PL ISSN 0027-53 44, Mvzyka 2005, 2

M a ksy milia n Kap e I a fi s kiMontreal

NARODZINY I ROZWOJ EKOLOGII AKUSTYCZNEJPOD BANDEM SZKOLY PEJZAZU DZWIEKOWEGO*

Od lat siedemdziesi+tych minionego stulecia w kulturze zachodniej przyjglosig i spopularyzowalo pojgcie pejzaiu dZwigkowego (soundscape). Neologizmten nie jest pojgciem jednoznacznie roztmianym - jego wykor4rstanie przezosoby i Srodowiska o odmiennych profilach ideowych (artySci muzyki ,,ambient",,,trance" i muzyki powa:Znej, ruch ekologii akustycznej, firmy promuj4ce nagra-nia relaksacyjne z diwigkami natury) przyczynilo sig do rozmnoienia i skompli-kowania kontekst6w jego znaczeri. Niniejsry artykul dokumentuje rozw6j i lite-raturg ruchu ekologii dZwigkowej - bodaj2e najbogatszego i kulturowo najistot-niejszego z tych kontekst6w.

lJ ir6deL R Murray'a Schafera koncepcjapejzait dZwigkowego

Jak ustalil Hans U. Wernerl, pojgcie ,,pejzaL dZwigkowy" po raz pierxszy zo-stalo wykorzystane w ksi42ce pt. A New Soundscape z 1965 r. przez Alvina Lu-ciera, kt6ry odni6sl6w neologizm do swych utwor6w muzycznych. Nastgpnie zo-stalo przejgte przez R. Murray'a Schafera, kt6ry okreSlal nim dowolne Srodowi-sko dZwigkowe.

+ Fragmenty tego tekstu opublikowalem wcze6niej w formie popularnego artykulu pt. Pejza2diwigkotvy: migdzy mu4,kq a irodowiskiem akustycznym (,,Opcje" 2OO2 s.96-99).

1 Hans Ulrich Werner: Soundscapes - Akustische Laidschaften. Basel 1992 s. 39.

t07

MAKSYMILIAN KAPELANSKI

Piszqc o 2r6dlach omawianego terminu, Schafer wspomina:

,,I needed a word to describe this turbulence of pleasure and pain my ears were experiencingfrom the moment I awoke until long after I closed my eyes at night. The word ..soundscape', oc-curred to me. I think I invented it, deriving it from landscape, but I may have borrowed it fromsomewhere. It doesn't matter. I used it as a neutral word to imply all or any acoustical environ-ments"2.

Pierwsze wykorzystanie tego terminu w pismach Schafera znajdujemy w bro-szlrrze pt. Ear Cleaning z 1967 r.3. Niedlugo p6iniei publikuje on monograficzn4pozycjg poswigcon4 pejzailowi dZwigkowemq The New Soundscape (1968)4.

Fierwotny kontekst poj gcia p ejzazt dZwigkowe g o byl zatem kontekstem ar-tystycznym (kompozycje Luciera). Kontekst nadany przez Schafera tozszetzaznaczenie tego terminu, chod nie usuwa z niego wymiaru kompozycyjno-arty-stycznego. Schaferowski pejzai:. dZwigkowy, kt6ry moZe byd np. SrodowiskiemdZwigkowym centrum handlowego, lotniska, audycji radiowej lub kompozycj4m:rrzycznE, jest przez swego autora pojmowany nie abstrakcyjnie, SciSle aku-stycznie lub wyl4cznie w sensie artystycznym, lecz w kategoriach Srodowiskaludzkiego wraz z jego kontekstem percepcyjnym i historyczno-spolecznym.Wedle Schafera, wsp6lczesny pejza| dZwigkowy znajduje sig w stanie zaflie-czyszczeflia halasem5, kt6re wynika nie tyle zbezpo*edniej obecnoSci halasuw miastach, ile z nacisku kultury zachodniej na postrzeganie wizualne - naci-sku wrgcz hamuj4cego wraZliw4 reakcjg na dZwigk. Proponowane przez Scha-

2 R. Murray Schafer: Voices of Tyranny, Temples of Silence. Bancroft, Ontario 1993 s. 104: ,,Bra-kowalo mi slowa opisuj4cego 6w wir prryjemnoSci i b61u, kt6ry odczuwalem w uszach od wczesnegorana po p62n4 noc. Przyszlo mi na mysl wyraaetie ,rpejza| dZwigkowy" [soundscape]. wydaje mi sig,ie sam je wymySlitem, wy'wodz4c je ze slowa <<peizaL> [landscape], cho6 byd moie poiryczylem jesk4dS - jest to bez znaczenia. Uzywatem je jako slowo <<neutralne>> og6lnie w odniesieniu do Srodo-wisk dZwigkowych wzigtych razem, jak i do dowolnych ich przyklad6w" (wszystkie cyt. w przekl.M.K.).

3 Toronto 1967, przedruk m.in. w: R. Murray Schafer: The Thinking Ear: Complete Witings onMusic Education. Toronto 1986 s.46-92.

