Montowanie i uruchamianie zestawów komputerowych 312[02].Z1 · 2011-04-13 · „Projekt...

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ Jerzy Moczarski

Montowanie i uruchamianie zestawów komputerowych 312[02].Z1.03

Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007


1

Recenzenci: dr inŜ. Lechosław Kozłowski mgr inŜ. Zbigniew Miszczak Opracowanie redakcyjne: mgr inŜ. Ryszard Zankowski Konsultacja: mgr Małgorzata Sienna Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 312[02].Z1.03 Montowanie i uruchamianie zestawów komputerowych, zawartego w programie nauczania dla zawodu technik teleinformatyk. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


2

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 4 3. Cele kształcenia 5 4. Materiał nauczania 6

4.1. Projektowanie i montaŜ zestawów komputerowych 6 4.1.1. Materiał nauczania 6 4.1.2. Pytania sprawdzające 17 4.1.3. Ćwiczenia 18 4.1.4. Sprawdzian postępów 20

4.2. Uruchamianie zestawu, instalacja systemu 21 4.2.1. Materiał nauczania 21 4.2.2. Pytania sprawdzające 30 4.2.3. Ćwiczenia 30 4.2.4. Sprawdzian postępów 32

4.3. Dołączanie i instalowanie urządzeń peryferyjnych 33 4.3.1. Materiał nauczania 33 4.3.2. Pytania sprawdzające 37 4.3.3. Ćwiczenia 37 4.3.4. Sprawdzian postępów 38

4.4. Testowanie poprawności działania i określanie nieprawidłowości w funkcjonowaniu sprzętu komputerowego 39 4.4.1. Materiał nauczania 39 4.4.2. Pytania sprawdzające 43 4.4.3. Ćwiczenia 43 4.4.4. Sprawdzian postępów 45

5. Sprawdzian osiągnięć 46 6. Literatura 51


3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o elementach składowych sprzętu komputerowego, o zasadach montowania, uruchamiania oraz eksploatowania zestawów komputerowych.

W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

posiadać abyś mógł bez problemów korzystać z poradnika, − cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, − materiał nauczania – wiadomości teoretyczne konieczne do opanowania treści jednostki

modułowej, − zestaw pytań sprawdzających abyś mógł przekonać się, czy juŜ opanowałeś treści, − ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, − sprawdzian postępów, − sprawdzian osiągnięć czyli przykładowy zestaw zadań testowych. Zaliczenie testu

potwierdzi opanowanie przez Ciebie materiału całej jednostki modułowej, − literaturę uzupełniającą materiał nauczania.

Schemat układu jednostek modułowych

312[02].Z1 Urządzenia komputerowe

312[02].Z1.01 Uruchamianie układów

i systemów mikroprocesorowych

312[02].Z1.02 Identyfikowanie podzespołów komputera i ich parametrów

312[02].Z1.03 Montowanie i uruchamianie zestawów komputerowych

312[02].Z1.04 Eksploatowanie i zabezpieczanie

urządzeń komputerowych


4

2. WYMAGANIA WST ĘPNE

Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć: − stosować jednostki układu SI, − przeliczać jednostki, − posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu elektrotechniki i elektroniki, − rozróŜniać podstawowe wielkości elektryczne i ich jednostki, − rozróŜniać elementy układu elektrycznego, − odczytywać schematy prostych układów elektrycznych i elektronicznych, − charakteryzować wymagania dotyczące bezpieczeństwa pracy przy urządzeniach

elektrycznych, − łączyć układy elektryczne i elektroniczne zgodnie ze schematem, − wyjaśniać działanie prostych układów elektronicznych na podstawie ich schematów, − korzystać z róŜnych źródeł informacji, − obsługiwać komputer na poziomie podstawowym, − współpracować w grupie.


5

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: – zaprojektować zestaw komputerowy, – posłuŜyć się dokumentacją techniczną komputera i jego podzespołów, – zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, – skorzystać z instrukcji obsługi urządzeń komputerowych, – dobrać podzespoły zestawu komputerowego, – skorzystać z katalogów elementów, układów i podzespołów, – zamontować podzespoły komputera, – sformatować dysk twardy, – uruchomić i skonfigurować zestaw komputerowy, – zainstalować system operacyjny, – skonfigurować środowisko pracy systemu operacyjnego, – dobrać urządzenia wewnętrzne i peryferyjne komputera, – zamontować stacje dysków elastycznych, – dołączyć dysk twardy do zestawu komputerowego, – zamontować napędy CD-R i CD-RW oraz zainstalować do nich oprogramowanie, – zamontować napęd DVD oraz zainstalować do niego oprogramowanie, – zamontować streamer oraz zainstalować do niego oprogramowanie, – dołączyć drukarkę i skonfigurować jej środowisko pracy, – dołączyć i zainstalować w systemie ploter, – dołączyć skaner i skonfigurować jego środowisko pracy, – dołączyć i zainstalować w systemie digitizer, – przetestować poprawność funkcjonowania poszczególnych podzespołów zestawu

komputerowego, – przetestować poprawność działania dołączonych urządzeń wewnętrznych i peryferyjnych, – ustawić BIOS, – zainstalować i skonfigurować oprogramowanie uŜytkowe w komputerze, – stworzyć kopię zapasową systemu, – zlokalizować nieprawidłowości w działaniu zestawu komputerowego, – zlokalizować nieprawidłowości w funkcjonowaniu urządzeń peryferyjnych, – usunąć wykryte nieprawidłowości w działaniu zestawu komputerowego i urządzeń

peryferyjnych, – dobrać odpowiednie narzędzia pracy, – wykonać czynności montaŜowe z zachowaniem właściwej kolejności, – posłuŜyć się terminologią zawodową w języku angielskim, – zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpoŜarowej

obowiązujące na stanowisku pracy.


6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Projektowanie i montaŜ zestawów komputerowych 4.1.1. Materiał nauczania

Wydawać by się mogło, Ŝe złoŜenie komputera polega na zakupieniu odpowiednich podzespołów, umieszczeniu ich w obudowie i włączeniu komputera do gniazdka sieciowego. Nic bardziej mylnego, liczy się bowiem nie tylko zakup tego, co jest potrzebne, ale przede wszystkim odpowiednie dobranie podzespołów w taki sposób, Ŝeby otrzymać optymalnie skonfigurowany komputer. Kluczowym elementem przy składaniu komputera jest odpowiedni dobór podzespołów, bowiem istotnym problemem jest kompatybilność i współpraca ze sobą elementów pochodzących od róŜnych producentów. Aby dokonać odpowiedniej selekcji, konieczne są dziesiątki testów róŜnych konfiguracji procesorów, płyt głównych, pamięci, grafiki, itp., aby sprawdzić ich bezkonfliktową współpracę. Wybór odpowiedniej platformy sprzętowej jest sprawą bardzo waŜną, gdyŜ od niego zaleŜy szybkość i komfort pracy.

Zasadnicza róŜnica pomiędzy platformami komputerów PC polega w głównej mierze na zastosowanym procesorze. Wybór procesora pociąga za sobą konieczność dobrania odpowiedniej płyty głównej, karty graficznej, pamięci RAM, a niejednokrotnie nawet obudowy i zasilacza.

Jak wiesz, procesor bywa nazywany „mózgiem” komputera i to właśnie on odpowiada za pracę jego i oprogramowania. Od kilku lat sytuacja na rynku procesorów wygląda tak, Ŝe rynek jest zdominowany przez dwie konkurujące ze sobą firmy: Intel (Intel Corporation) i AMD (Advanced Micro Devices, Inc.).

Procesory firmy Intel

Najpopularniejszymi procesorami Intela do zastosowań domowych i biurowych są Intel Pentium 4 i Intel Celeron D. Pierwszy z nich jest z załoŜenia rozwiązaniem wydajniejszym, a co za tym idzie, duŜo droŜszym i przeznaczony jest dla wymagającego odbiorcy, natomiast drugi, znacznie tańszy, kierowany jest do mniej wymagającego odbiorcy domowego lub na rynek tanich rozwiązań biurowych.

Procesory Intela przeznaczone są do montaŜu w podstawce oznaczonej symbolem LGA775 (rys. 1).

Rys. 1. Procesor Intel Pentium 4 w wersji przeznaczonej do montaŜu w podstawce LGA775


7

Dostępne są równieŜ procesory w starszym standardzie zwanym Socket 478 (rys. 2).

Rys. 2. Procesor Intel Celeron w wersji przeznaczonej do montaŜu w podstawce Socket 478

Konstrukcja gniazda LGA775 jest ciekawa, bo procesor nie posiada nóŜek, jak to miało

miejsce w starszych modelach. W gnieździe znajdują się specjalne kontakty w postaci blaszek odpowiadających dawnym nóŜkom w procesorze.

Wszystkie procesory Intela oznaczane są odpowiednimi numerami (zamiast wcześniej podawanych wartości taktowania). Seria Intel Celeron D ma numery, np.: 360, 356, 345, 340, 335, 330, 325, 320, 315 oraz wartości taktowania od 2,26 GHz do 3,46 GHz. Podobnie jest z procesorami Intel Pentium 4. Są to oznaczenia np.: 630, 640, 650, 660 – procesory 64-bitowe, taktowane z częstotliwością od 3,0 GHz do 3,6 GHz, a takŜe 520, 520J, 540, 540J, 550, 550J, 560, 570J i 580 – taktowane od 2,80 GHz do 4,0 GHz. Przykładowy wykaz parametrów procesorów Intela znajdziesz w tabeli 1.

Tabela 1. Przykładowe zestawienie parametrów procesorów Intel [2, s. 12]

Model procesora Podstawka

/ Socket Oznaczenie handlowe

Taktowanie magistrali

Taktowanie procesora

Cache

Intel Celeron D LGA775 320 533 MHz 2,40 GHz 256 KB Intel Celeron D LGA775 325 533 MHz 2,53 GHz 256 KB Intel Celeron D LGA775 330 533 MHz 2,66 GHz 256 KB Intel Celeron D LGA775 335 533 MHz 2,80 GHz 256 KB Intel Celeron D LGA775 340 533 MHz 2,93 GHz 256 KB Intel Celeron D LGA775 345 533 MHz 3,06 GHz 256 KB Intel Celeron D LGA775 360 533 MHz 3,46 GHz 512 KB Intel Pentium 4 LGA775 520 800 MHz 2,80 GHz 1 MB Intel Pentium 4 LGA775 530 800 MHz 3,00 GHz 1 MB Intel Pentium 4 LGA775 540 800 MHz 3,20 GHz 1 MB Intel Pentium 4 LGA775 550 800 MHz 3,40 GHz 1 MB Intel Pentium 4 LGA775 560 800 MHz 3,60 GHz 1 MB Intel Pentium 4 LGA775 580 800 MHz 4,00 GHz 1 MB Intel Pentium 4 EM64T LGA775 630 800 MHz 3,00 GHz 2 MB Intel Pentium 4 EM64T LGA775 640 800 MHz 3,20 GHz 2 MB Intel Pentium 4 EM64T LGA775 650 800 MHz 3,40 GHz 2 MB Intel Pentium 4 EM64T LGA775 660 800 MHz 3,60 GHz 2 MB

Jak widać z powyŜszej tabeli, róŜnica między procesorami Intel Celeron D a Intel

Pentium 4 dotyczy częstotliwości taktowania magistrali procesora oraz wielkości pamięci podręcznej cache. Pamiętaj, Ŝe procesory Intel Celeron D i Intel Pentium 4 wydzielają duŜe ilości ciepła, dlatego do prawidłowej pracy wymagają odpowiednio wydajnego chłodzenia.


8

Procesory firmy AMD Procesory AMD są dostępne w następujących niezgodnych ze sobą wersjach – do

montaŜu w podstawce Socket 754 (rys. 3) oraz Socket 939 (rys. 4) i w starszej wersji Socket A (rys. 5).

