUARANA (syn. PASTA GUARANAE)(GWARANA). (F. P.).

Podprażone i zmielone owoce południowo-amerykańskiegokrzewu Paulinia sorbilis Mart., rodź. Sapindaceae, służące w do-rzeczu Amazonki i Orinoko jako codzienna używka kofeinowapodobnie jak u nas kawa i herbata.

Jest to najbogatszy w kofeinę surowiec (5 — 6%) zawierającyten alkaloid w postaci osobliwych glikotannoidowych połączeń,dzięki czemu działanie gwarany, podobnie jak Semen Colae(p. tam), jest znacznie silniejsze niż innych surowców kofeino-

139

wych, do których jesteśmy przyzwyczajeni (kawa, herbata).Stosuje się sproszkowany surowiec (Pulvis Guaranae) w daw-kach od 0,05 do 0,5. Guarana wchodzi zwykle w skład roz-powszechnionych dziś proszków od bólu głowy.

Rp. Pulv. Guaranae 0,1Acidi acetylosalicyl. 0,2Amidopyrini 0,1Sacchari albi 0,1M. 1 p. D. 1. d. N. XII. Proszki od bólu głowy.

Rp. Acidi acoiylosalicylici 0,3Phenacetini 0,2Pulv. Guaranae 0.2M. f. p. D. t. d. N. X. Proszki od bólu głowy.

Rp. Pulv. Guaranae 5,0Sir. Gummosi 50,0Aquae flor. Aurant. 10,0Aquae Menthae 100,0M. d. s. Co 2 godz. po łyż. stół. Zamiast roztworów i miks-tur z coffein, natr. benzoic. l"b natr. salicyl.

GUMMI ACACIAE (syn. GUMMI ARABICUM)(GUMA ARABSKA). (F. P.).

Wysuszony liposok wyciekający z nacięć pni i gałęzi afry-kańskich drzew z rodzaju Acacia: Acacia arabica, Willd.,A. horrida Willd., A. senegal Willd. i inn., rodź. Leguminosae.Składa się głównie z soli wapniowych i potasowych, kwasuarabinowego. Jest to jeden z najczęściej używanych węglo-wodanowych kolloidów roślinnych, używanych do kłeików, za-wiesin, proszków, pigułek jako środek zawieszający i po-wlekający.

Śluzy i gumy roślinne, dzięki ich osłaniającym własnościom,stosuje się w celu złagodzenia gorzkiego, kwaśnego lub palą-cego smaku leków, w celu zabezpieczenia błony śluzowej żołądka(zwłaszcza u osób skłonnych do wymiotów) od drażniącegodziałania niektórych związków i w celu zwolnienia szybkościresorbcji. Np. przy zapisywaniu małym dzieciom gorzkich

140

proszków, kalomelu, santoniny lub cytwaru, najlepiej podawaćje w ulepku z gumą arabską (Sirupus Gummosus) lub z PulyisGummosus.

Guma arabska zawiera oksydazy (fermenty utleniające) i dla-tego związki o charakterze fenolowym (Resorcinum, Thiocol,Guajacolum carbonicum, przetwory salicylowe, odwary Ulvaursi itp.) w miksturach zawierających gumę arabską łatwo ciem-nieją. W aptekach znajdują się następujące przetwory: Gummiarabicum pulveratum, Sirupus gummosus, Mucilago Gummiarabici (1:3) i Pulvis gummosus.

Rp. Chinini tannici 1,0Sir. simpl.Mucilag. Gummi arabici aa 25,0.M. d. s. Po łyżeczce 2—3 razy dziennie dla 3-letniego dzieckaprzy grypie.

Rp. Santonini 0,02Pulv. Gummosi 0,3M. f. pulv. D. t. d. N. 6. S. Po 2 proszki w odstępie godzinnymco dzień rano na robaki dla dziecka 5—7 letniego.

Rp. Extr. aether. Filicis maris 6,0Mucilaginis Gummi arabici 6,0Fuci vesiculosi pulv. q. s.Ut. f. boli. N. V. S. Zażyć co 10 minut po 1 gaice na czczozapijając czarną kawą. (Przeciwko tasiemcowi u dorosłych).

GUMMI-GUTTI (syn. GUMMI-RESINA GUTTI)(GUMIGUTA). (F. P.).

Wysuszony mleczny sok indyjskiego drzewa Garcinia Han-buryi Hook. f. i Garcinia Morella Desr., rodź. Guttiferae.

Pomarańczowo-brunatna trwarda, krucha masa o drażniąco-śluzowatym smaku, barwiąca ślinę na kolor cytrynowo-żółty.Surowiec zawiera śluzy i żywicowatą substancję, zwaną kwasemkambodżowym, o gwałtownie przeczyszczających własnościach.Jest to silne d r a s t i c u m , które już w dawkach 0,25 do 0,55wywołuje silne rozwolnienie połączone z bólami. Dawniej, gdy

141

były w modzie środki gwałtownie czyszczące, stosowano gumi-gutę w dawkach 0,05 do 0,1 w połączeniu z alcesem lub jalapąw postaci pigułek przeczyszczających.

Pilulae laxantes de Bontius:

Rp. Aloe 2,0Gummi gutti 2,0Gummi res. Ammoniaci 2,0Aceti q. s.Ut. f. pillul. N. LX. S. 2—5 pig. dziennie.

Szkockie pigułki Andersona:Rp. Aloe 2,0

Gummi gutti 2,0Ol. Anisi 0,2Mellis depurati q. s.Ut f. pillul. N. LX. 2—5 pig. dziennie.

GUMMI STERCULIAE (INDYJSKA albo AFRYKAŃSKATRAGAKANTA).

Wysuszony liposok z podzwrotnikowych drzew Sterculiatragacantha Lindl. i Cochlospermum gossypium. D. C. rodź.Sterculiaceae.

Produkt podobny do gumy tragankowej (p. Gummi Traga-cantha) składający się głównie z bassoryny. Indyjska traga-kanta w wodzie silnie pęcznieje powiększając swą objętośćdwudziestokrotnie.

Drobne grudki indyjskiej tragakanty (czasem powleczone cu-krem lub czekoladą) wypuszczono do handlu pod nazwą „Nor-macol", „Decorpa" itp. jako specyfiki przeciwko zbijaniu sięmas kałowych i uporczywym zaparciom; zażywa się łyżeczkędrobnej grudki na noc lub z rana.

Jako surowiec spulchniający masy kałowe można stosowaćzwykłą gumę tragankową w postaci ogrubnego proszku GummiTragacanthae in granis.

142

GUMMI TRAGANTHAE (syn. TRAGACANTHA)(GUMA TAGANKOWA, TRAGAKANTA) (F. P.)

Wysuszony liposok, wyciekający z nacięć łodyg małoazjatyc-kich krzewów z rodzaju Astraguius, rodź. Leguminosae.

Kolloid roślinny składający siq podobnie jak guma arabskaz węglowodanów, głównie bassoryny. Tragakanta różni sięod gumy arabskiej nierozpuszezalnością w zimnej wodzie (tylkow gorącej) i brakiem oksydaz (fermentów utleniających); sto-suje się jako środek powlekający i zawieszający do kleików, za-wiesin, proszków, pigułek i tabletek.

HERBA ABSINTHII (PIOŁUN). (F. P.).

Wysuszone ziele (kwiaty i liście) rośliny Arlemisia absinthium,L. rodź. Compositae; chwast pospolity w całym kraju na gle-bach bogatych w potas i azot.

Surowiec zawiera gorzkie substancje: absyntynę i anabsyn-tynę oraz olejek eteryczny (0,3 — 0,G %), w skład którego wcho-dzi keton thujon (tanaceton) oraz estry alkoholu thuilowego;jest to surowiec zawierający również spore ilości (10 —12%)soli mineralnych, zwłaszcza potasowych. Piołun należy do le-ków aromatyczno-gorzkich stosowanych przy dysp^psjach i bez-soczu, a w lecznictwie ludowym i przy malarii. Piołun nie na-leży jednak dp środków obojętnych i nie może być stosowanyprzez czas dłuższy. Lekarze francuscy, którzy mieli najwięcejprzykładów nadużywania wódki piołunówki (tzw. Absynt) za-liczają olejek piołunowy do tzw. olejków powodujących drgaw-ki, (essences epiieptisantes). U kobiet piołun pobudza krwa-wienie miesięczne, a u ciężarnych może wywołać poronienie.Sproszkowane kwiaty piołunu mają własności czerwiogubne,zbliżone do kwiatów cytwaru (Flores Cinae) i wrotyczu (FloresTanaceti). Napar piołunu 1 : 10000 posiada jeszcze wyraźniewyczuwalny gorzki smak.

143

W aptekach są następujące przelwory piołunowe:Tinctura Absynthii, Extractum Absynthii i Oleum Absynthii.

'iołun stosuje się po 1,0 do 3,0 na dawkę. Tinc. Absynthii sto-uje się po 3,0 — 5,0 na dawkę. Extr. Absynthii stosuje się po,2 — 1,0 na dawkę.

Wino piołunowe:Rp. Herbac Absynthii 30,0

Cort. Cinnamoni 5,0"Wina białego 750,0 (butelka)Macerować przez tydzień, następnie przecedzić. S. Po kieliszkuprzed obiadem i kolacją. Wino piołunowe.

Rp. Flor. Absynthii pulv. 3,0Flor. Cinae pulv. 2,0Electuarii Sennae 10,0M. f. boli. N. VI. S. Po 2 gaiki z rana i popić kawą.(Na robaki dla 8—10-letniego dziecka).

HERBA ADONIDIS (ZIELE MILKA). (F. P.)

Wysuszone ziele wraz z kwiatami krajowej rośliny Adonisernalis L., rodź. Ranunculaceae.Surowiec zawiera trujący glykozyd nasercowy adonitoksynę

raz kwas akonitowy.Miłek należy do leków wzmacniających skurcze mięśnia ser-

owego (Cardiaca), podobnie jak Convallaria, Helleborus, Digi-alis, Strophanthus. Miłek wiosenny posiada najsilniejsze dzia-mie w stanie świeżym i najlepszym z niego przetworem jesttabilizowany wyciąg ze świeżego ziela (Intractum Adonidis).lwykła nalewka z suchego ziela (Tinctura Adonidis) i naparyziałają znacznie słabiej i z biegiem czasu tracą na sile.Miłek nie posiada działania kumulatywnego jak naparstnica,

liłek jako surowiec silnie działający może być zapisywanyylko w określonych dawkach i pod kontrolą lekarza.

Należy pamiętać, że Intracta są 2 — 3-krotnie mocniejsze/ działaniu od nalewki.

.44

Rp. Intracti Adonidis 10,0D. S. Po 8—10 krop. 2—3 razy dziennie.

Rp. Tincturae Adonidis 10,0D. S. Po 15—25 kropel 2—4 razy dziennie.

Rp. Infusi Adonidis e 8,0 : 200,0D. S. Po łyżce stołowej co 3 godziny.

Podobne działanie, choć trzykrotnie słabsze, posiada zielemiłka letniego — Adonis aestivalis.

HERBA AGRIMONIAE (RZEPIK)Wysuszone ziele pospolitej w całym kraju rośliny Agrimo-

nia eupatoria L., rodź. Rosaceae.Nie trujący ludowy surowiec stosowany przy cierpieniach

przemiany materii jako „czyszczący k r e w ' np. przy wadliwejprzemianie purynowej. Działanie i skład tego surowca zbliżonejest do Herba Alchemiilae i Herba Fragariae (p. lam)

Napary stosuje się przy katarach jelit oraz kamicy nerko-wej i wątrobowej.

HERBA ALCHEMILLAE (PRZYWROTNIK)Wysuszone ziele pospolitej w kraju rośliny Alchemiłla sil-

vestris Schm. rodź. Rosaceae. Przywrotnik podobnie jak Her-ba Agrimoniae, Herba Anserinae, Herba Fragariae należy dosurowców rodziny różowatych — (Rosaceae), zawierającychswoiste garbniki, widocznie potrzebne naszemu organizmowi,większość bowiem owoców garbnikowych (jak gruszki, jabłka,pigwy, wiśnie, śliwki, brzoskwinie, morele, maliny, jeżyny,truskawki, poziomki, nieszpulki), które człowiek wprowadził doswego pożywienia należą właśnie do rodziny Rosaceae. Gdynie mamy przeto pokarmów mogących nam dostarczyć tychskładników, uciekamy się do pomocy skromnych chwastów z tejsamej rodziny. Przywrotnik podobnie jak wyżej wspomnianezioła stosuje się przy chorobach przemiany materi i (biegunki,niedomagania wątroby, nerek, cierpienia artretyczne).

io 145

Rp. Herbae AlchemlllaeHerbae AnserinaeHerbae Fragariae aa 100,0M. f. spec. Zioła przeciwko przewlekłym katarom jeliL

HERBA ANSERINAE (SREBRNIK)Wysuszone liście pospolitej na trawnikach i miedzach rośliny

Potentilla anserina L., rodź. Rosaceae. Zawiera garbniki, kwasyorganiczne, witaminę C. Jest lekiem ściągającym i przeciwkur-czowym stosowanym przy biegunkach, złej fermentacji kiszko-wej i przewlekłych katarach kiszek.

Według Dr. Weissa („Hippokrates" 1938, 26) Srebrnik posiadawyraźny przeciwskurczowy wpływ na macicę i jest wskazanyprzy bolesnym miesiączkowaniu.

Rp. Herbae Anserinae 50,0Flor. Chamomillae 30,0M. f. spec. przy katarach kiszek.

Rp. Herbae Anserinae 30,0Herbae Hyciropiperis 20,0Herbae Melissae 10,0M. f. spec. Ziółka przy bolesnym miesiączkowaniu.

HERBA ET RADIX APII (SELER)Ziele i korzenie pospolicie hodowanej w ogrodach jarzyny

i przyprawy Apium graveolens L., rodź. Umbelliferae.Podobnie jak pietruszka (p. Fruct. Petroselini), koper (Fruct

Anethi) i lubczyk (Radix Levistci) seler należy do środków,które człowiek uczynił od wieków swymi uprawnymi warzy-wami i przyprawami. Wszystkie one mają działanie moczopędnei wzmacniające perystaltykę jelit. Seler, podobnie jak pietru-szka, zawiera glykozyd Apiinę, Asparaginę i olejek eteryczny,zawierający oprócz terpenow swoisty związek aromatyczny Se-danolid.

Odwary i nalewkę selera stosuje się przy dusznicy oskrze-lowej oraz jako lek moczopędny przy cierpieniach artretycz-

146

rvych. Najlepsze działanie wykazują wyciągi ze świeżego ziela(Intractum), lub świeżo wyciśnięty sok po łyżce 3 razy dziennie.

Rp. Intracti Apii graveol. 30,0D. S. Po łyżeczce na pół szkl. wody 3 razy dziennie (łagodnediureticum).

HERBA ASARI CUM RADICIBUS (KOPYTNIK)Wysuszone ziele wraz z korzeniami pospolitej w cienistych

lasach rośliny Asarum europaeum L., rodź. Aristolochiaceae.Surowiec zawiera około 1 % dość ostrego w smaku olejku

eterycznego, którego składnikami są: azaron, dwuazaron, alde-hyd azarylowy, borneol, eugenol i sesąuiterpeny, poza tymgorzką substancję azarynę i kwasy organiczne. Przed odkry-ciem Ameryki, gdy nie znano jeszcze wymiotnicy, kopytnik byłużywany (w dawkach po 3—5 g) jako środek wymiotnya w dawkach po 0,3—0,5 g jako lek wykrztuśny i moczopędny.Proszek kopytnika w postaci tabaczki wywołuje kichanie i byłniegdyś używany do leczniczych tabaczek przy nieżytach nosai bólach głowy.

Większe dawki kopytnika (10—20 g) wywołują silne wymiotyi biegunkę, a u ciężarnych mogą spowodować poronienie. Jestto środek niedostatecznie zbadany farmakologicznie, a jedno-cześnie dość silnie działający. Stosuje się jako energiczny śro-dek wykrztuśny i moczopędny. W weterynarii stosuje się jakolek przeczyszczający. Na wsi dodają kopytnik do wódki alko-holikom, celem obrzydzenia im pijaństwa, powoduje on bo-wiem przewlekłe nudności i wymioty. Według Leclerc'a wy-ciągi ze świeżej rośliny posiadają działanie wymiotne i draż-niące — słabsze niż przetwory z suchego ziela.

Rp. Herbae Asari c. radicibus 8,0Aąuae fervidae 250,0Sirupi Liquiritiae 50,0M. f. infus. S. Po łyżce stołowej 3—i razy dziennie (przyzapaleniach płuc i oskrzeli).

W 147

Rp. Hcrbae Asari c. radicibus 30,0Foliorum Betulae conc. 100,0Foliorum Vitis ideae 50,0Rhizomae Polypodii 50,0M. 1 spec. Zioła moczopędne 3 razy dziennie po pól szklankinaparu (przy nieżytach dróg moczowych).

Rp. Intract. Asari 20,0D. S. Po 20 krop. co 3 godz. przy suchym kaszlu i dyehawicy.

Czasem spotyka się w handlu same korzenie kopytnika —Radix Asari, które są bogatsze w składniki olejkowe i azarynęniż ziele.

HERBA ASPERULAE (syn. HERBA MATRIS SILVAE)(MARZANNA)

Wysuszone ziele spotykanej w lasach liściastych rośliny As-perula odorata, L., rodź. Rubiacea.

Jest to lek kumarynowy używany do tzw. kuracji wiosennej(Maikuren), podobnie jak żubrówka (Herba Hierochloe) i no-strzyk (p. Herba Meliloti). Jest to ziele o bardzo miłym zapachustosowane w postaci herbatek.

Rp. Herbpc Asperulae 100,0Fol. Melissae 30,0Fol. Rubi fruticosi 170,0M. i. spec. Herbatka dla osób unikających używekkofeinowych.

HERBA BELLIDIS (STOKROTKA)Wysuszone ziele wraz z korzeniami i kwiatami pospolitej

w kraju rośliny Bellis perennis L., rodź. Compositae.Surowiec zawiera saponiny, gorzką substancją Bellidynę,

barwniki flawonowe, garbniki i sole mineralne. Należy do tzw.leków „czyszczących krew" stosowanych przy cierpieniachprzemiany materii (nieżyty jelit, choroby nerek, wątroby, pę-cherza). Podobno najlepsze wyniki dają napary ze świeżegoziela: 2—3 krzaczki stokrotki (50—60 g) zagotować na szklankęwrzątku, pić 2—3 szklanki naparu dziennie.

148

Rp. Herbae Bellidis 100,0Herbae Hyperici 50,0Herbae Anserinae 50,0M. f. spec. S. Ziółka przy przewlekłych nieżytach jelit.

Rp, Herbae Bellidis 100,0Herbae Fragariae 50,0Fol. Myrtillor. 50,0M. f. spec. S. Zioła przy kamicy pęcherzowej i nerkowej.

HERBA BURSAE PASTORIS (syn. HERBA CAPSELLAE)(TASZNIK)

Wysuszone ziele pospolitego w ogrodach i na polach chwastuCapsella bursa pastoris Moench., rodź. Cruciferae.

Stary ludowy lek krwiotamujący (przy krwotokach macicz-nych), który się stał niezmiernie modny podczas wojny i powojnie, gdy brak było innych leków hemostatycznych; środkowitemu poświęcono dużo miejsca w ziołolecznictwie. Większość'autorów chwali go, inni ganią. Stwierdzono jednak w nim obec-ność choliny i tyraminy. Wielu autorów stwierdza dobre dzia-łanie tasznika przy krwotokach macicznych. Na taszniku bardzoczęsto występuje grzybek pasożytujący — Albugo candida, któ-remu przypisywano (przez analogię do sporyszu) działaniekrwiotamujące. Dr W. Harste wykazał jednak, że ekstrakt z zu-pełnie zdrowych roślin działał równie dobrze jak i z porażonychgrzybkiem. Osobiście widziałem na wsi wśród ludu wypadkizatrzymania się obfitych krwotoków macicznych po 2—3 łyż-kach świeżo wyciśniętego soku z tasznika.

Przy krwotokach płucnych jednak tasznik przeważnie za-wodzi.

Gotowanie ziela niszczy jego działanie krwiotamujące, dla-tego należy stosować wyciągi na zimno — Maceratio.

Stosuje się bądź ekstrakt płynny (Extr. fluid. Bursae pastoris),bądź mocny wyciąg na zimno; czasem w połączeniu z pieprzemwodnym (p. Herba Hydropiperis). Pewniejsze wyniki dają wy-ciągi ze świeżego ziela (Intracta) lub świeży sok (suceus recens).

149

Rp. Succi Bursae pastoris 30,0D. S. Po łyżeczce co 3 godziny.

Rp. Extr. fluid. Burrae pastoris 50,0D. S. Po łyżeczce co 2 godziny.

Rp. Kerbae Bursae pastoris 40,0Herbae Hydropiperis 30,0Aquae frigidae 500,0M. f. maceratio. S. Pół szklanki co 2 godziny.

HERBA CANNABIS INDICAE (KONOPIE INDYJSKIEalbo HASZYSZ) (F. P.)

Pokryte lepkimi żywicowatymi gruczołami wierzchołki kwia-towe żeńskich osobników tzw. konopi indyjskich Cannabisindica Lam., rodź. Moraceae, hodowanych w Persji, Egipcie orazIndiach. Podobne własności choć w znacznie słabszym stopniuposiada ziele konopi krajowych (Cannabis sativa L.), znajdu-jące się dziś w handlu zamiast surowca indyjskiego, który (jakonarkotyk euforyczny) podlega surowej kontroli i utrudnie-niom wwozowym. Konopie zawierają w gruczołach na powierz-chni kwiatostanów jakieś bliżej nieznane substancje: Canna-binol, Tetanocannabinę, Kannabininę, o działaniu kojąco-odurza-jącym, wywołujące w większych dawkach majaczenia, pora-żenie nerwów ruchowych, znieczulenie i wreszcie głęboki sen.Im bogatsze jest ziele w gruczoły, tym silniejsze jego działanie.W Indiach i Persji z samej żywicy konopnej przyrządzają prze-twory zwane h a s z y s z e m , które powodują charaktery-styczne odurzenie i fantastyczne wizje.

Na rynkach europejskich (przynajmniej w handlu aptekar-skim) nie spotykamy czystego haszyszu a jedynie zagęszczonywyciąg eterowy z ziela (Extractum aethereum Cannabis indi-cae). Ponieważ zawartość składników czynnych zarównow zielu, jak i przyrządzonym z niego ekstrakcie ulega znacz-nym wahaniom, przeto działanie fizjologiczne jest często nie-pewne. Poza tym zapisywanie przetworów z konopi indyjskichpodlega surowej kontroli i takim samym restrykcjom, jak

150

opium, morfina, kokaina i heroina (na recepcie musi być okrągłapieczęć lekarza). W narkozie haszyszowej można wyróżnić na-stępujące okresy: I. Podniecenia ruchowego i czuciowego;II. Dyskoordynacji intelektualnej; III. Ekstazy; IV. Senności.

Najważniejsze zastosowanie mają przetwory haszyszowe jakolek narkotyzujący przy delirium tremens, histerii, neurastenii,melancholii, pląsawicy i bezsenności na tle zaburzeń psychicz-nych.

Dawki: Extr. Cannabis indicae a 0,05 do 0,1 pro dosi; Tinct.Cannabis Indicae a 8—20 kropel pro dosi. Jak wykazały jed-nak badania wielu farmakologów nawet dawki 20—30 razy(!)większe, poza objawami silnego swoistego odurzenia przemija-jącego po kilkunastu godzinach nie powodowały innych groź-nych dla zdrowia i życia następstw.

Ziele konopi indyjskich (a 0,5 pro dosi) w połączeniu z FoliaStramonii używa się do cygaretek lub trociczek antyastma-tycznych.

HERBA CARDUI BENEDICTI(DRAPACZ KARDOBENEDYKTA)

Wysuszone ziele hodowanej obecnie w kraju rośliny Cnicusbenedictus L., rodź. Compositae.

Surowiec zawiera gorzką substancję Knicynę i znaczne ilości(do 12%) soli mineralnych (potas, wapń, magnez). Jest to lekgorzki i remineralizujący w rodzaju piołunu (p. Herba Absyn-thi), ale nie zawierający drażniącego olejku eterycznego. Sto-suje się przy złym trawieniu i braku apetytu, zwłaszcza u osóbanemicznych i rekonwalescentów.

Rp. Herbae Cardui benedicti 50,0Flor Chamomillae romanae 5,0M. f. spec. Łyżkę ziółek zaparzyć na szklankę wrzątku i wypićprzed jedzeniem. Zióika na apetyt.

Nasiona kardobenedykty w postaci emulsji stosuje się przykrwotokach nerkowych i macicznych podobnie jak nasionaostropestu — Fructus Cardui mariani (p. tam).

151

HERBA CENTAURII MINORIS(CENTURIA, albo TYSIĄCZNIK) (F. P.)

"Wysuszone kwitnące ziele pospolitej w kraju rośliny Ery-thraea centaurium Pers., rodź. Gentianacae.

Lek należy do grupy farmakologicznej ,,Amara pura" zawie-rający nie trującą gorzką substancję erytrocentaurynę (= ery-tauryna), ciało żywicowate i barwiki flawonowe. Podobnie jakinne rośliny goryczkowe (Gentianaceae) centurię stosuje sięprzy dyspepsjach i bezsoczu jako lek ułatwiający trawienie.W medycynie ludowej stosują centurię w połączeniu z piołunemlub słonecznikiem (Flor. Helianthi) przy zimnicy.

Rp. Herbae Centaurii minoris 100,0Rhiz. Calami 20,0Fruct. Carvi cont. 30,0M. f. spec. (Zioła na apatyt). Pół szklanki naparu przedjedzeniem.

Rp. Herbae Centaurii minoris 100,0Herbae Absynthii 30,0Flor. Helianthi 50,0Flor. Calendulae 20,0M. f. spec. (Zioła przeciwko zastarzałej zimnicy). 2 szkl.naparu dziennie. 3 '

HERBA CHELIDONII (JASKÓŁCZE ZIELE, GLISTNIK)Wysuszone ziele pospolitej w ogrodach i pod płotami rośliny

Chelidonium majus L., rodź. Papavaraceae.Jest to surowiec, zawierający szereg alkaloidów (0,5—1%):

chelidoninę, sangwinarynę, cholerytrynę, allokryptopinę, proto-pinę, berberynę, poza tym kwas chelidonowy i dość znaczneilości soli wapniowych.

Chelidonina posiada działanie kojące podobne do morfiny,ale jest mniej trująca i nie powoduje euforii. Protopina po-siada własności znieczulające. Świeży (barwy ciemnożółtej)mleczny sok glistnika niszczy brodawki i wrzodziki. Ekstraktz glistnika posiada własności znieczulające, a według Stickla

152

również i bakteriobójcze. Stosuje się jako lek znieczulający przyraku i wrzodzie żołądka, przy bólach wątrobowych (kamica żół-

«• ciowa), przy bolesnych biegunkach, jako lek nasenny oraz ze-wnętrznie (maście lub czopki z ekstraktem) przy hemoroidachi trudno gojących się ranach. Działanie Chelidonium podobne

<» jest do Papaweryny i Kodeiny i dlatego Extr. fl. Chelidonii orazIntract. Chelidonii można stosować jako zastępkę tych alka-loidów w dawkach po 20—30 kropli 3—4 razy dziennie.

Dawki: Herba Chelidonii 2,0—5,0 na dawkę 2—3 razy dzien-nie; Extractum Chelidonii 0,4—1,0 na dawkę 2—3 razy dziennie;Intr. Chelidonii 15—20 krop. na dawkę 2—4 razy dziennie.

Rp. Herbae Chelidonii 20,0Aquae fervidae 180,0Sirupi Aurantiorum 30,0M. d. s. Co 3 godz. po łyżce stołowej (przy kolce wątrobowej).

Rp. Intract. Chelidonii 30,0

D. S. Po 20 krop. w kieliszku ocukrzonej wody 3—4 razydziennie przy bolesnym kaszlu.

Rp. Extr. fl. Chelidonii 0,3Extr. Millefolii 0,3Olei Cacao 1,5M. f. supposit. D. t. d. N. XII. S. 2—3 czopki dziennie(przy hemoroidach).

Rp. Intract. Chelidonii 5,0Tinct. Calendulae 5,0Lanolini anhydr.

H Axungiae porci aa 20,0M. f. ungt. Na wrzody, swędzące egzemy.

HERBA CHIMAPHILAE (syn. FOLIA PIROLAEUMBELLATE) (POMOCNIK albo STANOWNIK)

Liście i gałązki pospolitej w lasach sosnowych rośliny Chi-maphila umbellata Nutt. (syn. Pirola umbellata) rodź. Piro-

£ laceae.