4 Toronto 1968, przedruk m.in. w: jw., s. 93-169.5 Dopiero po ukofczeniu niniejszego artykulu dowiedzialem sie,2e w latach sze66dziesi4tych Wi-

told Lutoslawski r6wnie2 wyst4pil publicznie z apelem o ciszg. Jego starania w tym zakresie zwiefr-czote zostaly uchwal4 UNESCO (do kt6rej zreszt4 odnosi sig w swych pismach Schafer). W artyku-le o Lutoslawskim i Schaferze Miroslaw Pgczak pisze: ,,Migdzparodowa Rada Mttzyczna dzialaj4-ca przy UNESCO w 1969 r. podjgla tak4 oto uchwalg: <Rada jednomySlnie potgpia niedopuszczal-ne pogwalcenie wolnoSci osobistej i prawa ka2dego czlowieka do ciszy przez nadutywanie nagranejoraz nadawanej przezradio muzyki w miejscach publicznych i prywatnych>. Rada za24dala ponad-to, by Komitet Wykonawczy UNESCO przeanalizowal problem r6wnie2 w aspekcie medycznymi prawnym oraz spowodowal naloienie stosownych sankcji na odpowiedzialnych za zaistnialy stanrzeczy", zob.: Miroslaw Pgczak: Schizofonin. W kwestii szacunku dla cudzych uszu. ,,Polityka" 2OOO

nr 1 1 (http://polityka.onet.pVartykul.asp ?DB = 162&ITEM = 489 1 &MP = 1 ).

an?,nie

neJ

108

NARODZINIY I ROZWOJ EKOLOGII AKUSTYCZNEJ

fera wyksztalcenie sluchowo-odbiorcze, podstaw4 kt6rego jest pedagogicznyprogram ,,czyszczenia uszu" (ear cleaning) moze wedle niego przyczyni6 sig doprzewartoSciowania panuj4cej w naszej kulturze jednostronnej postawy per-cepcyjnej i podwy2szenia ,,kompetencji sonologicznej" (sonological competence)os6b i calych spoteczeristw. Proces ten prowadzie ma od obudzenia este-tycznej wra2liwo3ci na Swiat dZwigk6w, do wynikaj4cych z niej aktywnychprzedsigwzige d424cych ku pozytywnym zmianom w Srodowisku akustycznymczlowieka.

Obok wysilk6w pedagogicznych ustanowil Schafer interdyscyplinarn4 naukgo pejza2tt dZwigkowym (soundscape studies), kt6ra ma na celu badanie Srodo-wisk dZwigkowych wedle okreSlonych kategorii analityczno-opisowych. Badaniatego rodzaju, zapocz4tkowate przez Schafera w obrgbie wlasnej grupy badaw-czej, mialy na celu stworzyd podstawy dla dziedziny projektowania akustycznego(acoustic design), zajmtj4cej sig okreSleniem i praktycznym zastosowaniem za-leceri pozwalaj4cych naprzeksztalcenie obecnego stanu zanieczyszczeniaw eko-logicznie zdrowe Srodowiska dZwigkowe. Opisany powy2ej proces odbywai sigmial wedle kryteri6w i idei ekologii akustycznej (acoustic ecology), kt6rej teorigwylo4,l sam Schafer.

Muzyka odgrywa w omawianej koncepcji szczeg6ln4 rolg. W centrumkoncepcji schaferowskiej stoi idea Srodowiska jako muyki - idea nierazsprowadzana do postaci praktycznej metafory, lecz czgsto nabieraj4ca zna-czeniawrgcz kosmologicznego (to2samoS6 Swiata dZwigkowego i rodzaju glo-balnej kompozycji mtzycznej)6. Metafora ta umozliwia wielorakie przenie-sienia koncepcyjne ze sfery muzyki do sfery Srodowiska dZwigkowego, kt6retworz4 zrgby ideowe pism kanadyjskiego kompozytora. Wedle zaloieniaSchafera, kompozytorzy przyj4e powinni w swej tw6rczo1ci ekologiczne zo-bowi4zania; majE oni r6wnieZ tczestniczyd w badaniach wchodz4cychw za-kres nauki o pejzazt dZwigkowym, nauki czerpi4cej szereg kategorii i podejSdanalitycznych z badari mtzycznych. Wedle Schafera, muzyk powinien aktyw-nie dziahe na rzecz spoleczeflstwa jako projektant ,,przekomponowuj4cy"Srodowisko dZwigkowe na wz6r estetycznego pigkna i r6wnowagi znajdyra-nej w kompozycjach muzycznych, jak r6wnie2 pedagogiem ksztalc4cym lud-noSi poprzez analityczne, estetyczne i imitacyjne (wiczenia dZwigkowe (m.in.wspomniane powy2ej ,,czyszczenie uszu"). Osi4gnigta w ten spos6b ,,kulturaodbiorczo-sluchowa" (aural culture), postrzegaj4ca Srodowisko muzyczne ja-ko mistern4 kompozycjg, nie tylko przestanie tolerowa1, przejawy halasui nadmiernego wykorzystywania elektroakustycznie odtwarzanej mrtzyki,leczstvt arzaC bgdzie Srodowiska sprzyjaj1ce interesuj 4cym dla tcha przezy ciomdZwigkowym.

6 Tematowi temu po6wigcam osobny artykul fi. SladamiWobraZnikosmologbznej: metafora i ezo-terykn w R Murray'a Schafera pismach o pejmiu dzwfukawym. ,,Sztukai Filozofia" 26 (2005, w druku).

109

MAKSYMILIAN KAPEI-ANSKI

Przedsigwzigcie P ejzait DLwigkowego Swiata:rozw6j i schylek

Pod koniec latsze(edziesi4tych Schafer dEiry do praktycznego unaukowieniakoncepcji pejzaLt dZwigkowego. Kieruje sig przy tym postulatem doglgbnegopoznania Srodowiska dZwigkowego we wszelkich jego aspektach, ze szczeg6lnymuwzglgdnieniem jego uwarunkowari odnosz4cych sig do istoty ludzkiej. Celowitemu sluzy6 mialo Przedsigwzigcie PejzabtDZwigkowego Swiata (World Sound-scape Project, dalej cyt. WSP). Nazwa ta odnosi sig zar6wno do grupybadawczejustanowionej przez Schafera na Simon Fraser University (Burnaby, British Co-lumbia) w 1969 r., jak r6wnie2 do podjgtego ptzez ni4 planu badawczego.Przed-sigwzigciu przewodniczyl Schafer, a jego pozostalymi czlonkami byli: Peter Huse(kompozytor i poeta, znawca architektury i literatury), Howard Broomfield (so-cjolog, teoretyk nauki o komunikacji i mediach) i Bruce Davis (kompozytor).W 1973 r. do grupy dol4czyl Barry Truax (komporytor muzyki komputeroweji elektroakustycznej, p62niej teoretyk komunikacji akustycznej), a wkr6tce ponim Hildegard Westerkamp (dziS kompo4rtorka muzyki elektroakustycznej).Gl6wne Srodki finansowe WSP pochodzily ze wsparcia UNESCO, Donner Ca-nadian Foundation i szeregu innych organizacji.