Rys. 3. Procesor AMD Sempron w wersji dla podstawki Socket 754

Rys. 4. Procesor AMD Alhlon 64 w wersji dla podstawki Socket 939

Rys. 5. Procesor AMD Sempron w wersji dla podstawki Socket A

Firma AMD, podobnie jak Intel, nie podaje faktycznej częstotliwości taktowania, lecz

stosuje oznaczenia numeryczne. W tabeli 2 są zamieszczone przykładowe oznaczenia procesorów oraz ich faktyczne częstotliwości taktowania.


9

Tabela 2. Przykładowe zestawienie procesorów AMD [2, s. 15]

Model procesora Podstawka

/ Socket Oznaczenie handlowe Taktowanie procesora

AMD Sempron Socket A 2200+ 1500 MHz AMD Sempron Socket A 2300+ 1583 MHz AMD Sempron Socket A 2400+ 1667 MHz AMD Sempron Socket A 2500+ 1750 MHz AMD Sempron Socket 754 2800+ 1600 MHz AMD Sempron Socket 754 3000+ 1800 MHz AMD Sempron Socket 754 3100+ 1800 MHz AMD Athlon 64 Socket 754 2800+ 1800 MHz AMD Athlon 64 Socket 754 3000+ 2000 MHz AMD Athlon 64 Socket 754 3200+ 2200 MHz AMD Athlon 64 Socket 939 3000+ 1800 MHz AMD Athlon 64 Socket 939 3500+ 2200 MHz AMD Athlon 64 Socket 939 3800+ 2400 MHz

Oznaczenie handlowe stosowane przez firmę AMD stanowi odniesienie do

analogicznych procesorów firmy Intel. Oznacza to, Ŝe procesor AMD Athlon 64 3000+ pracuje z szybkością porównywalną z szybkością pracy procesora Intel Pentium 4 taktowanego z częstotliwością 3000 MHz, chociaŜ sam jest taktowany jedynie zegarem o wartości 1800 MHz.

Płyta główna

Płyta główna łączy wszytkie elementy (podzespoły) komputera i odpowiada za ich prawidłową pracę. Dobra płyta główna, tzw. „przyszłościowa” powinna być wyposaŜona (w zaleŜności od platformy sprzętowej) w: − obsługę nowych typów procesorów, − architekturę PCI Express, − architekturę AGP, − kontroler IDE 133 – dla starszych urządzeń, − moŜliwość podłączenia czterech urządzeń SATA, − obsługę pamięci DDR2, − USB2 – co najmniej 4 porty, − zintegrowaną kartę sieciową, − zintegrowaną kartę dźwiękową z obsługą dźwięku 5.1.

Opcjonalnie, np.: − kontroler RAID, − interfejs Bluetooth, − FireWire, − bezprzewodową kartę WiFi.

Na rysunkach 7 i 8 przedstawiono przykładowe konstrukcje płyt głównych przeznaczonych dla procesorów firmy AMD. Rysunki 9 i 10 przedstawiają przykładowe płyty dla procesorów firmy Intel.


10

Rys. 6. Płyta główna dla procesora AMD z podstawką Socket 754

Na płycie głównej (ang. mainboard) znajdują się gniazda:

− procesora lub procesorów, − pamięci RAM, − PCI, − AGP, − PCI Express, − urządzeń składujących (dyski twarde, napędy optyczne), − innych urządzeń zewnętrznych (port szeregowy, port równoległy, USB, złącze

klawiatury, złącze myszy).

Rys. 7. Płyta główna dla procesora AMD z podstawką Socket 939


11

Rys. 8. Płyta główna dla procesora Intel z podstawką Socket 478

Rys. 9. Płyta główna dla procesora Intel z podstawką LGA775

NajwaŜniejszą częścią płyty jest tzw. chipset, w skład którego wchodzą dwa układy zwane mostkami: − mostek północny – odpowiada za wymianę danych między pamięcią a procesorem oraz

steruje magistralą AGP (teraz takŜe PCI-E 1–16x), − mostek południowy – odpowiada za współpracę z urządzeniami wejścia/wyjścia, takimi

jak, np.: dysk twardy czy karty rozszerzeń. Podstawowe układy występujące w chipsetach to:

− sterownik (kontroler) pamięci dynamicznych, − sterownik CPU, − sterownik pamięci cache, − sterownik klawiatury, − sterowniki magistral, przerwań i DMA.

Chipsety mogą równieŜ zawierać zegar czasu rzeczywistego, układy zarządzania energią, sterowniki dysków twardych IDE, dysków elastycznych, sterownik SCSI, sterownik portów szeregowych i równoległych.

Przyszłościowa konfiguracja płyty powinna zawierać elementy, które w obecnym czasie nie są jeszcze zbyt popularne, ale mogą stać się standardem w najblizszej przyszłości. Mowa tu o coraz częstszym wyposaŜaniu płyt głównych w bezprzewodowe karty sieciowe czy kontrolery Bluetooth.


12

W chwili obecnej obecność na płycie kontrolera IDE i SATA jest normą, ale często dodatkowo taka płyta zawiera równieŜ kontroler RAID. Zwiększa to moŜliwość podłączenia większej ilości napędów. Zaletą kontrolera RAID jest moŜliwość łączenia dysków twardych w tzw. macierze. Powoduje to zwiększenie bezpieczeństwa danych czy szybkości transmisji.

Kontrolery USB2 i FireWire to rozwiązania uŜywane do łączenia urządzeń zewnętrznych z komputerem. USB2 jest uŜywane do podłączania drukarek, klawiatur, myszy, nagrywarek CD, natomiast FireWire – do kamer cyfrowych czy szybkich zewnętrznych dysków twardych.

AGP to port przeznaczony do instalacji karty graficznej. W chwili obecnej standardem jest AGP w trybie 8x. W nowszych płytach głównych AGP jest zastępowana magistralą PCI Express.

Zintegrowana karta sieciowa, to kolejny obowiązkowy element nowoczesnej płyty. Coraz więcej komputerów pracuje w sieciach podłączonych do internetu. MoŜna oczywiście zamontować dodatkową kartę sieciową, ale powoduje to zajęcie dodatkowego gniazda PCI, a tych na współczesnych płytach jest coraz mniej.

Obudowa i zasilacz Kolejnym waŜnym elementem komputera jest obudowa. W niej musimy zamontować

wszystkie podzespoły, połączyć je ze sobą i zapewnić im wydajne chłodzenie. Na rynku komputerów PC dostępne są głównie obudowy typu wieŜa (ang. tower), rzadziej spotykane są obudowy typu desktop. Obudowy tower pozwalają na zamontowanie do czterech napędów 5,25”, jednego napędu 3,5” (z reguły stacji FDD), oraz do czterech napędów 3,5” schowanych wewnątrz. KaŜda współczesna obudowa wykonana jest w standardzie ATX, który określa m.in. rozkład elementów w jej wnętrzu, a takŜe rodzaj zasilacza.

Przy wyborze obudowy waŜne jest jej wykonanie. Szczególnie waŜna jest wentylacja wnętrza. Podczas pracy komputera wydzielają się stosunkowo duŜe ilości ciepła, którego nadmiar moŜe być przyczyną niestabilnej pracy całego zestawu, a w ostateczności moŜe doprowadzić do uszkodzenia któregoś z podzespołów. Dlatego jednym z atutów dobrej obudowy jest moŜliwość zamontowania dodatkowych wentylatorów wyciągających ciepło z jej wnętrza.

KaŜda obudowa musi być wyposaŜona w zasilacz. Minimalna moc takiego zasilacza do współczesnego komputera powinna wynosić 350 watów. Dobry zasilacz powinien posiadać dodatkowe złącza np. do zasilania urządzeń SATA bez stosowania przejściówek.

Chłodzenie procesora W zaleŜności od wybranego procesora naleŜy dobrać do niego odpowiednie chłodzenie.

Podstawowym sposobem chłodzenia procesora jest zamontowany na nim radiator z wentylatorem. Większą wydajność chłodzenia zapewniają inne rozwiązania, np.: bloki wodne, chłodzenie ciekłym azotem, tzw. ogniwa Peltiera lub zyskujące coraz większą popularność rury cieplne. Stosowane są one w rozwiązaniach wymagających odprowadzania bardzo duŜych ilości ciepła z wnętrza obudowy. Karta graficzna

Karta graficzna to kolejny kluczowy element komputera. Obecnie wszystkie dostępne na rynku karty grafiki współpracują z szyną AGP lub PCI Express. Nowe karty AGP wykonane są w standardzie 8x (1,5 V). Starsze modele – AGP 2x były zasilane napięciem 3,3 V.

Karty graficzne PCI Express są obecnie najnowocześniejszym rozwiązaniem, jeŜeli chodzi o największy potencjał mocy i przepustowości. Karty te mogą dodatkowo pracować w trybie SLI – oczywiście jeŜeli płyta główna pozwala na jego wykorzystanie. Tryb SLI polega na moŜliwości zamontowania dwóch identycznych kart grafiki (a więc dwa gniazda PCI Express na płycie) i spięciu ich odpowiednim mostkiem połączeniowym. Skutkuje to nawet 90% wzrostem wydajności w obróbce grafiki 3D.


13

Pamięć operacyjna (RAM) Standardem stosowanym obecnie są moduły DDR2, do niedawna stosowane były moduły

DDR. Oba rozwiązania nie są kompatybilne. RóŜnice polegają m.in. na: − innym napięciu zasilania: DDR2 – 1,8 V, DDR – 2,5 V, − liczbie styków: DDR2 – 240, DDR – 184, – wycięcia w płytce pamięci umieszczone są w róŜnych miejscach, w celu zapobiegnięcia

podłączenia niewłaściwych kości. Poza pamięciami DDR dostępne są na rynku starsze rodzaje pamięci oznaczone jako

SDR.

Rys. 10. Moduł pamięci DDR

Rys. 11. Moduł pamięci DDR2

Dysk twardy (HDD)

Dysk twardy jest jednym z tych elementów komputera, który jest urządzeniem mechanicznym, posiada bowiem silnik, wirujące talerze i głowice odpowiedzialne za zapis i odczyt. Nowoczesne dyski twarde współpracują z interfejsami ATA100, ATA133 lub SerialATA (SATA). Charakteryzują się wysoką szybkością wirowania talerzy (standardem jest 7200 obrotów na minutę). WaŜną sprawą przy wyborze dysku jest jego pamięć podręczna (od 2 MB do 32 MB w zaleŜności od modelu). Z punktu widzenia uŜytkownika najwaŜniejszym chyba jednak parametrem dysku twardego jest jego pojemność. Najbardziej pojemne dyski twarde osiągają obecnie 1 TB.

Nagrywarki i czytniki CD/DVD

Napęd CD lub DVD jest niezbędnym elementem współczesnego PC. Na rynku dostępne są stacje CD-ROM i DVD-ROM umoŜliwiające odczyt danych z płyt CD o pojemności od 650 MB do 870 MB oraz DVD od 4,7 do 9,4 GB. Pracują one z maksymalną szybkością odczytu: − CD – x52 (52 x 150 KB/s = 7,8 MB/s), − DVD – x16 (16 x 1350 KB/s = 21,6 MB/s).

Dla napędów CD-RW i DVD-RW prędkości zapisu wynoszą odpowiednio: − CD – x52 dla płyt CD-R i x32 dla płyt CD-RW, − DVD – x16 dla płyt DVD-R i około x8 dla płyt DVD-RW.

Dodatkowo większość nagrywarek DVD oprócz obsługi standardów DVD-R(W) i DVD+R(W), ma moŜliwość nagrywania płyt DVD w trybie dwuwarstwowym (płyty DVD Double Layer).