153

Liście trochę większe od mącznicy (Folia Uvae-ursi), leczprzy wierzchołku tępo ząbkowane. Surowiec zawiera glykozydarbutynę, urson, chimaphilinę oraz garbniki. Jest to wybitnediurecticum zwiększające wydzielanie chlorków i produktówprzemiany azotowej. Surowiec ten przypomina w działaniuFolia Uvae-ursi ale jest mniej drażniący. Stosują go przy nie-żytach dróg moczowych, pęcherza, a w ostatnich czasach pi*7ycukrzycy (zwłaszcza Intractum).

Rp. Intract. Chimaphłlae 30,0D. s. Po łyżeczce 3—i razy dziennie.

Rp. Herbae Chimaphilae 100,0Fol. Myrtillorum 90,0Flor. Sambuci 60,0M. f. spec. S. (Zioła przy cukrzycy) 2—?, szkl. naparu dziennie.

HERBA CONVALLARIAE (ZIELE KONWALII)Świeże lub wysuszone liście wzraz z kwiatami pospolitej

w kraju rośliny — Convallaria majalis L., rodź. Liliaceae.Wszystkie części konwalii (kłącza, liście i kwiaty) zawierają

glygozydy konwallarynę i konwallatoksynę. Liście zawierająwięcej konwallaryny, a kwiaty — konwallatoksyny. Konwalla-ryna posiada własności drażniące (działanie przeczyszczającei moczopędne), a konwallatoksyna działa silnie tonizująco namięsień sercowy. Konwalia należy do leków nasercowych typunapastnicy (p. Folia Digitalis), ale posiada szybsze działaniei nie ulega nagromadzaniu (kumulacji). Najlepsze działanie po-siada świeża roślina, gdyż surowiec wysuszony bez stabilizacjitraci 60 do 80 % swej pierwotnej mocy. Dlatego nalewkę kon-waliową (Tinctura Convallariae = Alcoholisatum Convallariae)przyrządza się ze ś w i e ż y c h k w i a t ó w k o n w a l i i ; je-szcze pewniejszym przetworem jest Intractum Convallariae,małowartościowym zaś przetworem jest napar z suchych kwia-tów. Stosuje się konwalię przy niedomogach serca. Glykozydsonwallatoksyna należy do najsilniejszych glykozydów naser-:owych.

154

W Polsce używa się w aptekach tylko kwiatów (Flores Con-vallariae), w innych krajach stosuje się kwiaty wraz z liśćmi(Herba Convallariae), których działanie bywa silniejsze.

Nalewkę z samych kwiatów konwalii stosuje lud (po ły-żeczce 1—2 razy dziennie) przy padaczce. Wzmianki o stoso-waniu wyciągów ze świeżych kwiatów konwalii przy padaczcespotyka się już u autorów XVI wieku.

Rp. Tinct. Convallariae 10,0D. S. Po 20 do 30 krop. 2—3 razy dziennie.

Rp. Intracti Convallariae 10,0D. S. Po 12 do 20 krop. 2—3 razy dziennie.

Rp. Tinct. Convallariae 10,0Tinct. Lobeliae 10,0Tinct. Valerianae aether. 10,0M. d. s. Po 30 krop. 3 razy dziennie (przy dusznościach).

HERBA DROSERAE (ROSICZKA)Wysuszone ziele pospolitych na torfowiskach roślin Drosera

rotundifolia L. i Drosera longifolia L., rodź. Droseraceae.Są to tzw. rośliny owadożerne zawierające fermenty trawiące

białko oraz związki oksynaftochinowe, tzw. Droseron, który mabyć identyczny z Plumbaginą.

Francuscy lekarze stosują rosiczkę jako lek przeciwko ko-kluszowi i twierdzą, że łagodzi on i skraca napady kaszlu orazskutecznie zapobiega wymiotom. Stosuje się rosiczkę w postacimaceratio, nalewki albo ulepku. Obecnie stosuje się ten lekbardzo rzadko.

Rp. Tinct. Droserae 5,0Sirupi Rubi Idae 100,0M. d. s. (Dla dzieci 8—10 lat) po łyżeczce co godziną.

Rp. Herbae Droserae 20,0Aquae fervidae 200,0Sacchari 50,0M. f. infus. Po łyżce co 2 godz. przy kokluszu.

155

• ' *

Poza tym zalecają rosiczkę przy arteriosklerozie i cukrzy-cy w mieszankach z jemiołą (Herba Visci), łupinami fasoli (Pe-ricarpium phaseoli), czernicą (Folia Myrtillorum) itd. -•»,

HERBA EPHEDRAE (PRZĘSL)Wysuszone ziele bądź chińskich krzewin — Ephedra sinica

Stapf. i E. Shennungiana Tang, bądź południowo-europejskie-go gatunku — Ephedra distachya L. (E. vulgaris Rich.) — rodź.Gnetaceae.

Surowiec chiński, zwany Ma H u a n g, zawiera około 2%alkaloidów, surowiec europejski — zaledwie 0,5 do 1,2 %.W zielu przęśli znaleziono dwa izomeryczne alkaloidy: Efe-drynę i Pseudoefedrynę (fenolo-metylo-aminopropanole) o dzia-łaniu podobnym do adrenaliny: zwężenie światła naczyń krwio- *nośnych, przyśpieszenie czynności serca, zwiotczenie mięśnioskrzelowych, rozszerzenie źrenicy. Adrenalina jednak musibyć stosowana w postaci zastrzyków, gdy Efedryna i prze-twory przęśli wywołują wyż. opisane działanie również przystosowaniu doustnym. Obecnie istnieje syntetyczna efedryna,zwana efetoniną. Niegdyś w Rosji była dość popularna euro-pejska Herba Ephedrae pod nazwą „Kuzmiczowa trawa", jakolek przy dusznicy oskrzelowej i cierpieniach artretycznych.

Dawka Herbae Ephedrae — 2 do 5 g pro dosi i 5 do 10 gpro die. r>

HERBA EQUISETI MINORIS (SKRZYP) (F. P.)Wysuszone ziele pospolitej u nas rośliny zarodnikowej

Eąuisetum arvense L., czasami również E. pratense Ehr. i E. .-A;ilvaticum L. — rodź. Eąuisetaceae.

Jest to jeden z najbogatszych w krzemionkę surowców, za-bierający związki krzemionkowe częściowo rozpuszczalne »v wodzie. Według prof. Koberta krzemionka jest związkiemliezbędnym dla naszego organizmu, zwłaszcza przy gruźlicy.liedomodze trzustki i uporczywych egzemach. Skrzyp posiada'ównież łagodne działanie moczopędne, dzięki zawarto- i

156

ści glikozydów flawonowych. Jest to ulubiony lek ludowytzw. „czyszczący krew" na Kresach północnych. Ze wzglą-du na trudną rozpuszczalność krzemionki należy ze skrzypuprzyrządzać odwary. Łyżkę czubatą (około 5,0) skrzypu wygo-towuje się z 2 szklankami wody do połowy, po czym cedzi.Szklanka takiego odwaru zawiera 0,03 do 0,05 rozpuszczalnejkrzemionki. Krzemionka skrzypu nie jest równoznaczna fizjo-logicznie z krzemianem sodowym (Natrium silicicum) zaleca-nym jako lek krzemionkowy. Skrzyp zawiera również glikozydyflawonowe o działaniu podobnym do Rutyny (p. tam).

Rp. Herbae Eąuisetł 75,0Herbae Galeopsidis 50,0Herbae Poligoni avicul. 150,0M. f. spec. S. Łyżkę ziół wygotować w 2 szkl. wodydo połowy. Pić 2—-3 szkl. (Herbata krzemionkowa —„Kobert-Kuhn-Kieseltee").

Świeżo wyciśnięty sok ze skrzypu (Succus Equiseti recens)posiada własności krwiotamujące, zwłaszcza przy krwotokachpłucnych. Bogatsze w krzemionkę są tzw. wielkie skrzypy(Eąuisetum hiemale L. E. limosum L.), których ziele znajduje sięw handlu pod nazwą — Herba Eąuiseti majoris. Ziele Eąui-setum palustre, zawierające alkaloid Palustrynę jest jakobytrujące.

HERBA EUPHRASIAE (ŚWIETLIK)

Wysuszone ziele pospolitej na wilgotnych łąkach roślinyEuphrasia officinalis L. (nazwa zbiorowa kilku gatunków) rodź.Sropuhulariaceae. Niedostatecznie zbadany surowiec zawiera-jący jakoby dwa glykozydy: R h i n a n t i n i A u c u b i n (Ver-benin), garbniki, żywicowate substancje i glykozydy flawonowe.

Jest to stary ludowy lek stosowany przy cierpieniach skro-fulicznych, a szczególnie przy chorobach oczu. Nie jest to suro-wiec trujący lub drażniący, można go przeto stosować bez oba-wy, nawet przez czas dłuższy. Posiada działanie regulująceprzepuszczalność kapilarów.

; 157

Rp. Herbae Euphrasiae 100,0Florum Cyani 50,0M. f. spec. S.Robić kompresy z rozparzonego ziela na oczy. • L

Rp. Herbae Euphrasiae 60,0Herbae Visci 60,0Fol. Myrtilli 100,0Herbae Hyperici 100,0 '*M. f. spec. S. (Zioła przeciwko sklerozie), 3 szkl. naparudziennie.

HERBA FRAGARIAE (POZIOMKA)Wysuszone ziele wraz z korzeniami pospolitej w całym kraju

poziomki leśnej, Fragaria vesca L., rodź. Rosaceae.To co powiedziano o Herba Alchemillae i Herba Agrimoniae

(p. tam), odnosi się również do poziomki (tzw. glykozyd Fra- 4garin jest na razie wątpliwy). Jest to ludowy lek na przemianęmaterii („czyszczący krew"), stosowany specjalnie przy kamicynerkowej i pęcherzowej; czasem stosowane są w tym samymcelu suszone owoce poziomek (Fructus, seu Baccae Fragariae).Liście poziomek z zielem marzanny (Herba Asperulae) i liśćmijeżyn (Folia Rubi) są dość przyjemną w smaku zastępką herbatydla osób, które muszą unikać używek kofeinowych. Świeżepoziomki (a nawet napary z suszonych poziomek) podobnie jakmaliny mogą wywoływać u niektórych osób swędzące wysypki.

Rp. Herbae Fragariae 100,0 .iFol. Vitis idaeae 40,0Fol. Rlbis nigri 60,0M. f. spec. S. Zioła przeciwko kamicy nerkow«Ji pęcherzowej.

Rp. Herbae Fragariae 100,0Herbae Asperulae odorat. 50,0Fol. Rubi fruticosi 100,0M. i. spec. £. Zastępką herbaty, czyli „Bezkofeinowa herbatka".

HERBA GRATIOLAE (ZIELE KONITRUTU)Wysuszone ziele spotykanej na łąkach i nad stawami kra-

jowej rośliny Gratiola officinalis L., rodź. Scrophulariaceae.

158

Jest to silnie działający środek zawierający glykozyd naser-cowy Gratiotoksynę oraz glykozyd Gratiolinę (albo Gratiosołinę).W dawce jednorazowej 2—4 g Herba Gratiolae wywołuje silneprzeczyszczenie. Dawki 5—10 g powodują wymioty, biegunkę,osłabienie serca, a u ciężarnych mogą spowodować poronienie.Dawniej stosowano to ziele w dawkach 1—2 g jako lek prze-czyszczający (drastyczny) a w dawkach mniejszych przy wodnejpuchlinie. Lek niedostatecznie zbadany i rzadko stosowany.Surowiec ten należy zaliczyć, podobnie jak Digitalis, do typunasercowych (Cardiaca).

Rp. Herbae Gratiolae 2,0Aąuae fervidae 200,0M. f. infus. S. Po łyżce co 3 goćU. przy wodnej puchlinie.

HERBA HEDERAE TSRRESTRIS (KURDYBANEK)

Wysuszone ziele pospolitej w zaroślach i ogrodach rośliny —Giechoma hederacea L., rodź. Labiatae.

Surowiec zawiera garbniki, sole mineralne i ślady olejkueterycznego. Należy on do łagodnych środków „czyszczącychkrew" używanych na wiosnę w postaci świeżego soku. W tymcelu 100,0—150,0 świeżego ziela miażdży się w maszynce domięsa, wyciska przez szmatkę sok i wypija (najlepiej rano i nanoc). Jest to kuracja stosowana przy różnych niedomogach natle wadliwej przemiany materii. (Choroby wątroby i woreczkażółciowego).

HERBA HERNIARIAE (POŁONICZNIK)

Wysuszone ziele pospolitych w kraju roślin, Herniaria glabraL. i H. hirsuta L., rodź. Caryophyłlaceae. Zawiera saponiny,ester metylowy umbelliferonu i ślady kumaryny. Środek moczo-pędny i napotny stosowany zwłaszcza przy nieżytach pęcherzamoczowego, kamicy moczowej i chorobie Brighta. Stosuje sięten surowiec zwykle w połączeniu z innymi środkami moczo-pędnymi.

159

Rp. Herbae Herniariae 100,0Fol. Uvae-ursi 50,0Fruct. Petroselini cont. 30,0M. f. spec. S. 2—3 szkl. naparu dziennie. Ziółka od nieżytupęcherza.

Rp. Herbae Herniariae 100,0Rad. Levistici 40,0Rad. Asparagi 60,0M. f. spec. 2—3 szklanki naparu dziennie. (Ziółka przeciwkokamicy nerkowej).

HERBA HYDROPIPERIS (PIEPRZ WODNY) (F. P.)Wysuszone ziele pospolitej nad brzegami rzeczek i stawów

rośliny Polygonum hydropiper L., r. Polygonaceae. Wyciąg nazimno lub sok ze świeżego ziela lub też ekstrakt płynny z su-chego ziela posiada własności krwiotamujące i stosuje się przyróżnego rodzaju krwotokach (macicznych, hemoroidalnych,płucnych). Według prof. Krawkowa środek ten zwiększa lepkośćkrwi. Jaki składnik powoduje to działanie trudno orzec, praw-dopodobnie związki naftochinonowe. Świeża roślina zawierajakąś lotną niezmiernie ostrą w smaku (jak pieprz) substancję,odwary jednak z ziela lub wyciąg już tego smaku nie posiadają;poza tym roślina zawiera garbniki, sole mineralne i kwasyorganiczne. Przy krwotokach stosuje się Intractum Hydropiperislub Extr. fluid. Hydropiperis po 50 krop. w kieliszku wody co2 godz. względnie wyciąg na zimno z suchego ziela.

Rp. Herbae Hydropiperis 50,0Aquae fervidae 300,0M. f. infus. S. Po pół szklanki co 2 godz. przy krwotokach.

HERBA HYPERICI (ZIELE DZIURAWCAsyn. ŚWIĘTOJAŃSKIE ZIELE).

Kwitnące, dobrze ulistnione (bez grubych, zdrewniałychłodyg) wierzchołki krajowej rośliny zwanej dziurawcem — Hy-pericum perforatum L., rodź. Guttiferae. Świeże pąki i kwiatydziurawca przy rozcieraniu w palcach wydzielają krwistoczer-

160

wony sok. Sok ten znajduje się w specjalnych gruczołach nabrzegu liści oraz na płatkach korony i działkach kielicha;w miąższu liściowym znajdują się liczne przeświecające (po-dobne do nakłuć szpilką) zbiorniki olejku eterycznego. Podob-ne cechy posiadają inne europejskie gatunki rodzaju Hypericum.

Dziurawiec jest prastarym lekiem ludowym znanym jużw starożytności. Dioskorydes (I wiek naszej ery) zaleca go narany, wrzody oraz przeciwko malarii. W lecznictwie ludowymwszystkich krajów europejskich uchodzi on nieomal za lek uni-wersalny leczący cierpienia żołądka, jelit, wątroby, nerek, pobu-dzający przemianę materii, a nawet leczący nowotwory. Ze-wnętrznie stosowany jest na skaleczenia i rany (nalewka spiry-tusowa) oraz na wrzody i oparzenia (wyciąg oleisty z kwiatów).

Ziele dziurawca zawiera 0,06 do 0,1% olejku eterycznego,złożonego z terpenów i seskwiterpenów, glikozyd flawonowyHyperynę (0,2—0,4%) dający przy rozpadzie galaktozę i kwer-cetynę (pentahydrooksyflawon), wolną kwercetynę i purpuro-wy, rozpuszczalny w alkoholu, eterze i tłuszczach, a nieroz-puszczalny w wodzie barwnik Hyperycynę.

Hyperycyna posiada purpurową fluorescencję i jest wybit-nym uczulaczem organizmu na promienie ultrafiołkowe. Dziu-rawiec stosowany w nadmiernych ilościach (zwłaszcza na przed-wiośniu) może powodować nadmierne uczulenie na światło.Fakt ten dostrzeżono już oddawna na zwierzętach. Mianowiciezwierzęta domowe (konie, krowy, owce), zwłaszcza białe lubo jasnej sierści, karmione w czasie zimy sianem z dużą domiesz-ką dziurawca (np. siano z łąk podgórskich) zostają tak uczulonena światło, że po wypędzeniu wiosną na pastwisko ulegają opa-rzeniu słonecznemu i zapaleniu skóry. Zachorzenie to nosi naz-wę „Hypericismus". Dlatego na 2 tygodnie przed wypędzeniembydła na pastwisko należy przerwać podawanie siana dziuraw-cowego.

A więc Hypericum można uważać za swego rodzaju zastępkęlampy kwarcowej. W tych przeto wypadkach, w których medy-

II 161

cyna współczesna stosuje naświetlania lampą kwarcową, ludstosuje dziurawiec jako uczulacz na promienie ultrafiołkowewidma słonecznego. Takim wzmożeniem procesów fotosynte-tycznych w ustroju można by tłumaczyć fakt rćżnostronnegodziałania dziurawca a w szczególności jego działanie przy nowo-tworach. Przetworami o wyraźnym działaniu hyperycynowymbędą wyciągi alkoholowe lub oleiste (Tinct. Hyperici. IntractumHyperici, Oleum Hyperici), albowiem Hyperycyna w wodziejest prawie nierozpuszczalna, dzięki czemu wodne naparyz dziurawca zawierają głównie Kwercetynę i glikozyd Hype-rynę.

Rp. Tinctura Hyperici (1 : 5) 30,0D. S. Po 30 krop. 3 razy dziennie.

Rp. Intractum Hyperici 30,0D. S. Po 30 krop. 2—3 razy dziennie.

Rp. Oleum Hyperici 40,0D. S. Do okładów na rany i oparzenia.

Przyrządzanie Ol. Hyperici: 1 cz. świeżych kwiatów i pąkówdziurawca zalać 1 cz. spirytusu i 5 cz. oliwy lub oleju jadalnego,macerować na wodnej kąpieli tak długo, aż woda i spirytusulotnią się całkowicie, a kwiaty staną się kruche; wtedy ciemno-czerwony olej wycisnąć przez szmatkę i przesączyć.

Występujące w kraju dwa inne gatunki dziurawców: Hype-r i c u m ą u a d r a n g u l u m (o łodydze czterokanciastej nie-eskrzydlonej) i H. a c u t u m (o łodydze 4-kanciastej, na kra-wędziach skrzydełkowatej) stosowane są przez lud tak samojak Hypericum perforatum.

HERBA HYSSOPI (HYZOP)Wysuszone ziele hodowanej w kraju i zagranicą rośliny Hys-

sopus officinalis L., rodź. Labiatae.Surowiec zawiera olejek eteryczny i garbniki. Aromatyczno-

wykrztuśny lek, a nawet przyprawa używana do likierów.Stosuje się w mieszankach z innymi aromatycznymi ziołami

przy nieżytach oskrzelewych i jelitowych. Podobno hysop działa

162

również dobrze przy obrzękach śledziony. Na zielu hysopuzostał znaleziony pleśniak P e n i c i l l i u m n o t a t u r n ,z którego otrzymuje się słynną dziś P e n i c y l i n ę .

Rp. Herb. Hyssopi 100,0Herb. SerpylliVol. Salviae aa 50,0Fol. Farfarae 100,0M. f. spec. S. Aromatyczne ziołaprzy nieżytach dróg oddechowych.

HERBA LOBELIAE (ZIELE STROICZKI) (F. P.)Wysuszone ziele amerykańskiej rośliny (którą można hodo-

wać w Polsce) — Lobelia inflata L., rodzaj Campanulaceae-Lobelioideae.

Jest to surowiec zawierający szereg alkaloidów (około0,2—0.3%), których cały zespół nosi nazwę lobeliny i bliżejniezbadane glykozydy (lobelarynę, inflatynę). Alkaloidy stroiez-kowe przypominają w działaniu częściowo sparteinę, częściowonikotynę, a więc porażają nerwy ruchowe, zwalniają działanieserca, obniżają ciśnienie krwi i pobudzają ośrodek oddechowy.Ziele posiada smak ostry i przy żuciu wywołuje ślino tok. Sto-sują stroiczkę przy rozedmie płuc, kokluszu, dusznicy oskrzelo-wej w postaci nalewki, ekstraktu lub cygaretek. Dawkowanie:Herba Lobeliae — pro dosi 0,1, pro die 0,3. Tinctura Lobeliae —pro dosi 1,0, pro die 3,0.

Rp. Tinct. Lobeliae 10,0Tinct. Convallariae 10,0M. d. s. Po 15 krop. 3 razy dziennie.

Rp. Extr. fluid. Lobeliae 10,0D. S. Po 10 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennie.

Rp. Herbae Lobeliae min. conc. 5,0Tytoniu przedniego 10,0D. S. Na 20 cygaretek przeciwastmatycznych.

HERBA LYCOPODII (ZIELE WIDŁAKA, WIDŁAK)Wysuszone ziele pospolitej w naszych lasach rośliny Lycopo-

diurn clavatum L., rodź. Lycopodiaceae.

a* 163

Ziele widłaka pospolitego zawiera około 0,2—0,3% silniedziałającego alkaloidu, który został niedawno wykryty. Alka-loidy o podobnym działaniu zostały wykryte również w innychwidłakach (p. Muszyński — Alkaloide der europaischen Lyco-podiumarten-Archiv der Pharmazie und Ber. d. Pharmac. Ge-sellschaft. — 1935, str. 452), mianowicie:

Lycopodium annotinum około 1 %, Lycopodium complanatumokoło 0,2—0,3%; Lycopodium innundatum około 0,3%; Lycopo-dium selago około 1,0—1,2%.

Najbardziej trującym gatunkiem jest Lycopodium selago;jego alkaloid nazwany Selaginą różni się od pozostałych alka-loidów widłakowych tym, że przy wkropleniu do oka wywołuj©wybitne zwężenie źrenicy, a przy wstrzyknięciu człowiekowi0,01 pod skórę wywołuje wielokrotnie powtarzające się wy-mioty. W okulistyce Selaginą może zastępować pilokarpinę.Działanie alkaloidów widłakowych przypomina koniinę i czę-ściowo morfinę. Odwary Lycopodium selago działają wymiotniei przeczyszczające Ziele widłakowe nie jest używane w medy-cynie naukowej i własności terapeutyczne tych surowców niesą znane. W medycynie ludowej w Niemczech, Polsce i krajachnadbałtyckich stosują słabe odwary Lycopodium clavatum L.complanatum, a nawet L. selago (nazwa ludowa „Wroniec")przy cierpieniach reumatycznych i artretycznych. Mocne zaśodwary Lycopodium selago stosują do zwilżania włosów przywszawicy. Wspominam o widłakach dlatego, że czasami wśródludu spotykamy się z wypadkami zatruć przy nieostrożnymdawkowaniu tego ziela.

HERBA MARRUBII (SZANTA albo KRZECINA)Wysuszone ziele pospolitego na przypłociach i w ogrodach

chwastu, — Marrubium vulgare L., rodź. Labiatae.Surowiec zawiera: gorzką substancją Marrubinę, garbniki

i olejek eteryczny. Jest to bardzo stary lek, uważany niegdyśza „antipyretieum, febrifugum i expectorans". T. L. Trabut po-

164

lecą nawet szantę jako zastępkę chininy przy malarii. H. Schulzzaleca szantę przy blednicy i związanych z tym zaburzeniachmiesięcznych u dziewcząt oraz przy ślinotokach podczas kuracjirtęciowych.

Rp. Extr. fluid. Marrubii 100,0D. S. Po łyżeczce 3 razy dziennie przed jedzeniem.

Rp. Herbae Marrubii 100,0Herbae Rutae 40,0Flor. Malvae arbor. 60,0M. f. spec. S. 3 razy dziennie po szkl. naparu (przyzaburzeniach miesięcznych u kobiet).

HERBA MELILOTI (NOSTRZYK) (F. P.)Wysuszone ziele krajowej rośliny Melilotus officinalis L.,

rodź. Leguminosae.Ziele nostrzyka zawiera kumarynę i melilotynę, pochodne

kwasu oksycynamonowego. Nostrzyk należy do grupy tzw.surowców kumarynowych (żubrówka, nostrzyk, marzanna,pszczelnik, tonka). Na wiosnę z ziół tych przygotowują (zwyklena winie) tzw. napój majowy (niem. Maitrank). Związki kuraa-rynowe, które silnie fluoryzują w świetle ultrafiolkowym, ułat-wiają, być może, organizmowi na wiosnę wykorzystanie naj-czynniejszych promieni widma słonecznego. Napary z nostrzykastosuje się do przemywania oczu przy zapaleniach spojówekoraz jako plaster nostrzykowy (Emplastrum Meliloti) na ranyi wrzody. Okłady z rozparzonego nostrzyka w połączeniu z in-nymi ziołami stocuje się przy nerwobólach. Pochodną Kumary-ny, występującą również w zielu nostrzyka, jest D i k u m a r o l ,stosowany obecnie przy zakrzepach krwi.

Podobne działanie i składniki posiada wśród ziół krajowych:1. Marzanna-Herba Asperulae (Asperula odorata, rodź. Ru-

biaceae). 2. Żubrówka-Herba Hierochloe (Hierochloe odorata-Gramineae). 3. Pszczelnik- Kerba Melittidis — (Melittis melis-sophyllum. Labiatae).

165

Rp. Herbae Meliloti 50,0Poi. Melissae 30,0Florum Humuli Lupuli 20,0M. f. spec. Łyżeczkę na szklanką wrzątku (Zioła uspokajającedla dzieci).

Rp. Herbae Meliloti 50,0Florum Cyani 20,0Aquae fervidae 200,0M. f. infus. S. Okłady na oczy przy chronicznym zapaleniuspojówek.

Rp. Herbae Meliloti 50,0Fol. Menthae pip. 200,0M. f. spec. Garść ziółek rozparzyć w pół szkl. wrzątku(okład na ucho).

HERBA MILLEFOLI (KRWAWNIK)Ziele wraz z kwiatami pospolitej w całym kraju rośliny, —

Achillea millefolium L., rodź. Compositae.Surowiec zawiera gorzką substancję Achilleinę, niewielkie

ilości olejku eterycznego, garbniki i sole mineralne. Francuscylekarze Teissier, Bazin, Leclerc zalecają wyciągi lub naparykrwawnika przeciw hemoroidom (wewnętrznie w postaci kom-presów). Świeży sok z ziela lub Intractum Millefolii stosuje sięprzy krwotokach płucnych i macicznych oraz przy cierpieniachprzewodu pokarmowego na zastarzałe katary, wrzody żołądkai dwunastnicy).

Rp. Intracti Millefolii 30,0D. S. Po łyżeczce w kieliszku wody 3—i razy dziennie.

Rp. Extr. Millefolii fluid. 50,0D. S. Po łyżeczce w kieliszku wody 3 razy dziennie.

Rp. Herbae Millefolii 100,0Herbae Hydropiperis 50,0Cort. Hippocastani 50,0M. f. spec. Zioła przeciwko krwotokom hemoroidalnym.Po pół szkl. naparu 3 razy dziennie.

W handlu spotyka się również same kwiaty, Flores Millefolii,które stosuje się przy zaburzeniach miesiączkowych u kobiet.

166

HERBA ORIGANI (LEBIODKA, DOBROMYSL) (F. P.)Wysuszone ziele pospolitej na miedzach i przydrożach roś-

liny Origanum vulgare L., rodź. Labiatae. Jest to „dziki maje-ranek" naszych przodków. Do dziś ulubiony lek ludowy naŚląsku.

Surowiec zawiera olejek eteryczny (0,3 do 1%), garbnikii gorzką substancję. Działanie i stosowanie takie same jak ma-cierzanki (p. Herba Serpylli). Stosuje się przy dyspepsjach, roz-strzeni żołądka, odbijaniu się po jedzeniu oraz do aromatycz-no-kojących okładów.

Rp. Herbae Origani 100,0Foliorum Menthae pip. 50,0Rad. Valerianae 30,0M. t. spec. Przy niestrawności i odbijaniu się.

HERBA PARIETARIAE (POMURNIK)Wysuszone ziele spotykanej w Polsce na starych murach

i rumowiskach rośliny, — Parietaria officinalis L., rodź.Urticaceae.