Opisuj4c dzialalno66 Przedsigwzigcia, Truax wymienia: ,,field recording, stu-dio analysis and the preparation of documents and other pedagogical tools forthe presentation of soundscape studies"T. Skladaj4c podanie o wsparcie finanso-we w roku 1972, gntpa przedstawila nastgpuj4cy katalog zadais:

1) dokumentacja akustycznych kontekst6w i Srodowisk dZwigkowych,2) badanie wzorc6w oddzialywania dZwigk6w na ludzi,3) badanie mistycznego, symbolicznego i funkcyjnego wymiaru dzwigku:

dZwigk jako,,sygnal spoleczny",4) archeologia i ochrona zanikaj4cych dZwigk6w,5) tworzenie i rozpowszechnianie pejzazy dZwigkowych w postaci audiowizu-

alnej,6) kulturowe badania por6wnawcze pejzazy dZwigkowych,7) przygotowanie serii wyczerpuj4cych program6w radiowych,8) stworzenie bazy informacyjnej dotyczEcej projektowania akustycznego

i zanie czy szczenia Srodowiska dZwigkowe go.

7 Barry Truax: Soundscape Studics: An Introduction to the World Soundscape Project.,,Numus--West" 1974 nr 5 s. 36-39, zob. s. 38: ,,nagrania plenerowe, analag lnagrail w studio, przygotowy-wanie opracowari qmik6w badari i innych material6w pedagogicznych dla prezentacjibadafi pejza-2u dZwigkowego''.

8 Keiko Torigoe: A Study of the World Soundscape Project. Praca magisterska napisana naWydziale Sztuk Pigknych, York University, Toronto 1982, cyt. w: Hans Ulrich Werner: op. cit.,s. 53-54.

110

NARODZINY I ROZWOJ EKOLOGII AKUSTYCZNEJ

Chronologi czny przebieg dzialalnoSci WSP zostal podzielony przez KeikoTorigoe na trzy fazy: przygotowawcz4 (1. 1969-7L), przejSciowo-funkcyjn4(1. 1.971.-75) i stagnacyjn4 (po roku t975)e. Podzial ten, do kt6rego dziS nalezydodad ,,upowszechniaj4c4" fazg dzialalnoSci bylych czlonk6w w ramach Mig-dzynarodowego Forum Ekologii Akustycznej (L992-), oddaje w postaci skr6-towej poszczeg6lne okresy zloionego pod wieloma aspektami zjawiska, jakimbylo Przedsigwzigcie. Fazie funkcyjnej Przedsigwzigcia towarzyszylo opraco-ryywanie i przygotowywanie do druku badaf, i zbior6w nagrafi.Przewodnicz4-cy pracy badawczej Schafer byl zatem r6wnocze3nie redaktorem produkcjidZwigkowych i publikacji, kt6re realizowaly zadania powy2szego programu.Poszczeg6lne publikacje WSP wynikaj4 z okre3lonych projekt6w badawczych(zob. tabela).

Projekty Badawcze WSP i wynikaj4ce z nich publikacje.

To2samy z pocz4tkiem fazy ,,stagnacyjnej" Przedsigwzigcia rok 1975 l4czysig ze zmian4 miejsca zamieszkania Schafera, kt6ry osiedla sig na farmiew Ontario. Mialo to wplyw na rozfu1nienie kontakt6w z przebywaj4cymi podrugiej stronie kraju cztonkami WSP - praca wsp6lna ograniczyla sig do opra-cowywania material6w dotycz4cych tych publikacji grupy, kt6re doczekaly sigwydania w l. 1975-78. Jak wspomina Truax, do ,,stagnacji" Przedsigwzigciaprzyczynil sie r6wnie2 wrogi stosunek Pafstwowej Agencji Naukowej w Kana-dzie (Social Sciences and Humanities Research Council) wobec dzialalnoSci

Zakres badaf: Rodzaj badafi: Tytul publikacji:

Badania og6lnokrajowe Badania prawoznawcze A Survey of Community Noiseby-laws in Canada (1972)

Badania miejscowe Badania plenerowe The Vancouver Soundscape(1974\

Badania og6lnokrajowe Rejestracja w plenerze Soundscapes of Canada(seria audycji radiowychdla CBC. 1974)

Badania europejskie Rejestracja, wywiadyi rekonesans w plenerze

Five European Wllages

(1977), European SoundDiny (1975)

Badania og6lne Badania leksykograficzne Handbook of Acowtic Ecologt(red. Barry Truw<,1978)

e Keiko Torigoe: jw. cyt.w: jw., s. 51-52.

t1t

MAKSYMILIAN KAPEI-ANSKI

nie poSwiadczonej stopniami doktorskimil0. Moment ten mial zawazye na re-zygnacji grupy WSP z dalszych badari. W retrospektywnym spojrzeniu naomawiany okres Schafer pisze: ,,Failing the facilities for active research, myown work on the soundscape has taken the form of teaching and reflecting"ll.Pierwotne PrzedsigwzigciePejlaht DZwigkowego Swiata nie bylo jednak for-malnie ronti4zane (jegobaza nadal istnieje na Simon Fraser University). Jaksugeruje Truax w artykule o tytule wskazuj4cym na dalsze istnienie WSP; TheWorld Soundscape Project: 25 Years in Vancouverlz, pisownia naztxty grupyrozpoczyna sie teraz niejako malym up": ,,przedsigwzigcie" wedlug niego na-dal istnieje, lecz w postaci rozloilonej na praca indywidualn1 trzech bytychczlonk6w - Schafera, Truaxa i Westerkamp -kt6rzy kontynuuj4 tradycjg pej-zah,t. d1wigkowego.