14

Karta d źwiękowa Starsze karty dźwiękowe były kartami rozszerzeń, montowanymi w gniazdach na płycie

głównej, obecnie są urządzeniami zintegrowanymi z płytą główną. Wyjątek stanowią specjalistyczne karty muzyczne uŜywane do zaawansowanej obróbki dźwięku, komponowania muzyki lub współpracy z urządzeniami midi.

Pozostałe elementy

Napęd dyskietek (FDD) 1,44 MB to jedno z urządzeń, którego konstrukcja ma kilkanaście lat, a pomimo tego jest ono do dziś montowane w komputerach. Niewielka pojemność przy duŜej awaryjności nośnika – dyskietki, wysoki koszt 1 MB a takŜe długi czas dostępu nie szkodzi temu, Ŝe napęd ten jest obecny w nowo montowanych zestawach.

Alternatywą są pamięci przenośne zwane PenDrive lub FlashDrive podłączane do portów USB. Koszt 1 MB w porównaniu do dyskietki jest niewspółmiernie niski. Dostępne w sprzedaŜy Pendrive mają pojemności od 128 MB do 8 GB.

Stanowisko pracy i niezbędne narzędzia

Wygodne stanowisko pracy podczas montaŜu zestawu komputerowego jest sprawą waŜną. Powinno być wyposaŜone w specjalne listwy zasilające i sprzęt podtrzymujący i filtruj ący napięcie, maty uziemiające oraz niezbędny zestaw narzędzi i sprzętu diagnostycznego. Przy montaŜu komputera duŜym niebezpieczeństwem są ładunki elektrostatyczne, powstające, np. przy pocieraniu o siebie części naszego ubrania. Wyładowanie elektrostatyczne, powstałe przy dotknięciu np. pamięci czy innego podzespołu, moŜe spowodować trwałe jego uszkodzenie.

Do składania komputera nie potrzeba specjalnych narzędzi. Podstawą jest wkrętak krzyŜakowy, najlepiej w kilku rozmiarach, bardzo przydatne jest to, aby miał końcówkę magnetyczną. Kolejnym narzędziem jest niewielki wkrętak płaski. Poza wkrętakami uŜywa się teŜ pincety, słuŜy ona do wyciągania i zmiany układu zworek na dyskach twardych lub napędach optycznych. Przydają się równieŜ plastikowe opaski zaciskowe, uŜywane do spinania wiązek kabli wewnątrz obudowy. Do obcinania końcówek opasek uŜywamy obcąŜek.

Podstawowe zasady bezpieczeństwa przy montaŜu

Komputer jest urządzeniem elektrycznym, dlatego teŜ naleŜy stosować takie same środki ostroŜności, jak przy uŜytkowaniu innych urządzeń elektrycznych. NaleŜy zwrócić uwagę na najwaŜniejsze rzeczy, a mianowicie: − podczas montaŜu komputera kabel zasilający jednostkę centralną musi być bezwzględnie

odłączony. Zasilacz ATX, pomimo wyłączenia komputera cały czas podaje napięcie na płytę główną. W tej sytuacji łatwo o spowodowanie zwarcia, które moŜe doprowadzić do uszkodzenia elementów sprzętu,

− podczas pracy komputera nie wolno podłączać do niego ani odłączać nowych podzespołów, to równieŜ moŜe doprowadzić do uszkodzenia komputera,

− podczas montaŜu naleŜy unikać spoŜywania napojów, gdyŜ przypadkowe zalanie sprzętu doprowadzi do jego uszkodzenia. Komputer jako urządzenie elektroniczne jest bardzo czuły na wszelkie zakłócenia. Do

największych zagroŜeń naleŜą róŜnego rodzaju przepięcia i zwarcia w sieci elektrycznej, spowodowane np. starą lub wadliwą instalacją elektryczną czy chociaŜby zwykłą burzą.

Najprostszym sposobem zabezpieczenia sprzętu komputerowego przed uszkodzeniem spowodowanym problemami ze strony zasilania jest listwa zabezpieczająca. Jest to przedłuŜacz elektryczny z kilkoma gniazdami z bolcem uziemiającym, w którym zastosowano równieŜ elektroniczne zabezpieczenia przeciwprzepięciowe, tzw. warystory, które niwelują


15

skutek wzrostu napięcia w sieci ponad wartość znamionową, czułe bezpieczniki pozwalające szybko wyłączyć zasilanie w przypadku wystąpienia zwarcia, filtry likwidujące niepoŜądane zakłócenia wyŜszych częstotliwości pojawiające się w sieci zasilającej oraz wyłącznik główny pozwala wygodnie odłączyć zasilanie całego zestawu komputerowego.

Znacznie lepszym sposobem na zabezpieczenie sprzętu komputerowego jest zastosowanie zasilacza awaryjnego – UPS. Urządzenie to pozwala na podtrzymanie pracy komputera w przypadku całkowitego braku zasilania. Proste modele umoŜliwiają podtrzymanie pracy przez kilka minut, umoŜliwiając bezpieczne zamknięcie systemu operacyjnego, bardziej zaawansowane potrafią podtrzymać napięcie nawet kilka godzin, a takŜe za pomocą specjalnego oprogramowania, same zamknąć system operacyjny i wyłączyć komputer.

MontaŜ komputera

Zasady montaŜu róŜnych podzespołów są podobne, jedyne róŜnice dotyczą montaŜu procesora oraz podłączenia zasilania do płyty głównej. W przypadku montaŜu niektórych, szczególnie starszych modeli procesorów, szczególnie waŜny jest poprawny montaŜ radiatora z wentylatorem. Nieprawidłowy – moŜe doprowadzić do uszkodzenia (ukruszenia) rdzenia procesora.

Przy podłączaniu zasilania do płyty głównej naleŜy zwrócić uwagę na to, Ŝe niektóre nowsze modele płyt wymagają podłączenia dodatkowego zasilania zwanego ATX12.

Pierwszym krokiem przy montaŜu komputera jest przygotowanie obudowy. Po zdjęciu pokrywy naleŜy usunąć plastikowe zaślepki zasłaniające puste miejsca na napędy 5,25” oraz 3,5”. Następnie naleŜy wyłamać (jeŜeli występują) metalowe zaślepki w przedniej części obudowy. NaleŜy przy tym zachować szczególną ostroŜność, gdyŜ ostre często krawędzie tych blaszek mogą spowodować skaleczenie. Po usunięciu naleŜy sprawdzić, czy nie pozostały po blaszkach skrawki metalu, które naleŜy bezwzględnie usunąć.

Kolejnym krokiem jest dopasowanie blaszki maskującej zewnętrzne wyjścia komunikacyjne zintegrowane z płytą główną (znajdą się one po montaŜu z tyłu obudowy). Blaszka moŜe być dostarczona razem z obudową, jednak coraz częściej jest dołączona do płyty głównej. Warto równieŜ usunąć metalowe zaślepki maskujące wyjścia na karty rozszerzeń, aby po zamontowaniu płyty głównej nie uszkodzić jej podczas ich wyłamywania. Niewykorzystane miejsca po zmontowaniu całości zaślepimy specjalnymi blaszkami maskującymi. NaleŜy tutaj podkreślić, Ŝe niektóre modele obudów mają nieco inne rozwiązania, pozwalające na tzw. szybki montaŜ, bez konieczności mocowania się z opornymi kawałkami blachy.

Po wykonaniu powyŜszych czynności przystępujemy do wkręcenia kołków dystansowych, które będą mocowały płytę główną. NaleŜy tak dopasować ich rozmieszczenie, aby dokładnie podpierały płytę główną. JeŜeli zdarzy się, Ŝe któryś z otworów mocujących na płycie nie pasuje do otworu w obudowie, naleŜy zamiast kołka dystansowego metalowego uŜyć kołka plastikowego o takiej samej wysokości. Chodzi o to, Ŝeby Ŝadna część płyty nie wisiała w powietrzu, co mogłoby przy dokładaniu, np.: pamięci spowodować nadmierne odgięcie i w konsekwencji uszkodzenie.

Po przygotowaniu obudowy naleŜy przygotować płytę główną. Znacznie wygodniej jest zainstalować na niej procesor, radiator z wentylatorem i moduły pamięci, zanim płytę zamontujemy w obudowie. W tym momencie naleŜy teŜ dokonać ewentualnych ustawień płyty za pomocą znajdujących się na niej mikroprzełączników lub zworek, oczywiście jeŜeli płyta główna wymaga konfiguracji sprzętowej. W innym przypadku cały proces odbywa się programowo za pomocą ustawień w BIOS-ie. Szczegółowych informacji na ten temat naleŜy szukać w dokumentacji płyty głównej.


16

MontaŜ procesora polega na umieszczeniu go w podstawce, po uprzednim odciągnięciu dźwigienki znajdującej się przy podstawce. Procesor naleŜy umieszczać ostroŜnie, zwracając uwagę, aby: − Socket 478 Intela – dopasować ścięty naroŜnik procesora i podstawki, − LGA775 Intela – dopasować do siebie wycięcia na procesorze i podstawce, − Socket A AMD – dopasować oba ścięcia naroŜników procesora do podstawki, − Socket 754 oraz 939 AMD – analogicznie, jak dla Socket A.

Procesor naleŜy umieszczać delikatnie, nie dotykając jego nóŜek, ani styków (LGA775). Po upewnieniu się, Ŝe procesor jest umieszczony prawidłowo, moŜna opuścić dźwigienkę. Następnym etapem jest umieszczenie na górnej powierzchni procesora cienkiej warstwy pasty termoprzewodzącej i zamontowanie radiatora z wentylatorem. Czynność ta z reguły wymaga uŜycia siły, dlatego naleŜy wykonywać ją starannie, aby nie uszkodzić procesora ani elementów płyty znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie podstawki.

Po wykonaniu powyŜszych czynności moŜemy osadzić na płycie pamięć RAM. Aby tego dokonać, naleŜy otworzyć specjalne zatrzaski na końcach gniazda pamięci, włoŜyć pamięć (zwracając uwagę, aby wycięcia pamięci pokrywały się z wypustkami w gnieździe) i docisnąć ją tak, aby zatrzaski na końcach gniazda „zaskoczyły” na swoje miejsca. Przy instalacji do pracy w trybie dwukanałowym, naleŜy zainstalować jednocześnie dwie identyczne kości, sprawdzając w dokumentacji płyty głównej, w których gniazdach naleŜy je umieścić.

Płyta główna jest w tym momencie gotowa do instalacji wewnątrz obudowy, umieszczamy ją więc w obudowie zwracając uwagę, aby otwory w niej pokrywały się z uprzednio wkręconymi kołkami dystansowymi. Do przykręcenia płyty naleŜy uŜyć śrub, które były dostarczone (podobnie jak kołki) z obudową. Pod śruby moŜna podłoŜyć specjalne podkładki izolujące. Przy dokręcaniu naleŜy zachować ostroŜność, by wkrętak nie zeskoczył i nie uszkodził płyty.

Następnym krokiem montaŜu komputera jest instalacja dysków twardych i napędów optycznych w obudowie. Przed zamontowaniem naleŜy je skonfigurować do pracy ze sobą. Wynika to z faktu, Ŝe do kontrolera IDE moŜe być podłączone tylko dwa napędy i jedno musi pracować w trybie MASTER, drugie w trybie SLAVE. Dokonujemy tego za pomocą zworek, znajdujących się w sąsiedztwie gniazda zasilającego napędu. Na kaŜdym urządzeniu IDE znajduje się opis ustawień zworek. Napędy SATA nie wymagają Ŝadnej konfiguracji.