Surowiec o bliżej nieznanych składnikach, dosyć bogaty(13—16%) jednak w sole mineralne (potas, wapń, magnez).Uważany jest za łagodny lek moczopędny, szczególnie przykamicy pęcherzowej.

Roślina ta należy do tej samej rodziny co pokrzywa (p. Fol-Urticae), której nasiona stosuje się jako diureticum przy cier-pieniach artretycznych.

Rp. Herbae Parietariae 100,0Fol. Farfarae 50,0M. f. spec. S. Szklankę naparu 3 razy dziennie przy zlejprzemianie purynowej.

HERBA PASSIFLORAE (PASSIFLORA)Wysuszone ziele amerykańskich roślin Passiflora incarnata

L., Passiflora coeruela L., rodź. Passifloraceae.

167

Surowiec zawiera bliżej nie zbadany jeszcze glykozyd cyan-hydrynowy (około 0,05). Jest to surowiec rozreklamowanyszczególnie we Francji, jako kojący lek przy bezsenności,histerii, neurastenii i zaburzeniach nerwowych.

Najlepsze wyniki dają jakoby przetwory ze świeżej rośliny(intracta). Różne specyfiki passiflorynowe zawierają zazwyczajwyciągi passiflory oraz innych roślin (głogu, wierzby i in.).

Sam surowiec rzadko spotyka się w aptekach, wobec czegonależy zapisywać Extr. fluid. Passiflorae.

Rp. Extr. fluid. Passiflorae 20,0Sirupi Auranti 180,0M. d. s. Po 1—2 łyżeczki 2—3 razy dziennie.

Rp. Extr. £1. Passiflorae 20,0Extr. fl. Crataegi 10,0MDS. Po 25 krop. w kieliszku syropu 2 razy dziennie.

HERBA PILOSELLAE (KOSMACZEK)Wysuszone ziele pospolitej w całym kraju rośliny Hieracium

pilosella L., rodź. Compositae.Surowiec zawiera gorzką substancję, garbniki i sole mine-

ralne, bogate w mangan. Ludowy lek na przemianę materii.Leclerc uważa kosmaczek za doskonałe diureticum, zwłaszczaprzy azotemii. Stosuje się stabilizowane wyciągi ze Świeżegoziela (Intractum) lub Extractum fluidum.

Rp. Intracti Pilosellae 50,0D. S. Po łyżeczce 3 razy dziennie przy obrzękach.

HERBA POLIGONI AVICULARIS (RDEST PTASI) (F. P.)Wysuszone ziele pospolitego wszędzie na drogach i mura-

wach chwastu, — Poligonum aviculare L., rodź. Polygonaceae.Surowiec zawiera glikozyd flawonowy Avicularynę. niewielkieilości glykozydów antralowych i związki krzemionkowe. Lekten stosuje się przy kamicy żółciowej i nerkowej oraz przyzastarzałych nieżytach jelit oraz cierpieniach artretycznych.

168

Rdest ptasi jest głównym składnikiem mieszanki ziołowej zwa-nej „Cholekinazą" i herbatki krzemionkowej. Rdest ptasi moż-na stosować bez przerwy w ciągu wielu miesięcy. Jest to lekflawonowy i krzemionkowy.

Rp. Herb. Polygoni avicul. 170.0Corticis Frangulae 20,0Fructus Juniperi 10.0M. f. spec. S. Pić 2—3 szklanki naparu dziennie Mieszankaziołowa w rodzaju „Cholekinazy". Choroby wątroby.

Rp. Herb. Polygoni avicul. 100,0Herb. Hyperici 60,0Herbae Melissae 40,0M. f. spec. Herbatka przy nieżytach jelit i „bólach w krzyżu".

HERBA POLYGALAE AMARAE (KRZYŻOWNICA GORZKA)Wysuszone ziele pospolitej na wilgotnych łąkach rośliny

Polygala amara L., rodź. Polygalaceae.Surowiec zawiera saponiny, podobne do saponin Senegi

i gorzką substancję poligamarynę. Jest to lek wykrztuśny i na-potny a stosowany bywa również jako środek gorzki i ułatwia-jący trawienie. Leclerc uważa go za dobrą zastępkę amerykań-skiej senegi. Ponieważ zawartość saponin w tym surowcu jestmniejsza niż w senedze, trzeba go stosować w większychdawkach.

Rp. Herbae Polygalae amarae 50,0Aquae fervidae 300,0Liq. ammonii anisat. 8,0M. f. infus. S. Po łyżce stołowej co 3 godz.

Rp. Herbae Polygalae amarae 100,0Gemmar. Pini 50,0Folior. Farfarae 50,0Fruct. Anisi vulg. cont. 30,0M. f. spec. Ziółka przeciwko nieżytowi oskrzeli.

HERBA PRIMULAE et RADIX PRIMULAE (PIERWIOSNKA)Wysuszone ziele wraz z korzeniami pospolitej w całym kraju

rośliny Primula officinalis L., rodź. Primulaceae.

169

Surowiec zawiera swoiste saponino-glykozydy, noszące różnenazwy: Primverin, Primulaverin, Acidum primulicum. Najbo-gatszymi w glykozydy są korzenie (5—8%), uboższe liście (około2%) i najuboższe kwiaty (0,1—0,3%). Glykozydy te przy rozpa-dzie dają dwucukier Primverozę (Xyloglykozę) i ester metylowykwasu metoxy-salicylowego, nadający suchemu korzeniowiswoisty, przypominający anyżek, zapach. Jest to modny dziśw Niemczech lek saponinowo-wykrztuśny podobny w działaniudo senegi (p. Radix Senegae) i nazwany nawet przez Kroebera„niemiecką senegą". Stosuje się napary, intrakty lub płynnyekstrakt przy zaflegmieniu dróg oddechowych (bronchity, zapa-lenia płuc, grypa) zarówno u dorosłych jak i u dzieci.

Dawki: Korzenie 2—3 g na dawkę dla dorosłych. Ziele z ko-rzeniami' 3—5 g na dawkę dla dorosłych. Kwiaty 2—3 g nadawkę dla dzieci 6—10 lat.

Rp. Radicis Primulae 20,0Aąuae fervidae 250,0Sirupi Liquiritiae 30,0M. f. łnfus. S. Po łyżce co 2 godziny.

Rp. Intracti Primulae 30,0D. S. Po 20 krop. co 3 godz.

Rp. Extr. fl. Primulae 30,0D. S. Po 25—30 krop. co 2 godz. w ocukrzonej wodzie.

Rp. Florum Primulae 10,0Florum Verbasci 10,0Aąuae fervidae 150,0Saccharł 30,0M. f. infus. S. Po łyżeczce co 2 godz. dla dzieci.

HERBA RUTAE (RUTA)Wysuszone ziele hodowanej w ogrodach rośliny Ruta graveo-

lens, L., rodzina Rutaceae.Surowiec zawiera glykozyd flawonowy Rutynę i olejek ete-

ryczny, w którym występują (około 80—90%) ketony alifatycz-ne (metylo-heptylowy i metylo-nonylowy). — Ruta jest dośćsilnym emmenagogum, a w większych dawkach środkiem po-

170

ronnym, z czego już korzystali starożytni Rzymianie. Ś w i e -ż y s o k r u t y u n i e k t ó r y c h o s ó b w y w o ł u j eb o l e s n e w y s y p k i . Poza tym ruta posiada dość silnewłasności żółciopędne i moczopędne. W średniowieczu uważano,że już nawet zapach świeżej ruty działa na kobiety jako aphro-disiacum (stąd wianki ruciane dla oblubienic). („Ruta virisminuit venerem, mulieribus addit").

Terapeutyczne dawki ruty jako cholagogum i derivativumod 1,0 do 2,0 — 2 razy dziennie.

Rp. Herbae Rutae 5,0Aquae fervidae 250,0M. f. infus. S. Po łyżce stołowej co 3 godz. (przy żółtaczce).

HERBA SATUREIAE (CZĄBER OGRODOWY)Wysuszone ziele hodowanej w ogrodach rośliny — Satureia

hortensis L., rodź. Labiatae. Pospolita we Francji oraz w Niem-czech przyprawa kuchenna przypominająca zapachem macie-rzankę.

Surowiec zawiera 0,1—0,2% olejku eterycznego, 5—8% garb-ników i sole mineralne. Napary cząbru stosuje się przy prze-wlekłych biegunkach i nieżytach przewodu pokarmowego.

Rp. Herbae Satureieae 30,0Herbae Hyperici 20,0Aquae 300,0M. f. infus. S. Co 2 godz. po łyżce stołowej przy biegunkach.

Rp. Herbae SatureiaeHerbae Anserinae aa 100,0Rhizomae Bistortae 50,0MDS. po szkl. naparu 2 razy dz. (przy przewlekłychbiegunkach).

HERBA SCOPARII (syn. HERBA GENISTAE)(ŻARNOWIEC)

Wysuszone gałązki wraz z kwiatami spotykanej w lasach(zwłaszcza na Pomorzu) krzewinki Sarothamnus scoparius

171

Wimm. (syn. Spartium scoparium, albo Genista scoparia), rodź.Leguminosae.

Surowiec zawiera akaloid: sparteinę i flawonowy glykozydskoparynę; najbogatszymi w sparteinę (do 1%) — są nasionaJest to surowiec alkaloidowy, który powoduje przyśpieszenietętna (wzmaga ciśnienie krwi), dzięki czemu bywa stosowanyjako Cardio-diureticum. Obecnie żarnowiec jest modnym środ-kiem we Francji, zwłaszcza wyciągi ze świeżego ziela (In-tractum, Intrait). Dr Leclerc zaleca żarnowiec jako środek po-budzający wydzielanie chlorków z organizmu i cytuje przypa-dek, w którym liczba chlorków w moczu w ciągu 3 dni wzrosłaz 0,95 do 5,0 na litr moczu. Żarnowiec należy do leków silniedziałających i należy go zapisywać jako lek ściśle dozowany.Dawka jednorazowa 2,0, dobowa 8,0.

Rp. Intr. Scoparii 15,0D. s. po 25 krop. 3—4 razy dziennie.

Rp. Herbae Scoparii 20,0Aquae fervidae 500,0Sacchari 20,0M. f. infus. S. Co 2 godz. po łyżce stołowej.

Czasem w handlu spotyka się same kwiaty. F l o r e s S p a r -t i i s c o p a r i i , które zawierają mniej alkaloidów, a znaczniewięcej żółtego barwika skoparyny. — Dawka jednorazowa.Kwiat 4—5 g.

HERB A SERFYLLI (MACIERZANKA) (F. P.)Wysuszone ziele pospolitej w całym kraju rośliny Thymus

serpyllum, L., rodź. Labiatae.Surowiec zawiera garbniki oraz olejek eteryczny, w którym

występują dwa fenole — thymol i karwakrol. Dzięki fenolomsurowiec ten posiada własności odkażające. Stosuje się macie-rzankę przy biegunkach, zastarzałych enterokolitach, niedomo-gach wątroby, jako lek odkażający i wykrztuśny przy bronchi-tach, kokluszu i dusznicy oskrzelowej, oraz na wrzody i ranyw postaci kompresów gojących.

172

Rp. Herbae Serpylii 500,0Herbae Anserinae 80,0Fructus Foeniculi 20,0M. i. spec. Herbatka przy złym trawieniui skłonności do biegunki.

Rp. Herbae Serpylii 500,0Herbae Melilotl 300,0Herbae Origani 200,0M. f. S. Zioła aromatyczne do kompresów kojących.

Surowcem o podobnym działaniu i zastosowaniu jest HerbaThymi (p. tam) i Herba Origani.

HERBA SOLIDAGINIS (NAWŁOĆ, ZŁOTA RÓZGA)Wysuszone ziele z kwiatami pospolitej w całym kraju ro-

śliny Solidago Virga aurea, L. rodź. Compositae. Surowiec za-wiera trochę garbników, goryczkę i według Kroebera, substan-cje saponinowe, które nadają mu własności moczopędne. Leka-rze francuscy i niemieccy polecają nawłoć jako dobry lek mo-czopędny, w schorzeniach nerek i przy cierpieniach artretycz-nych, zwłaszcza gdy mocz jest ciemny i mętny. Dr Leclerc za-leca również nawłoć nawet dla niemowląt przy nieżytach kiszekz biegunkami, a dr Bohn przy chorobie Brighta.

Dawki dla dorosłych: 10,0—20,0 pro dosi 2—3 razy dziennie.Rp. Herbae Solidaginis 60,0

Rhizomae Polipodii 20,0Aąuae fervidae 500,0M. f. infus. S. Po pół szklanki 3—4 razy dziennie.

HERBA THUJAE (ZYCIODRZEW, TUJA)Wysuszone młode gałązki wraz z łuskowatymi liśćmi hodo-

wanego w parkach i ogrodach krzewu Thuja occidentalis L. (syn.Biota occidentalis), rodź. Pinaceae. Surowiec zawiera garbniki,gorycze i olejek eteryczny, którego składnikami są ketony: thu-jon (p. tanaceton) i fenchon oraz terpen pinen. Podobnie jakwszystkie surowce tujonowe (Sabina, tuja, piołun, wrotycz, Bożedrzewko) środek ten drażni jelita i nerki, a wywołując prze-krwienie narządów miednicy małej, poweduje u kobiet krwotoki

173

i poronienia. Niestety, na wsi surowiec ten częstokroć bywa uży-wany jako środek poronny. Objawy zatrucia (takie jak przy sa-binie) są następujące: wymioty (czasem krwawe), boleści, gwał-towne biegunki, krwiomocz, krwotoki maciczne, drgawki, utrataprzytomności; przy takich zatruciach śmiertelność dochodzi do50%. Nawet wcieranie większych ilości olejku Oleum Thujaemoże wywołać hematurię, a u kobiet krwotoki. Dawniej stoso-wano nalewkę (Tinctura Thujae) w postaci okładów lub zastrzy-ków przy brodawkach oraz innych nowotworach dobrotliwych.Dr Leclerc zaleca nalewkę tui po 25—30 kropel dziennie dlastarców przy przeroście gruczołu krokowego. Tuję należy sto-sować oględnie i tylko ściśle dawkowaną. Dawka jednorazowa1,0 — 2,0; dzienna — 5,0.

HERBA THYMI (TYMIANEK) (F. P.)Ziele południowo-europejskiej krzewinki hodowanej również

i w Polsce — Thymus vulgaris, L. rodź. Labiatae.Jest to surowiec olejkowy pokrewny zarówno botanicznie jak

i farmakologicznie macierzance (p. Herba Serpylli), ale zawiera-jący więcej thymolu i karwakrolu. Olejek tymiankowy, zawiera-jący około 20—25 % tymolu, jest dość silnym środkiem odkaża-jącym. Ekstrakt tymiankowy (Extractum fluid. Thymi) stoso-wany jest przy kokluszu i uporczywym kaszlu jako SirupusThymi compositus (loco Pertussin). Olejek eteryczny używanyjest przeciwko robakom obłym (szczególnie Trichocephalus) i doodkażania zębów w dentystyce.

Rp. Extr. fluid. Thymi 30,0Ol. Anisi 1,0Sir. Liquiritiae 50,0Sir. simplicis 80,0M. d. s. Po łyżeczce co 3 godz. Ulepek przeciwkokluszowy.

Rp. Ol. Thymi 5,0Herbae Fuci vesicul, pulv. 5,0Electuar. Sennae 10,0M. f. elect. S. Zażyć na CECZO i popić kawą. Na robaki dla8—19 letniego dziecka.

174

HERBA TROPAEOLI (NASTURCJA)Wysuszone ziele wraz z kwiatami pospolicie hodowanej

w ogrodach nasturcji — Tropaeolum majus, L. rodź. Tropae-olaceae.

Liście tej ozdobnej rośliny w Europie i Ameryce południowejużywane są jako sałatki (tzw. paragwajska rzeżuszka), a nie-

dojrzałe owoce jako marynata zastępująca kapary. Roślina za-wiera glykozyd rodankowy (izosulfocjanowy) Tropeolinę, zbli-żony chemicznie do glykozydów występujących w kapuście,rzodkwi, chrzanie, gorczycy, które są naszymi ulubionymi jarzy-nami i przyprawami do mięsa (ułatwiają asymilację białka) i le-kami przeciwgnilcowymi (antiscorbutica).

Dr Leclerc zaleca wyciągi płynne lub świeży sok przy bron-chitach i rozedmie płuc. W Niemczech używają naparu z na-sturcji przy kamicy żółciowej i kolce wątrobowej. Tego rodzajukuracja przypomina leczenie cierpień wątrobowych przy po-mocy świeżego wyciśniętego soku z czarnej rzodkwi lub ka-pusty. Wspomniany dr Leclerc twierdzi, że wyciąg spirytusowyze świeżej nasturcji oraz liści pokrzywy, jest skutecznym lekiemprzeciwko wypadaniu włosów, albowiem pobudza wzrost cebu-lek włosowych. Dr Leclerc podaje następujący przepis owegoleku na porost włosów:

Rp. Świeżego ziela nasturcji 100,0Świeżych liści pokrzyw 100,0Spirytusu 90% 500,0Macerować w ciągu 2 tygodni, wycisnąć i przecedzić. Nacieraćskórą głowy 2 razy dziennie.

Rp. Herbae Tropaeoli 100,0Herbae Hyperici 80,0M. f. spec. Zioła przeciwko chorobom wątroby i woreczkażółciowego.

HERBA VIOLAE ODORATAE (FIOŁEK WONNY)Wysuszone ziele wraz z korzeniami fiołka wonnego Viola

odorata L., rodź. Yiolaceae.

175

Roślina zawiera saponiny (najwięcej w korzeniach) i alka-loid — Violinę — wywołujący wymioty.

Odwary lub napary z ziela fiołków stosuje się jako środekwykrztuśny i napotny (p. również Herba Jaceae, czyli Violatricolor), stosowany jako zastępka ipekakuany przy chorobachpłucnych, szczególnie u dzieci. Podobno napary fiołka ze ślazemsą środkiem łagodzącym napady kokluszu. W praktyce dziecię-cej u niemowląt używa się kwiatów fiołka wonnego (FloresViollae odoratae) zawierających mniej saponin, lecz sporo bar-wika antoc janowego.

Z kwiatów tych przyrządzano niegdyś ulepek S i r u p u sv i o l a r u m . Dziś często jednak pod tą nazwą spotyka sięulepek sztuczny, wobec czego pewniej jest zapisywać świeżoprzyrządzony słodzony napar według następującego wzoru:

Rp. Florum Violae odoratae 10,0Aquae fervidae 60,0Sacchari albi 40,0

M. f. Sirup. S. Co 2 godz. po łyżeczce dla niemowląt.Rp. Herbae Violae odoratae 5,0

Aquae fervidae 60,0Sirupi Cerasorum 30,0M. d. s. Po łyżeczce co 2 godz. przy nieżytach drógoddechowych.

HERBA VIOLAE TRICOLORIS (syn. HERBA JACEAE)(BRATKI) (F. P.)

Wysuszone ziele pospolitej na polach i ugorach rośliny Violatricolor, L. rodź. Violaceae.

Surowiec zawiera glykozydy flawonowe: Rutynę (2%) i Vio-laksantynę, bliżej niezbadany glykozyd, dający przy rozszcze-pieniu ester metylowo-salicylowy oraz substancje saponinowe.Posiada działanie napotne, wykrztuśne i moczopędne, przy czymmocz po bratkach nabiera nieprzyjemnego „kociego" zapachu.Większe dawki (30 g) bratków działają wymiotnie i przeczy-szczająco. Niektóre osoby po zażyciu bratków dostają wysypek.

176

W praktyce ludowej bratki uchodzą za specyficzny lek „czy-szczący krew" zwłaszcza przy chorobach skórnych i skrofulicz-nych. Bratki dają nieraz dobre wyniki przy wysypkach na tleartretycznym; czasem wysypki takie po pierwszych porcjachbratków ulegają nasileniu, a następnie słabną i znikają zupełnie.

Ziele bratków należy do nietrujących surowców rutynowychi odwary bratków mogą być stosowane zamiast Rutyny.

Rp. Herbae Violae tricol. 60,0 Rp. Herbae Violae tricoloris 100,0Aquae fervidae 600,0 Gemmarum Pini 50,0Sirupi cort. Aurant 100,0 Herbae Herniariae 100,0M. f. infus. S. 4 razy dziennie M. f. spec. Moczopędne ziółkapo kieliszku (przy wysypkach artretyczne.artretycznych).

HERBA VISCI (syn. VISCUM ALBUM) (JEMIOŁA)Wysuszone liście i gałązki rośliny pasożytującej na brzo-

zach, topolach, lipach a nawet na sosnach i świerkach, zwanejjemiołą — Viscum album, L. rodź. Loranthaceae.

Jemioła zawiera cholinę oraz jej estry, dzięki czemu powo-duje rozszerzenie naczyń krwionośnych i obniżenie ciśnieniakrwi. Jest to dziś we Francji dość modny lek stosowany przyarteriosklerozie, chorobie Brighta i dusznicy sercowej. Najlepszesą jednak przetwory ze świeżej rośliny (Alcoholatura visciSuccus recens). Dawkowanie: Herba visci recent. pulv. a 1,0 do1,5, 2—3 razy dziennie. Wyciągi wodne z jemioły należy robićna zimno (Maceratio). Według dr Kałużyńskiego wyciągi z je-mioły (łyżka ziela na szklankę wody) są dobrym środkiem prze-ciwkrwotocznym dla kobiet, szczególnie przy nowotworach ma-cicznych. Wypijać można 4 do 5 szklanek dziennie.

Rp. Maceratio Visci e 20 : 200,0S. Po 3—4 łyżeczki stół. dziennie.

Rp. Alcohol. Visci 50,0D. S. 25 krop. 3 razy dziennie.

« . 177

Rp. Extr. Visci fl. 2,0Extr. et. pulv. Liąuiritiae q. s.Ut. f. pili. N. XXX. S. Po 2 pigułki 3—4 razy dziennie.

Ziele jemioły winno być odnawiane corocznie (ziele zbiera sięw zimie lub późną jesienią).

KAMALA (syn. GLANDULAE ROTTLERAE)(KAMALA) (F. P.)

Wysuszone gruczoły żywicowe obtarte z powierzchni owocówindyjskiego drzewa Rottleria tinctoria Roxb. rodź. Euphor-biaceae.

Surowiec ma wygląd ceglastego proszku, który wsypany dozimnej wody pływa na powierzchni, a rzucony na płomień spalasię momentalnie. Jest to indyjski lek przeciwtasiemcowy, szcze-gólnie przeciwko Botryocephalus latus, zawierający żywicowateciała: rottlerynę oraz izorottłerynę spokrewnione chemiczniei farmakologicznie z filicyną (p. Rhiz. Filicis) i kosotoksyną (pFlor. Kosso). Zaletą tego surowca jest jego trwałość w przeci-wieństwie do Filix i Kosso, które się szybko starzeją i psująoraz mniejsza toksyczność niż paproci, ujemną zaś stroną —fakt, że bywa on częstokroć fałszowany piaskiem lub cegłą(nieraz pół na pół, dzięki czemu normalne dawfri są nie wystar-czające). Należy przeto domagać się bezwzględnie sprawdza-nego surowca, pozostawiającego po spaleniu najwyżej 10—12%popiołu. Po kamali nie trzeba stosować środków przeczyszczają-cych, albowiem sama kamala posiada te własności. Kamalę sto-suje się również w weterynarii.

Dawkowanie: dla dorosłych 6—12 g pro dosi; dla dzieci4—6 lat 2—3 g; dla dzieci 8—10 lat 4—5 g.

Rp. Kamalae 8,0Flor. Tanaceti pulv. 2,0Pulpae Tamarindorum 10,0Sir. simpl. q. s.Ut. f. elect. S. Zażyć na czczo i popić czarną kawą. (Przeciwkotasiemcowi u dorosłych).

178

Rp. Emulsionis Seminum Cucurbitae e 30,0 : 120,0Kamalae 2,0Sacchari albi 10,0M. f. ernuls. S. Zażyć w ciągu pół godz. naczczo dla dziecka6—7 letniego.

LACTUCAR1UMWysuszony mleczny sok — podobny z wyglądu do opium —

z łodyg Lactuca virosa, L. i Lactuca aitissima Bieb., rodź. Com-positae.

Czasami bywa zbierany sok ze zwykłej sałaty — Lactucasativa L.

Wszystkie gatunki rodzaju Lactuca (zwłaszcza w okresiekwitnienia) posiadają własności narkotyczne wywołujące obni-żenie pobudliwości układu nerwowego.

Składniki surowca: laktucin, lactucerin i laktucerol — sądotychczas mało zbadane. Lactucarium jest przetworem nieobo-jętnym i częstokroć dość niepewnym, zostało więc zarzucone.

Chcąc wykorzystać uspokajające i z lekka nasenne własnościsałaty można zalecać pacjentom zażywanie świeżego soku zwy-kłej sałaty. Sok świeżej sałaty zawiera 0,01 % witaminy C.

Sto gramów zwykłej sałaty główkowej zmiażdżyć w ma-szynce do mięsa i wycisnąć sok. Sok można osłodzić miodemi wypić na godzinę przed położeniem się spać.

Wyciśnięty ze świeżej łodygi i odparowany do gęstości miodusok sałaty — Succus Lactucae inspissatus — nosił w aptekachnazwę „Tridax", jest on do dziś używany we Francji jako lekod kaszlu.

Nie jest to przetwór jednoznaczny z ekstraktem zrobionymz suchego ziela (Herba Lactucae virosae).

Tridax i Lactucarium z lupuliną stosowano niegdyś jako lekuspakajający przy spermatorrhoea, priapismus, nymphomania.

Rp. Lactucarii 1,5Lupulini 2,0Extr. Liąuirit. q. s.Ut. f. plUul. N. XXX. S. Po 2—4 pigułki na noc.

!£• 179

LICHEN ISLANDICUS(PŁUCNIK albo MECH ISLANDZKI) (F. P.)

Wysuszone plechy pospolitego w całym kraju porostu —Cetraria islandica, Ach., kl. Lichenes.

Surowiec bezwonny o śluzowatogorzkim smaku zawierającyokoło 70% łatwostrawnych śluzowatych węglowodanów: liche-niny i dekstrolicheniny oraz gorzką substancję cetrarynę (kwascetrarowy) i kwas protocetrarowy. Cetraryna, podobnie jak aga-rycyna (p. Agaricus albus), posiada bardzo swoiste działanie,mianowicie zmniejsza wydzielanie gruczołów potowych i sto-suje się jako środek przeciwnapotny, jako lek przy nadkwaso-cie, czasem jako środek przed.wwymiotowy.

Lichenina jest dobrym środkiem powlekającym. Gęste 10 do15 % odwary płucnika zastygają przy oziębieniu w postaci gala-rety. Jeśli chodzi o działanie powlekające samej licheniny,można usunąć z płucnika gorzką cetrarynę mocząc surowiecw ciągu paru godzin w sporej iłości zimnej wody załkalizowanejsodą (2 łyżeczki sody na litr wody). Taki odgoryczony surowiec(Lichen islandicus examaratus) służy do przyrządzania galaretek(Gelatina Lichenis inslandici). Naturalnie gdy chodzi o jedno-czesne działanie cetraryny i licheniny, to galaretki i odwaryrobi się z surowca nieodgoryczonego. Jeśli zaś chodzi wyłącznieo cetrarynę i kwas protocetrarowy, należy używać wyciągu spi-rytusowego (Tinctura Lichenis inslandici). Nowoczesne badaniastwierdziły występowanie w porostach substancyj bakterio-statycznych o działaniu podobnym do streptomycyny. Dziękitemu staje się zrozumiałym fakt stosowania przez lud płucnikaprzy gruźlicy płuc i gruźlicy kiszek.Rp. Lichenis Islandici 30,0 Rp. Lichenis Islandici 100,0

Aąuae 600,0 Radicis Syphyti 50,0wygotować do 300, i dodać Foliorum Farfarae 50,0Sacchari albi 30,0 M. t. spec. S. 2 łyżki ziół goto-M. f. decoct. S. Co póJ godziny wać pół godziny z 2 szkl. wody.po łyżce przy uporczywych wy- Pić po szkl. naparu przed jędze-miotach. niem. (Przy nadkwasocie lub

wrzodzie żołądka).

Rp. Tinct. Lichenis isl. (1:5) 50,0D. S. Do nacierania stóp przy poceniu się nóg.

Rp. Lichenis islandici 100,0Gemmarum Pini 50,0Rad. Liąuiritiae 30,0M. f. spec. Zioła przeciwko potom u suchotników.

Podobne działanie i zastosowanie posiada porost zwanyw aptekach Lichen pulmonarius, a w botanice — Lobaria pul-monaria.

LIGNUM GUAJACI (DREWNO GWAJAKOWE)Drobne wiórki z pni antylskich drzew — Guajacum officinale

L. i Guajacum sanctum L., rodź. Zygophyllaceae.Drewno to zawiera 10—20% żywicy (Resina Guajaci) uży-

wanej jako odczynnik na oksydazy (np. we krwi) i niewielkieilości saponin.