Inicj atywy indywidualneInicjatywy indywidualne czlonk6w WSP wchodz4cew zakres koncepcji pejza-

2u dZwigkowego powstawaly zar6wno w okresie rozkwitu dzialalnoSci Przedsig-wzigcia, jak i w okresie jego stagnacji. Wskazad wigc trzeba prace, kt6re mimoprzynaleLtoSci do zakresu Przedsigwzigcia prrypisal nalezy poszczeg6lnym au-torom i na dzialalno66 podtrzymuj4c4 tradycjg ideow4 WSP w latach osiemdzie-si4tych, gdy grupa ta przestala praktycznie istnie6.

Schafer: teoria i pedagogika

W swych naukowych inicjatywach Schafer wykorrystuje historyczne i teore-tyczne podej6cie do tematu pejzailtt dZwigkowego, sklaniaj4c sig czgsto ku swo-bodnej refleksji. Szereg prac Schaferu -ksi4ileczka pt. The Book of Noise (1970\i badanie ankietowe,4 Socinl Suntqt on Noise (1969) - podobnie jak i sama kon-cepcja pejzailu dZwigkowego, powstaly jeszcze przed pr6bami zaloienia WSPi dopiero p62niej zostaly,,wci4gnigte" w zbi6r produkcji oficjalnie qygnowanychprzezPrzedsigwzigcie. Z drugiej strony, idee i wyniki badawcze WSP zostaly wy-kor4rstane w indywidualnych publikacjach Schafera powstalych podczas dzialal-noSci Przedsigwzigcia - nalezy do nich esej pt. The Music of the Environment(1973) i najwa2niejszapozycjazzakresttematyki peizaht dZwigkowego,The Tu'ning of the World (1977).W p61niejszych latach powstaj4 r6wnie2 pisma abstra-

ro Zob.: Barry Truax, Hildegard Westerkamp: The World Soundscape Project: 25 Yearc in Vancou-ver. W: Proceedings of the First Intemational Conference for Sound Ecologt, ,,The Tuning of theWorld". Banff, Alberta 1993 t. I s. 7.

11 R. Murray Schafer: Voices of Tyann!.., jw. s. 8: ,,w obliczu braku odpowiednich warunk6wdo pracy badawczej, moja wtasna praca dotycz4capejzaru dZwigkowego przybrala formg nauczaniai refleksji [pisemnej]".

12 Barry Truax, Hildegard Westerkamp: op. cit., s. 7.

Ltz

NARODZII{Y I ROZW6J EKOLOGII AKUSTYCZNEI

huj4ce od bezpo3rednich badari Przedsigwzigcia, takjak zbi6r esej6w Voices ofTyranny, Temples of Silence (1993).

Kolejnym z zakres6w dzialalnoSci Schafera w kontekscie ideipeizaiu dZwig-kowego jest pedagogika. Jego koncepcja edukacji mlodziezy sklada sig z pol4-czenia nauczania podstawowych kompetencji dZwigkowych (odbi6r, analu,a,imitacja i produkcja r62nych d2wigk6w i ich agregat6w - .pejzazy dzwigko-!vych") inatczaniaw zakresie tw6rczo3ci mtzycznej,wykorrystuj4cej roarinigtyuprzednio zakres kompetencji dZwigkowych. Zaiqcia z mlodzie24 i doroslymiobejmuj4 dodatkowo aspekty naukowej analizy pejzazu dZwigkowego.

zanim jednak Schafer wyksztalcll doirzale moduly edukacji w zakresie peiza-2u dZwigkowego, koncentrowal swe wysilki na prowadzeniu zaig(, na temat za-nieczyszczenia dZwigkowego. Pierwsry taki kurs mial miejsce w ramach katedrynaukio komunikacji na Simon Fraser Universityw 1968 roku. W por6wnaniu dotw6rczych zajge muzyczno-dZwigkowych i teoretyczno-srodowiskowych, Schafero wiele rzadziej uczy odtw6rczego wykonawstwa muzyki. Najszerzej rozumianepodstawy pedagogicznego podejScia Schafera to interdyscyplinarnoS6, tw6r-czo11, sprieciw wobec technicznie orientowanej odtw6rczoSci, nacisk na d1vtig-ki irycia codziennego, odkrywczosd, przeciwstawienie sig dogmatom dydaktykimuzycznej,wreszcie odwaga i postawienie nauczyciela w roli ucznia. W licznychpismach pedagogicznych Schafera wyodrgbniaj4 sig dwa rilxty, z kt6rych jedenitanowi4-konspekty jego zajEe,6wiczenia i teksty pomocnicze dla nauczycielimuzyki, a drugi tvtorzq pozycje krytyczno-pedagogiczne, w kt6rych Schaferprze dst awia swoj e po gl4 dy z zakr esu problematyki pe dago giki mrzy cznei.