W związku z tym, Ŝe układ urządzeń podłączonych do kontrolera IDE ma znaczenie, naleŜy pamiętać o paru zasadach: − dysk twardy, na którym zainstalujemy system operacyjny powinien być podpięty do

pierwszego kontrolera jako MASTER, − szybkość pracy urządzeń na danym kanale kontrolera jest taka, jaką ma wolniejszy

napęd. NaleŜy unikać łączenia ze sobą urządzeń o róŜnych szybkościach pracy. Przy montaŜu dysków twardych musimy przestrzegać zasady, aby dysk twardy był

zamontowany zawsze w poziomie, elektroniką do dołu. Po skonfigurowaniu napędów naleŜy je umieścić w obudowie: dyski twarde w koszykach

3,5”, napędy optyczne w otworach 5,25”, stację dyskietek FDD w otworze 3,5” i przykręcić wkrętami. Do przykręcania stosowane są róŜne rodzaje wkrętów, musimy więc sprawdzić, czy gwint wkręta pasuje do gwintu w otworach urządzenia a takŜe, czy długość wkręta jest odpowiednia (dłuŜsza śruba moŜe uszkodzić elektronikę).

Po wykonaniu wszystkich powyŜszych czynności moŜemy przystąpić do podłączenia kabli zasilających. Do zasilania płyty głównej słuŜą następujące rodzaje kabli: − kable z końcówką ATX, − kable z końcówką ATX12, − kable z końcówką P6.


17

Do podłączania urządzeń IDE uŜywamy kabli z końcówką MOLEX, do urządzeń SATA – z końcówką SATA.

KaŜda z wtyczek zasilających ma specjalną konstrukcję, dzięki której moŜna ją podłączyć tylko w jeden sposób do gniazda.

Po podłączeniu zasilania przystępujemy do podłączania kabli sygnałowych. Występują tu cztery rodzaje kabli: − kabel 40-Ŝyłowy – do podłączania starszych napędów optycznych i starych twardych

dysków, − kabel 34-Ŝyłowy – do podłączenia stacji dyskietek, − kabel 80-Ŝyłowy – do podłączenia dysków twardych i napędów optycznych pracujących

w trybach UDMA66/100/133, − kabel SATA – dla urządzeń SATA.

Kable 40 i 80-Ŝyłowe mają z jednej strony jedną czerwoną nitkę. Przy podłączaniu kabla do napędu czerwona nitka ma być zawsze od strony zasilania. Urządzenie MASTER podpinamy na końcu kabla, SLAVE środkową wtyczką, drugi koniec kabla wpinamy do odpowiedniego gniazda na płycie głównej. Miejsce i sposób podłączenia moŜemy sprawdzić w dokumentacji płyty.

Kolejnym etapem jest podpięcie kabli audio, kabli panelu przedniego obudowy, kabli zewnętrznych portów komunikacyjnych (USB, FireWire). Miejsce i sposób podłączenia są opisane równieŜ w dokumentacji płyty.

Na koniec pozostaje nam instalacja karty graficznej i pozostałych kart rozszerzeń w odpowiednich gniazdach.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co to jest procesor? 2. Jakie rozróŜniamy modele procesorów? 3. Jakie są najwaŜniejsze parametry pracy procesorów? 4. Jakie są oznaczenia procesorów Intela? 5. Jakie są oznaczenia procesorów AMD? 6. Co to jest płyta główna? 7. Jakie podzespoły zamontowane są na płycie głównej? 8. Co znaczą skróty AGP, PCI, PCI Express? 9. Na czym polega tryb SLI? 10. Jakie cechy powinna posiadać obudowa komputerowa? 11. Jakie znasz sposoby chłodzenia procesora? 12. Jakie znasz rodzaje kart graficznych? 13. Co to jest pamięć RAM? 14. Jakie znasz rodzaje pamięci? 15. Co to jest dysk twardy? 16. Jakie znasz rodzaje napędów optycznych? 17. Jakie narzędzia powinny znajdować się na stanowisku montaŜowym? 18. Jakie zasady BHP obowiązują podczas pracy na stanowisku montaŜowym? 19. Jaka jest kolejność czynności przy montaŜu komputera?


18

4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Rozpoznaj model procesora i na podstawie dokumentacji określ jego parametry pracy oraz rodzaj podstawki do jego montaŜu.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zidentyfikować oznaczenie procesora, 2) odszukać w poradniku parametry pracy dla tego procesora, 3) odszukać w poradniku rodzaj podstawki do montowania procesora, 4) zapisać wyniki pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− róŜne modele procesorów, − papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

Dla wybranego procesora dobierz odpowiednią płytę główną. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w dokumentacji parametry pracy procesora, 2) odszukać w dokumentacji płyty głównej informację, czy płyta główna obsługuje dany typ

procesora, 3) odszukać w dokumentacji informację na temat ewentualnych ustawień BIOS-u dla

danego procesora, 4) zapisać wyniki pracy.


− róŜne modele procesorów i płyt głównych, − papier formatu A4, pisak, − dokumentacje techniczne płyt głównych, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3

Określ rodzaje i przeznaczenie gniazd znajdujących się na płycie głównej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z dokumentacją techniczną płyty głównej, 2) odszukać na płycie głównej gniazda opisane w dokumentacji, 3) określić przeznaczenie kaŜdego z gniazd, 4) zapisać wyniki pracy.


19

WyposaŜenie stanowiska pracy: − róŜne modele płyt głównych wraz z dokumentacjami technicznymi, − papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 4

Do wybranego zestawu płyta główna-procesor dobierz pozostałe podzespoły. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w dokumentacji płyty głównej informacje na temat obsługiwanych rodzajów kart graficznych,

2) odszukać w dokumentacji płyty głównej informacje na temat obsługiwanych rodzajów modułów pamięci operacyjnych,

3) odszukać w dokumentacji płyty głównej informacje na temat moŜliwości instalacji określonych rodzajów napędów dyskowych i optycznych,

4) dobrać odpowiednie podzespoły komputera. WyposaŜenie stanowiska pracy:

− róŜne modele płyt głównych z procesorami, − dokumentacje techniczne płyt głównych, − róŜne rodzaje kart graficznych, moduły pamięci RAM, dyski twarde i napędy optyczne, − papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 5

Rozpoznaj typ dysku twardego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z informacjami umieszczonymi na obudowie dysku, 2) zidentyfikować rodzaje złącz znajdujących się na dysku, 3) określić przeznaczenie kaŜdego ze złącz, 4) zapisać wyniki pracy.


− róŜne modele dysków twardych, − papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 6

Zmontuj jednostkę centralną komputera korzystając z dobranych uprzednio podzespołów. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zamontować na płycie głównej procesor z radiatorem oraz moduły pamięci, 2) zamontować płytę główną w obudowie,


20

3) zamontować w obudowie napędy dyskowe i optyczne, 4) dobrać odpowiednie kable połączeniowe, 5) podłączyć napędy kablami do odpowiednich gniazd na płycie głównej, 6) sprawdzić dokładność wykonania montaŜu, 7) podłączyć do zmontowanej jednostki centralnej monitor oraz klawiaturę i mysz, 8) podłączyć kabel zasilający i uruchomić komputer.


− róŜne modele płyt głównych z procesorami, − róŜne rodzaje kart graficznych, moduły pamięci RAM, dyski twarde i napędy optyczne, − obudowy komputerowe, − róŜne rodzaje kabli połączeniowych. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wyjaśnić pojęcie procesor? 2) opisać róŜnice w budowie procesorów? 3) wyjaśnić pojecie podstawka procesora? 4) wyjaśnić pojęcie płyta główna? 5) opisać przeznaczenie gniazd znajdujących się na płycie głównej? 6) wyjaśnić znaczenie skrótów: AGP, PCI, PCI Express? 7) opisać róŜne rodzaje chłodzenia procesora? 8) identyfikować typ modułów pamięci RAM? 9) identyfikować przeznaczenie poszczególnych kart rozszerzeń? 10) identyfikować rodzaj interfejsu napędów dyskowych? 11) wymienić kolejność postępowania przy montaŜu sprzętu? 12) wymienić podstawowe zasady BHP obowiązujące przy montaŜu?


21

4.2. Uruchamianie zestawu, instalacja systemu 4.2.1. Materiał nauczania

Do pierwszego, testowego uruchomienia komputera potrzebujemy podłączenia kabla zasilającego, klawiatury oraz monitora. Przy podłączeniu zewnętrznego okablowania trudno o pomyłkę, wyjątek stanowią wtyczki PS/2 klawiatury i myszy, ale zdecydowana większość płyt głównych ma gniazda oznaczone róŜnymi kolorami: klawiatura gniazdo fioletowe, mysz – zielone. Kabel zasilający podłączamy w ostatniej kolejności.

Nowoczesne komputery pracują w architekturze ATX, a więc z chwilą włoŜenia wtyczki kabla zasilającego do zasilacza wszystkie elementy komputera są pod napięciem. Uruchomienie jednostki centralnej następuje po naciśnięciu przycisku POWER, umieszczonego z przodu obudowy. Po kilku sekundach na monitorze powinien pojawić się obraz przedstawiający dane płyty głównej, rodzaj procesora, wielkość pamięci, itd. Przykładowy zrzut ekranu pokazuje rysunek 12.

Rys. 12. Przykładowy ekran startowy

W następnej kolejności powinny zostać wykryte urządzenia zamontowane w komputerze,

oraz powinien zostać wyświetlony tzw. test POST, pokazujący więcej informacji o konfiguracji komputera, na koniec zostanie wyświetlona informacja o niemoŜności załadowania systemu z powodu braku plików startowych. Jest to reakcja całkowicie normalna.

JeŜeli komputer uruchomił się normalnie moŜemy go wyłączyć tym samym przyciskiem (w zaleŜności od ustawien BIOS-u moŜe być wymagane przytrzymanie przycisku przez kilka sekund). Po wyłączeniu się komputera odpinamy uprzednio połączone kable, układamy i upinamy kable wewnątrz obudowy, aby zapewnić odpowiednią cyrkulację powietrza oraz zamykamy obudowę. Teraz moŜemy podłączyć monitor, klawiaturę, mysz oraz zasilanie i przystąpić do instalacji systemu operacyjnego.

Dobór odpowiedniego systemu plików

Współczesne systemy operacyjne obsługują róŜne systemy plików, czyli róŜne metody przechowywania plików, zarządzania plikami i informacjami o tych plikach. Systemy z rodziny MS Windows obsługują system FAT32 oraz NTFS. RóŜnica polega m.in. na wielkości obsługiwanych przez dany system dysków twardych, sposobie zabezpieczania dostępu do zasobów dyskowych, itd. System NTFS widzi dyski zapisane w systemie FAT32, odwrotnie nie jest to moŜliwe w sposób bezpośredni (istnieją specjalne programy


22

narzędziowe, umoŜliwiające zapis i odczyt w takiej sytuacji). System NTFS stosowany jest tam, gdzie waŜne jest lepsze zabezpieczenie kontroli dostępu do plików.

Sposób instalacji systemu zaleŜny jest od jego wersji. Jednak w kaŜdej z nich przed przystąpieniem do instalowania naleŜy zastanowić się nad podziałem dysku na partycje. Partycją nazywamy wydzielony obszar dysku, który moŜe być uŜywany przez system operacyjny. Skutkuje to tym, Ŝe po podzieleniu dysku na partycje będzie on widziany przez system operacyjny jako kilka dysków tzw. logicznych.

Instalacja systemu (na przykładzie MS Windows XP)

Podczas uruchamiania komputera rozpoczyna się proces tzw. bootowania – PC szuka wtedy na podłączonych do komputera nośnikach systemu operacyjnego i po znalezieniu uruchamia go. JeŜeli systemu nie ma na Ŝadnym z nośników, komputer oznajmia nam to informacją na ekranie: Disk boot failure.