Jest to lek dziś prawie całkowicie zapomniany, a w XVII doXVIII wieku uchodził za najznakomitszy środek przeciwsyfi-lityczny.

Odwary z drewna guajakowego posiadają własności moczo-pędne i napotne, ale przy dłuższym użyciu drażnią przewódpokarmowy i mogą wywołać ostre nieżyty przewodu pokar-mowego.

Guajak wraz z kolcowojem wchodził niegdyś do miksturantysyfilitycznych.

Jako dawka dzienna guajaku stosuje sią od 2—15 g.Rp. Ligni Guajaci 30,0

Aquae 800,0Sacchari 50,0M. f. decoct. S. Po pół szkl. 3 razy dziennie.

LIGNUM QUASSIAE(GORZKNIA, KWASJA, WIÓRKI FRANCUSKIE)

Wiórki z południowo-amerykańskiego drzewa Quassia amaraL. lub Picrasma excelsa Planch., rodź. Simarubaceae.

181

Białe bezwonne wiórki o niezmiernie gorzkim smaku, zawie-rające substancję zwaną ąuassiną albo pikrasminą. Gorzkniawzmaga wybitnie wydzielanie śliny i soków trawiennych. Z po-wodu tych własności stosowano ją niegdyś jako środek pobu-dzający apetyt i ułatwiający trawienie. Poza tym gorzknia wy-kazuje wyraźnie działanie moczopędne i żółciopędne. Należypamiętać, że gorzknia nie należy do typu niewinnych goryczek.

Na owady gorzknia działa wybitnie trująco; odwary gorzknistosuje się do trucia much w mieszkaniach i do wypędzaniadżdżownic z doniczek kwiatowych.

W dawnych czasach rozpowszechnione były kubki z drewnakwasji, do których na godzinę przed użyciem nalewano wodylub wina otrzymując gorzki napój, który wypijano na 15 minutprzed jedzeniem.

Dawkowanie: Dla dorosłych 1,0 do 3,0 wiórków dzienniew postaci naparu, wina lub nalewki.

Rp. Lign. Quassiae raspat. 1,0D. t. d. N. XX. S. Zaparzyć 1 porcję szklanką wrzątku. Wypićprzed obiadem i kolacją po pół szkl. naparu.

Rp. Tinct. Quassiae (1:5) — 30,0D. S. Po 30 kropel w kieliszku wody lub wina 2—3 razydziennie na 15 minut przed jedzeniem.

PERICARPIUM AURANTII = EXOCARPIUM AURANTII(syn. CORTEX FRUCTUS AURANTII)(SKÓRKA POMARAŃCZOWA) (F. P.)

Wysuszona owocnia tzw. gorzkiej pomarańczy — Citrusaurantium L. v. amara rodź. Rutaceae.

Surowiec zawiera olejek eteryczny, glukozyd — Hespery-dynę, gorzką substancję — Aurantiamarynę i barwiki karo-tenowe i witaminę P. W handlu często zamiast skórek z gorzkiejpomarańczy spotyka się skórki słodkiej pomarańczy. — Citrusaurantium L. v. dulcis, które są uboższe w Aurantiamarynę, alebogatsze w karoteny. Skórka pomarańczowa służy jako lek

182

aromatyczno-gorzki, a najczęściej jako środek poprawiającysmak i zapach leków (corrigens). W aptekach znajdują się dwatakie przetwory: Tinctura corticum Aurantiorum i Sirupus cort.Aurantiorum. Ulepek ze skórek pomarańczowych wchodziw skład takich spcyfików, jak Syrupus Kalii sulfoguajacolici,Sirupus Passiflorae compos.

Czasem w tym samym celu używa się skórek cytrynowych —Pericarpium Citri (syn. Cortex fructus Citri).

PERICARPIUM JUGLANDIS (syn. CORTES FRUCTUSJUGLANDIS) (OWOCNIA ORZECHA WŁOSKIEGO)

Wysuszona, zielona, mięsista naowocnia orzecha włoskiego— Juglans regia L. rodź. Juglandaceae.

Surowiec zawiera podobne składniki jak Folia Juglandis(p. tam), ale jest znacznie bogatszy w związki oksynaftochinowei garbniki. Wyciąg z owocni barwi naskórek i włosy (zwłaszczapo naświetlaniu) na kolor kasztanowo-brunatny. Stosuje sięw kosmetyce do farbowania włosów, a wyciąg oleisty — podnazwą Olejku orzechowego — używa się do „opalania", przynaświetlaniu bowiem powoduje równomierne brunatnawe za-barwienie skóry. W lecznictwie wyciągi wodne z owocni orzechawłoskiego stosuje się do gojenia ropni i wrzodów, a wyciągispirytusowe przy wykwitach skórnych.

Rp. Pericarpii Juglandis 10,0Aąuae fervłdae 120,0Natrił bisulfurosi 1,0M. D. S. Płyn do przemywania cuchnących wrzodów i ran.

Rp. Tincturae pericarpii juglandis 30,0D. S. Do pędzlowania przy egzemie.

PERICARPIUM PHASEOLI (syn. TSSTAE PHASEOLI)(ŁUPINY FASOLI)

Wysuszone łupiny strąkowe hodowanej w ogrodach fasoli —Phaseolus vulgaris L. rodź. Leguminosae.

183

Surowiec zawiera cholesteryd Phasol (podobny do Lactuce-rolu), argininę i hemicellulozy.

Łupiny fasolowe uchodzą za jeden z lepszych środków prze-ciwdziałających nagromadzeniu się w organizmie kwasu moczo-wego, a według Gessnera i Sieberta są lekiem przeciwcukrzy-cowym. Stosuje się je w postaci zagęszczonych odwarów.

Rp. Pericarpii Phaseoli 100,0D. S. Zalać 6 szklankami wody i wygotować do połowy,odwar ten wypijać w ciągu 24 godzin.

PLACENTA LINI (syn. FARINA LINI) (MĄKA LNIANA)Sproszkowane wytłoki (pozostające po wyciśnięciu oleju)

siemienia lnianego — Semen Lini (p. tam).Stosuje się jako lek śluzowy do użytku zewnętrznego, mia-

nowicie do kataplazmów i kąpieli odmiękczających.Rp. Placentae Lini pulv. 200,0

Zarobić gorącą wodą na ciasto do okładów zmiękczających.

PULPA TAMARINDORUM(POWIDŁA TAMARYNDOWE) (F. P.)

Zagęszczony miąższ ze strąków podzwrotnikowego drzewa —Tamarindus indica L. rodź. Leguminosae. W handlu hurtowymznajdują się surowe powidła tamaryndowe {Pulpa tamarindo-rum cruda) składające się z podsuszonego miąższu wraz z na-sionami oraz kawałkami twardej naowocni i włóknistejśródowocni; surowiec taki ma wygląd półmiękkawej brunatnejmasy o wybitnie kwaskowatym smaku. Do użytku leczniczegoużywa się powideł oczyszczonych (Pulpa Tamarindorum depu-rata vel praeparata). W tym celu surowe powidła rozgotowujesię z wodą, przeciera przez włosiane sito, podsładza cukremi odparowuje na wodnej kąpieli do gęstej konsystencji, otrzy-mując słodko-kwaskowate, dość miłe w smaku powidełka. Su-rowiec zawiera kwasy organiczne (cytrynowy, jabłkowy i wi-nowy), kremotartar, substancje pektynowe i cukier. Jest to dość

184

łagodny lek rozwałniający stosowany przeważnie w praktycedziecięcej, jako powidełka per se lub w połączeniu ze środkamisilniej działającymi np. kruszyną lub senesem (ElectuariumSennae). Działanie czyszczące zależy głównie od i-cremotartaru;w mniejszych dawkach można stosować powidła tamaryndowejako środek remineralizujący (sole potasu i wapnia). Powidłatamaryndowe są dobrą podstawą do powidełek czerwiogubnych(w połączeniu z Extract. Filicis, Flores Cinae, Santonina, Ka-mala, Flor. Tanaceti).

Dawkowanie: Pulpa Tamarindorum depurata pro dosi: dladorosłych 20 do 50 g, dla 10—12-letnich 10 do 20 g, dla3—5-letnich 5 do 10 g.

Rp. Florum Cinae pulv. 2,0Pulpae Tamarind. dep. 5,0Sir. Mannae 2,5M. f. electuar. S. Na 2 porcje co pól godzin}' (dla 4-letniegodziecka od robaków).

RADIX ACONITI (syn. TUBERA ACONITI)(KORZEŃ TOJADU). (F. P.)

Wysuszone rzepowate korzenie rosnącego w górzystych oko-licach (Tatry, Karpaty) i hodowanego często w ogrodach (tzw.Pantofelki Matki Boskiej) tojadu mordownika — Aconitumnapellus, L. lub pokrewnych gatunków rodź. Ranunculaceae.

Jeden z najbardziej trujących i niepewnie działających su-rowców. Zawiera bardo trujące alkaloidy (0,5%): akonitynę,napellinę i produkty ich rozpadu. Istnieje wiele odmian i pod-gatunków tojadu o różnej zawartości alkaloidów. Rośliny hodo-wane na żyznych glebach są ubogie w alkaloidy a przy powol-nym suszeniu i długim przechowywaniu surowca alkaloidyulegają rozpadowi. Stąd nigdy nie jest się pewnym, jakie dzia-łanie fizjologiczne będzie miał surowiec a nawet alkaloid. To,co się nazywa w handlu alkaloidem akonityną, jest częstokroćmieszaniną akonityny jej produktów rozpadu. Znane są wypad-ki, kiedy 0,004 akonityny wywołało śmiertelne zatrucie a w in-

185

nych wypadkach 0,03 Aconitinum germanicum spowodowałotylko ciężkie zaburzenia ze strony serca. Śmiertelne dawki ko-rzenia wynoszą od 2,0—7,0. Akonityna posiada miejscowe dzia-łanie początkowo drażniące (ból, pieczenie), a następnie wywo-łuje dość długotrwałe znieczulenie, dlatego Tinct. Aconiti sto-suje się do pędzlowania dziąseł przy bólu zębów i paradentozie.Akonityna zwiększa akcję serca, obniżając jednocześnie ciśnie-nie krwi. Przy dawkach toksycznych następuje podrażnienieośrodka oddechowego i zatrzymanie się serca w stadium roz-kurczu (diastole). Napellina ma działanie podobne do akonityny,lecz znacznie słabsze; akonitynę stosuje się w dawkach od 0,0003do 0,001, a napełlinę od 0,003 do 0,01. Dr Carpentin zaleca na-pellinę przy kuracjach demorfinizacyjnych w postaci nastę-pującej:

Rp. Napellini 0,1Spir. Vini 90% 1,0Aąuae 9,0M. f. iniectio sterilis. S. 2—4 zastrzyki dziennie po 1 cc.

Największym powodzeniem cieszy się to jad w homeopatii,która posiłkuje się zawsze wyciągami ze świeżej rośliny. Naj-racjonalniejszym przetworem byłyby standaryzowane fizjolo-giczne intrakty ze świeżych korzeni.

Poza tym znajduje się w aptekach Herba Aconiti, surowiecznacznie słabszy, z którego przyrządza się: Tinct. Herbae Aco-niti 1 : 10. Dawka 25 do 50 kropli.

RADIX ALTHAEAE (KORZEŃ PRAWOSLAZU) (F. P.)Oczyszczone od oskórni i wysuszone korzenie rosnącej dziko

i hodowanej w kraju rośliny Althaea officinalis, L. rodź. Mal-vacae.

Jeden z najpopularniejszych w lecznictwie surowców śluzo-wych, stosowany przy chrypkach, katarach żołądka i jako śro-dek powlekający i osłaniający do mikstur i proszków, w którychskład wchodzą środki gorzkie, ostre lub drażniące. Surowiec

186

zawiera śluz, skrobię, asparaginę, betainę i lecytynę oraz sub-stancje mineralne. Jeśli pragniemy mieć wyciągi zawierającegłównie śluzy i aminokwasy, to należy je przyrządzać przypomocy letniej wody (tzw. Maceratio — pokrajany korzeńzalewa się 10-krotną ilością wody letniej i często wstrząsaiąc,pozostawia na 2 godz.). Jeśli korzeń będziemy gotowali (De-coctum), to w odwarze będziemy mieli oprócz śluzów i kleikskrobiowy.

Rp. Radicis Althaeae 20,0Aąuae fervidae 250,0macerować przez 2 godz., przecedzić.Tinct. Gallarum 2,0M. D. S. Po kieliszku co godz. przy chrypkach, zapaleniugardła.

Rp. Sirupi Althaeae 30,0Sirupi Liąuiritiae 10,0Lq. Ammonii anisati 1,0Aąuae destil. 40,0M. D. S. Dla niemowląt przy chrypce i bronchitachpo łyżeczce co godzinę.

Rp. Radicis Althaeae 30,0Radicis Symphyti 20,0Fol. Salviae 10,0Aąuae q. s.Ut. f. decoct. 400,0D. S. Po pół szkl. przed jedzeniem (przy ostrych nieżytachprzewodu pokarmowego i nadkwasocie).

Rp. Rad. Althaeae 10,0Flor. Chamomillae 10,0M. f. infus. 120,0Sirupi Mannae 30,0S. Po łyżeczce co 2 godz. przy biegunkach u niemowląt.

RADIX ANGELICAE (KORZEŃ ARCYDZIĘGLU) (F. P.)Wysuszone korzenie hodowanej w kraju rośliny Archangelica

officinalis Hoffm. rodź. Umbelliferae.Surowiec zawiera 0,4 do 1 % olejku eterycznego zawierają-

cego: terpeny oraz estry kwasu walerianowego i oksypentadecy-

187

lowego, kwas dzięglowy, sterynę, angelicynę i jakąś gorzkąsubstancję. Jest to surowiec aromatyczny o działaniu kojącym(tonico-nervinum) zbliżonym do Radix Valerianae (p. tam).Dr Bohn uważa arcydzięgiel za środek wzmacniający napięcienaczyń krwionośnych i zalicza go wraz z walerianą i arniką dotzw. „leków naczyniowych" (Gefassmittel). Stosuje się odwarylub nalewkę (Tinct. Angelicae) jako środek orzeźwiający przyzapaściach i stanach wyczerpania nerwowego na skutek choróbzakaźnych. Dawka dzienna korzenia może dochodzić do 20,0.

Rp. Tinct. AngelicaeTinct. Valerianae aether. aa 15,0M. D. S. Po 30 krop. w kieliszku wody 3 razy dziennie.

Rp. Rad. Angelicae 50,0Rad. Arnicae 20,0Wina białego 1000,0M. f. Vinum medic. S. Po kieliszku przedjedzeniem przy atonii kiszek.

RADIX BARDANAE (ŁOPIAN)Wysuszone mięsiste korzenie jednorocznych egzemplarzy

pospolitej w ogrodach i na rumowiskach rośliny Arctium lappa,L. rodź. Compositae.

Surowiec zawiera około 25 % swoistego węglowodanu inuliny,substancje pektynowe, ślady garbników i olejku eterycznego— 0,8—0,9%.

Jest to stary środek stosowany przy wszelkiego rodzajuowrzodzeniach i wykwitach skórnych. Dr Bohn uważa łopianza lek przewyższający kolcowój (Radix Sarsaparillae) przywszelkiego rodzaju owrzodzeniach i wysypkach na tle sifilitycz-nym oraz przy cierpieniach będących następstwem przewlekłejrzeżączki. Dr Leconte i Dr Burnier stosowali z powodzeniemłopian przy czyrakowatości (furunculosis). Dr Leclerc zalecaświeży sok lub wyciągi ze świeżego surowca (intractum) przySeborrhoea, Impetigo i Acne i uporczywych egzemach.

W Japonii korzeń łopianu bywa używany jako jarzyna.

188

Rp. Decoct. Kadicis Bardanae e 60,0 : 500,0Sirupi Liquiritae 50,0D. S. Po pół szklanki 3 razy dziennie.

Rp. Extracli Bardanae 10,0Pulv. Liquiritiae q. s.Ut. f. pillul. N. XL.S. Po 2—3 pig. 3 razy dziennie.

Rp. Rad. BardanaeFol. UrticaeHerbae JaceaeHerbae Polygoni avicul. aa 100,0M. f. spec. S. (Ziółka przy czyrakowatości)3 szkl. odwaru dziennie.

RAD1X BELLADONNAE p. FOLIUM BELLADONAERADIX BRYONIAE (PRZE STĘP)

Wyduszone mięsiste korzenie spotykanych koło chat i płotówroślin Bryonia alba L. i Bryonia dioica Jacq. rodz. Cucur-bitaceae.

Surowiec zawiera glykozydy: bryoninę i bryonidynę orazżywicę bryorezynę. Jest to lek drastyczny o gwałtownym dzia-łaniu przeczyszczającym. Działanie tego surowca jest podobnedo Fructus Colocynthidis i Elaterium (p. tam). W małych daw-kach stosowano go niegdyś jako „cholagogum".

Na wsi używają czasem przestępu celem wywołania poronień.Duże dawki (10—20 g) przestępu wywołują ostre zapalenieprzewodu pokarmowego, krwawe biegunki (gastroenteritis)i krwotoki. Jako cholagogum (dla osób otyłych, skłonnych dozaparć) stosuje się: Rad. Bryoniae pulv. a 0,5 do 1,0 Tinct.Bryoniae a 2,0 do 4,0, środka tego nie można stosować przezczas dłuższy.

RADIX CARYOPHYLLATAE (KUKLIK)Wysuszone korzenie pospolitej w zaroślach i parkach rośliny

Geum urbanum, L. rodr. Rosaceae.

189

Surowiec zawiera glykozyd geinę, który przy rozpadzie dajeeugenol; poza tym sporo garbników. Wskutek rozszczepieniagiykozydu korzeń przy suszeniu nabiera zapachu goździkowego.Jest to lek przeciwbiegunkowy, ściągająco-odkażajacy (euge-nol). Stosują go przy biegunkach i atonii kiszek.

Rp. Radicis Caryophyllatae 50,0Aquae fervidae 500,0M. f. infus. S.Po pół szkl. 3 razy dziennie przy biegunkach.

Rp. Radicis Caryophyllatae 100,0Herbae Anserinae 50,0Herbae Hyperici 50,0M. f. spec. S. Zioła przeciwbiegunkowe.

RAD1X COLOMBO (RADIX CALUMBAE)(MIESIĘCZNIK DŁONIASTY) (F. P.)

Pokrajany w plasterki i wysuszony korzeń środkowo-afry-kańskiej rośliny — Jatrorrhiza palmata Miers rodź. Menisper-maceae.

Surowiec zawiera kilka małotrujących (zbliżonych chemicz-nie do berberyny) alkaloidów: Palmatynę, Jatroryzynę i Ko-lumbammą oraz śluz i skrobię. Stosowano go niegdyś w odwa-rach lub nalewce przy biegunkach pełzakowych (ameboidal-nych).

Dawkowanie: Radix Colombo pulv. 0,5 do 2,0; Tinct. Colombo(1 : 5) 2,0 do 8,0; Decoctum Colombo 10,0:300,0 po łyżce co2 godz.

HERBA et RADIX EUPATORII (KONOPNICA albo SADZIEC)Wysuszone ziele lub korzenie pospolitej w Polsce rośliny Eu-

patorium cannabinum L. rodź. Compositae.Zawiera bliżej niezbadany gorzki glykozyd, euparynę, węglo-

wodan inulinę i żywicowate substancje.Surowiec posiada własności przeczyszczające i żółciopędne.Stosuje się w dawkach 4—5 gramów surowca na dawkę.

190

RADIX GENTIANAE (KORZEŃ GORYCZKOWY) (F. P.)Wysuszone korzenie spotykanych w górach środkowej Europy

goryczek: Gentiana lutea, L. Gentiana purpurea, L. G. punctata,L. rodź. Gentianaceae.

Surowiec zawiera szereg glykozydów flawonowych i ciałgorzkich: gentiopikrynę, gentiamarynę, gentianinę i swoistecukry: gentianozę, gentiobiozę. Surowiec należy do typu tzw.leków gorzkich (Amara pura) pobudzających wydzielanie ślinyi soku żołądkowego, stosowanych przy braku apetytu i złymtrawieniu. Przed wprowadzeniem do lecznictwa kory chinowejgoryczkę stosowano powFzechnie przeciwko malarii. Goryczkawchodzi w skład różnych gorzkich ziółek, nalewek i eleksirów.Z krajowych surowców do tej samej grupy botanicznej i farma-kologicznej należą: tysiącznik — Herba Centaurii minoris i bo-brek trójlistny — Folia Menyanthidis.

Rp. Radicis Gentianae 100,0Herbae Absynthii 30,0Pericap. Aurant. 50,0M. f. spec. S. (Gorzkie ziółka na apetyt). Po pół izkl. odwaruprzed jedzeniem.

Rp. Tinct. Gentianae 30,0Tinct. Spilanthis olerac. 10,0M. D. S. Po 30 krop. w kieliszku wody przed jedzeniem.

Ekstrakt goryczkowy (Extr. Gentianae spiss) zapisuje sięjako constituens do pigułek; ekstrakt goryczkowy można zastę-pować ekstraktem bobrkowym Exstractum Menyanthidis.

RADIX HYPROLAPATHI (KOBYLAK, SZCZAW KOŃSKI)Wysuszone kłącza i korzenie pospolitych w kraju roślin Ru-

mex hydrolapathum Huds, R. aąuaticus, i R. patientia, L. rodź.Polygonaceae.

Surowiec zawiera garbniki, glykozydy antralowe i organicznezwiązki żelaza. Posiada on działanie przeciwbiegunkowe i sto-sowany bywa przy biegunkach u osobników anemicznych oraz

191

gruźliczych, dzięki bowiem zawartości żelaza przyśpiesza jako-by regenerację hemoglobiny. Dzięki zawartości antrachinonówobok garbników nie wywołuje on zaparcia i działa odkażającona florę jelitową. Stosuje się przy katarach jelit w połączeniuz żywokostem (Rad. Symphyti), a przy blednicy w połączeniuz liśćmi pokrzywy (p. Folia Urticae).

Rp. Rad. Hydrolapathi pulv. 50,0Rad. Consolidae pulv. 50,0M. i. pulv. S. Po łyżeczce proszku 3 razy dziennie z syropem,mlekiem lub miodem przy nieżytach grubego jelita.

Rp. Rad. Hydrolapathi pulv. 50,0FoL Urticae pulv. 100,0M. f. pulv. S. Po 2 łyżki proszku 8 razy dziennie w syropielub mleku przy blednicy.

RADIX INULAE (syn. RADIX ENULAE lub RAD. HELENII)(OMAN)

Wysuszone kłącza i korzenie hodowanej w środkowej Euro-pie i Polsce rośliny Inula helenium, L. rodź. Compositae. Jestto ostro-aromatyczna przyprawa europejska do pokarmówtrudnostrawnych, która zastępowała używany dziś w tym celuImbier (Rhizona Zingiberis).

Surowiec zawiera 1,5 do 3% olejku eterycznego, któregogłównym składnikiem jest krystaliczny alantolakton oraz izoa-lantolakton; są to związki sesąuiterpenowe pokrewne eudesmo-lowi występującemu w Oleum Eucalypti; poza olejkiem ete-rycznym surowiec zawiera około 40% węglowodanu inuliny,dającego przy hydrolizie lewulozę (cukier owocowy). Surowiecten odgrywał niegdyś rolę podobną do tej, jaką odgrywa dziśw lecznictwie Eucaliptus (p. Folia Eucalipti, tj. jako lek wy-krztuśny odkażający drogi oddechowe przy uporczywych bron-chitach, grypie i nieżytach krtani.

Poza tym surowiec pobudza wydzielanie śliny i soku żołąd-kowego oraz posiada (jak większość surowców aromatycznych)

192

działanie moczopędne. Stosuje się w postaci naparów lub na-lewki (2 do 5 g dziennie).

Olejek eteryczny (Oleum Inulae aethereum) oraz wydzielonyz olejku alantolakton oraz izolantolakton (zwany w handluheleniną) stosuje się do wcierań przy gruźlicy i stanach kata-ralnych dróg oddechowych.

Rp. Rad. Inulae 5,0Rad. Consolidae 10,0Aąuae fervidae 250,0Sirupi cort. Aurat. 30,0M. L infus. S. Po łyżeczce stołowej przy katarach drógoddechowych.

Rp. Tinct. Lichenis islandici 20,0Tnct. Inulae 20,0Tint. Pimpinellae 30,0M. D. S. Po łyżeczce w pół szkl. mleka 4 razy dzienniew nieżytach dróg oddechowych i dusznicy oskrzelowej.

RADIX IPECACUANHAE (KORZEŃ WYMIOTNICY) (F. P.)Wysuszone korzenie brazylijskiej rośliny Cephaelis Ipeca-

cuanha Willd., rodź. Rubiaceae.Surowiec zawiera około 2 % alkaloidów: emetyny i cephao-

liny i używany bywa jako lek wymiotny w dawkach od 0,5 do2,0 (zażywać po 0,5 co 15 minut aż do skutku) i jako lek wy-krztuśny i przeciwbiegunkowy po 0,03 do 0,1 (kilka razy dzien-nie). Działanie wymiotne poprzedza dość długi i przykry okresnudności połączony z obfitym wydzielaniem śliny oraz śluzuoskrzelowego. Dlatego wymiotnicę stosuje się często jako eme-ticum u małych dzieci przy błonicy i krupie celem usunięcia na-lotów. Jako lek wykrztuśny stosuje się wymiotnicę przy bron-chitach. Wymiotnica oraz jej alkaloid emetyna jest swoistymlekiem przeciwko czerwonce pełzakowej rozpowszechnionejw klimacie gorącym; przy biegunkach w okresie letnim w na-szym klimacie dość dobre wyniki daje Pul vis Ipecacuanhaeopiatus (synonim: Pul vis Doveri), a 0,3, 3 razy dziennie. Prze-

13 193

ciwko biegunkom pełzakowyrn stosuje się zastrzyki dożylneemetyny (lub domięśniowo jodo-bismuto-emetyny), przy czymemetyna stosowana w ten sposób nawet w dużych stosunkowodawkach nie działa wymiotnie.

Dawkowanie wymiotnicy u dzieci ( j a k o e m e t i c u m )według lekarzy francuskich jest następujące: Dla niemowląt doG miesięcy: 0,1; w wieku 6 do 12 miesięcy — 0,15 do 0,2;w wieku 1 do 3 lat — 0,3; w wieku 3 do 5 lat — 0,4 do 0,5;w wieku 5 do 10 lat — 0,5 do 0,8.

Proszek wymiotnicy (Pulvis Ipecacuanhae) bywa przyrządzanytylko z kory, albowiem walec drzewny korzenia prawie nie za-wiera alkaloidów. Przetwory płynne robi się z całego surowca.W aptekach spotyka się następujące przetwory:

Tinctura Ipecacuanhae (1:10) jako expectorans a 0,5 do 1,0,3—4 razy dz. (dla dorosłych).

Sirupus Ipecacuanhae (1:100) jako expectorans po łyżeczcekawowej (dla dzieci).

Vinum Ipecacuanhae (1:50) jako expectorans po 15 do 30krop. co 2 godz. (dla dzieci).

Pul vis Ipecacuanhae opiatus (Pulv. Doveri) a 0,3—0,5; 2—3razy dziennie (dla dorosłych) przy biegunkach i kaszlu.

Pigułki Segonda (przeciw krwawej biegunce):Ep. Pulvis Ipecacuanhae 0,4

Calomel 0,2Extr. Opii 0,05Pulv. et. extr. Liquirłtłae q. s.Ut. f. pillulae N. VI. S. Co 2 godz. po jednej pigułce.

RADIX JALAPAE (syn. TUBERA JALAPAE)(JALAPA, WILEC CZYSZCZĄCY) (F. P.)

Wysuszone rzepowate korzenie meksykańskiej rośliny Ipo-mea purga Hayne (Exogonium purga Benth.) rodź. Convol-vulaceae.

Jest to surowiec silnie czyszczący (tzw. drasticum). Zawiera10—20% żywicowatych, znanych w lecznictwie jako Resina

194

jalapae, glykozydów: konwolwuliny i jalapiny. Podobne podwzględem chemicznym i fizjologicznym glykozydy zawierająrównież inne surowce z rodziny Convolvulaceae (Scamonium,Turpethum, Kaladana, Calystegia sepium).

Jest rzeczą charakterystyczną, że te surowce działają prze-czyszczające tylko na człowieka i zwierzęta mięsożerne, gdyżna trawożerne nie działają prawie zupełnie. Poza tym nastę-puje przy częstym i dłuższym ich stosowaniu dość łatwe przy-zwyczajenie, dzięki czemu nie nadają się do leczenia przewle-kłych zaparć, również jako laxantia przy stanach zapalnychprzewodu pokarmowego.