D zialalno 3C, kompozytorska czlonk6w WSP

R6wnolegle do pracy badawczej wyksztalca sig w grupie wSP nurt komporycjitypu soundscape. Rozci4ga sig on na spos6b kontinuum od zbiorowego autorstwadokumentalnych, plenerowych nagrari stanowi4cych rodzai,,kompo4'cji znalezio'nych" (found compositions), poprzez takie same nagrania poddane dyskretnejzmianie (np. montazowi), a:2 po autorskie utwory sensu stricto, wykor4zstuj4ceprzeksztalianie nagranego materiahzapomoc4 technik elektroakustycznych i zbli-iaj4cychsig ku kompozyciimtzycznejr. grru*ane produkcje i kompozycje nrai-ouj emy w audycj ach wchodz4cych w sklad cyklu so undscapes of canada (197 4) , na-graniach towarzysz4cych publikacji The Vancouver Soundscape (L974), wreszciew nagraniach i produkcjach dzwigkowych poszczeg6lnych czlonk6w wSP.

Znajdujemy wSr6d nich Petera Huse'a Directions i Soundmarks of Canada,Howarda Broomfielda Radio Program About Radio Programs, Bruce'a Davisa

13 Barry Truax: Soundscape, Acoustic Communicatinn and Environmental Sound Composition.

,,contemporary Music Review" xv 1996 nr 1 s. 49-65, zob. zwlaszcza s. 55-57, zob.tez przekl. pol-ski Maksymiliana Kapelafiskiego pt Pejmi dzwiakotty, teori.a komunikacji akustycznei i komporycia

z dzwigku Srodowiskowego. ,,Monochord" 18 (1998) s. 5-30.

113

MAKSYMILIAN KAPELAfi SKI

Bells of Percd, jak r6wnie2 Play i Work, ponadto Barry'ego Truaxa MaitimeSound Diary i Soundscape Study. Wspomnied trzeba r6wnie2 interesuj4cy pro-jekt Bruce'a Davisa, tzw. ,,Radio Srodowiskowe" (Environmental Radio), lvyko-rzystuj4ce transmisjg,,na |ywo" naturalnych pejzazy dZwigkowycht+.

Do niekt6rych z wlasnych kompozycji Schafer wnosi elementy Srodowiskowemaj4ce swe Zr6dlo w koncepcji pejzaht dZwigkowego. Do utwor6w tych naleiryOkeanos (197L) - kompozycja kwadrofonicznana taSmg stworzona wrazzBru-cem Davisem i Brianem Fawcettem na podstawie nagrari odglos6w morza i re-cytacji poezji oraz NorthlWhite (1973\ na orkiestrg i snowmobil - utw6r komen-tujEcy zanieczyszczenie dZwigkowe kanadyjskich region6w p6tnocnych. W dru-gim kwartecie smyczkowym Schafera, waves (1976), wykorzystuje kompozytorpomiary poziomu fal morskich do okre6lenia faz czasorych i wysokoSci dfwig-kowych, natomiast utw6r Music for Wldemess Lake na dwana3cie puzon6w(1979) wykonywany ma byd w plenerze wok6l jeziora, podobnie zreszt4jak jed-no z przedstawierl teatralnych Schafera, Pincess of the Stars (1981). Do wykona-nia w plenerue przeztaczony jest r6wnie2 utw6r na cztery spaceruj4ce w parkumontrealskim orkiestry - Musique pour le Parc Lafontaine (1992).

Truax i Westerkamp: kompozycja, teoria, pedagogika

DzialalnoS6 kompozytorsk4 opieraj4c4 sig na koncepcjach pejzahu dlxvig-kowego podejmuj4 r6wnie2 Barry Truax i Hildegard Westerkamp, kt6rzy po-zostaj4 najbardziej aktywnymi kontynuatorami tradycji Przedsigwzigcia. Ichtw6rczoS6 pol4czonajest z samodzielnym rozwijaniem teorii soundscape i pe-dagogik4.

Truax jeszcze podczas dzialalno6ci grupy przewartoSciowuje problematykgtechnologii w optyce koncepcji pejzai:u d2urigkowegols, a jego rzetelny wkladteoretyczny podkre6lanyjest w retrospektywnych ocenach dzialalno3ci Przedsig-wzigcia wystawianych pruez pozostatych czlonk6w. SpoSr6d publikacji WSP,w kt6rych Truax mial szczeg6lny udzial, nalezy tu wymieni6 slownik ekologiiakustycznej, kt6ry doczekal sig w ostatnich latach wznowienia w formie CD-ROM-u z przykladami akustycznymil6. Po praktyczrym ronviqzanitt Przedsig-wzigcia pozostaje Truax na Simon Fraser University by wykladad komunikacjgakustycm4, rozlixtijan1 przez siebie na podstawie mariaz:u koncepcji pejzahrdZwigkowego i Mcluhanowskiej nauki o mediach i komunikacji (communicationstudies). Poglgbienie wielu teoretycznych aspekt6w nauki o pejzaztt dZwigkowymTruax przedstawia w szeregu artykul6w i w ksi4zce Acoustic CommunicationlT.

1a Bruce Davis, Peter Huse: Cross-Canada Soundscape Tour 1973.,,Sound Heritage" lllL974m 4s. 28-48; R. Murray Schafer: The Tuning of the World. New York 1977 s. 236.

15 Barry Truax: The Soundscape and Technologt.,,Interface" VI 1977 s. 1-3.16 Handbook of Acoustic Ecologt Red. Barry Truax. CD-ROM Version, Burnaby 1999.17 Barry Truax. Acoustic Communication Norwood, NJ 1984, wyd. II Westport 2001.