Korzystając z BIOS-u nasz komputer ustala, które nośniki i w jakiej kolejności ma przeszukiwać. PoniewaŜ instalacja systemu następuje z płyty CD, powinniśmy ustawić w BIOS-ie poszukiwanie systemu na dysku CD. Aby tego dokonać, naleŜy podczas uruchamiania komputera naciskać klawisz Delete (niektóre płyty wymagają nacisnięcia klawisza F2). Na ekranie pojawi nam się główne menu BIOS-u (rys. 13).

Rys. 13. Główne okno BIOS-u typu AWARD

Następnie korzystając ze strzałek na klawiaturze przechodzimy do funkcji „Advanced

BIOS Features” i potwierdzamy klawiszem Enter. W wyniku tego otrzymamy ekran widoczny na rysunku 14. Wybieramy opcję „First boot Device” i naciskając kilkakrotnie klawisze „Page Up” lub „Page Down” ustawiamy w tej opcji „CDROM”. Dzięki temu nasz PC będzie teraz początkowo szukał systemu na dysku CD. Wracamy teraz do głównego okna BIOS-u (za pomocą ESC). Następnie za pomocą strzałek zaznaczamy „Save & Exit Setup”, co oznacza po polsku „Zapisz i opuść program”. Wciskamy klawisz Enter. Na ekranie pokazuje się opcja, czy naprawdę chcemy opuścić program wraz z zapisaniem wszystkich wprowadzonych zmian. Klikamy na literę Y – Yes. Wkładamy do napędu CD płytę z systemem Windows i wciskamy Enter.


23

Rys. 14. Okno Advanced BIOS Features

Po uruchomieniu komputera pojawi się komunikat „Dowolny klawisz spowoduje rozruch

z dysku CD”, naciskamy wtedy dowolny klawisz. Instalator systemu rozpoczyna w tym momencie swoją pracę. Pierwszym ekranem wymagającym naszej interwencji jest ekran wyboru rodzaju instalacji (rys. 15).

Rys. 15. Ekran wyboru rodzaju instalacji

PoniewaŜ instalujemy system na „czystym” dysku, wciskamy klawisz Enter, aby

rozpocząć instalację systemu. Na ekranie wyświetla się tekst umowy licencyjnej, która zawiera wszystkie prawa i ograniczenia, dotyczące korzystania z oprogramowania. Po przeczytaniu naleŜy ją zaakceptować wciskając klawisz F8. W tym momencie mamy moŜliwość podzielenia dysku na partycje (rys. 16).


24

Rys. 16. Ekran tworzenia partycji

Widzimy napis „Obszar nie podzielony na partycje” i rozmiar naszego całego dysku.

Wciskamy klawisz C i wpisujemy, ile ma być miejsca na naszej partycji C (dla systemu MS Windows XP zaleca się utworzenie partycji minimum 10 GB). Pojawia się ekran informujący nas o utworzeniu partycji C i pozostałym wolnym miejscu na dysku (rys. 17).

Rys. 17. Ekran tworzenia partycji

Ponownie wybieramy „Obszar nie podzielony na partycje” (reszta wolnego miejsca)

i naciskamy klawisz C wpisując rozmiar następnej partycji i tak do momentu, aŜ zuŜyjemy całe dostępne miejsce.

Kiedy dysk twardy mamy juŜ podzielony, podświetlamy partycję C i wciskając klawisz Enter przechodzimy do następnego kroku instalacji (rys. 18).


25

Rys. 18. Ekran formatowania partycji

Podświetlamy jedną z opcji formatowania (wybrany wcześniej system plików)

i rozpoczynamy formatowanie partycji C. Druga i następne stworzone przez nas partycje zostają na razie nie sformatowane, później sformatujemy je z poziomu systemu. Po sformatowaniu partycji startowej instalator rozpoczyna kopiowanie plików (rys. 19). Po zakończeniu następuje restart komputera.

Rys. 19. Ekran instalatora – kopiowanie plików

Przy ponownym uruchomieniu komputera nie reagujemy na pojawienie się napisu

„Dowolny klawisz spowoduje rozruch z dysku CD” i system jest uruchamiany juŜ z dysku C. Uruchamia się instalator z bardziej przyjaznym interfejsem (rys. 20).


26

Rys. 20. Ekran instalatora

Instalacja zajmuje od 30 do 60 minut. Po kilku minutach od uruchomienia instalacji systemu na ekranie widzimy okno

oferujące moŜliwość wyboru języka i ustawień regionalnych. Klikamy na przycisk „Szczegóły” (rys. 21).

Rys. 21. Ekran instalatora – wybór ustawień regionalnych


27

Po pojawieniu się następnego okienka (rys. 22) usuwamy zbędne układy klawiatury pozostawiając jedynie „Polski (programisty)”.

Rys. 22. Ekran instalatora – wybór układu klawiatury

W następnych oknach jesteśmy proszeni najpierw o podanie numeru seryjnego,

dołączonego do naszej wersji systemu, potem nazwiska i organizacji oraz nazwy komputera i hasła administratora (rys. 23).

Rys. 23. Ekran instalatora – nazwa komputera i hasło administratora


28

W oknie z konfiguracją sieci, zaznaczamy „ustawienia standardowe” (rys. 24), klikamy „Dalej” i czekamy na restart komputera.

Rys. 24. Ekran instalatora – ustawienia sieciowe

Po ponownym uruchomieniu komputera przywita nas krótki kreator (rys. 25).

Rys. 25. Ekran instalatora – początek konfiguracji końcowej

W kolejnych oknach moŜemy włączyć aktualizacje automatyczne systemu oraz wpisać

nazwy uŜytkowników, dla których chcemy utworzyć konta (rys. 26). Musimy utworzyć co najmniej jedno konto.


29

Rys. 26. Ekran instalatora – zakładanie kont uŜytkowników

W oknie, w którym określamy, w jaki sposób nasz komputer ma łączyć się z Internetem

klikamy na „Pomiń” (moŜemy ustawić to później). Po restarcie i uruchomieniu systemu pojawia się ekran nowo zainstalowanego systemu

(rys. 27).

Rys. 27. Pierwszy ekran uruchomieniowy MS Windows XP Professional


30

JeŜeli prawidłowo dobraliśmy komponenty wchodzące w skład zestawu, system jest w zasadzie gotowy do pracy. Wszystkie podzespoły komputera są obsługiwane przez Windows za pomocą sterowników systemowych (programów odpowiadających za poprawną pracę danego podzespołu i pośredniczących pomiędzy nim a resztą systemu). Zazwyczaj jednak producenci podzespołów dołączają własne sterowniki, które często znacznie efektywniej obsługują te elementy. Tabela 3 zawiera przykładowe zestawienie nazw sterowników dla najpopularniejszych chipsetów płyt głównych.

Tabela 3. Zestawienie nazw sterowników dla popularnych chipsetów

Nazwa chipsetu Nazwa sterownika

Intel Intelinf VIA VIA 4-in-1 Driver AMD AMD Chipset Drivers nVidia nForce Drivers

SiS SiS AGP Driver



1. Co oznacza skrót ATX? 2. Co oznacza skrót POST? 3. Co to jest BIOS? 4. Jakie informacje są wyświetlane podczas uruchomienia komputera? 5. Jakie znasz systemy plików? 6. Co oznacza termin „bootowanie”? 7. Co to jest partycja? 8. Na czym polega formatowanie twardego dysku? 9. Na czym polega instalacja systemu? 10. Co oznacza termin sterowniki? 11. Jakie znasz najpopularniejsze sterowniki do płyt głównych? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Opisz konfigurację komputera z poziomu BIOS-u. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) sprawdzić w dokumentacji moŜliwości konfiguracji ustawień BIOS-u, 2) zapoznać się z poszczególnymi ekranami BIOS-u, 3) omówić przeznaczenie wybranych opcji konfiguracyjnych, 4) zapisać wyniki pracy.


− zestaw komputerowy, − papier formatu A4, pisak, − dokumentacja płyty głównej, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.


31

Ćwiczenie 2 Zinterpretuj informacje pojawiające się na ekranie podczas startu komputera i testu

POST. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zatrzymać wyświetlanie informacji na ekranie za pomocą naciśnięcia klawisza Pause/Break,

2) zapisać wyświetlane informacje, 3) omówić znaczenie zapisanych informacji.


− zestaw komputerowy, − papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3

Zaplanuj wielkości partycji dla dysku twardego. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o zasadach określania wielkości partycji dla poszczególnych systemów operacyjnych,

2) dobrać optymalne wartości dla danego dysku twardego, 3) zapisać wyniki pracy.


− zestaw komputerowy, − papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 4

Dobierz optymalny format plików dla komputera. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyszukać w literaturze zasady wyboru systemu plików dla określonych zastosowań, 2) wybrać system, który będzie optymalny dla danego rozwiazania, 3) uzasadnić swój wybór, 4) zapisać wyniki pracy.


− papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.


32

4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wyjaśnić skrót BIOS? 2) wyjaśnić skrót POST? 3) zdefiniować pojęcie system plików? 4) zdefiniować pojęcie partycja? 5) zdefiniować pojęcie bootowanie? 6) zdefiniować pojęcie formatowanie twardego dysku? 7) wymienić etapy instalowania systemu? 8) zdefiniować pojęcie sterowniki? 9) uzasadnić konieczność instalowania sterowników dostarczanych ze sprzętem?


33

4.3. Dołączanie i instalowanie urządzeń peryferyjnych 4.3.1. Materiał nauczania Drukarka

Instalacja drukarki jest sprawą prostą, zaleŜy jednak od urządzenia, z którym mamy do czynienia. Inaczej instalujemy drukarki podłączane do portu równoległego LPT, a inaczej te, które podłączamy do USB.

Starszym sposobem podłączania drukarki do komputera jest skorzystanie z portu LPT i kabla równoległego. Drukarka taka musi być wyposaŜona w wyjście zwane Centronics. Taką drukarkę moŜemy podłączyć od razu, razem z innymi podzespołami. Po uruchomieniu komputera otwieramy Panel Sterowania i klikamy ikonę Drukarki i faksy. W nowo otwartym oknie wybieramy opcję Dodaj drukarkę i zaczynamy instalować urządzenie (rys. 28).

Rys. 28. Kreator dodawania drukarki w MS Windows 98

Rys. 29. Kreator dodawania drukarki w MS Windows XP

Cała operacja odbywa się przy uŜyciu intuicyjnego kreatora i sprowadza się do

odpowiedzi na kilka pytań. NajwaŜniejszym z nich jest określenie lokalizacji drukarki (w tym wypadku port LPT1). Następnie musimy wybrać z gotowej listy producenta model naszej drukarki, lub zaznaczyć opcję „Z dysku” i wskazać miejsce sterownika dostarczonego przez producenta sprzętu. Po zatwierdzeniu ostatniego okna rozpocznie się kopiowanie plików sterownika do systemu i drukarka zostanie zainstalowana. Po zainstalowaniu moŜemy wydrukować stronę testową w celu potwierdzenia prawidłowości instalacji.


34

Instalacja drukarki podłączonej za pomocą portu USB wygląda nieco inaczej. W celu zainstalowania urządzenia naleŜy je podłączyć w trakcie pracy komputera. System wykryje nowy sprzęt i albo zainstaluje drukarkę samodzielnie, albo poprosi o wskazanie lokalizacji sterowników. Niektórzy producenci drukarek zalecają jednak najpierw instalację oprogramowania z dołączonej płyty CD i podłączenie sprzętu dopiero wtedy, kiedy program instalacyjny o to poprosi. Pamiętajmy równieŜ o wydrukowaniu strony testowej.

Skaner

Skaner (rys. 30) jest optycznym peryferyjnym urządzeniem wejściowym, umoŜliwiającym przetworzenie statycznego obrazu rzeczywistego obiektu (np.: kartka papieru, zdjęcie) do postaci cyfrowej, w celu dalszej obróbki komputerowej.

