MO¯LIWOŒCI ZAGOSPODAROWANIA WÓD...

MO¯LIWOŒCI ZAGOSPODAROWANIAWÓD GEOTERMALNYCH PODHALA

DO CELÓW BALNEOTERAPEUTYCZNYCH I REKREACYJNYCH

Possibilities of use of the Podhale geothermal watersfor balneotherapeutical and recreational purposes

Beata KÊPIÑSKA & Joanna CI¥G£O

Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska,Katedra Surowców Energetycznych;

al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; email: [email protected], [email protected]

Treœæ: Wody geotermalne Podhala zwi¹zane s¹ z mezozoicznym pod³o¿em niecki podhalañskiej orazseri¹ eocenu œrodkowego (wêglanowego). Podwy¿szone temperatury (20–86°C) oraz zawartoœæ siar-kowodoru, krzemionki i fluorków o korzystnym wp³ywie na organizm ludzki pozwalaj¹ rozpatrywaæje w kontekœcie mo¿liwoœci wykorzystania w lecznictwie i rekreacji. Wymienione wody wykorzysty-wane s¹ obecnie przede wszystkim do celów ciep³owniczych w systemie PEC Geotermia PodhalañskaSA (bazuj¹cym na czterech otworach), a ponadto w dwóch oœrodkach rekreacyjnych w Zakopanemi oœrodku w Szaflarach. W trakcie budowy s¹ ponadto obiekty k¹pieliskowe w Bukowinie Tatrzañskieji Bia³ce Tatrzañskiej. Dotychczas niewykorzystywane pozostaj¹ niektóre odwierty ujmuj¹ce wodygeotermalne, dla których zaproponowano ogólnie sposoby ich zagospodarowania w rekreacji i balneo-terapii. Wskazano, ¿e rozwój sektora uzdrowiskowo-rekreacyjnego bazuj¹cego na wodach geotermal-nych w znacznym stopniu poszerzy³by ofertê turystyczn¹ regionu, uzupe³niaj¹c j¹ o bardzo atrakcyj-n¹ formê rekreacji i lecznictwa, na któr¹ istnieje du¿e zapotrzebowanie.

S³owa kluczowe: wody geotermalne, temperatura, sk³ad chemiczny, rekreacja, lecznictwo, Podhale

Abstract: Geothermal waters of the Podhale region are connected with Mesozoic basement of thePodhale Basin and with Middle Eocene (carbonate) series. Their increased temperatures (20–86°C)and content of hydrogen sulphide, silica and fluoride which have beneficial effect on human body, al-low to consider them in the context of using in health care and recreation. The waters are presentlyused mostly in heating system of PEC Geotermia Podhalañska SA (based on four wells) and in tworecreational centres in Zakopane and in Szaflary. Moreover, bathing facilities in Bukowina Tatrzañ-ska and Bia³ka Tatrzañska are under construction. Up to now some wells with geothermal waters re-main unused. Some general proposals of their management for recreation and balneotherapy are pre-sented in the paper. It was indicated that the development of healing-recreation sector based on geo-thermal waters in meaningful grade would widen the tourist offer of the region, by addition of veryattractive form of recreation and health care.

Key words: geothermal waters, temperature, chemical composition, recreation, balneotherapy, thePodhale region

541 GEOLOGIA � 2008 � Tom 34 � Zeszyt 3 � 541–559

WSTÊP

Wody geotermalne1) Podhala zwi¹zane s¹ z utworami pod³o¿a niecki podhalañskiej –struktury zlokalizowanej na po³udniu Polski, w Karpatach Wewnêtrznych, pomiêdzy Tatra-mi i pieniñskim pasem ska³kowym. Nieckê podhalañsk¹ wype³niaj¹ mi¹¿sze, s³abo prze-puszczalne paleogeñskie serie fliszu wewnêtrznokarpackiego. S¹ one bezpoœrednio pod-œcielone seri¹ eocenu wêglanowego (eocenu œrodkowego) stanowi¹c¹ poziomy zbiorniko-we dla wód geotermalnych wraz z ni¿ej le¿¹cymi utworami mezozoicznymi, g³ówniewapieniami i dolomitami triasu œrodkowego oraz piaskowcami i ska³ami wêglanowymi jury(S. Soko³owski 1973, Ma³ecka 1981, J. Soko³owski et al. 1992).