1.14

NARODZII\rY I ROZWOJ EKOLOGII AKUSTYCZNEJ

Jako komporytor muzyki komputerowej i elektroakustycznej, r6wnocze6ni" ory-ksztalca Truax pioniersk4 technikg syntezy granularyjnej w czasie rzecrywistym(real-time granular synthesis), kt6r4l4czy we wlasnej filozofii tw6rczoici z my-314 na temat pejza2u dZwigkowego i projektowanie akustycznegol8. Naczeln4koncepcj4 Truaxa jest oddanie sprawiedliwoSci idei ,,zloiar,o(ci" (complexity)dZwigku, Srodowiska akustycznego i wzorc6w jego odbioru. W kontekScie naukiopejzazu dzwigkowym postuluje m.in. odejScie od niezaleZnie i linearnie pojmo-wanych parametr6w dZwigku, kt6re uwa2a zabfi idealne, azatem nieadekwat-ne w odniesieniu do kontekstu Srodowiskowo-akustycznego. Podejmuj4c idegzloilono(;ciw obrgbie tw6rczoSci komporytorskiej szczeg6lnie interesuje sig onparametrami barwy i wolumenu dZwigku.

Z kofrcem lat siedemdziesi4tych Hildegard Westerkamp podejftuje wlasnepr6by kompozytorskie pod wplywem idei pejzan dZwigkowego. S4 to na o96lkompozycje elektroakustyczne i tnr. performances. W refleksji pisemneji w produkcjach dZwigkowych dla radia Westerkamp rozttija tematykg Schafe-rowskich ,,spacer6w dZwigkowych" (soundwalks), w kt6rych celem jest zvtiedza-nie miejsc zapomoc4wytwarzania i sluchania dZwigk6wwlaSciwych danemu te-renowi. Podobnie jak Schafer dziala ona ponadto jako pedagog. W swej pracymagisterskiej (promotorem byl Truax) zajmuje sig Westerkamp problememr6wnowagi migdzy odbiorem a tworzeniem dZwigk6w w pejzain dZwigkowym -kategorie, kt6re przedstawiaw stosunku ,,impresji" do ,,ekspresji". W swej gt6w-nej tezie autorka twierdzi, ie mrzyka tla (np. muzak) zabrtrza tg r6wnowagg,zniechgcaj4c czlowieka do tworzenia wlasnych odglos6w i wprowadzaj4c u nie-go szcze g6lny r o dzaj p asywnoScil e.

Nowe poczqtki: ekologia akustycznana f orum migdzynarodowym

W latach dziewig(dziesi4tych koncepcja pejzazra dZwigkowego i ekologii aku-stycznej Schafera zyskala zainteresowanie szerszego grona autor6w, kompo4rto-r6w i badacry. Nowymi adeptami tej tematyki w Kanadzie jest dwoje komporyto-r6w: Susan Frykberg i Claude Schryer. Frykberg uczestniczyw dzialalnoSci peda-gogicznej w obrgbie kurs6w komunikacji akustycznej u boku Truaxa, natomiastSchryer zajmuje sig tworzeniem produkcji radiowych i organizacj4 koncert6w, we

18 Barry Truax: The Soundscape and. Technologt. lw.; tegoi: Electroacoustb Musir and the Sound-scape: The Inner and Outer World. W: Companion to Contemporary Musical Thozgftr. Red. JohnPaynter, Tim Howell, Richard Orton, Peter Seymour. I-ondon 1992 s.374-398; tegoi: Musical Cre-ativity and Complexity at the Threshold of the 21st Century.,,Interface" XXl1992nr I s.2942;tego2:Soundscape, Acoustic Communication.., jw.; tego2: Wewngtrzna i zewngtrzna zloinnoS( mu4tki.PrzekJ.. Daria Kwiatkowska.,,Monochord" 1+L5 (1997) s. 5-22.

tq Hildegard Westerkamp: Listening and Soundmaking: A Study of Music-as-Environment.W: Sound by AL./Lsls. Red. Dan Lander, Micah Lexier. Banff, Alberta t990 s.227-234.

115

MAKSYMILIAN KAPEI-ANSKI

wlasnej tw6rczoSci kompozytorskiej kor4,staj4c m.in. z nagrafi dokumentalnychdokonanych przez WSP i z wlasnej refleksji teoretyczrej na temat tw6rczo6cielektroakustycznej20. Warto przytoczy| tu zdanie Schryera, w kt6rym w modelo-wy spos6b wyraza charakterystyczn4 dla szczerych przedstawicieli nurtu ekologiidzwigkowej religijn4 wrgczviarg w speryficzne dla niej wartoSci i idee: ,,I believein the Canadian composer R. Murray Schafer's notion of acoustic ecolory"zl.

Wplyw Schafera i rozw6j jego koncepcji osi4ga u innych autor6w zauwaialniemigdzynarodowe rozmiary poczqwszy od szczeg6lnego momentu podjgcie zorga-nizowanego d4ienia do osi4gnigciabardziej humanitarnego Srodowiska dZwigko-wego - momentu lvqtzraiczonego przez pierwsz4 migdrynarodow4 konferencjg narzecz ekologii dZwigkowej w Banff (Alberta) w roku 1993, opatrzon4zaczerpnig-tym z t5rtulu ksi4iki Schafera haslem - ,,Strojenie Swiata". Referaty, dyskusje, in-stalacje dZwigkowe i prezentacje obejmowaly m.in. tematykg teoretyczn4, peda-gogiczn4, etnomurykologiczn1, refleksj g nad tw6rczosci4 dZwigkow 4 i muzycznqorientacj g dZwigkow4 os6b niewidomych i projektowanie akustyczne2z.