Rys. 30. Skaner płaski

Bez względu na to, czy skaner ma port USB czy LPT, do prawidłowej pracy urządzenia

niezbędne jest zainstalowanie odpowiednich sterowników. Zanim podłączymy skaner LPT do komputera, musimy wyłączyć zasilanie obu urządzeń, w przeciwnym wypadku próba połączenia moŜe się zakończyć uszkodzeniem portu. Następnie łączymy skaner z komputerem kablem równoległym (tzw. „Ŝeńska” końcówka do skanera, „męska” do portu LPT w komputerze). JeŜeli port równoległy LPT jest zajęty przez drukarkę, to odłączamy ją, aby podłączyć w to miejsce skaner. Większość skanerów LPT jest wyposaŜona w drugie gniazdo LPT, do którego moŜemy podłączyć drukarkę.

Teraz moŜemy włączyć skaner i komputer i przystąpić do instalacji sterowników TWAIN. TWAIN jest skrótem Ŝartobliwej nazwy i brzmi mniej więcej tak: „technologia bez ciekawej nazwy” (Technology Without An Interesting Name), jako Ŝe dotąd nie powstał oficjalny akronim. Innymi słowy jest to wspólny sterownik uŜywany przez urządzenia cyfrografii jak aparaty cyfrowe i skanery, które są wyposaŜone w interfejsy USB i LPT.

Sterownik skanera pozwala na uŜywanie urządzenia wraz z aplikacjami graficznymi kompatybilnymi ze standardem TWAIN. Programy dostarczane przez producentów róŜnych modeli skanerów mogą się bardzo róŜnić między sobą skomplikowaniem i uŜytecznością, przy czym najlepsze z nich zawierają takŜe mechanizmy zarządzające kolorami. No i w końcu róŜnią się takŜe interfejsem uŜytkownika (oknem skanowania), które umoŜliwia m.in. skanowanie kolorowe, czarno-białe i w skali szarości.

WyŜej wspomniane tryby skanowania są standardem i zazwyczaj sterownik skanera umoŜliwia takŜe podgląd (preview lub prescan) obrazu w danym trybie przed skanowaniem. Dzięki podglądowi moŜemy takŜe ustalić, jaki obszar dokumentu chcemy zeskanować, co pozwala zaoszczędzić niekiedy wiele czasu. Dobrze napisane sterowniki TWAIN dobierają parametry skanowania tekstu i grafiki.


35

Po zainstalowaniu sterownika TWAIN, w wielu przypadkach mamy takŜe moŜliwość instalacji dodatkowego oprogramowania znajdującego się w komplecie. Bardzo często jest to prosty fotoedytor, okrojona wersja powaŜnej aplikacji (wersja Lite) oraz program optycznego rozpoznawania znaków OCR.

JeŜeli skaner jest wyposaŜony w interfejs USB, aby go podłączyć, nie musimy wyłączać komputera. Zaraz po podłączeniu wtyczki do portu, system Windows powinien powiadomić o tym, Ŝe zostało znalezione nowe urządzenie i uruchomić menedŜera urządzeń w celu zainstalowania sterowników.

Pomimo Ŝe w zamyśle projektantów standardu USB urządzenia miały być zasilane tym samym przewodem, którym płyną dane, to w przypadku skanera stołowego nie obejdzie się bez dodatkowego zasilacza (tu trzeba wspomnieć, Ŝe w sprzedaŜy są takŜe skanery rolkowe USB, np. firmy Logitech, którym z powodzeniem wystarczy mała moc z portu USB – jedno źródło zasilania).

Ploter

Ploter (rys. 31) jest komputerowym urządzeniem peryferyjnym, słuŜącym do pracy z duŜymi płaskimi powierzchniami, mogącym nanosić obrazy (podobnie jak zwykłe drukarki), ale takŜe wycinać wzory, grawerować.

Rys. 31. Ploter tnący

WyróŜniamy następujące rodzaje ploterów:

1. ze względu na prowadzenie papieru: a) ploter płaski, b) ploter bębnowy,

2. ze względu na zastosowanie: a) nanoszące obraz:

− ploter atramentowy, − ploter solwentowy, − ploter kreślący, − ploter laserowy,

b) ploter grawerujący, c) ploter tnący. Ogólną cechą ploterów jest mała szybkość działania w przypadku kreślenia

skomplikowanych rysunków, szczególnie grafiki.


36

Cechami charakteryzującymi plotery są między innymi: − cięcie kartek lub rolek na odpowiednią wielkość, − długi wydruk (maksymalnie 15 metrów).

Instalacja plotera w systemie przebiega podobnie jak instalacja drukarki z tą róŜnicą, Ŝe plotery mogą komunikować się z komputerem równieŜ za pomocą portu szeregowego COM (rys. 32).

Rys. 32. Kreator instalacja plotera – wybór portu.

Tablet (digitizer)

Tablet (rzad. digitizer) jest to urządzenie wskazujące, słuŜące przede wszystkim do rysowania elementów graficznych na komputerze. Z powodzeniem moŜe zastąpić mysz komputerową. Tablet (rys. 33) składa się ze specjalnej podkładki oraz wskaźnika zwanego rysikiem, zwykle w kształcie długopisu. Ruch rysika po podkładce jest przenoszony do komputera jako informacja o bieŜącym połoŜeniu oraz o sile nacisku wskaźnika na tablet. Bardziej złoŜone konstrukcje rejestrują równieŜ nachylenie i obrót (wokół własnej osi i względem powierzchni tabletu) celem odwzorowania tego ruchu przy np. dokładnej imitacji smugi farby z pędzla.

Rys. 33. Tablet graficzny

Poza kształtem wyróŜniającym te urządzenia wskazujące od większości pozostałych

istotne jest pobieranie absolutnych współrzędnych ruchu, nie zaś względnych, znanych np. z myszy. Powierzchnia tabletu stanowi dokładne odwzorowanie ekranu (czy np. okna programu graficznego) w mniejszej skali. Zatem dotknięcia rysikiem poszczególnych rogów podkładki przenoszą kursor natychmiast w naroŜniki ekranu, ruch myszy zaś przesuwa kursor względem jego bieŜącego połoŜenia. Większość nowoczesnych programów graficznych


37

(Adobe Photoshop, Corel, itp.) potrafi przenieść dodatkowe dane z tabletu takie jak siła nacisku, czy nachylenie na ekran, niwelując częstokroć w ten sposób konieczność stosowania dodatkowych efektów.

Tablety dostępne są w wielu rozmiarach, zwykle z przeznaczeniem do konkretnych zastosowań – od A6 (retusz fotografii i hobbystyczny rysunek) aŜ po A0 (programy CAD, tworzenie map i innych projektów). Większość modeli posiada obszar roboczy pokryty ruchomą folią, pod którą moŜna umieścić rysunek referencyjny.

Tablety komunikują się z komputerem poprzez port szeregowy COM (starsze modele), USB lub interfejs Bluetooth.



1. Co to są urządzenia peryferyjne? 2. Co to jest drukarka? 3. Jakie znasz sposoby połączenia drukarki z komputerem? 4. Na czym polega instalacja drukarki w systemie? 5. Co to jest skaner? 6. Jakie znasz sposoby podłączenia skanera do komputera? 7. Co to jest TWAIN? 8. Na czym polega instalacja skanera w systemie? 9. Co to jest ploter? 10. Jakie są cechy charakterystyczne plotera? 11. Na czym polega instalacja plotera w systemie? 12. Co to jest tablet? 13. Na czym polega instalacja tabletu w systemie? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zainstaluj drukarkę atramentową w systemie. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zidentyfikować typ interfejsu komunikacyjnego drukarki, 2) dobrać odpowiedni sterownik (z płyty CD bądź ze strony producenta urządzenia), 3) zainstalować urządzenie, 4) sprawdzić poprawność instalacji poprzez wydruk strony testowej.


− komputer z dostępem do Internetu, − róŜne modele drukarek wraz z dokumentacją, − płyty CD ze sterownikami, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.


38

Ćwiczenie 2 Zainstaluj skaner w systemie. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zidentyfikować typ interfejsu komunikacyjnego skanera, 2) dobrać sterownik TWAIN (z płyty CD bądź ze strony producenta urządzenia), 3) zainstalować urządzenie, 4) zainstalować oprogramowanie do obsługi skanera, 5) wykonać próbne skanowanie.


− komputer z dostępem do Internetu, − róŜne modele skanerów wraz z dokumentacją, − płyty CD ze sterownikami, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3

Zainstaluj tablet w systemie. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyszukać w dokumentacji informacje o sposobie podłączenia tabletu, 2) zainstalować sterowniki tabletu w systemie, 3) podłączyć urządzenie do komputera, 4) sprawdzić poprawność działania poprzez obserwację kursora na ekranie monitora.


− komputer z dostępem do Internetu, − róŜne modele tabletów wraz z dokumentacją, − papier formatu A4, pisak, − poradnik dla ucznia, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniować pojęcie urządzenie peryferyjne? 2) zdefiniować pojęcie sterownik? 3) wymienić rodzaje interfejsów do podłączania urządzeń peryferyjnych? 4) wymienić sposoby instalowania urządzeń peryferyjnych? 5) wyjaśnić skrót TWAIN? 6) wyjaśnić zasadę działania skanera? 7) wskazać zastosowanie plotera? 8) wskazać zastosowanie tabletu?


39

4.4. Testowanie poprawności działania i określanie nieprawidłowości w funkcjonowaniu sprzętu komputerowego

4.4.1. Materiał nauczania

Problemy w funkcjonowaniu sprzętu komputerowego moŜna podzielić na dwie podstawowe grupy: − problemy wynikające z uszkodzenia urządzeń lub nieprawidłowego montaŜu, − problemy, których przyczyną są zainstalowane sterowniki lub błędna konfiguracja

systemu. Nie ma uniwersalnej metody określania przyczyn nieprawidłowości przy uruchamianiu

czy funkcjonowaniu komputera. Często cały proces polega na eliminowaniu kolejnych najbardziej prawdopodobnych moŜliwości.

Brak reakcji komputera po włączeniu zasilania

JeŜeli po naciśnięciu przycisku Power na obudowie komputer się nie uruchomił, nie świecą się diody na przedniej ściance obudowy, nie słychać szumu wentylatorów, a szczególnie szumu wentylatora w zasilaczu, naleŜy sprawdzić: − czy kabel zasilający jest podłączony zarówno do komputera, jak i do gniazda

zasilającego, − czy gniazdko jest pod napięciem, − czy włączony jest przycisk Power znajdujący się na zasilaczu.

Są to czynności pozornie prozaiczne, ale praktyka pokazuje, Ŝe większość problemów przy uruchomieniu komputera wynika z niewykonania tych właśnie prostych czynności.

JeŜeli komputer jest prawidłowo zasilany, a pomimo tego nie chce się uruchomić, w następnej kolejności naleŜy sprawdzić: − prawidłowość podłączenia zasilania do płyty głównej (kabel zasilający ATX, ewentualnie

przy niektórych płytach głównych dodatkowy kabel zasilający ATX12), − prawidłowość podłączenia kabelka Power On/Off, łączącego przycisk na przedniej

ściance obudowy z odpowiednimi pinami na płycie głównej (informacje na ten temat są zawarte w instrukcji obsługi płyty głównej),

− prawidłowość zapięcia zworki odpowiedzialnej za czyszczenie pamieci CMOS. JeŜeli zworka ustawiona jest w pozycji Reset, większość płyt głównych nie uruchomi się. Przyczyną nieuruchamiania się komputera moŜe być zbyt mała moc uŜytego zasilacza.

Stwierdzimy to odpinając kabelki zasilajace twardych dysków, napędów optycznych czy stacji dyskietek. JeŜeli zasilacz jest sprawny i o odpowiedniej mocy, przyczyną moŜe być uszkodzenie płyty głównej.