Sproszkowany surowiec (Pulvis Jalapae) stosuje się przyzaparciach u osób otyłych w dawkach a 1,0 do 2,0 lub żywicy(Kosina Jalapae) a 0,1 do 0,4. Jako laxativum i cholagogumstosuje się żywicę jalapową z mydłem tzw. Sapo jalapinusa 0,3 do 0,6 (do 2 razy dziennie).

Modnym niegdyś lekiem przeczyszczającym dla tęgich i oty-łych pacjentów była Tinctura Jalapae compesita o następują-cym składzie:

Rp. Radicis Jalapae 80,0Radicis Turpethi 10,0Resinae Scamonii 20,0Spirit. Vini 60% — 260,0M. 1 tinct. S. Po 5,0 do 15,0 g (1—3 łyżecz»k herbatnichna noc).

RAt>IX LEVISTICI (LUBCZYK)Wysuszone korzenie hodowanej w kraju rośliny Levisticum

officinale L., rodź. Umbelliferae.Surowiec zawiera umbelliferon, kwas dzięglowy, żywicę

i 0,6 do 1 % olejku eterycznego, którego głównym składnikiemjest terpineol. Surowiec posiada zapach i działanie podobne docelera (p. Herba Apii) tylko intensywniejsze. Posiada on dzia-łanie moczopędne, a jednocześnie uchodzi jako tzw. „carmi-nativum" przy niestrawności i atonii jelit. W medycynie ludo-

13. 195

wej lubczyk uchodzi za środek pobudzający popęd płciowy(aphrodisiacum) a w większych dawkach za emmennagogum.

Tinct. Levistici dość dobrze ,.zabija" zapach czosnku, stosujesię ją przeto jako „Desodorans" do Tinct. Allii.

Dawkowanie: Radix Levistici a 4 do 10 g pro dosi; Tinct.Levistici a 2 do 5 g.

Lubczyk oraz dzięgiel (p. Rad. Angelicae) używane są czę-sto do likierów (Benedictine, Monastiąue itp.) i bulionów Maggi.

Rp. Tinct. LevisticiTinct. iruct. Aurantii immatur. aa 30,0M. D. S. Po łyżeczce w kieliszku wody przed jedzeniem.

RADIX LIQUIRITIAE (syn. RADIX GLYCYRRH1ZAE)(LUKRECJA, SŁODNIA) (F. P.)

Oczyszczone od oskórni i wysuszone korzenie południowo-europejskiej (którą można hodować w Polsce) rośliny Glycyr-rhiza glabra L., rodź. Leguminosae.

Surowiec żółty, bezwonny o bardzo słodkim smaku. Lukrecjapoza cukrem, skrobią i pektynami zawiera swoiste, niezmierniesłodkie ciało zwane Glycyrryzyną (wapniowe i potasowe solekwasu glycyrryzynowego), która przy rozpadzie daje kwasglykuronowy, glyceretynę i należy do osobliwej grupy lekówglykuronowych (do których zalicza się również Rhizoma Poly-podii, Radix Ononidis, Folia Glycyphylli). Kwas glykurynowy,spotykany normalnie w organizmie ludzkim, odgrywa rolęśrodka odtruwającego, dając łatwo rozpuszczalne i przechodzącedo moczu związki z ketonami, terpenami i związkami aroma-tycznymi. Według L. Velłuza Glycyrryzyną posiada zdolnośćwiązania i unieszkodliwiania toksyny tężcowej. Być możedzięki tym bliżej niezbadanym jeszcze własnościom lukrecjajest od wieków ulubionym lekiem w chińskiej medycynie. Cza-sami lukrecja aktywizuje działanie pewnych leków, np. antrachi-nonowych (senesu, kruszyny), dzięki czemu nawet małe dawki

196

tych środków w połączeniu z lukrecją działają rozwalniająco(np. Pul vis Liąuiritiae compositus).

Dr Leclerc uważa lukrecję za odpowiedni dodatek do płuka-nia przy zapaleniu gardła i jamy ustnej. Lukrecję stosuje sięnajczęściej przy nieżytach dróg oddechowych, a także jako do-datek do ziół i mikstur przy chorobach wątroby, nerek i jelit.Gęsty ekstrakt lukrecjowy (Extractum Liąuiritiae) i proszeklukrecjowy (Pulvis Liąuiritiae) służy do zarabiania pigułek.Znajdujący się w handlu tzw. sok lukrecjowy (Succus Liąui-ritiae) jest zagęszczonym, do konsystencji ciasta, wywałkowa-nym w postaci pałeczek i wysuszonym wyciągiem ze świeżychkorzeni lukrecjowych (przyrządzany bywa we Włoszech).W aptekach oprócz surowca znajdują się następujące przetwory:

1. Elixir e Succo Liąuiritiae s. Glycyrrhizae (syn. ElixirRegis Daniae) a 20—30 krop. w kieliszku wody przy chrypkach.

2. Succus Liąuiritiae, s. Glycyrrhizae.3. Extractum Liąuiritiae.

Rp. Radicis Liąuiritiae 30,0Fol. Salviae 20,0Aąuae fervidae 300,0M. f. infus. S. Do płukania ust i gardła przy zapaleniach(lub przyjmować łyżkami).

Rp. Radicis Liąuiritiae 100,0Gemmarum Betulae 80,0Fol. Uvae-ursi 50,0M. f. spec. S. Ziółka moczopędne.

RADIX ONONIDIS (WILŻYNA) (F. P.)Wysuszone korzenie spotykanej w kraju rośliny — Ononis

spinosa, L. rodź. Leguminossae.Surowiec zawiera glykozydy o charakterze saponinowym:

ononinę, onon, pseudoononinę oraz ciało podobne do glycyrry-zyny — Ononid. Wilżyna należy do leków moczopędnych, któryDr Bohn zaleca szczególniej przy kamicy nerkowej, pęcherzo-

197

wej i artretyzmie. Ze względu na pewne pokrewieństwo bota-niczne i chemiczne z lukrecją należy przypuszczać, że wilżynęwypadnie zaliczyć do tzw. leków glykuronowych (p. Rad. Liqui -ritiae). Niestety, składniki tego surowca nie są jeszcze dosta-tecznie zbadano pod względem farmakologicznym. Z surowcanależy robić odwary (decocta).

S p e c i e s d i u r e t i c a eRad. Ononidis — 25,0Fruct. Foeniculi — 25,0Rad. Glycyrrhizae — 25,0Fruct. Junipcri — 25,0Łyżkę ziół na szklankę odwaru. Pić 2 szkl. dziennie.

Rp. Radicis Ononidis 20,0Aquae 1000,0Wygotować do pozostałości 250,0i dodać Liquor Ammonii anisat. 5,0M. d. s. Po kieliszku od wina 3 razy dziennie przy kamicynerkowej.

R a d i x P r i m u l a e p . H e r b a P r i m u l a e .

RADIX RAPHANI (CZARNA RZODKIEW)Świeży korzeń hodowanej w ogrodach czarnej rzodkwi Ra-

phanus sativus, L., rodz. Cruciferae.Wszystkie rośliny z tej rodziny (kapusta, kalarepa, kalafior,

jarmuż, brukselka, chrzan, rzeżucha, rzodkiew, rzepa, brukiew)posiadają swoiste glykozydy rodankowe (izo-sulfo-cjankowe)zawierające siarkę organiczną, a poza tym znaczne ilości wi-taminy C. Wszystkie jarzyny należące do krzyżowych są środ-kami dietetycznymi, zabezpieczającymi organizm przed gnilcem(szkorbutem), który jest awitaminozą C, znajdujące się w nichglikozydy rodankowe obniżają ciśnienie krwi.

W okresie zimowym, gdy jadamy za mało świeżych pokar-mów roślinnych, bogatych w witaminę C, występuje szereg za-burzeń w przemianie materii.

Przy tego rodzaju cierpieniach zwykła rzodkiew, rzepa, bru-kiew lub świeża kapusta, stają się cennymi lekami dietetycz-

198

nymi. Ponieważ spożywanie dużej ilości tych niezbyt przyjem-nie pachnących surowych jarzyn jest uciążliwe, stosuje sięświeżo wyciśnięty sok z tych roślin. W tym celu miażdży sięw maszynce do mięsa rzodkiew lup rzepę (a w braku ich świeżąkapustę) w ilości 200 do 300 gramów, wyciska sok i pije po1/4 do 1/2 szkl. (jeśli jest zbyt ostry, można go rozcieńczyć wodą)2—3 razy dziennie.

We Francji lekiem przeciwgnilcowym używanym w aptekachjest nasz pospolity chrzan (Hadix Armoratiae), z którego przy-rządzają nalewkę i ulepek.

Niegdyś w aptekach używana była w tym samym celu wa-rzęcha-Cochlearia officinaliis L. rodz. Cruciferae.

RADIX RATANHIAE (PASTWIN) (F. P.)Wysuszone korzenie południowo-amerykańskiego krzewu —

Krameria triandra R. et Pav., rodz. Leguminosae.Surowiec zawiera około 18% kwasu pastwino-garbnikowego,

który przy hydrolizie rozpada się na cukier i czerwień pastwi-nową. Jest to lek ściągający, stosowany w postaci nalewki lubekstraktu do pędzlowania dziąseł i gardła, w czopkach i ma-ściach przy hemoroidach, ranach odbytnicy oraz przy upławachu kobiet, wreszcie wewnętrznie jako lek garbnikowy przy bie-gunkach i przewlekłych nieżytach jelit (znoszony bywa lepiejniż tanina). Jako krajowe zastępki pastwinu mogą być używane:Rhizoma Tormentillae i Rhiz. Bistortae (p. tam).

Rp. Tinct. Ratanhiae 30,0D. S. Pędzlowanie dziąseł lub ran.

Rp. Extr. Ratanhiae 3,0Aquae fervidae 3,0Sirupi simpl. 100,0M. D. S. Po łyżeczce stołowej co 2 godz. przy anginachlub biegunkach u dzieci.

Rp. Extr. Ratanhiae pulv. 1,0Butyri Cacao 2,0M. f. supposit. N. XII. Przy hemoroidach lub upławachu kobiet.

199

Rp. Extr. Ratanhiae 0,5Pulv. Salep. 0,5M. f. pulv. S. (Przy biegunkach u dorosłych) 3 proszkidziennie.

RADIX SALEP (syn. TUBERA SALEP, albo RADIXORCHIDIS) (SALEP, STORCZYKI) (F. P.)

Obgotowane, wysuszone i zmielone mięsiste korzenie kilkupoludniowo-europejskich (spotykanych również i w Polsce) ga-tunków storczyków: Orchis masculus L., O. morio L., O. mili-taris L., O. pallens L. — rodz. Orchidaceae.

Surowiec zawiera 40—48 % śluzu oraz 25 do 30 % częściowosklajstrowanej skrobi i używany jest jako lek śluzowy i po~wlekający przy nieżytach przewodu pokarmowego, zwłaszczau niemowląt, oraz przy obrażeniach błon śluzowych przełykui żołądka, jak oparzenia gorącymi płynami oraz ostro-żrącymisubstancjami (jodyna, ługi, amoniak, esencja octowa, kwasymineralne). Stosuje się ten surowiec w postaci tzw. MucilagoSalep (syn. Decoctum Salep).

Rp. Radicis Salep. pulv. 5,0Aquae fervidae 500,0M. f. decoct. S. Co 5 do 10 minut po łyżce przy oparzeniachprzełyku i żołądka.Proszek wsypać do suchej flaszki, dodać 5 g spirytusu i zedwie łyżki zimnej wody, skłócić, żeby rozmieszać proszekz wodą, następnie dolewać stopniowo wrzątku i mocno skłócićaż się utworzy równomierny kleik.

Na Wschodzie bulwy storczyka uważane są za aphrodisiacum(dzięki podobieństwu parzystych bul wek storczyka do jąder —testes); nazwa rodzajowa roślin macierzystych Orchis oznaczapo grecku jądro.

Farmakologia dotychczas nie stwierdziła jednak w tym su-rowcu jakichkolwiek związków mających specjalny wpływ nasystem płciowy.

Sproszkowany Salep stosuje się również jako odżywkę dlaniemowląt i małych dzieci przy nieżytach żołądka i jelit.

200

RADIX SAPONARIAE RUBRAE (MYDLIK)Wysuszone korzenie pospolitej w całym kraju rośliny Sapo-

naria officinalis L., rodź. Caryophyllaceae.Surowiec zawiera 5—10% saponin i należy do silniejszych

krajowych surowców saponinowych; można go uważać za kra-jową zastępkę mydłoki (p. Cort. Quillayae). Mydlik, podobniejak inne środki saponinowe, posiada działanie wykrztuśne, na-potne i moczopędne. Z powodu, iż Saponiny dają trwałozwiązki z Cholesteryną mydlik daje nieraz dobre wyniki przykamicy żółciowej. Działa jednak drażniąco na śluzówkę i możewywoływać wymioty. Należy go przeto stosować oględnie w po-łączeniu ze środkami powlekającymi (mleko, śluzy i kleiki).W mieszankach ziołowych na tzw. „oczyszczenie krwi" korzeńmydliku nie powinien przekraczać 10—12%. Ponieważ roztwurysaponin działają tak jak mydło ale nie są alkaliczne, stosuje sięje do zmywania włosów i skóry (u osób wrażliwych na alkalia),a w technice do mycia wełny i jedwabiu.

Rp. Rad. Saponariae 5,0Aquae fervidae 150,0Sirupi Liquiritiae 50,0M. f. infus. S. Po łyżce stołowej co 2—3 godz. przyzaflegmieniu dróg oddechowych.

Rp. Rad Saponariae 10,0Fol. Salviae 20,0Aquae fervidae 250,0M. f. infus. S. Do płukania gardła przy anginach.

Rp. Rad. Saponariae 50,0Rad. BardanaeRad. Liquiritiae aa 75,0Herbae Violae tricoloris 100,0Herbae Fragariae 80,0Fol. Juglandis 50,0Rhiz. Caricis 60,0M. f. spec. S. 2—3 szklanki naparu dziennie. Zioła „czyszczącekrew" przy cierpieniach skrofulicznych, artretycznychi luetycznych.

201

Rp. Rad. Saponariae 50,0Herbae Chelidonii 30,0Herbae Hyperici 100,0M. f. spec. S. 2—3 szkl. naparu dziennie (przy obrzękachwątroby i kamicy żółciowej).

Czasami używa się w lecznictwie Herba Saponariae, którajest uboższa w saponiny niż korzeń.

Znajdujący się w handlu surowiec pod nazwą Radix Sapo-nariae griseae (albo levanticate lub hungaricae) otrzymuje sięz rośliny Gypsophila paniculata Fisch i zawiera 10—15% sapo-nin. Stosuje się go przeważnie w technice do prania jedwabiui wełny.

RADIX SARSAPARILLAE(KOLCOWÓJ, SARSAPARYLA) (F. P.)

Wysuszone korzenie środkowo-amerykańskich roślin z ro-dzaju Srailax: Smilax rnedica Schlecht, S. ornata Hook. S. salu-berrima Gilg., S. officinalis Kunth., rodź. Liliaceae.

Surowiec zawiera sitosteryny i dwa rodzaje saponin: pary linąi sarsaponinę o działaniu napotnym oraz moczopędnym.

W XVII i XVIII wieku kolcowój był obok Lignum Guajac;najcenniejszym i powszechnie stosowanym lekiem przeciw-kiłowym (antilueticum). Czy rzeczywiście składniki kolcowojuposiadają jakiś swoisty wpływ na krętka bladego lub unieszko-dliwiają jego toksyny, dotychczas dokładnie jeszcze nie stwier-dzono. W każdym razie jako lek napotny i moczopędny przy-czynia się być może kolcowój do szybszego wydzielania toksynluetycznych; dzięki tym własnościom nie utracił on dotych-czas prawa obywatelstwa w medycynie naukowej; w większościwspółczesnych farmakopei figurują odwary kolcowoju; De-coctum Sarsaparillae compositiu^ oraz Decoctum Zitmanii jak«ipomocnicze leki luetyczne. Podobnie jak europejski korzeń ło-pianu (Radix Bardanae) kolcowój bywa stosowany przy czyra-kowatości oraz wysypkach skrofulicznych. Decoctum Sarsapa-

202

rillae compositium fortius — według Pharmacop. Polonica —1937 r.

Radicis Sarsaparillae 4 częściAąuae ad 100 „Fruct. Anisi cont. 0.15Fruct. Foeniculi cont. 0,15Fol. Sennae conc. 1 ,,Rad. Liquiritiae 0,5 ,,

Korzeń kolcowoju zalać ciepłą wodą i pozostawić na 24 godz.często skłócając, następnie ogrzać na wodnej kąpieli w ciągu3 godz., wsypać anyż, koper, lukrecję, senes i jeszcze ogrzaćw ciągu 15 minut; odcedzić i odcedzony odwar uzupełnić dc100 części.

Tak zw. Decoctum Zitmani ma skład podobny do powyż-szego, ale zawiera dodatek chlorku rtęciowego (Kolomelu)I siarczku rtęciowego.

W medycynie ludov.Tej zamiast kolcowoju stosuje się RhizomsCarcis, Radix Bardanae oraz Stipites Dulcamarae.

RADIX SENEGAE (SENEGA — KRZYŻOWNICA)Wysuszone korzenie północno-amerykańskiej rośliny Polygala

senega L., rodź. Polygalaceae.Surowiec zawiera glykozyd saponinowy seneginę w ilości

5 do 8% i drobne ilości (0,1—0.2%) estou raetylosalicylowego.Jest to lek przede wszystkim wykrztuśny, w mniejszym stopniumoczopędny i napotny. Z powodu trudnej rozpuszczalności se-neginy trzeba z niego robić odwary (decocta). W czasie wojnyNiemcy, gdy im zabrakło amerykańskiej senegi, zastępowali jąskutecznie pierwiosnkiem (p. Herba Primnlae), mydlikiem (p.Rad. Saponariae) lub krzyżownicą gorzką (p. Herba Polygalae).

Rp. Sirup. Senegae 30,0Aąuae 70,0Liq. Ammonłi anisat. 2,0M. d. s. Po łyżeczce co 2 godz. (Środek wykrztuśnydla dzieci 6—8 lat).

203

Rp. Rad Senegae 5,0Aąuae 250,0Sirup. Liąuiritiae 30,0M. f. decoct. Co 2 godz. po łyżce przy zaflegmieniu drógoddechowych.

RADIX SYMPHYTI (syn. RADIX CONSOLIDAE)(ŻYWOKOST)

Wysuszone korzenie pospolitej w kraju rośliny Symphytumofficinale L., rodź. Boraginaceae.

Surowiec zawiera 0,2 do 0,8% allantoiny, śluzy i pektyny,pochodne kwasu katechowego i cukry. Surowiec ten nosi nazwęŻ3̂ wokostu (niem. Beinwell), albowiem lud używa go przywrzodach goleniowych, ranach i złamaniach kości. Wartość tegoleku poznał i udowodnił lekarz angielski C. J. Macalisterw 1911—1912 roku (p. C. Macalister — The Action of Symphy-tum officinale and Allantoin — British Medical Journal — IX,1912), stwierdziwszy, że allantoina pobudza granulację i rege-nerację tkanek, dzięki czemu sok, miazga lub odwar żywokostudobrze goi zastarzałe wrzody, rany oraz oparzenia. Żywokostdaje również dobre wyniki przy wrzodzie żołądkowym, dwu-nastnicowym i ostrych nieżytach jelit. Dzięki dużej zawartościsubstancji śluzowych, żywokost działa jako doskonały środekpowlekający. Ponieważ po wyschnięciu korzeń jest bardzotwardy, trzeba z niego robić odwary. Do użytku wewnętrznegomożna przyrządzać syrop ze świeżego korzenia.

Rp. Succi recentis Radicis Symphyti 250,0Sacchari albi 200,0M. f. sirupus. S. Po łyżce stołowej 4 razy dziennieprzy wrzodzie żołądka.

Rp. Radicis Symphyti 50,0Aquae 500,0Wygotować do 300,0M. f. decoct. S. Do kompresów na oparzenia i wrzody.

204

Rp. Radicis Symphyti pulverati 10,0Radłcis Hydrolapathi pulv. 30,0Radicis Liąuiritiae pulv. 15,0M. f. pulv. S. Po łyżce w szkl. wody 3 razy dziennieprzy owrzodzeniu jelit.

RADIX TARAXACI (MNISZEK) (F. P.)

Wysuszone korzenie pospolitej w kraju rośliny Taraxacumofficinale Wig. rodź. Compositae.

Surowiec zawiera do 40% węglowodanu inuliny, gorzkąsubstancję taraksacynę oraz steryny.

Już w starożytności uważano ten surowiec jako skutecznylek przeciwko cierpieniom wątroby i cierpieniom woreczka żół-ciowego. Mniszek pobudza apetyt, ułatwia trawienie oraz po-siada łagodne działanie moczopędne. We Francji świeże liściemniszka („Pissenlit") są dość ulubioną i rozpowszechnioną sa-łatą, którą można mieć bardzo wcześnie na wiosnę. Palone ko-rzenie mniszka używane są jako surogat kawy (tzw. cykoriamniszkowa). Najlepsze działanie przy chorobach wątroby i złymtrawieniu posiada wyciąg ze świeżej rośliny (Intractum), lubzagęszczony do konsystencji miodu wyciśnięty sok (Succus Ta-raxaci inspis.). Często zamiast samych korzeni używa się całegoziela z korzeniami — ( H e r b a T a r a x a c i c u m r a d i c i -b u s), które zawiera kwas folinowy i są bogatsze w witaminyi sole mineralne. Do tzw. kuracji wiosennych najlepiej stoso-wać całe ziele z korzeniami, które się miażdży w maszynce domięsa i wyciska sok. Sok taki pije się po kieliszku 2—3 razydziennie. Ziele mniszka używa się również do tzw. ziółek prze-ciwcukrzycowych.

Rp. Radicis Taraxaci 100,0Herbae Chimaphilae 50,0Fol. Myrtill. 100,0Herbae Hyperici 50,0M. t. spec. Zioła przeciwko cukrzycy.

205

RADIX TURPETHI (syn. TURPETHUM VEGETALE)(KORZEŃ TURBITU)

Wysuszone korzenie indyjskiej rośliny Ipomea turpethum L.(Convonvulus turpethum) rodź. Convolvulaceae.

Surowiec zav/iera 6 do 8 % żywicowatych glykozydów zbliżo-nych chemicznie i fizjologicznie do jalapiny (p. Rad. Jalapae).Zarzucone dziś prawie silne drasticum o działaniu podobnymdo Radix Jalapae.

Dawki dla dorosłych od 0,5 do 1,0.

RESINA JALAPAEŻywicowata twarda masa otrzymywana w ilości 10 do 20%

ze sproszkowanych korzeni jalapy (p. Radix Jalapae).Składa się głównie z glykozydów Konwolwuliny i Jalapiny

posiadających własności silnie przeczyszczające. Stosuje się cza-sem jako cholagogum w dawkach po 1,0—0,2 lub w postacimydła jalapowego — Sapo jaiapinus, które przyrządza sięz równych na wagę ilości Resina Jaiapae i Sapo medicatus.

RHIZOMA BISTORTAE (WĘŻOWNIK)Wysuszone kłącza pospolitej na wilgotnych łąkach rośliny

Polygonum bistorta L., rodź. Polygonaceae.Surowiec zawiera 15 do 20% garbników pokrewnych garbni-

kom pastwinu (p. Radix Ratanhiae) i kurzego ziela (RhizomaTormentillae). Stosuje się jako lek ściągający i przeciwzapalny;zewnętrznie w postaci płukań i kompresów (zapalenie dziąseł,białe upławy, ropiejące rany i wrzody) a wewnętrznie przybiegunkach i przewlekłych nieżytach jelit. Wężownikiem możnaw wielu wypadkach zastępować znacznie droższy surowiec ame-rykański — Radix Ratanhiae.

Rp. Extracti Bistortae 0,5Butyri Cacao 1,5M. f. suposit. D. t. d. N. 10S. Czopki przeciwko hemoroidom.

206

Hp. Rhiz. Bistortae conc. 100,0Wina czerwonego jedną butelkąM. f. Vinum medic. po kieliszku 2—3 razy dziennieprzy biegunkach u gruźlików.

Rp. Rhiz. Bistortae conc. 50,0Fol. Salviae 50,0M. f. spec. S.Ziółka ściągające do płukania gardła.

RHIZOMA CALAMI (TATARAK AJER) (F. P.)Zazwyczaj oczyszczone od oskórni i wysuszone lekkie, gąbcza-

ste, aromatyczne kłącza pospolitej w stawach i jeziorach roślinyAcorus calamus L., rodź. Araceae.

Surowiec zawiera gorzką substancję akorynę, zasadę azotowącholinę, niewielkie ilości garbników i olejek eteryczny w ilościokoło 2—3 %, w którego skład wchodzi asaron, eugenol i ter-peny. Jest to środek gorzko-aromatyczny ułatwiający trawienieoraz z lekka moczopędny. Używany bywa często do wódek i li-kierów, albo smażony w cukrze jako smakołyk (podobnie jakdzięgiel i anyż). Odwary tataraku (ewent. w połączeniu z ru-miankiem) stosuje lud do zmywania głowy przy wypadaniuwłosów; włosy przy częstym zmywaniu ich wyciągami tatarakujaśnieją.

Rp. Rhiz. Calami 30,0Herbae Centaurii min. 30,0Herbae Absynthii 5,0Pericap. Aurant. 10,0M. f. spec. S. Ziółka te zalać butelką wino, pić po małymkieliszku przed jedzeniem.

Rp. Rhizoma Calami 100,0Radicis Bardanae 100,0Florum Chamomilae 100,0M. f. spec. Zioła do zmywania głowy przy wypadaniu włosów.

RHIZOMA CARICIS (KŁĄCZE TURZYCY, CZARNY PERZ)Wysuszone kłącza występującej na pobrzeżach Bałtyku ro-

śliny Carex arenaria L., rodź. Cyperaceae.

207

Chociaż surowiec nosi w handlu szumną nazwę „niemieckiejSarsaparylli" i bywa stosowany jako lek napotny, moczopędnyi „czyszczący krew" przy schorzeniach skrofulicznych, luetycz-nych i artretycznych, to jednak dotychczas nie udało się w nimwykryć jakichś cennych ciał swoistych poza śladami asparaginyoraz skrobią, cukrami i śluzami. Jest to podobnie jak perz (p.Rhizoma Graminis) łagodne diureticum, stosowane zazwyczajw mieszankach z innymi środkami „czyszczącymi krew".

Rp. Rhizomae CaricisRadicis Bardanae aa 50,0Gemmae Pini 40,0Herbae Violae tricol. 60,0M. f. spec. S. Zioła moczopędne i napotne.

RHIZOMA CURCUMAE (KURKUMA, OSTRZYŻ)(po malajsku „TEMOE LAWAK")

Wysuszone kłącza hodowanej w Indiach i na Jawie rośliny— Curcuma longa L. (C. domestica Vahl.) rodź. Zingiberaceae.

Surowiec ma wygląd pomarańczowo-żółtych kawałków o sil-nym, przypominającym imbier zapachu i gorzkawo-szczypiącymsmaku. Zawiera pomarańczowy barwik Kurkuminę i 3—5 %olejku eterycznego, w którym znaleziono swoisty, aromatyczno-alifatyczny keton kurkumon i seskwiterpeny.

Według Kalka i Nissena kurkuma. posiada wybitne własnościżółciopędne wzmagające skurcze woreczka żółciowego. W ostat-nich latach zaczęto reklamować ten surowiec pod nazwą: ,,He-parlitol", „Temoelavac" itp. przeciwko kamieniom żółciowym.Prościej i taniej jest zamiast specyfików stosować sam surowiecw postaci proszku lub odwaru.

Rp. Rhizomae Curcumae concisae 25,0Aquae 500,0M. f. dect. Wypijać w ciągu dnia.

208

Rp. Rhizomae Curcumae pulv. 0,5Saponis medicati 0,2Mfp. dtd. N. XX in obl.S. Po 2 proszki 3 razy dziennie.

RHIZOMA FILICIS (KŁĄCZE PAPROCI MĘSKIEJ). (F. P.)Oczyszczone od łusek i korzonków oraz starannie wysuszone

kłącza, wraz z nasadami ogonków liściowych, pospolitej w la-sach paproci męskiej — Aspidium filix mas. Sw. rodź. Poly-podiaceae.

Jest to dość łatwo psujący się produkt. Dobry surowiec po-winien posiadać w przełomie wyraźną z i e l o n k a w ą b a r -w ę. Gdy surowiec jest źle wysuszony lub był przechowywanyw wilgotnym miejscu traci swą barwę zielonkawą (na prze-łomie) i staje się brunatny. Wszelkie zbrunatniałe części winnybyć odrzucone jako bezwartościowe. Nie należy również przy-rządzać proszku na zapas, lecz zawsze proszkować dobry su-rowiec na poczekaniu. Zresztą ze względu na niestałość su-rowca, posiłkujemy się przeważnie eterowym ekstraktem (Ex-tractum Filicis maris aethereum). Surowiec zawiera szeregswoistych ciał floroglucydowych: aspidinol, kwas paprotko wy,albaspidyna, flawaspidyna i filmaron. Zespół tych ciał nosinazwę filicyny, której w dobrym surowcu powinno być 2 proc,a w ekstrakcie 25 proc.