Spontanicznym efektem tego historycztego spotkania bylo zaloLenie Mig-dzynarodowego Forum na Rzecz Ekologii Akustycznej (World Forum for Acou-stic Ecology, dalej cyt. WFAE), organuacji, kt6rej zadaniem jest zrzeszanie os6bi organizacji zainteresowanych Srodowiskiem dZwigkowym i promowaniem dzia-lalnoSci ta rzecz ekologii dZwigkowej. Oddzialy WFAE znajduj4 sig obecniew Australii, Kanadzie, Finlandii, Wielkiej Brytanii i Irlandii orazw Niemczech.Stwarzaj4 one migdzynarodow4 wsp6lnotg inspiruj4cE sig ide4 peizah,t dZwigko-wego, ekologii akustycznej i projektowania dZwigkowego, jak r6wnie2 mo2liwo-Sci4 rozwijania r6znorodnych przedsigwzig6 grupowych: sympozj6w, publikacji,koncert6w, zakladania bibliotek dZwigkowych itp. Pod patronatem WFAE od-byla sig w 1998 r. konferencja pod haslem ,,Hor Upp! - Stockholm. From Aware-ness to Action", zorganuowala ptzez sztxedzk4 Kr6lewsk4 Akademig Mttzycz-n4 wraz z World Health Organization i WFAE, natomiast w 2001 r. UnitedKingdom and Ireland Soundscape Community zorganaow alo w Anglii spotkaniapt. ,,Conference on Sound, Culture and Environments". Ponadto w 2003 r. podegid4 Australijskiego Forum na Rzecz Ekologii Akustycznej odbyl sig w Melbournezjazd ,Scnustic Emlogz - An International Symposium", a w kwietniu 2005 r. Fo-rum Klanglandschaft sponsorowalo,,Soundscape Conference" odbywaj4c4 sigw Poczdamie. BezpoSrednimi narzgdziami sluz4cymi rozpowszechnianiu i scala-

20 Claude Schryer Electroacoustic Sound Ecologt.W: Proceedings of the First Intemati.onal Con-

ference..., jw., t. II bez paginacji; tegol:.Thoughts on Electroacoustic Ecolagt. W: Hans Ulrich Wer-ner i in.: Soundscape Design. Klangwelten Hdrzeichen. Red. Hans Ulrich Werner. Basel 1997s. 184-193.

21 Claue Schryer: Thoughts on Electroacoustic Ecolog. Jw., s. 189: ,,wierzg w kanadyjskiego kom-pozytora R. Murray'a Schafera pojgcie ekologii akustycznej".

n Zob. materraly z konferencji ,,The Tuning of the World" (Proceedings of the Fint Intematio-nal Conference..., jw.).

tL6

NARODZII{Y I ROZWOJ EKOLOGII AKUSTYCZNEJ

niu ruchu.ekologii akustycznejbyly zpocz1tktbiuletyny WFAE, a nastgpnie wy-dawane przez tg organizacjg czasopisma23, zawieraj4ce wiadomoSci o publika-cjach, sympozjach, projektach i innych rodzajach dzialalnoSci indywidualneji grupowej, jak r6wnie2 wymiang opinii i artykuly.

Warto r6wtiei ztxr6cie uwagg na szereg inicjatyw akustyczno-ekologicznychpowstalych w konkretnych krajach poza obrgbem dzialalno3ci migdzynarodowej.Kanada szczyci sig specjalnym centrum badawc4m pr4, Uniwersytecie Calgary(The Centre for Acoustic Ecolory Research). Projekty badawcze podejmowanew krajach skandynawskich Swiadczq,Zepraktyczna strona nauki o pejzazud?wry-kowym spotyka sig w tej czgSci Europy ze szczeg6lnym zainteresowaniem. Podej-Scie to odzwierciedlone jest w manife3cie szwedzkiej Kr6lewskiej Akademii Mu-zycznej z 1996 r., gdzie czytamy:,,A new course of studies at graduate school le-vel ought to be established, combining environmental sciences, urban planningand architecture in which acoustics and aesthetics play a central role"Z4. Zkoleiw Finlandii badania pejzaht dZwigkowego podejmowane sq na Wydziale Muzycz-nym w Zakladzie Etnomuzykologii Uniwersytetu Tampere. Francjg wymieniaSchafer jako jeden z gl6wnych kraj6w podejmujacych badawczq i teoretyczn1 te-matykg pejzant dZwigkowego2s. Grupg pracuj1c4 pod kierunkiem francuskiegofilozofa socjologii Jeana-FranEoisa Aguyarda w Centre de recherche sur l'espacesonore et l'environnement urbain (CRESSON) na wydziale architektury Uniwer-sytetu w Grenoble okreSla on gdzie indziej jako ,,perhaps the most significantteam of <<soundscape> researchers in the world today"26. W. Niemczech HansUlrich Werner jest gl6wnym reprezentantem tamtejszego krggu soundscape,ptzy czym ma on na swym koncie szereg prac komentuj4cych ruch pejza2u diwrg-kowego, jak r6wnieZ wlasne komporycje elektroakustyczne nawi4zttj4ce do nur-tu soundscape. Wspomniana wy2ej ksigka Soundscape Design. KlangweltenHdrzeichen, kt6rej Werner jest wsp6lautorem i redaktorem, jest wa:2nym zbiorempism badaj4cych artystyczne wykorrystania omawianych idei27. Prawdopodobnie

23 ,,The Soundscape Newsletter" 199l-96 nr L-L2; ,,The New Soundscape Newsletter"1996-1998nr 1-7; ,,Soundscape: The Journal ofAcoustic Ecolog" 2000- nr 1-; ,,Yearbook of Sound-scape Studies" I 1998. Red. R. Murray Schafer, Helmi Jiirviluoma (wyd. Uniwersytet w Tampere),zob. tei,rccerlzjg tego rocznika autorstwa Maksymiliana Kapelifiskiego w: ,,Muzyka" XLVI 2001 nr3 s. 107-113.

2a Per Hedfors, Patrik Grahn: Soundscapes in Urban and Rural Plnnning and Design ,,Yearbookof Soundscape Studies" I 1998 s. 67-82, zob. s. 68: ,,na poziomie podyplomowym nalezy stworzyi no-wy kierunek studi6w, l4cz4cy nauki Srodowiskowe, urbanistykg i architekturg, w kt6rym centraln4 ro-19 odgrywalaby akustyka i estetyka".