Przyczyną nieuruchomienia się sprzętu moŜe być równieŜ błędna konfiguracja płyty głównej (za pomocą zworek, mikroprzełączników lub poprzez BIOS). NaleŜy jeszcze raz sprawdzić poprawność konfiguracji sprzętowej, natomiast BIOS-owi naleŜy przywrócić domyślne ustawienia za pomocą zworki czyszczącej pamięć CMOS.

Komputer się uruchamia, ale ekran monitora jest ciemny

Prozaiczną przyczyną moŜe być brak zasilania monitora lub wypięcie się lub uszkodzenie kabla łączącego monitor z kartą grafiki.

Problemem moŜe być takŜe źle działająca lub po prostu źle zamocowana karta graficzna. Kartę naleŜy wyjąć, przeczyścić spręŜonym powietrzem i starannie umocować. Często drobne skrzywienie lub niedokładność osadzenia są właśnie przyczyną omawianego problemu.


40

Naruszenie stabilności osadzenia karty moŜe powstać na przykład w wyniku wstrząsów w transporcie. JeŜeli karta jest chłodzona umieszczonym na niej wiatrakiem, naleŜy starannie usunąć kurz z jego łopatek i radiatora oraz sprawdzić, czy po włączeniu komputera wiatrak uruchamia się bez problemów.

Kolejną z przyczyn moŜe być problem z pamięcią RAM. NaleŜy spróbować przełoŜyć pamięć do innego gniazda lub w przypadku pracy w trybie dwukanałowym sprawdzić, czy pamięci są osadzone we właściwych gniazdach.

Komputer zwykle chwilę po starcie wyłącza się

Problemem moŜe być silne zabrudzenie, nieprawidłowa praca lub uszkodzenie wentylatora chłodzącego procesor. JeŜeli wentylator się nie obraca, płyta główna po kilku sekundach moŜe wyłączyć komputer, aby zapobiec przegrzaniu i w konsekwencji uszkodzeniu procesora. W nowoczesnych płytach głównych niepodłączenie zasilania wentylatora procesora do gniazda na płycie powoduje niemoŜliwość uruchomienia się komputera.

Błędy sygnalizowane przez BIOS

BIOS (ang. Basic Input/Output System) uŜywa trzech metod informowania o problemach: − kody dźwiękowe, − kody błędów lub statusu, − komunikaty wyswietlane na ekranie.

Kody dźwiękowe mogą róŜnić się w zaleŜnosci od rodzaju BIOS-u płyty głównej, dlatego dla dokładnego stwierdzenia znaczenia kodu naleŜy takŜe skorzystać z dokumentacji płyty głównej lub z informacji dostępnych na stronie www producenta płyty. Najczęściej sygnalizowane kody dźwiękowe podaje tabela 3.

Tabela 3. Najpopularniejsze sygnały dźwiękowe BIOS-u

Kod dźwiękowy

Komunikat błędu

Rozwiązanie

jeden krótki sygnał Brak błędów Test POST zakończony pozytywnie

jeden krótki i trzy długie

Problem z kartą grafiki

NaleŜy wymontować kartę grafiki, przeczyścić jej styki, przedmuchać gniazdo spręŜonym powietrzem, ponownie zamontować. JeŜeli problem występuje nadal, naleŜy wymienić kartę.

jeden długi sygnał Problem z pamięcią RAM NaleŜy ponownie zamontować kość pamięci w tym samym lub innym gnieździe lub wymienić na inną.

długie dźwięki w nieskończonej pętli

Problem z pamięcią RAM j.w.

dźwięki o wysokiej częstotliwości podczas pracy komputera

Przegrzewający się procesor, problemy z wentylatorem

Oczyścić lub wymienić wentylator, oczyścić radiator (np. spręŜonym powietrzem), sprawdzić, czy między procesorem a radiatorem jest warstwa pasty termoprzewodzącej.

Kody błędów lub statusu mogą być odczytywane za pośrednictwem specjalnego

interfejsu, tzw. karty diagnostycznej POST, odczyt pozostałych nie wymaga specjalistycznego sprzętu.

Komunikaty o błędach wyświetlane na ekranie są zwykle najłatwiejsze w interpretacji, jako Ŝe nie wymagają liczenia sygnałów czy stosowania karty POST. Jednak, poniewaŜ wiele systemów korzysta z alfanumerycznych kodów błędów, przy interpretacji naleŜy korzystać z dokumentacji producenta.


41

Błędy pamięci O problemie z pamięcią świadczy komunikat „Memory test fail. Press F1 to continue or

DEL to enter Setup” wyświetlony w dolnej części ekranu tuŜ po starcie komputera. Przyczyną jest to, Ŝe BIOS wykrył błąd pamięci podczas rutynowego testu przeprowadzanego tuŜ po włączeniu komputera. Test polega na zapisywaniu i odczytywaniu wartości w komórkach pamięciowych. Gdy odczytana zawartość komórki nie zgadza się z zapisaną uprzednio, BIOS zgłasza błąd w teście. Testy pamięci są zazwyczaj przeprowadzane trzykrotnie.

Błędy pamięci RAM zdarzają się w systemach z powolnymi modułami RAM, np. gdy pamięć PC 66 tkwi w gniazdach płyty taktowanej z częstotliwością magistrali 133 MHz. Ponadto błędy pojawiają się podczas występowania zakłóceń komunikacyjnych między BIOS-em i pamięcią RAM. Nowoczesne moduły pamięciowe dysponują układem SPD-EEPROM, w którym są zgromadzone ich parametry techniczne. Ewentualna pomyłka producenta podczas zapisywania tego podzespołu (np. naniesienie błędnych wartości lub zamiana rejestrów) prowadzi do tego, Ŝe BIOS nie moŜe nawiązać komunikacji z modułami pamięciowymi i uznaje je za uszkodzone. Powodem moŜe być zanik sygnałów.

W starszych komputerach moŜe dochodzić do zanieczyszczenia styków modułów RAM i gniazd DIMM. Jednak najczęściej wymieniony komunikat oznacza uszkodzenia w jednym lub kilku układach pamięciowych. Rozwiązanie problemu polega na: − upewnieniu się, Ŝe zamontowane elementy pamięciowe są zgodne pod względem

parametrów technicznych z instrukcją obsługi płyty głównej, − aby wykluczyć problemy w nawiązaniu komunikacji między pamięcią RAM i BIOS-em,

naleŜy przywrócic fabryczne ustawienia BIOS-u lub podwyŜszyć parametry pamięciowe, takie jak CAS Latency Time czy RAS-to-CAS Delay. W ten sposób zmniejsza się wymagania systemu wobec pamięci. W tym celu naleŜy przejść do ustawień BIOS-u i w powyŜszych polach wybrać wartość 3. Jeśli modyfikacje przyniosą poŜądany skutek, naleŜy pogodzić się z gorszymi osiągami pamięci. W niektórych przypadkach moŜna uzyskać pełną wydajność, aktualizując BIOS.

Nie są widoczne napędy optyczne, twarde dyski i inne Błędne podpięcie napędów optycznych nie powoduje niemoŜliwości uruchomienia się

komputera, powoduje natomiast niewyświetlenie informacji o nich na ekranie podczas uruchamiania komputera. NaleŜy w tym wypadku sprawdzić poprawność podłączenia taśm transmisyjnych, kabli zasilania oraz ustawienie zworek na obu napędach podpiętych do tego samego kontrolera. Przy problemie z widocznością twardego dysku równieŜ naleŜy sprawdzić to samo, co przy napędach optycznych, a takŜe ustawienia BIOS-u (włączyć autodetekcję napędów). Brak wykrywania dysków SATA moŜe być spowodowany, np. wyłączeniem w BIOS-ie kontrolera SATA.

Nieprawidłowe podłączenie stacji dyskietek sygnalizowane jest ciągłym świeceniem się diody zamontowanej w stacji. Niepoprawna praca stacji moŜe być spowodowana zbyt mocno przykręconymi śrubami mocującymi lub nieodpowiednim ustawieniem wewnątrz obudowy powodującym niedokładne opuszczenie głowic wskutek zablokowania przycisku.

Komunikat o błędzie pamięci CMOS podczas uruchamiania komputera

Najczęstszą przyczyną wyświetlania się powyŜszego komunikatu jest wyładowana bateria, podtrzymująca pamięć CMOS i zegar RTC. Bateria taka jest zamontowana w gnieździe na płycie głównej. Po jej wymianie naleŜy wejść do BIOS-u i od nowa ustawić parametry pracy procesora i innych podzespołów.


42

Komputer nie startuje z płyty CD W przypadku, gdy komputer nie chce wystartować z płyty CD, naleŜy sprawdzić:

− czy płyta, z której uruchomiamy komputer, jest tzw. płytą startową. Obecnie oryginalne płyty CD z MS Windows są nośnikiem startowym,

− czy w BlOS-ie jest ustawiona opcja Uruchamianie komputera z napędu CD, − jeŜeli w komputerze są dwa napędy, naleŜy uruchomić system przy uŜyciu napędu

pracującego w trybie MASTER. Niektóre płyty główne nie mają moŜliwości wystartowania komputera z napędu optycznego podłączonego w trybie SLAVE.

Problem z formatowaniem twardego dysku Aby sformatować dysk twardy, naleŜy najpierw podzielić go na partycje. Zdarza się

nieraz, Ŝe podczas uruchamiania Fdisk zgłasza błąd „Write protect error writing fixed disk” lub „WARNING – Disk Boot Sector is to be modified”. Przyczyna tych komunikatów jest następująca: Fdisk zakłada na dysku m.in. sektor MBR, który informuje BIOS, gdzie znajdzie system operacyjny. MBR jest umieszczany w pierwszym sektorze dysku. Fdisk zgłasza błąd, jeśli nie moŜe zapisywać w tym sektorze. Przyczyną moŜe być antywirusowe zabezpieczenie pierwszego sektora, brak dostępu do dysku lub uszkodzenie nośnika danych.

Aby usunąć komunikat i umoŜliwi ć załoŜenie partycji, naleŜy w BIOS-ie znaleźć pole nazwane: Boot Sector Write Protect, HDD Access Control, Virus Protection lub Virus Warning. Figuruje zazwyczaj w menu Advanced CMOS Setup lub Bios Features Setup. W wymienionym polu naleŜy ustawić opcję Disabled (w polu HDD Access Control opcję Normal).

Jeśli po podziale dysku twardego na partycje, w trakcie formatowania, pojawiają się błędy alokacji plików (błędne sektory), przyczyn moŜe być kilka: − fizyczne uszkodzenia powierzchni talerzy dysku twardego. W tym przypadku konieczna

jest wymiana dysku na nowy, − programowe błędy na dysku moŜliwe są do usunięcia poprzez odpowiednie

oprogramowanie zerujące (czyszczące) sektory z błędnymi wpisami. W takim przypadku warto skorzystać z oprogramowania udostępnianego przez producentów dysków twardych.

Komputer nie uruchamia systemu z dysku twardego Dość często spotykanym problemem jest brak moŜliwości uruchomienia systemu

operacyjnego z dysku twardego. W takim przypadku naleŜy sprawdzić czy: − w napędzie CD/DVD-ROM lub stacji dyskietek nie znajduje się dyskietka lub płyta.

JeŜeli tak, naleŜy ją wyjąć, a następnie ponownie uruchomic komputer, − na dysku faktycznie jest sektor startowy i system operacyjny, − w BlOS-ie komputera jest widoczny dysk twardy, − w BlOS-ie ustawiono właściwą kolejność przeszukiwania napędów pod kątem obecności

sektora startowego, − podczas partycjonowania systemu ustawiona została tzw. partycja aktywna.