Paproć męska należy do najlepszych i najczęściej używa-nych leków przeciwtasiemcowych (Taeniifuga). Nie jest onajednak środkiem obojętnym i u osób wrażliwych może wywo-ływać odurzenie, wymioty, a nawet zapaść.

Jeśli mamy świeżo wysuszony (zielony w przełomie) suro-wiec, możemy go stosować w postaci proszku w ilości 8 — 15gramów na dawkę; gdy surowiec jest zielonkawo-żółty, trzebajuż stosować 20 — 25 g. Pewniejszy jest ekstrakt, ale prze-twór ten posiada zmienną wartość farmakologiczną, zależnie odświeżości surowca, z którego został zrobiony. Jeśli ekstrakt byłprzyrządzany od razu ze świeżo zebranego surowca (jak słyn-

14 209

ny niegdyś ekstrakt paprociowy z Wolrnaru — Extractum Fi-licis maris Volmarense), to do wypędzenia tasiemca lub bruzdo-głowa (Botryocephalus) wystarczała dawka 3 — 5 g, a większedawki mogły być toksyczne. Istniejące jednak przeważniew aptekach ekstrakty trzeba stosować w dawkach 8 — 10 g.W handlu mamy zazwyczaj kapsułki żelatynowe zawierającea 1,0 ekstraktu. Można jednak stosować ekstrakt w pigułkachlub zawiesinach. Lekarze francuscy stosują ekstrakt papro-ciowy z kalomelem.

Rp. Extr. Filicis maris 6,0 (8,0)Calomelanos 0,5 (0,6)Gummi arabici pulv. 5,0Melłis depurati 30,0M. f. emulsio. S. Zażyć na czczo w 4 porcjach co 10 minut.Dawkowanie dla dzieci według Marfan'a: od 1 do 2 lat — a 0,5do 1,0 ekstraktu; od 2 do 5 lat — a 1,0 do 3,0 ekstraktu;od o do 10 lat — a 3,0 do 5,0 ekstraktu — na dawkę raz dz.

RHIZOMA GALANGAE (KAŁGAN) (F. P.)

Wysuszone kłącza hodowanej w Chinach rośliny Alpinia oLTi-cinarium Hance, rod. Zingiberaceae.

Jest to ostro-aromatyczna przyprawa w rodzaju imbieru za-wierająca olejek eteryczny w ilości 0,5 — 1 proc, dość ostrew smaku żywicowate substancje: Alpinol i Gaganol oraz fiawo-nows związki: Galanginę i Kampleryd.

Stosuje się Kałgan jako przyprawę do likierów, wódek, cza-sami do mięs i ciast, a w lecznictwie w postaci nalewki jakośrodek pobudzający apetyt i ułatwiający trawienie, albowiemwzmaga sekrecję śliny i soku żołądkowego.

Rp. Tinct. GalangaeTinct. Gentianae aa 20.0M. d. s. Po 30 krop. w kieliszku wody lub winaprzed jedzeniem.

210

RHIZOMA GRAMINIS (PERZ)Wysuszone kłącza pospolitego w całym kraju chwastu zwa-

nego perzem — Triticum repens L. (syn. Agropyrum repens.),rodź. Gramineae.

Dość niewinny, zlekka moczopędny i napotny środek ludowy,używany w postaci odwarów jako tzw. lek „czyszczący krew".Surowiec ten zawiera 5—8 % osobliwego, zbliżonego do inu-liny, węglowodanu — Triticyny, lewuiozę, śluz i aminokwasy;popioły zaś są dosyś bogate w krzemionkę. Ponieważ odwaryperzu pija się w dużych ilościach, bo do 1 litra dziennie (od-waru 1 : 10), może wiec on odgrywać rolę surowca krzemion-kowego (p. Herba Eąuiseti).

Stosuje się go przy chronicznych niedomogach na tle cier-pień wątropy i nerek o] az w cierpieniach skrofulicznych.

Rp. Rhiz. Graminis 500,0Herb. Polygoni avicul. 500,0M. f. spec. Garść ziół ugotować w litrze wody, odwar wypijaćw ciągu dnia.

RHIZOMA HYDRASTIDIS (GORZKNIK). (F. P.).Wysuszone kłącza z korzeniami amerykańskiej rośliny Hy-

drastis canadensis L., rodź. Ranunculaceas.Surowiec zawiera alkaloidy: Berberynę około 3 %, Hydra-

stynę 1,5 do 3,5% i kanadynę. Alkaloid hydrastyna w orga-nizmie rozszczepia się na hydrastyninę i kwas opianowy. Hy-drastynina wywołuje skurcze naczyń krwionośnych oraz mięśnimacicy. Dzięki temu surowiec bywa stosowany jako lek krwio-tainujący przy krwotokach wewnętrznych, a zwłaszcza ma-cicznych. Większe dawki surowca działają przeczyszczającoi żółciopędnie. Dzięki skurczowi naczyń krwionośnych, podwpływem gorzknika, następuje również wzmożenie ciśnieniakrwi. Surowiec jest bardzo mało trujący, ale dzięki sporejzawartości berheryny wzbudza czasami wymioty. Najczęściejstosuje się Extractum fluidum Hydrastidis po 20 do 39 krop.w kieliszku syropu malinowego, cytrynowego lub zwykłego.

14' , 2 U

Rp. Extr. fluid. Hydrastidis 30,0D. S. Po 25 krop. 3—4 razy dziennie.

Rp. Tinct. Hydrastidis (1:5) — 30,0D. S. Po 1—2 łyżeczce w szklance ocukrzonej wody3 razy dziennie.

RHIZOMA IRIDIS (KORZEŃ FIOŁKOWY, KOSACIEC)(F. P.).

Oskrobane i wysuszone kłącza hodowanych we Włoszechkosaćców: Iris germanica L. pallida Lam., rodź. Iridaceae.

Surowiec botanicznie nic nie ma wspólnego z fiołkiem (p. Her-ba Violae odoratae), jedynie miły swoisty zapach wysuszonegosurowca przypomina cokolwiek zapach fiołków. Jest to su-rowiec aromaty czno-ściągający, używany do proszków i pastdo zębów, do pudrów niszczących zapach potu, jako utrwalaczzapachów w perfumerii i stosunkowo rzadko jako lek wewnętrz-ny, któremu przypisują lekkie działanie wykrztuśne.

Surowiec zawiera olejek eteryczny 0,1 do 0,2%, a w nimpachnącą fiołkami krystaliczną substancję Iron, glykozyd Iry-dynę, duże ilości skrobi i trochę garbników. Ostrugane i wy-gładzone kawałki tzw. korzenia fiołkowego daje się gryźć nie-mowlętom „do przecierania zębów". Znajdujące się w surowcugarbniki oraz niewielkie ilości olejku eterycznego działają od-każająco i przeciwzapalnie; ten zwyczaj przeto nie jest jużtak bardzo karygodny, pod warunkiem naturalnie, że podawa-ny niemowlęciu korzonek będzie czysto utrzymywany i częstozmieniany. We Francji jednak dawanie korzenia fiołkowegoniemowlętom jest wzbronione. Dr Leclerc przy bronchitach,astmie, kokluszu zaleca następującą mieszankę:

Rp. Rhiz. Iridis flor.Radicis Liąuiritiae aa 5,0Fruct. Anisi vulg. cont. 2,0Aąuae fervidae 200,0M. f. infus. S. Po łyżce stołowej co godzinę.

212 : 'i

RHIZOMA POLYPODII (PAPROTKA SŁODKA)Kłącza spotykanej w kraju rośliny Polypodiura vulgare L.,

rodź. Polypodiaceae.Surowiec zawiera ciało słodkie, pokrewne chemicznie lub

może i dentycznie z Glycyrryzyną (p. Radix Liąuiritiae), pozatyrn bliżej nieznaną żywico watą substancję, śluzy i cukry.W dawnych czasach paprotka była często używanym lekiemi stosowano ją jako środek łagodnie przeczyszczający i mo-czopędny. O cennych własnościach paprotki przy zastarzałychniedomogach nerek (dość szybkie ustąpienie bólów i oczysz-czenie moczu) zaświadcza słynny urolog prof. Paldrock z Dor-patu.

Dr H. Leclerc uważa paprotkę słodką za dobry lek żółciopędnyi zaleca ją przy żółtaczce i kolce wątrobowej w postaci odwaruz lukrecją i dzięglem.

Rp. Rhiz. Polypodii 20,0Radicis Liąuiritiae 10,0Radicis Angelicae 5,0Aąuae 250,0 M. f. d. S. Co 2 godz. po łyżce.

RHIZOMA RHEI (RABARBAR, RZEWIEŃ). (F. P.)Oskrobane i wysuszone kłącza oraz korzenie środkowo-

azjatyckich roślin: Rheum palmatum L. i Rheum officinaleBaill., rodź. Polygonaceae.

Wyżej wymienione gatunki rabarbaru są najbogatsze w związ-ki antrałowe, przy czym najcenniejszymi są kłącza 8 — 10-let-nich roślin. Taki surowiec dostarczany jest z Chin (przez Kan-ton, Szanghaj) i nosi nazwę Rhizoma Rhei chinensis. Pozatym w Europie już od kilkudziesięciu lat hoduje się niektóregatunki rabarbaru (Rheum undulatum, Rheum rhaponticum,R. ribes i in.), z których otrzymuje się surowiec uboższyw związki antralowe tzw. Radix Rhei europea.

Surowiec zawiera szereg glykozydów antralowych: chryzo-faneinę, rheumemodynę, rheochryzynę, rheinę, swoiste garbni-

213

ki, głukogallinę, tetrarynę, skrobię, pektyny, gumy i dość znacz-ne ilości 12 — 20 % substancji mineralnych, głównie szczawianuwapniowego. Rabarbar europejski zawiera prócz tego 3 — 5 %rapontycyny, o której działaniu fizjologicznym niewiele wiemy.Rabarbar należy do grupy leków przeczyszczających, żółcio-pędnych i regulujących trawienie (działanie antrachinonów).

Zależnie jednak od surowca i przetworu możemy stosowaćgo jako środek przeczyszczający lub przeciwbiegunkowy i od-każający jelita (działanie garbników). Rabarbar chiński orazwyciągi wodne (Tinct. Rhei aąuosa) i winowy (Tinct. Rhei vi-nosa) mają działanie rozwalniające, a w większych dawkachcz3/szczące, gdy rabarbar europejski oraz wyciąg spirytusowy(Tinct. Rhei spirituosa) działają raczej wstrzymujące. Rabarbarpodobnie jak inne surowce antralowe (kruszyna, senes, aloes)działają przeważnie na jelito grube. Sam surowiec (Rhiz Rheipulv.), w umiarkowanych dawkach 0,3 do 1,0 — działa dosyćłagodnie wywołując po 5 — 7 godzinach miękkie, bezboiesnestolce. Sproszkowany rabarbar z magnezją paloną i cukrem(Pulv. Magnesiae cum Rheo) stosuje się nawet u niemowlątjako łagodny środek przeczyszczający. Rabarbar stosuje siępo 0,3 do 1,0, najczęściej przy zaparciach u osób starszych,szcrogólnie przy cierpieniach wątrobowych, artretycznych orazhemoroidalnych. Jeśli chodzi o energiczniejsze przeczyszczeniepodaje się Infusum Rhei 10,0 na 200,0.

Rp. Tinct. Rhai aąuosa 50,0S. Przyjąć na 2 razy w ciągu dnia.

Rp. Pulv. Rad. Rhei. 5,0Fellis Tauri 5,0Saponis medicati 4,0M. f. pillul. N. LX. S. Po 2 pig. 3 razy dziennie przy kamicyżółciowej.

Rp. Tinct. Rhei spirit. 30,0Tinct. Ipecacuanhae 10,0M. d. s. Po 25—30 krop. 4 razy dziennie przy biegunkach.

214

Poza tym w aptekach spotyka się Extractum Rhei siccumoraz złożony przetwór — E x t r . R h e i c o m p o s i t i u m o na-stępującym składzie: Extract. Rhei — 6 cz,, Extract. Aloes —2 cz., Resina Jalapae — 1 cz., Sapo medicatus — 4 cz.

RHIZOMA TORMENTILLAE(PIĘCIORNIK, KURZE ZIELE). (F. P.).

Wysuszone kłącza pospolitej w naszych lasach i zagajnikachrośliny Potentilla silvestris Neck (syn. Potentilla Tormentilla L.),rodź. Rosaceae.

Jest to surowiec o wybitnym działaniu ściągającym, zawie-rający 17—20% garbników, ciało krystaliczne Tormentol i kwa-sy organiczne.

Surowiec ten może być uważany za krajową zastępkę RadRatanhiae. Stosuje się go w podobnych przypadkach: zewnętrz-nie w postaci okładów i przemywań jako lek przeciwgnilnyi przeciwzapalny przy ranach, owrzodzeniach i krwotokachdziąseł, a wewnętrznie przy przewlekłych biegunkach, zasta-rzałych nieżytach jelit. Jest to najbogatszy w garbniki krajo-wy lek z rodziny Rosaceae. *

Rp. Tinct. Tormentillae 30,0D. S. Do pędzlowania dziąseł.

Rp. Tinct. Tormentillae 20,0Tinct. Valerianae 10,0Tinct. Absynthii 5,0M. d. s. Po 30 krop. w kieliszku wody przed jedzeniem.

Rp. Rhizomae Tormentillae 50,0Rhizornae Calami 10,0Aquae 300,0Sacchari albi 50,0M. f. decoct. Po kieliszku co 2 godz. przy ostrych biegunkach.

Rp. Rhiz. Torment. pulv. 0.3Rad. Symphyti pulv. 0,2Mrp. D. t. d. N. XII. S. Co 3 godz. proszek.Taka mieszanka zastępuje Tanalbinę.

215

Rp. Extracti Tormentillae 10,0Sirupi simpl. 140,0Mucilaginis Gummi arabici 60,0M. d. s. Po łyżce stołowej 3 razy dziennie przy nieżytach jelit.

RHIZOMA VALERIANAE(WALERIANA, albo KOZŁEK). (F. P.)

Wysuszone kłącza wraz z korzeniami rosnącej dziko i ho-dowanej obecnie w całym kraju rośliny Valeriana officinalisL., rodź. Valerianaceae.

Surowiec zawiera od 1 do 2,5% (waleriana japońska zwana„Kesso" nawet do 5 — 6%) olejku eterycznego, w którego składwchodzą: terpeny, kamfen, pinen, alkohol terpenowy, bor-neol oraz estry borneolu z kwasem izowalerianowym, masło-wym, propionowym, octowym i mrówkowym; część tych kwa-sów znajduje się w surowcu zwłaszcza zestarzałym, w staniewolnym. Prof. Goris wykrył w świeżym korzeniu związek za-sadowy: Chatininę (nazwa od francuskiego „Chat" — kot, albo-wiem waleriana działa wybitnie na koty) która jest Pyrylo-metyloketonem. Pomimp, że waleriana jest używana w lecz-nictwie od czasów rzymskich i do dnia dzisiejszego należy doniezastąpionych środków — dotychczas nie wiemy dokładnie,który ze składników posiada swoiste działanie kojące. Dawniejprzypisywano to działanie kwasowi izowalerianowemu. Jednaksurowiec zestarzały zawierający więcej kwasu izowalerianowegoniż świeży, posiada działanie słabsze. Obecnie stwierdzono, żewyciągi ze świeżego surowca (tzw. intrakty) posiadają dzia-łanie sedatywne 3 — 4 razy silniejsze, niż przetwory z su-rowca wysuszonego (Infusum, Tinctura, Extractum). Francuscybadacze przypisują to wzmożone działanie związkom zasado-wym znajdującym się w surowcu świeżym (Chatinin, Valerin),których nie można już wykryć w surowcu suszonym. Podobniejak większość surowców waleriana zawiera swoiste fermenty,które przy suszeniu powodują brunatnienie korzenia oraz roz-

216

pad pierwotnie znajdujących się tam związków. Waleriana jestzłotym środkiem tzw. terapii nerwicowej. Według Dr Gublera„Waleriana bywa wskazana przy zaburzeniach czynnościowychsystemu nerwowego, polegających na zmniejszonej pobudli-wości na skutek otępienia i ogólnego osłabienia, nierównościtętna, zawrotach głowy, bezsenności"; stosuje,się również przybezsenności, dusznicy nerwowej, a szczególnie przy cierpie-niach histerycznych. Przy nerwicach żołądkowych wskazanejest dodawanie waleriany do leków poprawiających trawienie.Waleriana potęguje również działanie nasenne lupuliny.

Rp. Intracti Valerianae 30,0D. S. Po 30 kropel w kieliszku wody 3—4 razy dziennie.

Rp. Radicis ValerianaeRadicis Symphyti aa 15,0Aąuae fervidae 500,0M. f. decoct. S. 3 razy dz. po pół szkl. przy nerwicach żołądka

Rp. Radicis Valerianae pulv. recent. 0,5Lupulini 0,2M. f. pulv. D. t. d. N. XII.1—2 proszki na 2 godz. przed snem.

RHIZOMA VERATRI (CIEMIERZYCA) (F. P.)Wysuszone korzenie krajowej rośliny Yeratrum album i Ve-

ratrum lobelianum Bernh., rodź. Liliaceae.Jest to trujący surowiec o bardzo palącym i ostrym smakuf

zawierający około 1 % alkaloidów: jerwinę, pseudojerwinę, gly-kozyd weratramarynę i swoiste kwasy organiczne (chelidonowy,weratrowy). Jest to surowiec pokrewny kichawcowi meksy-kańskiemu (p. Semen Sabadillae), posiadający podobne działaniei zastosowanie; może być przeto uważany za krajową zastępkętego meksykańskiego surowca.

Stosuje go się tylko zewnętrznie do wcierań drażniącychskórę, a po wessaniu powodujących dość długotrwałe znieczu-lenie przy zapaleniach stawów i nerwobólach; poza tym sto-suje się przy wszawicy zamiast Semen Sabadillae.

217

Do wcierań kojących używa się wyciągów spirytusowych(Tinct. Veratri) z dodatkiem mentolu.

Rp. Tinct. Veratri 50,0Mentholi 5,0I\I. d. s. Do wcierań w skórę przy arlretyzmio, bólach stawo-wych, bólach krzyża, bólach nerwu trójdzielnego.

Rp. Tinct. Yeratri 30,0Aceti aroraatici 50,0M. d. s. S. Przeciw Pediculosis. Rozcieńczyć pół na pół wodąi na noc zwilżyć szczoteczką zawszone włosy ostrożnie, żebypłyn nie dostał się do oka. Owiązać głowę chustką, a ranozmyć włosy ciepłą wodą i wyczesać gęstym grzebieniem.

Rp. Aceti Veratri 50,0S. Przeciw pedicułosis (zastosowanie jak wyżej).

Proszek ciernierzycy wywołuje kichanie i stosuje go się cza-sem do tabaczek leczniczych przy migrenach.

Rp. Rhizorna Veratri pulv. 1,0Flor. Convallariae pulv. 3,0Herbae Majoranae pulv. 5,0Rhiz. Iridis pulv. 15,0M. f. pulv. S. Tabaczka do kichania (przy migrenach).

RHIZOMA ZEDOARIAE (KORZEŃ CYTWAROWY) (F. P.).Pokrajane w plasterki i wysuszone mięsiste kłącza hodo-

wanej w Indiach rośliny Curcuma zedoaria Rosę rodź. Zingi-beraceae.

Jest to prawie dziś zapomniana ostro-aromatyczna przypra-wa do trudnostrawnych ciast i mięsiw zastępująca imbier, alełagodniejsza w smaku; surowiec zawiera 1 do 1,5% olejku ete-rycznego i substancje żywicowate. Stosuje się wraz ze środ-kami gorzkimi jako lek pobudzający wydzielanie soków i ułat-wiający trawienie (carminativum).

Rp. Tinct. Zedoariae amarae 50,0D. S. Po 25 krop. w kieliszku wody przed jedzeniem.

Tinctura Zadoariae amara zawiera oprócz zedoarii: Aloe, Aga-ricus, Crocus, Rheum. Gentiana.

218

Rhizoma Zedoariae wchodzi również w skład: Tinct. Aloescompcs., Tinct. Amara.

RHIZOMA ZINGIBERIS (IMBIER). (F. P.).

Wysuszone mięsiste kłącza uprawianej w krajach gorącychrośliny Zingiber officinale Roscoe, rodź. Zingiberaceae.

Jest to powszechnie znana ostro-aromatyczna przyprawa dolikierów i trudnostrawnych ciast, pierników i mięsiw. Suro-wiec zawiera 2 do 3% olejku eterycznego, żywicę i związeko charakterystycznym ostro-paiącym smaku nazwany Gingerol,który jest mieszanką arornatyczno-alifatycznych ketonów i al-dehydów. Imbier pobudza wydzielanie śliny i soku żołądko-wego, należy więc do leków pobudzających i ułatwiających tra-wienie (carminativa). W aptekach używa się imbieru do Tin-ctura aromatica i Tinctura Zingiberis, które zażywa się p)2 5 — 30 krop. przed jedzeniem. W Anglii imbier jest omal żenarodową przyprawą; możemy tam spotkać cukierki i ciastkaimbierowe, wódkę imbierową, piwo imbierowe, a nawet lemo-niadę imbierową. W Chinach ulubionym przysmakiem jestświeży imbier smażony w cukrze, który się jada na wety.

SCAMMONIUM (syn. RESINA SCAMMONII).Wysuszony, żywicowato-mleczny sok z korzeni zachodnio-

azjatyckiej rośliny Convolvulus scammonia L., rodź. Convol-vulaceae. Surowiec zawiera 60—75% żywicowatych glykoł,y-dów (kowolwulinę i jalapinę) zbliżony chemicznie i fizyczniedo składników jalapy. Jest to silne drasticum, podobne w dzia-łaniu do Resina Jalapae (p. Radix Jalapae), ale mniej pewne,albowiem często bywa zafałszowane mąką lub piaskiem.

Dawkowanie od 0,3 do 1,0 dla dorosłych.Czasem spotyka się w aptekach Radix Scammonii, w którym

zawartość glykozydów waha się od 8 do 10%. Dawka RadicisScammonii 1,0 do 2,5.

219

SECALE CORNUTUM (SPORYSZ). (F. P.)

Starannie wysuszone przetrwałniki grzybka Buławinki czer-wonej — Claviceps purpurea Tul., rodź. Ilypocreaceae pasoży-tującego w kłosach żyta.

Surowiec ma wygląd czarniawych, w przełomie białych,wrzecionowatych rożków, długości od 1 do 3 cm, grubości2 — 5 mm. Winien on być doskonale wysuszony (przy zginaniupękać z trzaskiem), albowiem wilgotny łatwo się psuje. Prze-chowywać należy go w hermetycznie zamkniętych naczyniachw całości, a dopiero przed użyciem proszkować, albowiemsproszkowany sporysz — wskutek dużej zawartości tłuszczu —łatwo jełczeje; w aptekach istnieje również sporysz odtłusz-czony — Secale cornutum exoleatum, który jest trwalszyw przechowaniu. Zapasy sporyszu winny być odnawiane co-rocznie. Najtrwalszym przetworem sporyszu w aptekach jestExtractum fluidum Secalis cornuti. Dobrze wysuszony i nale-życie przechowywany sporysz posiada delikatny zapach grzy-bowy; surowiec zleżały i rozłożony pachnie stęchlizną, a przyogrzaniu ze słabym roztworem ługu wydziela zapach śledzio-wy. Sporysz można stosować tylko z przepisu lekarza. Sporyszzawiera szereg alkaloidów: Ergotoksynę, Ergotaminę, Ergome-trynę i in. swoiste aminy: Tyraminę, Histaminę, Izoamylami-nę, estry choliny i 25 — 30 % tłuszczu. Ilość alkaloidów w spo-ryszu winna wynosić przynajmniej 0,05%.

Zespół alkaloidów i amin w sporyszu posiada bardzo cha-rakterystyczne działanie wywołujące silne zwężenie naczyńkrwionośnych, zwłaszcza naczyń włoskowatych — dzięki cze-mu stosuje się jako wybitny lek przeciwkrwotoczny; poza tymwywołuje on silne skurcze macicy — dlatego bywa podawanypołożnicom natychmiast po porodzie (zwykle z chininą) w celuszybkiego skurczenia macicy i zmniejszenia krwotoku. W okre-

220

sie ciąży nie można stosować przetworów sporyszowych, albo-wiem mogą spowodować poronienie.

W aptekach spotykamy następujące przetwory:Secale cornutum, które stosuje się w proszkach lub na-

parach, najw. dawka jednor. •— 1,0; dziennie — 3,0.Secale cornutum exoleatum pulveratum najw. dawka jedn. —

0,8; dzienna 2,5.Extr. Secalis cornuti spissum (syn. Ergotinum Bonjeani), najw.

dawka jednor. •—• 0,5; dzienna — 1,5.Extr. Secalis cornuti fluidum (I cz. ekstr. = I cz. surowca),

najw. dawka jednor. — 1,0; dzienna — 3,0.Poza tym w handlu istnieje szereg specyfików sporyszowych

w postaci kropli, zastrzyków, tabletek zawierających oczyszczo-ne wyciągi lub zespoły alkaloidów sporyszowych.

SEMEN AMYGDALI (MIGDAŁY) (F. P.)Wysuszone nasiona południowo-europejskiego drzewa Amyg-

dalus communis L. rodź. Rosaceae.Znamy dwie odmiany migdałów: gorzkie i słodkie. Gorzkie,

oprócz białka i tłuszczu, zawierają glykozyd nitrylowy — Amyg-dalinę (3 — 4%), dający przy rozszczepieniu: cjanowodór, ben-zaldehyd i glykozę; z tego powodu gorzkie migdały używa siętylko w niewielkich ilościach do aromatyzowania pewnychpokarmów, a w lecznictwie do otrzymywania tzw. A q u aA m y g d a l a r u m a m a r u m (0,1 % roztwór cjanowodoru)i aldehydu będźwinowego (Oleum amygdalarum aetherum).Migdały słodkie są wolne od amygdaliny; zawierają one 15 do60% tłuszczu; około 20% białka i fytynę. O ile słodkie mig-dały są doskonałym środkiem odżywczym (tłuszcz, białko, fy-tyna) i służą do wyrobu ciastek, marcepanów, orszad, tomigdały gorzkie już w ilości 30 — 40 g mogą wywołać ciężkiezatrucia (sinica i porażenie ośrodka oddechowego). Migdałysłodkie używa się w aptekach do przyrządzania mleczka mig-dałowego (Emulsio Seminum Amygdalarum), które bywa sto-

221

sowane w stanach biegunkowych, gdy trzeba unikać mlekakrowiego. Z takiego mleczka z cukrem przyrządza się tzw. sy-rop migdałowy (Sirupus amygdalarum). Sarna Amygdalina jestprawie nietrująca, a dopiero gdy ulega rozszczepieniu podwpływem fermentu amygdaliny i wody, wydzielając HCN, stajesię groźną trucizną. Jeśli nasiona zawierające amygdalinę(gorzkie migdały, pestki brzoskwiniowe) podprażyć i zniszczyć'przez to ferment emuisynowy, to stają się ona jadalne. Gdyjednak przeprażenie było niedostateczne może nastąpić zatru-cie. Takie wypadki spotyka się przy spożyciu większych ilo cłmarcepanów, ciastek migdałowych, lub śliwowicy; leczeniJw takich wypadkach jak przy zatruciu cjanowodorem.

SEMEN ARECAE (ŻUWNIA) (F. P.)Wysuszone nasiona południowo-azjatyckiej palmy Areca

catechu L., rodź. Palmae.Surowca tego nie należy plątać z azjatyckim również su-

rowcem garbnikowym zwanym Catechu (p. tam).Nasiona żuwni są surowcem ałkaloidowym, silnie działają -

cym. Zawartość alkaloidów wynosi 0,3 do 0,6%; najważniej-szym alkaloidem jest Arekolina. Alkaloidy żuwniowe posia-dają budowo zbliżoną do kwasu nikotynowego (produkt utle-nienia nikotyny). Arekolina posiada działanie podobne do Mu-skaryny (ślinotok, zwężenie źrenic, wzmożenie perystaltyki jeliti silne skurcze macicy).

W Azji (Indo-Chiny, Wyspy Sundajskie) żuwnia jest roz-powszechnioną, mającą miliony zwolenników używką alkaloi-dową zastępującą nasz tytoń. Używka ta (którą się żuje) nosiw Azji nazwę „Betel"; taki kąsek składa się z kawałka na-sienia żuwni, liścia rośliny Piper betle i odrobiny wapna ra-szonego.