25 R. Murray Schafer: Temples of Silence..., jw., s. 8.26 R. Muray Schafer: -,4 Review of ,/, I'dcoute de l'environnement. Rdpertoire des ffi* sonores".

Red. Jean-Francois Augoyard, Henry Torgue. ,,Yearbook of Soundscape Studies" I 1998 s. 158-163,zob. s. 158: ,,prawdopodobnie najistotniejszy zesp6l badaczy pejzaitr dZwigkowego dzialaj4cy dziS ru5wiecie".

27 Zob.prrp. 19.

117

MAKSYMILIAN KAPEI-ANSKI

najistotniejsz1 dot4dpozycjEnaukow4 dotycz4c1koncepcji pejzain dZwigkowegojest jednak praca doktorska Hansa Ulricha Werneraa. Nie spos6b zapomnietteLo Japonii, gdzie wyra1nie ro6nie naukowe, artystyczne i historyczro-kulturowezainteresowanie pejzazem dzurigkowym (Keiko Torigoe, Yu Wakao, HiroshiYoshimura)2e. W Polsce spotykamy sig z thtmaczeniem kilku tekst6w Schaferai Truaxa3o, wplryem na komporycjg ipedagogikg muzyczn4 @idia Ziehfska)zt,podjgciem tematu pod k4tem krytyczno-naukowym i popularyzacyjnymw Srodowisku mluzyczrrym (Maria Anna Harley, Lidia Zieliftska, MaksymilianKapelafiski32) i geograficzlp (Sebastian Bernat33), natomiast rekonesansowebadania pejz1nt dZwigkowego w ramach zajgC,kttlfi,roznawczych podj4l w 2004 r.Robert Losiak (Uniwersytet Wroclawski). Poniewa2 w rosn4cej liczbie kraj6wspotykamy sig z nowymi inicjatywami w postaci konferencji, publikacji, koncer-t6w, pracy pedagogicznej i komporytorskiej, mo2na sig spodziewal,2e rurolenni'cy filozofii ekologiczrego pejzaLt dZwigkowego b9d4 i w Polsce coraz licmiejsi.

28 Wyd. w wersji skr6conej: Hans Ulrich Werner: Soundscapes - Akustischz Landschaften. Eineklangokologische Spurensuche. Basel 1994.

2e Zob.: R. Murray Schafer: Voices of Tyranny..., jw., s. 8,125-129.30 R. Murray Schafer: Mu4tka Srodowiska. Przekl. Danuta Gwizdalanka. ,,Res Facta" 9 (1982)

s. 288-315; tegoi: Argentyfiski kmjozbraz dzwigkowy. Przekl. Lidia Zieltfrska.,,Monochord" 8-9(1995) s. 2341; tegozl. Poznaj dzwigk: 100 1wiczefi w stuchaniu i tworzeniu muzykl Przekl. Rafal Au-gustyn. ,,Monochord" 6-7 1995 s. 53-65; Barry Truax: Wewngtrzna i zewngtrzna zlo2onofl( muryklJw.; tego2: Pejza2 dmvigkohr.... jw.

31 Lidia Zielifska: Muzykn terendw podmoklych. [Scenariusz zajg6 umuzykalniai4rych i utworydla dzieci mlodszych (+ kaseta lub CD)1. Poznafit994.

32Zob.: Maria Alna Harley: Dzwigk i iycie: narodziny ekologii dlwigkowej.,,Ruch Muzyczny"XXXIX 1995 nr 6 s. 6-7; Maksymilian Kapelariski: Koncepcja "pejza2u diwigkowego" (sound-scape) w pismach R. Munay'a Schafera. Praca magisterska, Inst5rtut Muzykologii UniwersytetuWarszawskiego, 1999; tegoi: Strojenie instrumentdw metodologicznych: ku analizie interdyscypli-namego telcstu o pejza2u diwigkowym. ,,Teksty Drugie" (2000) s.37-56;tegoL: Sladamiwyobrai-ni..., jw; tegol: Acoustic Ecologt and Soundscape Bibliography. ,,Leonardo On-Line" (MIT)http://mitpress2.mit.edu/e-journalsflronardo/isasVspec.projects/acousticecologybib.html; zob. teLrccenzlg tego2 wskazan4 w przyp. 23;LidiaZielifrska: Rozrnowa z R. Murray'em Schaferem.,,Mono-chord" 8-9 (1995) s. 13-23;tejile:O Schaferze: dwienoty.,,Monochord" 8-9 (1995) s.7-13;teiirc:Ro-mantyka kolei 2elaznych i inne epizody z dziejdw diwigkovvych manipulacii.,,Monochord" 8-9 (1995)s. 4147; tejie: Poland is Coming out of its Pupa, Fast and Wolently... W: Hdr upp! Stockholm HeyListen! fmaterialy z sesji]. Red. Henrik Karlsson. Stockholm 1998 s. 127-L33; tejie: fhaslol Ekologinakustyczna. W : Encyclopaedia Britannica. Wyd. polskie, 1998-.

:: Sebastian Bernat: Krajobraz dzwigkowy doliny Bugu. ,,Annales UMCS" sec. B. vol. LIV, 15 Lu-blin 1999 s.297109;tego2: Krajobraz dlwigkowy miasta Lublina.W: Krajobraz kulturov"y - ifue, pro-blemy, wynuania. Red. Urszula Myga-Pi4tek. Sosnowiec 2fr01 s. l1-L7; tego2: Spacery diwilkowe -metodq poznania krajobrazhw latlturowych.W: Problemy ochrony i ksztattowania lcrajobrazu kulnro-wego Gdmego Stqska na tle doiwiadczeri re$on6w Polski. W serii: Prace Komisji Krajobrazu Kulturo-wego PTG 1. Sosnowiec 2002 s.192-199.

118