Drukarka odmawia współpracy

Często występującym problemem podczas prób wydruku przez port równoległy jest komunikat „Błąd drukowania na LPT1”. To bardzo częsty błąd drukarki i jest kilka sposobów na jego naprawę. Najpierw naleŜy sprawdzić rzeczy oczywiste: upewnić się, Ŝe drukarka jest włączona i ma papier w podajniku. Następnie wykasować pamięć drukarki, wyłączając urządzenie, odczekując parę sekund i ponownie je włączając. NaleŜy sprawdzić kabel drukarki, aby mieć pewność, Ŝe jest dobrze podłączony do drukarki oraz PC. Jeśli kabel jest stary, źle wykonany albo zbyt długi, sygnały z komputera mogą nie dochodzić do drukarki.


43

Rozwiązaniem problemu moŜe być reinstalacja sterownika drukarki (najlepiej najnowszego, pobranego ze strony www producenta). Jeśli jednak wciąŜ nie moŜna drukować, naleŜy sprawdzić ustawienia portu równoległego w systemie. W tym celu naleŜy kliknąć prawym przyciskiem ikonę Mój komputer i wybrać Właściwości, przejść do zakładki Sprzęt (Windows XP), uruchomić MenedŜera urządzeń i dwukrotnie kliknąć Porty (COM&LPT). Następnie dwukrotnie kliknąć Port drukarki (LPT1), wybrać kartę Zasoby i sprawdzić w oknie Listy urządzeń powodujących konflikt, czy nie ma konfliktu IRQ (przerwania) lub DMA (bezpośredniego dostępu do pamięci – szybkiego połączenia z RAM komputera). Jeśli inne urządzenie wykorzystuje IRQ portu drukarki, naleŜy wyłączyć to urządzenie albo przypisać mu inne IRQ.

Szukając konfliktu DMA, naleŜy najpierw sprawdzić, czy port drukarki jest skonfigurowany jako ECP (najnowsza technologia portu równoległego, której celem jest przyspieszenie drukowania poprzez wykorzystanie DMA, starsze ustawienia to Standardowy, Dwukierunkowy i EPP). Jeśli port równoległy obsługuje ECP, naleŜy przypisać go do nieuŜywanego DMA – zwykle robi się to ustawieniami BIOS-u komputera.

W przypadku, gdy drukarka nie obsługuje ECP, naleŜy skonfigurować port na wolniejsze, kompatybilne ustawienie, najlepszą opcją będzie EPP. Jeśli drukarka nie współpracuje takŜe z tym trybem, naleŜy wybrać Standardowy – najwolniejsze, lecz najbardziej uniwersalne ustawienie.



1. Jaki jest główny podział przyczyn nieprawidłowości przy uruchamianiu komputera? 2. Jaka jest kolejność postępowania przy braku reakcji komputera na włączenie zasilania? 3. Co to są kody dźwiękowe BIOS? 4. Co to są kody błędów BIOS? 5. Na czym polegają błędy pamięci RAM? 6. Jakie są przyczyny braku widoczności dysków twardych i napędów optycznych podczas

uruchamiania komputera? 7. Jakie są przyczyny komunikatu o błędzie pamięci CMOS? 8. Jakie są przyczyny braku moŜliwości wystartowania komputera z dysku lub dyskietki

systemowej? 9. Jakie mogą wystąpić problemy podczas formatowania dysku twardego? 10. Jakie są najczęstsze przyczyny problemów z drukowaniem? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Określ kolejność postępowania w przypadku nieuruchomienia się komputera po załączeniu zasilania.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) znaleźć w materiałach dydaktycznych zasady postępowania w razie wystąpienia problemów,

2) podać własne propozycje rozwiązania problemu, 3) zapisać kolejność postępowania.


44

WyposaŜenie stanowiska pracy: − niesprawne zestawy komputerowe z typowymi uszkodzeniami podzespołów, − papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

Podaj zasady diagnozowania usterek na podstawie kodów dźwiękowych BIOS-u. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyszukać w materiałach dydaktycznych znaczenia sygnałów dźwiękowych sygnalizowanych przez BIOS,

2) zapisać rodzaj sygnałów dźwiękowych, 3) omówić sposoby rozwiązania problemu.


− niesprawne zestawy komputerowe z typowymi uszkodzeniami podzespołów, − papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3

Zdiagnozuj przyczynę niewidoczności napędów dyskowych w systemie. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyszukać w dokumentacji zasady podłączania napędów dyskowych, 2) sprawdzić poprawność konfiguracji napędów za pomocą zworek, 3) sprawdzić poprawność podłączenia tasiemek transmisyjnych i kabli zasilania, 4) sprawdzić ustawienia BIOS-u dotyczące napędów, 5) zapisać wnioski z wykonanej pracy.

WyposaŜenie stanowiska pracy: − zestaw komputerowy, − papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 4

Podaj prawdopodobne przyczyny braku moŜliwości drukowania. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) wyszukać w literaturze najczęściej występujące przyczyny problemów z drukowaniem, 2) podać własne propozycje rozwiązania problemu, 3) uzasadnić kolejność poszczególnych działań, 4) zapisać wyniki pracy.


45

WyposaŜenie stanowiska pracy: − zestaw komputerowy z drukarką, − papier formatu A4, pisak, − literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) podać główne przyczyny problemów ze sprzętem komputerowym? 2) zaproponować typową kolejność rozwiązywania problemów? 3) wyjaśnić pojęcie kody dźwiękowe BIOS-u? 4) wyjaśnić pojęcie kody błędów BIOS-u? 5) podać przyczyny błędów pamięci RAM? 6) podać metody konfiguracji napędów dyskowych? 7) podać typowe przyczyny problemów z drukowaniem?


46

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uwaŜnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 25 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawdziwa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 30 minut.

Powodzenia! ZESTAW ZADA Ń TESTOWYCH 1. Procesor jest często określany skrótem

a) AGP. b) CPU. c) PCI. d) COM.

2. Procesor widoczny na rysunku montowany jest w podstawce a) Socket 478. b) Socket 939. c) LGA775. d) Socket A.

3. Procesory Pentium produkuje firma

a) IBM. b) AMD. c) Intel. d) Microsoft.

4. Celeron to nazwa a) dysku twardego. b) procesora. c) drukarki. d) pamięci.

5. Procesory Intela montowane są w podstawkach a) LGA775, Socket 478. b) LGA775, Socket 754. c) Socket 478, Socket A. d) Socket 478, Socket 939.


47

6. Procesory AMD montowane są w podstawkach a) Socket 754, Socket 939, Socket A. b) Socket 478, Socket 754, Socket A. c) Socket 754, Socket 939, LGA775. d) Socket 478, Socket 939, Socket A.

7. Częstotliwość pracy procesora podajemy w a) GHz. b) MB. c) Mb. d) V.

8. Złącze wskazane na rysunku to złącze a) PCI. b) AGP. c) PCI Express. d) AMR.

9. Płyta główna nie posiada złącza

a) AGP. b) PCI. c) Centronics. d) USB.

10. W gnieździe AGP montujemy a) kartę sieciową. b) kartę grafiki. c) modem. d) kartę dźwiękową.

11. Skrótem COM oznaczane są a) porty równoległe. b) porty szeregowe. c) porty klawiatury. d) porty myszy.

12. Karta sieciowa słuŜy do podłączenia a) myszy i klawiatury. b) zasilania komputera. c) Internetu oraz połączenia pomiedzy komputerami. d) podłączenia skanera.

13. Skrótem RAM określamy a) pamięć stałą. b) pamięć operacyjną. c) zegar systemowy. d) pamięć podręczną.


48

14. Zawartość pamięci operacyjnej jest kasowana, gdy komputer zostanie wyłączony a) to zaleŜy od komputera. b) to zaleŜy od zainstalowanego programu. c) tak. d) nie.

15. Pamięć RAM to a) podzespoły komputera, w których przechowywane są aktualnie wykonywane

programy, dane dla tych programów oraz wyniki ich pracy. b) program zainstalowany w komputerze. c) jednostka informacji. d) urządzenie do wykonywania obliczeń.

16. Pamięci RAM zasilane są napięciem a) 5 V lub 12 V. b) 1,8 V lub 3,6 V. c) 2,5 V lub 5 V. d) 1,8 V lub 2,5 V.

17. Pojemności dysków twardych podawane są w a) gigabitach. b) gigabajtach. c) gigaherzach. d) mikronach.

18. Pojemność zwykłej płyty CD wynosi około a) półtora MB. b) 700 MB. c) 4,7 GB. d) 8,5 GB.

19. Do uruchomienia komputera wystarczy podłączenie a) monitora, klawiatury, myszy, drukarki. b) monitora, klawiatury, myszy. c) monitora, klawiatury, zasilania. d) monitora, klawiatury.

20. Skrót FDD oznacza a) stację dysków sieciowych. b) stację dyskietek. c) dysk twardy. d) stację dokującą.

21. Pojemność dyskietki 3,5 cala to niecałe a) pół megabajta. b) półtora megabajta. c) dwa megabajty. d) trzy megabajty.


49

22. ATX to oznaczenie rodzaju a) gniazda karty sieciowej. b) interfejsu dysków twardych. c) zasilania płyty głównej. d) karty graficznej.

23. Tryb SLI oznacza rodzaj połączenia dwóch a) dysków twardych. b) kart grafiki PCI Express. c) kart sieciowych. d) kości pamięci.

24. Złącze SATA słuŜy do podłączania a) stacji dyskietek. b) napędów dyskowych i optycznych. c) monitora. d) zasilania do płyty głównej.

25. Taśma sygnałowa przedstawiona na rysunku słuŜy do podłączania a) dysków twardych IDE. b) dysków twardych SATA. c) stacji dyskietek FDD. d) napędów optycznych.


50

KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko …………………………………………………………………………………

Montowanie i uruchamianie zestawów komputerowych Zakreśl poprawną odpowiedź

Numer zadania Odpowiedzi

Uzyskana liczba

punktów 1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d 21 a b c d 22 a b c d 23 a b c d 24 a b c d 25 a b c d

Razem:


51

6. LITERATURA 1. Danowski B., Pyrchla A.: ABC sam naprawiam komputer. Helion, Gliwice 2006 2. Danowski B., Pyrchla A.: ABC sam składam komputer. Helion, Gliwice 2005 3. Danowski B.: Komputer PC. Ćwiczenia praktyczne. Wydanie II. Helion, Gliwice 2006 4. Davis H.: Red Hat Linux 8. Helion, Gliwice 2003 5. Illg J., Illg T.: Słownik informatyczny angielsko-polski, polsko-angielski. Videograf,

Katowice 2003 6. Krzymowski B.: Linux po polsku. Komputerowa Oficyna Wydawnicza HELP,

Michałowice pod Warszawą 2002 7. MacRae K.: ZłóŜ własny komputer. Helion, Gliwice 2005 8. Metzger P.: Anatomia PC. Helion, Gliwice 2004 9. Mueller S.: Rozbudowa i naprawa komputera. Kompendium. Helion, Gliwice 2003 10. Mueller S.: Rozbudowa i naprawa komputerów PC. Helion, Gliwice 2005 11. Weadock G.: Samodzielna rozbudowa komputera. Komputerowa Oficyna Wydawnicza

HELP, Michałowice pod Warszawą 2002 Czasopisma komputerowe 12. Chip 13. Enter 14. Komputer Świat 15. PC World Komputer Internet 16. http://pl.wikipedia.org 17. http://www.centrumxp.pl 18. http://www.chip.pl 19. http://www.enter.pl 20. http://www.idg.pl 21. http://www.jakilinux.org 22. http://www.microsoft.com 23. http://www.pcarena.pl 24. http://www.pckurier.pl 25. http://www.pcworld.pl 26. http://www.twojepc.pl

Montowanie i uruchamianie zestawów komputerowych 312[02].Z1 · 2011-04-13 · „Projekt...

Documents

Transcript of Montowanie i uruchamianie zestawów komputerowych 312[02].Z1 · 2011-04-13 · „Projekt...