Wargi, jama ustna i dziąsła zabarwiają się u osobnikówżujących Betel pod wpływem flobafenów na kolor czerwono-brunatny.

222

W aptekach nie ma przetworów żuwni a jedynie slosuje sięczasem Arecolinum hydrobromicurn wewnętrznie w dawkachpo 0,004 do 0,006, a zewnętrznie w okulistyce jako rn i o i i-c u m w postaci 0,5 % roztworu. Zakrapiania Arecoiiny są n'.ec ?bolesne, ale nie wywołują podrażnienia spojówek. Sam suro-wiec Semen Areceae puiveratum mor.na stosować jako a n t h e l -m i n t h i c u m w dawkach 4,0 do 6,0 (dla dorosłych).

SEMEN COLAE (syn. NUCES COLAE, albo EMBRYOCOLAE) (KOLA). (F. P.)

Powinny być używane tylko świeże lub stabilizowana i wy-suszone nasiona afrykańskich drzew: Cola acuminata R. Br.,C. \ era Schum, C. BalejTi Cornu — rodź. Sterculiaceae.

Jest to bardzo rozpowszechniona wśród negrów Afryki środ-kowej używka kofeinowa. Zawartość kofeiny w tym surowcuwynosi 1,5 do 2,5% (rzadko do 3,5%), poza tym znajdująsię swoiste związki garbnikowe: Koiatyna i Kolateina. Prof.Gcris otrzymał ze świeżych oraz stabilizowanych nasion kry-staliczne ciało rozpadające się na kolein? i kolatynę. To zdajesię wskazywać na fakt, że w świeżych lub stabilizowanychnasionach kofeina znajduje się w postaci jakichś osobliwychtanno-alkaloidowych połączeń. Świeże nasiona koli są w prze-kroju białawe lub różowawe z fioletowymi żyłkami. Przy ze-tknięciu się jednak z powietrzem powierzchnia przekroju na-sienia szybko brunatnieje i traci całkowicie swój pierwotnydość osobliwy smak. To samo staje się z nasieniem, jeśli je po-woli suszyć na powietrzu, albowiem pod wpływem swoistychfermentów następuje rozpad pierwotnych związków kofeino-wych i garbnikowych. Świeże lub stabilizowane nasiona posia-dają swoisty, dość miły siodkawo-derpkawy smak, gdy wysu-szone zwyczajnie na powietrzu nasiona są w przełomie mato-wo-brunauie i nie mają określonego smaku. Niestety, dotych-czas w aptekach znajduje się zwykle ten niestabilizowany su-

223

rowiec, który nie różni się w działaniu od Semen Coffeae i niezasługuje na miano osobliwego związku kofeinowego.

Dlatego jedynie Intrakty zrobione z nasion świeżych lub sta-bilizowanych są odmiennymi od zwykłej kawy lub herbatyużywkami kofeinowymi i wywołują (jak wiem z własnego do-świadczenia) wyraźny i dość przyjemny stan podniecenia ner-wowego bez „kołatania" serca i bezsenności.

Takie stabilizowane przetwory stosuje się jako używkę po-budzającą system nerwowy w cierpieniach neurastenicznychoraz w stanach znużenia (np. u turystów, sportowców).

Rp. Intracti Colae 30,0D. S. Po łyżeczce w szklance lemoniady lub mleczka migda-łowego.

Rp. Intr. Colae 15,0Intr. Valerianae 10,0Intr. Crataegi 10,0M. D. S. Po 25 kropli w kieliszku wody przy wyczerpaniunerwowym.

Rp. Intracti Colae 20,0Tinct. Convallariae 5,0Sirupi Aurantii 125,0MDS. Po łyżce stołowej 2 razy dziennie przy wyczerpaniu.

Rp. Seminis Colae stabilisati 0,5Guaranae 0,1Sacchari lactis 0,4M. f. pulv. d. t. d. N. XII. Proszek przy bólach głowyi znużeniu.

SEMEN COLCHICI (ZIMOWIT). (F. P.).Wysuszone nasiona spotykanej w kraju rośliny Colchicum

autumnale L., rodź. Liliaceae.Jest to surowiec trujący i drażniący, który zawiera 0,2 do

0,6% alkaloidu kolchicyny. Kolchicyna poraża (podobnie jakemetyna, arsen, antymon) naczynia włosowate przede wszystkimprzewodu pokarmowego, wywołując już w dawkach 0,01 — 0,02(4 do 10 g nasion) ostre zaburzenia żołądkowo-jelitowe (pie-czenie w przełyku, wymioty, biegunki krwawe).

224

Kolchicyna ulega nagromadzeniu w organizmie (kumulacja),dlatego przetwory zimowitu trzeba stosować ostrożnie i z przer-wami (jak naparstnicę). Zimowit stosują lekarze w krajachanglosaskich przeciwko Arthritis urica i A. deformans, jako lekprzeciwbólowy.

Dawkowanie: Tinctura Colchici a 15 do 20 kropli 3 X dz.,Colchicinum a 0,0005 do 0,0013 X dz. tylko w ciągu 2 — 3 dni.Jeżeli powstaje biegunka, należy zrobić przerwę na 2 — 3 ty-godnie.

Czasem zamiast nasion używa się bulw — T u b e r a Col-c h i c i , które zawierają 0,1 do 0,2% kolchicyny (dwa-—-trzyrazy słabsze niż nasiona).

UWAGA: Od roku 1937 Kolchicyna stała się przedmiotem szczegó-łowych badań, albowiem nawet b. rozcieńczone roztwory kolchicyny,wstrzyknięte do rosnących tkanek roślinnych lub zwierzęcych, wywc -łują polyploidię (uwielokrotnienie garnituru chromozomów) w nowopowstających komórkach.

SEMEN CUCURBITAE (PESTKI Z DYNI).Dojrzałe i wysuszone pestki hodowanej powszechnie w ogro-

dach dyni, Cucurbita maxima Duch i C. pepo L., rodź. Cucur-bitaceae.

Pestki z dyni są pospolitym smakołykiem ubogiej ludności,sprzedawanym prawie w każdym sklepiku spożywczym, ale niew aptekach. Jądra nasienne zawierają około 25 % delikatnegotłuszczu przypominającego oliwę, białko, cukier i jakąś nie-znaną nie trującą substancję czerwiogubną. Podobne własnościposiadają również pestki z arbuza (Citrullus vulgaris) i ogórka(Cucumis sativus). Wielu lekarzy hiszpańskich i francuskichstwierdziło, że pestki z dyni są dość skutecznym, a całkowicienietrującym (albowiem paproć, kamala, cytwar, kusso, wro-tycz — nie są środkami obojętnymi!) środkiem przeciwkoglistom, a nawet tasiemcowi. Jest to szczególnie cenny środę!;w praktyce dziecięcej, albowiem nie potrzebujemy się przy nimobawiać przeholowania dawki. Stosować go trzeba od razu dość

i? 223

dużo: 30 do 100 g łuskanych pestek na dawkę; w parę godzinpo podaniu pestek z dyni należy zastosować olej rycynowy.Środek ten można zapisywać bądź w postaci miazgi, bądźmleczka. Na wypędzenie tasiemca u osób dorosłych trzeba zażyćna raz 100,0 — 150,0 wyłuskanych pestek, a po 3 godzinach 30,0oleju rycynowego.

Rp. Wyłuskanych pestek z dyni 60,0Cukru 20,0Utłuc w moździerzu na miazgę, spożyć na czczo, a w 4—5godz. po tym przyjąć łyżeczkę oleju rycynowego.

Rp. Wyłuskanych pestek z dyni 60,0Cukru 20,0Skórki cytrynowej 3,0Utłuc w moździerzu na miazgę, rozcieńczyć pół szkl. wodylub czarnej kawy i wypić na czczo.

SEMEN FOENUGRECI (KOZIERADKA). (F. P.).Dojrzałe nasiona hodowanej w południowej Europie rośliny

Trigonella foenum graecum I.., rodź. Leguminosae.Nasiona kozieradki zawierają nie trujące alkaloidy: Trigo-

nellinę (betaina kwasu nikotynowego) i Cholinę, śluz, tłuszcz(10%), lecytynę, gorzkie substancje, barwiki flawonowe i wita-miny A i D.

W lecznictwie stosują zazwyczaj utłoczone nasiona jako środekodmiękczający oraz gojący wrzody i rany.

Wewnętrznie stosuje się kozieradkę jako lek poprawiającytrawienie i ogólną przemianę materii; jest to środek dającynieraz dobre wyniki przy awitaminozach typu A, B i D.Dr R. Mignot twierdzi, że kozieradka nie ustępuje pod tymwzględem tranowi rybiemu. Zresztą tę wartość kozieradki po-twierdza fakt, że od wieków jest ona używana jako środektuczący i przyśpieszający wzrost zwierząt, dzięki czemu wchodzizawsze obok fosforanu wapniowego do wszelkich proszkówtuczących dla zwierząt.

Jako środek witaminizujący najodpowiedniejsze są sproszko-wane nasiona kozieradki (chociaż istnieje również ekstrakt

226

płynny). Ujemną stroną kozieradki jest jej specyficzny, nie dlakażdego przyjemny, zapach i gorzkawy smak; można jednakprzyjmować ten proszek w jakimkolwiek syropie (cytrynowym,wiśniowym lub malinowym). Kozieradkę jako lek metabolicznydobrze jest łączyć z zielem morszczynu (p. Herba Fuci vesi-culosi).

Ep. Seminis Foenigracci pulv. 100,0Herbae Fuci vesiculosi pulv. 50,0Mfp. S. Po łyżeczce rano i na noc w pół szkl. limoniadycytrynowej (katary żołądka, wypryski skórne, zaparcia).

SEMEN LINI (SIEMIĘ LNIANE). (F, P.).Nasiona hodowanej w kraju na włókno rośliny Linum usita-

tissium L., rodź. Linaceae.Siemię lniane zawiera w komórkach łupiny nasiennej śluz

(6 do 10%), w miąższu zaś bielma i zarodka 30 do 40% tłustegowysychającego oleju i okcło 20 % białka. Jesi to typowy lekśluzowy oflmiąkczający (ernolliens) i powlekający (obducens).Siemię lniane należy do surowców, z których najłatwiej mo^naotrzymać w stanie stosunkowo czystym wyciągi śluzowe zawie-rające również pewną ilość soli mineralnych i potasu, wapniai magnezu. Wystarczy w tym wypadku całe nasiona zalać zimnąlub gorącą wodą, a wtedy śluz, znajdujący się w komórkachskórki na powierzchni nasienia, pęcznieje i przechodzi do roz-tworu. Podobne własności i zastosowanie mają również nasionaPigwy — Semen Cydoniae z rośliny Cydonia vulgaris r. Rosa-ceae; Babki — Semen psyllii z rośliny Plant?.go psyUiumr. Plantaginaceae; Gorczycy — Semen Sinapis aibae z roślinySinapis alba r. Cruciferae.

Jednym z najtańszych i najczystszych surowców śluzowychjest siemię lniane. Zewnętrznie do odrniękczających kataplaz-mów stosuje się nasiona sproszkowane (Semen Lini pulveratum,albo Farina Lini), a nawet sproszkowane wytłoki lniane, pozo-stające po wyciśnieniu oleju (tzw. Płacenia Lini). Garść (lubwięcej) takiej mąki lnianej zalewa się wrzącą wodą, aby

u* • 227

otrzymać gęstą, gorącą miazgę, którą się zawija w szmatkęi przykłada na miejsce przeznaczone. Taki kompres lnianyposiada tę wyższość nad zwykłym kompresem wodnym, żezachowuje wilgoć i równomierną temperaturą w ciągu kilku-nastu godzin.

W handlu znajdują się gotowe lniane kataplazmy (Majsterlniany na kawałkach gazy), które wystarcza włożyć na kilkaminut do wrzątka, aby napęczniały. Wyciągi śluzowe (1 : 0)z całych nasion lnu, pigwy lub babki (tzw. Mucilago Lini, M.Cydoniae, M. Psyllii) używa się przy stanach zapalnych do oczu,do szprycowania cewki moczowej, do płukania ust, jak równieżwewnętrznie przy katarach żołądka. Z oleju lnianego zmiesza-nego pół na pół z wodą wapienną przyrządza się tzw. Linimen-tum Csdcis na oparzenia i ostre odmrożenia.

SEMEN MYRISTICEAE (syn. NUX MOSCHATA)(GAŁKA MUSZKATOŁOWA). (F. P.).

Wysuszone jądra nasienne południowo-azjatyckiego drzewaMyristica fragrans Houtt, rodź. Myristicaceae.

Jest to powszechnie używana w kucharstwie aromatycznaprzyprawa do mięs i ciast. Gałka muszkatołowa zawiera żółtytłuszcz konsystencji masła (Oleum Myristicae expressum seu Bu-tyrum Nucistae) i olejek eteryczny, w którego skład wchodząterpeny, alkohole terpenowe i swoiste ciało zwane Myrysty-cyną — ciało pokrewne Azaronowi o działaniu moczopędnym.W lecznictwie stosuje się tłusty olej muszkatołowy (OleumMyristicae expressum), który zawiera również i olejek eterycznyjako lek aromatyczno-kojacy do wcier.ań przy nerwobólachi cierpieniach reumatycznych. Gałka muszkatołowa w więk-szych ilościach (10 do 15,5 g na dawkę) wywołuje przekrwienienarządów miednicy małej i u kobiet ciężarnych może spowo-dować poronienie.

Rp. Butyri Nucistae 30,0Methylii salicylici 5,0M. f. ungt. S. Do wcierań przy cierpieniach reumatycznych.

228

Podobne własności do gałki muszkatołowej posiada osnówkamuszkatołowa A r i l l u s M a c i d i s , albo M a c i s, zwanapospolicie „kwiatem muszkatołowym", używana jako przyprawado ciast, wódek i likierów. Olejek eteryczny z osnówki muszka-tołowej — O l e u m M a c i d i s stosuje się w lecznictwie dowcierań i maści kojących.

SEMEN PAPAVERIS (MAK).Nasiona hodowanej w ogrodach rośliny Papaver somniferum.

L., rodź. Papaveraceae.Pospolity mak ogrodowy zawiera w łodygach, liściach, nie-

dojrzałych owocach (Capita papaveris) mleczny sok (opium) —silny alkaloidowy środek narkotyczny. Dojrzałe jednak nasionamaku nie zawierają zupełnie alkaloidów, a jedynie olej tłusty,białko, lecytynę i do 3 % fytyny. Olej makowy (Oleum papa-veris) posiada własności podobne do oleju lnianego (olej wy-sychający o wysokiej liczbie jodowej). Nasiona były używaneniegdyś do przyrządzania mleczka makowego (Emulsio seminumPapaveris).

SEMEN SABADILLAE (KICHAWIEC). (F. P.)Nasiona meksykańskiej rośliny — Sabadilla officinarum

Brandt, rodź. Liliaceae.Surowiec zawiera 4 — 5 % silnie trujących i drażniących alka-

loidów, których zespół nosi nazwę Weratryny. Weratryna po-siada niezmiernie ostry i palący smak; wtarta w skórę wywołujedość długotrwałe znieczulenie. Działanie kichawca oraz jego za-stosowanie jest takie same jak ciemierzycy (p. Rhiz. Veratri).Nalewkę z nasion (Tinctura Sabadillae) lub roztwory Weratrynyw spirytusie lub chloroformie stosuje się do wcierań przy cier-pieniach reumatycznych.

Rp. Veratrini 1,0Methylii salicylłci 5,0Chloroformii 5,0Lanolini anhydrici 30,0M. f. ungt. S. Do wcierania przy reumatyzmie stawowym.

229

Acetum Sabadillae i Tinct. Sabadillae stosuje się tak samo jakacetum Veratri (p. Rhiz. Veratri) przy wszawicy.

SEMEN SINAPIS ALEAE (syn. SEMEN ERUCAE)(BIAŁA GORCZYCA).

Nasiona hodowanej w kraju rośliny — Sinapis alba L., rodź.Cruciferae.

Gorczyca biała posiada dwojakie znaczenie: przede wszystkimnależy do grupy tzw. nasion śluzowych (p. Semen Lini), albo-wiem zawiera w skórce 8 do 12% śluzu; poza tym w jądrzenasiennym zawiera ona obok tłuszczu i białka ferment — Myro-zynę, nietrujący alkaloid — Sinapinę oraz glykozyd rodankowySinalbinę, który przy hygrolizie daje glykorę, siarczan Sinapinyi rodanek para-oksybenzylu, zwany olejkiem eterycznym białejgorczycy; dlatego białą gorczycę można zaliczać do surowcówrodankowych (izosułfocjanowych). Surowiec ten nie posiadajednak wybitnie ostrego i diażniącego smaku czarnej gorczjrcy(p. Semen Sinapis nisrae) i nie nadaje się do przyrządzaniagorczyczników. Używa się w lecznictwie całych ziarn gorczycybiałej przy nieżytach żołąćka, nadkwasocie i skłonności dozaparć (środek spulchniający masy kałowe). Zażywa sięłyżeczkę całych nasion w pół szklance wody przegotowanejna czczo lub na noc. W handlu znajduje się ona czasami jakospecyfik francuski przeciwko nieżytom przewodu pokarmowegopod nazwą „Sinapis-Didier": nie wiadomo czy działa w tymwypadku tylko śluz, czy też odgrywają pewną rolę organicznezwiązki siarkowe (rodanki) znajdujące się w nasieniu. Zezmielonej białej gorczycy przyrządza się łagodną musztardę,tzw. francuską, gdy z nasion gorczycy czarnej otrzymuje sięmusztardę ostrą.

Podobne składniki oraz działanie nosiadaią nasiona Rze-rzuchy siewnej (Semen Nasturtii officinalis — Lepidium sati-vum L., rodź. Cruciferae).

2S0

SEMEN SINAPIS NIGRAE (CZARNA GORCZYCA). (F. P.).Nasiona hodowanych w kraju roślin: Brassica nigra L. i Br.

juncea Hook. f., rodź. Cruciferae.Nasiona czarnej gorczycy zawierają: glykozyd — Sinigrj-nę,

ferment rozszczepiający ten glykozyd — Myrozynę, olej tłustyi białka. Gorczyca jest ostrą przyprawą do potraw w postacitzw. musztardy. W lecznictwie stosuje się jako lek drażniącyskórę (rubefaciens) w postaci gorczyczników (Sinapis-mata) wy-wołujących szybko silne miejscowe przekrwienie. Ponieważtakie podrażnienie skóry połączone jest z dość intensywnympieczeniem i gorczynik można wytrzymać zaledwie 10—15 min.,nie ma przeto obawy spowodowania przy pomocy gor-czyczników pęcherzy lub ran, jak to bywa przy użyciuCantharides, Fuphorbium, Cardolu, Cortex Mezerei lub OleumCrotonis.

Na gorczycmik nasiona muszą być sproszkowane, zarobionena rzadkie aasto letnią (nie gorącą) wodą, posmarowane naszmatkę i natychmiast przyłożone na skórę. W aptekach znaj-dują się gotowe gorczyczniki (tzw. papier Rigolot) w postacikawałków papieru z przyklejoną doń (przy pomocy kleju kau-czukowego) varstwą mąki gorczycowej. Gorczycznik taki zwilżasię zimną w<dą (nie spirytusem, octem lub gorącą wodą!) i przy-kłada się dc ciała tą stroną, gdzie jest mąka gorczycowa. Podwpływem widy i fermentu myrozynowego glykozyd Sinigrynarozpada się la cukier i lotny niezmiernie drażniący olejek gor-czycowy (OLum Sinapis aethereum).

Olejek goczycowy jest rodankiem allylu i zawiera organicznyzwiązek siarci. W aptekach znajduje się gotowy olejek gorczy-cowy. Roztvór tego olejku w spirytusie (1 : 50) nazywa sięS p i r i t u s S i n a p i s i stosuje się do wcierań. Olejek gor-czycowy z amoniakiem tworzy ciało krystaliczne T h i o s i-n a m i n ę; podwójna sól Thiosinaminy z Natrium salicylumnosi nazwę F i b r o l i z y n y . Spirytus gorczycowy z amonia-kiem stosuj esię do wcierań przy zapaleniu ścięgien.

231

Rp. Spiritus sinapis 50,0Mentoli 3,0Liq. ammonii caust. 30,0MDS. Do wcierania.

SEMEN STROPHANTI (NASIONA SKRĘTNIKA). (F. P.).Nasiona afrykańskich krzewów: Strophanthus gratus Franch

S. Kombe Oliv. S. hispidus P. D. C, rodź. Apocynaceae.Silnie trujący i b. gorzki surowiec zawierający glykozyd —

Strofantynę. Jest to środek o silnym działania nasercowym(Cardiacum) działający szybciej niż naparstnica Zaletą tegosurowca w porównaniu z naparstnicą jest jego trwałość orazbrak kumulacji, ujemną zaś — brak przewlekłego działania naserce, które czasami jest pożądane. W lecznictwie stosuje sięnalewkę (Tinctura Strophanthi) po 5 do 12 kropli na dawkęlub strofantynę w pigułkach i zastrzykach po 0,(002 do 0,001na dawkę.

Zastrzyki strofantyny są bolesne.Tzw. Oubaina francuska jest Strophantyną ' krystaliczna

z roślin Strophantus gratus, który jest dziś uważany za naj-lepszy surowiec do użytku lekarskiego. Krajowymi zastępkamiTinct. Strophanti mogą służyć Tinct. Convallariae i Intr. Ado-nidis.

Surowcem o działaniu b. podobnym do strofantyny jest roślinakrajowa Erysimum cheiranthoides L. (Crucif.). W Związku Ra-dzieckim używany jest obecnie jako lek nasercow; — Erysi-mum canescens Roth. i wytwarzany z niego preparai Erisid.

SEMEN STRYCHNI (syn. NUX VOMICA) (KULCZ^A). (F. P.)Nasiona południowo-azjatyckiej rośliny — Stryihnos N' v

vomica L., rodź. Loganiaceae.Jest to trujący surowiec zawierający trzy alkałoity: strych-

ninę, brucynę i womicynę. Ogólna ilość alkaloidów w surowcuwynosi 2,5%, z czego połowa przypada na strychnin1. Najważ-niejsze znaczenie w kulczybie odgrywa strychninę brucyna

232

i womicyna posiadają działanie podobne, ale znacznie słabsze.Alkaloidy kulczybowe wzmagają wybitnie pobudliwość ośrodko-wego układu nerwowego. Na skutek tego działania oddech zo-staje przyśpieszony i pogłębiony, ciśnienie krwi zwiększone,a czynność narządów i zmysłów spotęgowana; słuch, smaki dotyk zostają silnie zaostrzone. W trujących dawkach, poczy-nając już od 0,05, wywołuje strychnina gwałtowne drgawkitężcowe, powodujące wreszcie śmierć z uduszenia i porażeniaukładu nerwowego. W zatruciach strychninowych wrażliwośćna wszelkie podniety jest spotęgowana, a świadomość zostajezachowana do ostatnich momentów życia.

Umiejętnie stosowana kulczyba (lub strychnina) jest częstoużywanym środkiem w leczeniu porażeń nerwowych; bywa onaczęsto dodawana do modnych dziś arszenikowych zastrzyków„wzmacniających". Należy jednak pamiętać o kumulatywnymdziałaniu strychniny i nie stosować przetworów kulczyby lubstrychniny w ciągu długich okresów czasu bez odpowiednichkilkutygodniowych przerw.

W aptekach mamy następujące przetwory: Tinctura Strychni(1:10) pro dosi 1,0 pro die 2,0; Extr. Strychni spir. (zaw.16% alkaloid.) pro dosi 0,05, pro die 0,1; Semen Strychni pulv.pro dosi 0,1, pro die 0,2; Strychninum nitricum pro dosi 0,005,pro die 0,01.

Znajdująca się w handlu Kulczyba filipińska — S e m e nS a n c t i I g n a t i i (syn. Faba Sancti Ignatii) posiada podobneskładniki oraz działanie.

SPORAE LYCOPODII (syn. LYCOPODIUM)(WIDŁAK, PRÓCHNO). (F. P.).

Dojrzałe zarodniki pospolitej w lasach naszych rośliny Lyco-podium clavatum L., rodź. Lycopodiaceae.

Jest to żółty, niezmiernie miałki i ruchliwy proszek, używanyjako osuszająca przysypka (puder), szczególniej dla niemowląt.Proszek składa się z drobniutkich kulistych zarodników otoczo-

233

nych skutynizowaną błoną i zawierających około 50% tłustegooleju. Pył widłakowy, pomimo że jest substancją organiczną,posiada tę wyższość nad używanymi również w lecznictwiepudrami skrobiowymi, że nie jest hygroskopijny, nie pęcz-nieje i nie stwarza podłoża sprzyjającego rozwojowi drobno-ustrojów. Dziś często zamiast widłaka stosuje się jako przysypkiosuszające (Pulvis adspersorius) mieszanki talku, tlenu cynkui skrobi.

Aptekarze używają powszechnie widłaka do przesypywaniapigułek, aby zabezpieczyć je od sklejania się.

Widłak stosowano niegdyś w postaci zawiesiny (Emulsio spo-rarum Lycopodii) jako lek wewnętrzny przy zatrzymaniumoczu, katarach pęcherza, kamicy nerkowej itp. Dr F. Ecksteini S. Flamm podają, że Lycopodium posiada wyraźne własnościmoczopędne i zwiększa wydalanie kwasu moczowego. Należy tuzaznaczyć, iż ziele widłaka (p. Herba Lycopodii) zawiera silniedziałające alkaloidy, zarodniki jednak alkaloidów nie zawierają,czyli że mamy tu podobne zjawisko jak przy maku (p. SemenPapaveris), którj' w zielu zawiera silnie działające alkaloidy, alenasiona są bezalkaloidowe.

Rp. Sporarum Lycopodii minutissime contritorum 8.0Sirupi Althaeae 40,0Olei Foeniculi gtt. VAąuae 60,0M. f. emulsio S. Co 2 godz. po łyżeczce przy zatrzymaniumoczu u dzieci.

Rp. Sporarum Lycopodii contritorum 25,0Pulpae Tamaridorum depur. 90,0Sirupi simplicis 50,0M. f. electuarium. S. Po łyżeczce stołowej co 3—4 godzinyprzy utrudnionym oddawaniu moczu u dorosłych.

STIGMA MAYDTS (WŁOSKI KUKURYDZOWE).Wysuszone szyjki słupkowe kukurydzy — Zea Mays L., rodź.

Gramineae.

234

Żółtawa lub żółto-brunatna nitkowata masa, prawie bez za-pachu, o z lekka słodkawym smaku. Zawiera bliżej niezbadanezwiązki aminowe, cukry i sole mineralne. Wprowadzone zostałydo lecznictwa przez lekarzy francuskich jako łagodny lek moczo-pędny przy zapaleniach nerek i pęcherza. Stosowany bywarównież przy zaburzeniach klimakterycznych u kobiet.

Rp. Stigmatis maydis 30,0Aąuae 500,0M. f. inf. S. Wypić w ciągu dnia. *

Rp. Extr. fl. Stigmatis maydis 20,0Sirupi simplicis 180,0M. D. S. Po łyżce stołowej co 2 godz.

STIPITES CERASORUM (OGONKI WIŚNIOWE).Wysuszone szypułki owoców zwykłej wiśni Prunus Cerasus L.,

rodź. Rosaceae.Surowiec zawiera trochę garbników i niewielkie ilości nitrylo-

glykozydów. W lecznictwie ludowym, szczególn'ei we Francji,stosują go jako łagodny lek moczopędny. Garść (około 30 g)ogonków wiśniowych gotuje się w litrze wody, słodzi syropemwiśniowym lub malinowym i wypija w ciągu dnia.

STIPITES DULCAMARAE (syn. CAULES DULCAMARAE)(SŁODKOGORZ).

Wysuszone gałązki pospolitej nad brzegami rzek, stawówi jpzior krzewiny — Solanum dulcamara L., rodź. Solanaceae.

Surowiec zawiera słodkawy glykozyd — Dulkamarynę (syn.Pikroglucyna), bvć może pokrewny Glycyrryzynie (?), i glyko-alkaloid — Solaninę, zbliżony własnościami do saponin.

Nie jest to surowiec łagodny, bo już w dawkach 20 — 30 gmoże wywoływać drapanie w gardle, wymioty, biegunkę, a na-wet drgawki. Przy wstrzyknięciu do krwi działa hemolitycznie.

235

Surowiec posiada działanie napotne, moczopędne i wykrztuśne.Dawniejsi lekarze (Dr Cazin) uważali słodkogorz za najlepszązastępkę krajową amerykańskiego kolcowoju (p. Rad. Sarsa-parillae). Stosuje się słodkogorz w odwarach (8,0 na 300,0),często w połączeniu z łopianem, turzycą i wilżyną, jako lek„czyszczący krew" przy wykwitach skórnych na tle różno-rodnych skaz.

Rp. Stipitum Dulcamarae 10,0Radicis Bardanae 20,0Radicis Ononidis 20,0Aquae 50,0Sacchari 30,0M. f. decoct. S. Po 2 łyżki stołowe 3 razy dziennie.

236

IVPODZIAŁ TERAPEUTYCZNY

LEKÓW ROŚLINNYCHALTERATIA, A) WPŁYWAJĄCE NA OGÓLNĄ

PRZEMIANĘ MATERIIFolia JuglandisFolia et cortex SambuciFolia UrticaeFucus vesiculosusHerba AgrimoniaeHerba AlchemillaeHerba Fragariae

Herba HypericiHerba Violae tricolorisRadix BardanaeRadix LiąuiritiaeRadix SaponariaeStipites Dulcamarae

ALTERANTIA, B) STOSOWANE PRZY OTYŁOŚCI(REDUCENTIA)

Aloe Radix BardanaeFucus vesiculosus Radix TaraxaciFructus Rhamni catharticae

ALTERANTIA, C) STOSOWANE PRZY CUKRZYCY(ANTIDIABETICA)

Bulbus AlliiFolia MyrtillorumFolia UrticaeFructus Sorbi

Herba FragariaeHerba GalegaePericarpium Phaseoli

237

ANTHELMINTHICA (LEKI PKZECIWCZERWIOWE)Bulbus AlliiCarrageenFlores AbsinthiiFlores CinaeFlores Kusso (świeże)Flores Pyrethri

Flores TanacetiKamalaRhizoma FilicisSemen Chenopodii anthelmint.Cortex Granati

ANTIASTHMATICA (DYCHAWICA, KOKLUSZ,GORĄCZKA SENNA)

Cortex Rhamni catharthicae Herba LobeliaeFlores VerbasciFolia JuglandisHerba DroseraeHerba Ephedrae

Herba ThymiHerba ScopariiRadix Artemisiae vulgarisHerba Scoparii

ANTIBRONCH1TICA (NIEŻYTY KRTANI I OSKRZELI)Carrageen Folia SalviaeFlores Verbasci Fructus AnisiFolia Eucalypti Lichen islandicusFolia Farfarae Lichen pulmonarius

ANTIDYSMENORRHOICA ET EMMENAGOGA(NIEPRAWIDŁOWE MIESIĄCZKOWANIE, ZABURZENIA

W SFERZE PŁCIOWEJ)Cortex Cinnamoni Herba AbsinthiiCrocus Herba RutaeFlores Calendulae Pericarpium AurantiiFlores HumuliFlores Malvae arbor.

Rhizoma Galangae

ANTINEURALGICA (NERWOBÓLE. RWA KULSMIGRENY)

Flores Chamomillae Folia RosmariniFlores Chamomillae romanae Herba Chelidonii

ZOWA,

233

Flores Humuli MentholFlores Layandulae Radix ValerianaeFolia Menthae pip.

ANTIHYDROTICA SEU ANTIDIAPHORETICA(NADMIERNE POTY U GRUŹLIKÓW i W ZABURZENIACH

GRUCZOŁOWYCH)Agaricus albus Folia StramoniiFolia Belladonnae Lichen islandicusFolia Salviae Lichen pulmonarius

ANTIPYRETICA (STANY GORĄCZKOWE RÓŻNEGOPOCHODZENIA)

Cortex Chinae Flores SpiraeaeCortex Salicis Flores TiliaeFlores Chamomillae Folia Eucalypti !

Flores Sambuci Folia Menyanthidis

ANTIRHEUMATICA ET ANTIARTHRITICA(GOŚCIEC STAWOWY I CHOROBY GOŚĆCOWE)

Cortex Berberidis Folia Ribis nigriCortex Fraxini Gemmae PopuliCortex Hippocastani Herba EąuisetiCortex Rhamni cathart. Herba Polygoni avicular.Cortex Salicis Radix UrticaeFlores Spireae Semen Colchici

CARDIACA TYPICA (CHOROBY NARZĄDU KRĄŻENIA,A WIĘC NIEDOMOGA KRĄŻENIA, ZABURZENIA

NERWICOWE, NADCIŚNIENIE, DUSZNICA BOLESNA itp.)Bulbus Scillae Herba Adonidis vernalisFlores Crataegi Herba LobeliaeFlor. et Herba Convallariae

239

Fol. Belladonnae Herba PassifloraeFolia Digitalis Herba VisciFolia Digitalis lanatae Radix HelleboriFolia Menthae piper. Radix ValerianaeFolia Stramonii Semen ColaeGuarana Semen Strophanthi

CARMINATIVA (NERWICA PRZEWODU POKARMOWEGO,WZDĘCIA, NIEŻYTY PRZEWODU POKARMOWEGO)

Flores Chamomillae Herba MajoranaeFlores Chamomillae romanae Radix AngelicaeFolia Melissae Radix LevisticiFolia Menthae pip. Radix InulaeFolia Salviae Radix ValerianaeFructus Carvi Rhizoma CalamiFructus Foeniculi

CHOLAGOGA ET CHOLERETICA (KAMICA ŻÓŁCIOWA,ŻÓŁTACZKA itp.)

Aloe Fructus CoriandriCascara Sagrada (Cort. Fructus Rhamni cathartica*

Rhamni Purshianae) Herba ChelidoniiCortex Berberidis Herba HyssopiCortex Frangulae Herba RutaeFlores Stoechados Radix LiąuiritiaeRadix Raphani recens Radix SaponariaeRhizoma Curcumae

DEPURATIVA (ŚRODKI ODTRTJWAJĄCEwzgl. ODKAŻAJĄCE)

Folia Juglandis Herba MelilotiFolia et cortex Sambuci Herba Violae tricolor.Folia Urticae Radix Bardanae

240

Fructus Rhamni catharticae Rhizoma CaricisGemmae Pini Rhizoma GraminisHerba Asperulae

DIGESTIVA ET AMARA SEU STOMACHICA(POBUDZAJĄCE WYDZIELANIE SOKÓW TRAWIENNYCH)Cortex Chinae Radix GentianaeFolia Menyanthidis Radix InulaeKeiba Absinthii Rhizoma CalamiHerba Cardui benedicti Rhizoma GalangaeHerba Centaurii Rhizoma ZedoariaeLignum Quassiae Rhizoma Zingiberis

DIURETICA (KAMICA NERKOWA, STANY NIEŻYTOWEDRÓG MOCZOWYCH)

Flores Cyani Fructus et Radix PetroseliniFolia Betulae Herba et Radix AsariFolia (Herba) Chimaphilae Herba FragariaeFolia Orthosiphonis Radix LevisliciFolia Uvae ursi Rhizoma PolypodiiFolia Vitis idaeae Stigmata MaydisFructus Juniperi

EXPECTORANTIA (NIEŻYTY KRTANI, OSKRZELI itp.)Flores Pedis Cati Herba et rad. PrimulaeFlores Verbasci Radix IpecacuanhaeFructus Anisi stellati Radix LiąuiritiaeFructus Anisi vulgar. Radix SaponariaeFructus Foeniculi Radix SenegaeHerba Asari

HYPOTONICA (OBNIŻAJĄCE CIŚNIENIE KRWI)Bulbus Allii Fucus vesiculosusBulbus Cepae Herba VisciFlor. Crataegi Radix Raphani16 241

LAXANTIA (ZAPARCIA, NIEKTÓRE CHOROBYWĄTROBY)

Aloe Fructus Rhamni catharticaeCascara Sagrada (Cort. Fructus Sennae

Rhamni Purshianae, Gummi GuttiCortex Frangulae Radix JalapaeFolia Sennae Radix RheiFructus Cassiae fistulae Radix ScamoniiFructus Colocynthidis

MUCILAGINOSA, EMOLLIENTIA ET OBDUCENTIA(NIEŻYTY I OSTRE PODRAŻNIENIA KRTANI, ŻOŁĄDKA,

JELIT; ZEWNĘTRZNIE PRZY FLEGMONACH itd.)Agar Agar Lichen islandicus examaratusBulbus Cepae Radix AlthaeaeCarrageen Radix SalepFlor. Malvae silvestris Radix Symphyti (Consolidae)Folia Althaeae Semen CydoniaeFolia Plantaginis Semen LiniGummi Acaciae Semen PsylliGummi Tragacanthae Semen Sinapis albae

OBSTIPANTIA ET ADSTRINGENTIA (BIEGUNKI OSTREI PRZEWLEKŁE STANY ZAPALNE BŁON ŚLUZOWYCH;

ZEWNĘTRZNIE PRZY ODLEŻYNACH, ROPIEJĄCYCHRANACH itd.)

Cortex Fraxini Herba AnserinaeCortex Quercus Herba SaturejaeCortex Salicis Radix HydrolapathiFolia Juglandis Radix RatanhiaeFolia Uvae ursi Rhizoma BistortaeFructus Myrtillorum Rhizoma TormentillaeGalae turticae

242

SEDATIVA (ZABURZENIA NERWOWE, NADMIERNAPOBUDLIWOŚĆ, BEZSENNOŚĆ)

Flor. Crataegi Radix ArchangelicaeFlores Humuli Radix Artemisiae vulgarisHerba Melissae Radix LevisticiHerba Passiflorae Radix PaeoniaeLupulinum

SILICOPHARMACA (SUROWCE KRZEMIONKOWE)Herba Equiseti majoris Herba GaleopsidisHerba Equiseti minoris Herba Polygoni avicular.

STYPT1CA SEU ANTIHAEMORRHOICA (KRWAWIENIA)Cortex Hippocastani Radis HydrastidisFol. et cort. Hamamelidis Herba MillefoliiHerba Bursae pastoris Herba VisciHerba Hydropiperis

SUROWCE RUTYNOWE (PRZY ZABURZENIACHW PRZEPUSZCZALNOŚCI KAPILARÓW)

Herba Rutae Flos SarnbuciHerba Violae tricoloris Ziele gryki (Herba Fagopyri)

R u t y n a — glikozyd wykryty już przed 100 laty w zielu ruty, będącypochodną flawonu Kwercetyny — jest dziś niezmiernie modnym lekiemw U. S. A. i Anglii przeciwko nadmiernej kruchliwości lub wadliwejprzepuszczalności kapilarów (włoskowatych naczyń krwionośnych).

Następstwem takich zaburzeń bywają wysięki, wysypki, wybroczyny,zaburzenia w czynnościach skóry, siatkówki oka, wątroby i nerek orazzagrażające często arteriosklerotykom udary apopletyczne, wskutek pę-kania naczyń krwionośnych w mózgu. Otóż już w roku 1936 prof. SzentGyorgi i Armentano wydzielili z cytryn i papryki osobliwą substancjęprzeciwkrwotoczną, regulującą przepuszczalność kapilarów, którą nazwaliw i t a m i n ą P (Permeability — przepuszczalność) albo C i t r i n ą(z powodu, że wydzielono ją z cytryn).

243

Dalsze badania wykazały, że owa Citrina jest zespołem związkówflawonowych, mianowicie Hesperydyny, Eriodictyolu i glikozydów podob-nych do Rutyny. Z powodu iż rutyna była już dobrze znana dlatego nanią zwrócono szczególną uwagę i zaczęto przeprowadzać nad nią badaniakliniczne. Do lecznictwa wprowadził ją w 1944 roku lekarz amerykańskiJ. Griffith junior. Obecnie istnieje w U. S. A. bardzo obszerna literaturao stosowaniu rutyny w leczeniu najrozmaitszych schorzeń na tle zakłó-ceń przepuszczalności naczyń krwionośnych czyli awitaminozy P.

Rutyna jest bardzo rozpowszechniona w przyrodzie i dotychczas wy-kryto ją w przeszło 50 gatunkach różnych roślin (rucie, bratkach, kwia-tach bzu czarnego, zielu gryki, liściach tytoniu, kartofli, pomidorów itd.).Najtańszym, powszechnie dziś używanym surowcem do otrzymywaniaczystej rutyny jest kwitnące ziele gryki (Fagopyrum esculentum). Zieletryki zawiera S do 5% rutyny, w rucie natomiast jest około 1,5%, w brat-kach 2 do Z%, a w kwiatach bzu około 1% tego glikozydu.

Chociaż czysta rutyna jest nowością w lecznictwie naukowym, to jed-nak zioła rutynowe (ruta, bratki, bez, świetlik) są bardzo starymi lekamiludowymi, które u ludu noszą nazwę „środków czyszczących krew'', albo-wiem były stosowane przy wysypkach. Podobne do rutyny związki fla-wonowe występują w szeregu innych roślin leczniczych (skrzyp, dziu-rawiec, rdest ptasi, selery, pietruszka, liście brzozy, pąki topolowe), któresą ulubionymi lekami przy przewlekłych niedomaganiach wątroby1 nerek.

Rutynę stosuje się doustnie w dawkach a 0,02 do 0,06 2—3 razy dzien-nie. W handlu znajduje się rutyna w postaci tabletek a 0,02

Otóż w braku czystej rutyny lub tabletek rutynowych można stosowaćnastępującą mieszankę ziół rutynowych:

Rp. Herbae Rutae 20,0Violae tricol. 40,0Florum Sambuci 40,0M. s. sp. S. Czubatą łyżkę ziół zalać szkl. wrzątku i zagotować.Szklanka takiego odwaru będzie zawierała 0,02 do 0,03 rutyny.

LITERATURA:J. T. B a k e r , C h e m. Co. — The chemistry, pharmacology and clinical

use of Rutin. (Phillipsburg, New Jersey, U. S. A.) 1948.J. M u s z y ń s k i — Rutyna i surowce rutynowe, „Przegląd Zielarski",

marzec 1949.J. M u s z y ń s k i — Rutyna i surowce pyronowe i pyranowe, „Farmacja

Pelska", 1949.

244

INDEKS NAZW POLSKICH

AAgarAjerAnyżekAnyż gwiazdkowyArcydziąglu korzeńArniki kwiat

BBadianBerberysu koraBertramBez (liście)Bielunia KścieBławatekBobrka liścieBratkiBrzozowe liścieBrzozowe pączkiBurzankaBzowa koraBzowy kwiat

CCebula ogrodowaCenturiaCewiniecChinowa kora

Slr

45207118119187

75

1195989

113115

82107176

99136125

7192

55152124

00

245

ChmielChmielowe gruczołyChrzęsloCiemierzycaCynamonowa koraCytwarCytwarowy korzeńCząber ogrodowyCzerniceCzernicy liścieCzosnek

D

Dębowa koraDobromyślDrapaczDrożdże leczniczeDynia (pestki)DziewannaDziurawca ziele

FFasoli łupinyFiołkowy korzeń

G

GalasówkiGlistnik

Str.84

13857

2176279

218171129108

52

67167151

72225

96168

183212

135152

GłógGorczyca białaGorczyca czarnaGoryczkowy korzeńGorzkniaGorzknikGranatowca koraGrzybieńGuaranaGuma arabskaGuma tagankowaGumigutaGwajakolowe drewnoGwoździki

HHaszyszHerbatka jawajskaHuba modrzewiowaHyzop

IImbirIpekakuany korzeń

JJabłko gorzkie (Burzanka)Jagody czarneJagody szskłakoweJalapaJalapy korzeńJałowiecJaskółcze zieleJarzębiny jagodyJasnotaJawajska herbatkaJemiołaJesionowa kora

KKałganKamala

Str.80

230231191181211

6588

139140143141181

77

150109

48162

219193

125129132194206127152134

85109177

65

210178

KardamonKardobenedyktaKaskarylli koraKasztanowca koraKatechuKichawiecKminekKobylakKocankaKoka liścieKolaKolcowójKondurango koraKonitrutu zieleKonopie indyjskieKonopnicaKonopne siemięKonwalii zieleKoperek słodki (włoski)KopytnikKora berberysuKora bzowaKora cynamonowaKora chinowaKora dębowaKora granatowcaKora jesionowaKora KaskaryliiKora KasztanowcaKora KondurangoKora KruszynyKora MydłokiKora SzakłakuKora wierzbowaKorzeń prawoślazuKorzeń TojaduKorzeń wymiotnicy

(Ipekakuany)KosaciecKosmaczek

Str.122151

606658

229123191

89, 94100223202

63158150190120154126147

5971626067656569666364686970

186185

193212168

246

KozieradkaKozłekKruszyna amerykańskaKruszyny koraKrwawnicaKrwawnikKrzecinaKrzyżownicaKrzyżownica gorzkaKukurydzowe włoskiKulczybaKwasjaKwiat ArnikiKwiat BertramuKwiat BławatkaKwiat BzowyKwiat ChmieluKwiat DziewannyKwiat GłoguKwiat GrzybieniaKwiat JasnotyKwiat KrasawyKwiat KrwawnicyKwiat LawendyKwiat LipowyKwiat NagietkówKwiat PodbiałuKwiat RóżyKwiat RumiankuKwiat ŚlazuKwiat SłonecznikaKwiat TawułyKwiat WrotyczuKubeby owoceKuklikKurdybanekKurkumaKurze ziele

LLawenda

Str.226216

706491

166164203169234232181

758982928496808885849186957682917887839394

125189159208215

86

* ~LebiodkaLilia wodnaLipowy KwiatLiście BieluniaLiście BobrkaLiście brzozoweLiście BzuLiście czarnej porzeczkiLiście czernicyLiście lulkoweLiście MącznicyLiście MelissyLiście Mięty pieprzowejLiście orzecha włoskiegoLiście PodbiałuLiście PokrzykuLiście PokrzywyLiście NaparstnicyLiście EozdręboweLiście RozmarynuLiście senesoweLiście ŚlazuLiście SzałwiiLniana mąkaLubczykLukrecjaLulkowe liścieLupulina

ŁŁopian

MMacierzankaMaczek polnyMącznicy liścieMakMakówkaMaliny suszoneMalwa czarna

Str.1678895

11510799

113110108104117106106105103

97116100102111113105111184195196104138

188

17290

117229130133

87

247

MarzannaMech islandzkiMech islandzkiMelissy liścieMiesięcznik d*oniastyMięty pieprzowej liścieMigdałyMilka zieleMniszekModrzewiowa hubaMuszkatołowa gałkaMydlikMydłoki kora

NNagietekNaparstnicy liścieNasturcjaNawłoćNostrzyk

OOmanOrzech włoski (liście)Orzecha włoskiego owocniaOstrawkaOstropestu nasionaOstrzyżOwoc szypszynyOwoce wawrzynu

PPaproci męskiej kłączePaprotka słodkaPaprykaPassifloraPastwinPerzPerz czarnyPestki z dyniPieprz biały

Str.148

57180106190106221144205

43228201

68

70100175173165

192105183

56123208126128

209213121167199211207225131

248

Pieprz czarnyPieprz wodnyPierwiosnkaPietruszki nasieniePięciornikPiołunPłucnikPodbiałPodbiału liściePokrzykPokrzywy liściePołonicznikPomarańczowa skórkaPomurnikPomarańczki niedojrzałePomocnikPorzeczki czarnej liściePowidła tamoryndowcPoziomkaPrawoślazPrawoślazu korzeńPróchnoPrzęślPrzestępPrzywrotnik

BRabarbarEdest ptasiRosiczkaRozdrębowe liścieRozmarynu liścieRóżaRóży dzikiej owocRózga złotaRumianekRumianek rzymskiRutaRzepikRzewieńRzodkiew czarna

Str.131160169131215143180

82103

97116159182167120153110184158

97186233156189145

213168155102111

91126173

7874

170145213198

sSadziecSalepSarsaparylaSenegaSenesowe liścieSenesowe strączkiSelerSiemię konopneSiemię lnianeSkrętnika nasionaSłodkogorzSlodniaSłonecznikSkrcbia i mączki odżywczeSkrzypSosnowe pączkiSporyszSrebrnikStanownikStokrotkaStorczykStrączyniecStrączyniec cewiastyStrciczki zieleSuchołusUsaSzafranSzakłaku jagodySzakłaku koraSzałwi liścieSzantaSzczaw końskiSzypszyny owocŚlazŚlazu liścieŚwietlikŚwiętojańskie ziele

TTamaryndowe powidła

Str.

18020020220311313114612022723223519G

8349

156136220146153148200113124163

9481

13269

11116419112687

105157160

184

249

TasznikTatarakTawułaTo jadu korzeńTopolowe pączkiTragakantaTragakanta afrykańska

albo indyjskaTrójliśćTujaTurbitu korzeńTurzycy kłączeTymianekTysiącznik

WWalerianaWawrzynu owocWężownikWidłakWidłaka ziele (widłak)Wierzbowa koraWilec czyszczącyWilżynaWiórki francuskieWiśniowe ogonkiWrotyczWymiotnicy korzeń

ZZimowitZiele kurzeZiele Miłka

ŻŻarnowiecŻuwniaŻyciodrzewŻywokost

Str149207

93185137143

142107173206207174152

216128206233163

70194197181235

94193

224215144

171222173204

INDEKS NAZW I SYNONIMÓW ŁACIŃSKICH

A

Agar — AgarAgaricus albusAloe — AlonaAmylumAmylum OryzaeAmylum TriticiAnthodia CinacAnthodium ChamomillaeAnthodium Pyrethri

BBaccae JuniperiBaccae LauriBaccae MyrtillorumBaccae Bubi IdaeiBaccae SorbiBaccae Spinae cervinaeBulbus AlliiBulbus CepaeBulbus Scillae

CCapita PapaverisCarrageenCascara sagradaCassia fistulaCaryophilłiCatechu

Str.

454648494949797889

127128129133134132

525556

4305770

1247758

351

Caules DulcamaraeCcrtex BerberidisCortex CascarillaeCortex CinnamoniCoxtex CinchonaeCortex chinaeCortex CondurangoCortex FrangulaeCortex FraxinłCortex Fructus AurantiiCortex Fructus JuglandisCortex GranatiCortex HippocastaniCortex QuercusCortex QuillayaeCortex Rhamni CatharticaeCortex Rhamni PurshianaeCortex SalicisCortex SambuciCrocus

EErabryo ColaeExocarpium Aurantii

FFaex medicinalisFarina LiniFermentum CerevisiaeFlores Anthemidis

Str.235

5960626069636465

182183656667686970707181

223182

721847274

Flores ArnicaeFlores CalendulaeFlores CaryophyHorumFlores CinaeFlores ChamomillaeFlores Chamomillae romanaeFlores ConvallariaeFlores CrataegiFlores CrociFlores CyaniFlores FarfaraeFlores HelianthiFlores Humuli LupuliFlores Koso vel KussoFlores Lamii albiFlores LavandulaeFlores MalvaeFlores Malvae ArboreaeFlores NymphaeseFlores PyrethriFlores Pedis CatiFlores RhoeadosFlores ResaeFlores SalicariaeFlores SambuciFlores Spiraeae UlmariaeFlores StoechadosFlores TanacetiFlores TiliaeFlores UlmariaeFlores VerbasciFlosculi Cinaefolia AlthaeaeFolia BelladonnaeFolia BetulaeFolia CocaFolia DigitalisFolia EucalyptiFolia FarfaraeFolia Hyoscyami

Str7576777978748080818282838484858G8787888989SO91919293949495939679979799

100100102103104

Folia JuglandisFolia MalvaeFolia MelissacFolia Mentae piperitaeFolia MenyanthidisFolia MyrlilloramFolia Ortosiphonis

(„Koemis-Kcetjing")Folia Ribis nigriFolia Pirolae umbellataeFolia KosmariniFolia SalviaeFolia SambuciFolia SennaeFolia StramoniFolia Trifolii fibriniFolia UrticaeFolia Uvae UrsiFolliculi SennaeFructus AnisiFructus Anisi stellatiFructus Aurantii immaturusFructus CannabisFructus CapsiciFructus CardarconiFructus Cardui SlarioniFructus CarviFructus Cassiae fistulaeFructus ColocynthidisFructus CubebaeFructus CynosbatiFructus FoeniculiFructus JuniperiFructus LauriFructus MyrtillorumFructus PapaverisFructus PetroseliniFructus Piperis albiFructus Piperis nigriFructus Rhamni catharticae

Str.105105108106107108

10911015311111111311311510711611713111811912012012112212312312112512512612G127128129130131131131132

252

Fructus Kubi IdaeiFructus SennaeFructus Sorbi

GGallaeGallae turticaeGemmae BetulaeGemmae PiniGemmae PopuliGlandulae LupuliGlandulae RottleraeGummi AcaeiaeGummi arabicumGummi GuttiGummi SterculiaeGummi Tragacanthae

IIHerba AbsynthiHerba AdonidisHerba AgrimoniacHerba AlchemillaeHerba AnserinaeHerba AntennariseHerba AnserinaeHerba Asari cum ItadicibusHerba BellidisHerba Bursae PastorisHerba Cannabis indicaeHerba CapsellacHerba Cardui benedietiHerba Centauri minerisHerba Convallariae 80,Herba ChelidoniiHerba ChimaphilaeHerba DroseraeHerba EphedraeHerba Eąuiseti minorisHerba Euphrasiae

Str.133134134

135135136138137138178140140141142143

143144145145148

89146147148149150349151152154152153155158156157

253

Herba FragariaeHerba GenistaeHerba GratiolaeHerba Hederae terrestrisHerba HerniariaeHerba HydropiperisHerba HypericiHerba HyssopiHerba JaceaeHerba LobeliaeHerba LycopodiiHerba Matris SilvaeHerba MarrubiiHerba MelilctiHerba MillefoiiiHerba OriganiHerba ParietariaeIlerba PassifloraeHerba PilosellaeHerba Polygalae amaraeHerba Polygoni avicularisHerba PrimulaeHerba et Kadix ApiiHerba RutaeHerba SatureiaeHerba ScopariiHerba SerpylliHerba SolidaginisHerba ThymiHerba TropaooliHerba ThujaeHerba Violae odorataeHerba Yiolae tricolorisIlerba Visci

I

Intlorescentia ConvallariaeInflorescentia Tiliae

Stf.1581711581591591601601621761631631481641651G6167167167168169163169146170171171172173174175173175176177

8095

KKamalaKardobenedicta

LLichen CarrageenLichen islandicusLactucariumLignum GuajaciLupuliuumLycopodiuinLignum Quassiae

NNuces ColaeNux moschataNux vomica

PPasta Guar.tnaePericarpium AurantiiPericarpium PliasecliPericarpium JuglandisPiper albumPiper nigrumPlacenta LiniPotna AuraatiiPulpa Tamarindi

KRadix AconitiEadix AlthaeaeRadix AngclicaeRadix BardanaeEadix BelladonnaeRadix Bryoniaeltadix CaryophyllataeRadix Colombo (Calumbae)Radix ConsolidaeRadix EnuJae

Str.

178151

57180179181138233181

223228232

139182183183131131184120184

185186187188189189189190204192

254

Radix EupatoriiRadix GentianaeRadix GlycyrrhizaeRadix HeleniiRadix HydrolapathiRadix InulaeRadix IpecacuanhaeRadix JalapaeRadix LevisticiRadix LiquiritiaeRadix OnonidisRadix OrcbidisRadix PriraulaeKadix RaphaniRadix RatanhlaeRadix SalepRadix Saponariae rubraeRadix SarsaparillaeRadix SenegaeRadix SymphitiRadix TaraxaciRadix TurpethiResina JalapaeResina ScainmoniiRhizoma BistortaeRhizoma Cale reiRhizoma CaricisRhizoma CurcumaeRhizoma FilicisRhizoma GalangaeRhizoma GraminisRhizoma HydrastidisRhizoma IridisRhizoma PolypodiiRhizoma RheiRhizoma TcrmentillaeRhizoma ValerianaeRhizoma YeratriRhizoma ZedoariaeRhizoma Zingiberis

Str.190191196192191192193194195196197200169198199200201202203204205206206219206207207208209210211211212213213215216217218219

sScammoniumSecale cornutumSemen AmygdaliSemen AnisiSemcn ArecaeSemen CannabisSemen Cardui MarianiSemen CarviSemen ColchiciSemen ColaeSemen ContraSemen CucurbitaeSemen ErucaeSemen FoenugreciSemen LiniSemen MyristicaeSemen PapaverisSemen SabadillaeSemen Sinapis albaa

Str.

21922022111822212012312322422379

225230226227228229229230

255

Semen Sinapis uigraeSemen StrophantiSemen StrychniSporae LycopodiiStigma CrociStigma MaydisStipites CerasorumStipites DulcamaraeStrobili Lupuli

TTemoc LawakTestae PhaseoliTragacanthaTubera AconitiTubera JalapaeTubera SalepTurpethum vegetale

VViscum album

Str.23123223223381

234235235

84

208183143185194200206

177

SPIS RZECZY

Przedmowa 5

Wstęp 7

I. Organy i części roślin używane w lecznictwie 15

II. Postacie leków przyrządzanych z surowców roślinnych . . 25

III. Leki roślinne i ich zastosowanie lecznicze 45

IV. Podział terapeutyczny leków roślinnych 237

V. Indeks nazw polskich 245Indeks nazw i synonimów łacińskich 251

VI. Piśmiennictwo 257