W obszarze niecki podhalañskiej wykonano dotychczas dwadzieœcia jeden otworówwiertniczych. Wody geotermalne uzyskano w czternastu spoœród nich: Zazadnia IG-1, Za-kopane IG-1, Zakopane 2, Siwa Woda IG-1, Bañska IG-1, Bia³y Dunajec PAN-1, PoroninPAN-1, Furmanowa PIG-1, Chocho³ów PIG-1, Bukowina Tatrzañska PIG/PNiG-1, BañskaPGP-1, Bia³y Dunajec PGP-2, Szymoszkowa GT-1 i Bia³ka Tatrzañska GT-1 (dwa ostatniez wymienionych otworów wykonano w ostatnich dwóch latach). Temperatury wód geo-termalnych na wyp³ywach z poszczególnych odwiertów mieszcz¹ siê w zakresie od 20°C(otw. Siwa Woda IG-1) do 86°C (otwory: Bañska PGP-2, Bia³y Dunajec PAN-1, Bia³y Du-najec PGP-2). Najwiêksze wydajnoœci udokumentowano w odwiertach: Bañska PGP-1(550 m3/h) i Bia³y Dunajec PAN-1 (270 m3/h), natomiast najmniejsze w otworach SiwaWoda IG-1 (4 m3/h) i Zazadnia IG-1 (25 m3/h; Chowaniec et al. 1997).

Rozmieszczenie wymienionych odwiertów i ich przeznaczenie na cele ciep³owniczeoraz rekreacyjne i lecznicze przedstawia figura 1. W tabeli 1 (na wklejce) podano litologiêi wiek warstw wodonoœnych, g³êbokoœæ odwiertów udostêpniaj¹cych wody geotermalne,zatwierdzone zasoby oraz mineralizacjê, temperaturê i sk³ad chemiczny wód (za pomoc¹zapisu skróconego), jak równie¿ typy chemiczne wód wed³ug klasyfikacji Altowskiego–Szwieca.

CHEMIZM PODHALAÑSKICH WÓD GEOTERMALNYCH

Na sk³ad chemiczny wód podziemnych niecki podhalañskiej oraz jej mezozoicznegopod³o¿a maj¹ wp³yw warunki ich kr¹¿enia, a tak¿e litologia ska³ zbiornikowych, warunkiutleniaj¹co-redukcyjne, ciœnienie, temperatura oraz dzia³alnoœæ mikroorganizmów (Chowa-niec et al. 1997). Podhalañskie wody geotermalne charakteryzuj¹ siê nisk¹ mineralizacj¹:w zakresie od kilku dziesi¹tych g/dm3 do oko³o 3 g/dm3 (Tab. 1 na wklejce). S¹ to wodys³odkie, akratopegi oraz wody mineralne o odczynie od s³abo kwaœnego do s³abo zasado-wego (pH w zakresie od 6.7 do 7.3).

542 B. Kêpiñska & J. Ci¹g³o

1) Termin „wody geotermalne” zosta³ u¿yty jako synonim terminu „wody termalne” okreœlonego ustaw¹ Prawogeologiczne i górnicze (Dz. U. z 2004 r. Nr 27). Przymiotnik „geotermalne” informuje w jednoznaczny spo-sób, ¿e ciep³o zawarte w wodach podziemnych pochodzi z wnêtrza Ziemi. Termin ten jest powszechnie sto-sowany w krajach od wielu lat prowadz¹cych badania i wykorzystuj¹cych wody i pary geotermalne, a przyj¹³siê tak¿e w wielu publikacjach i praktyce polskiej.

Naz

wa

otw

oru

Nam

eof

wel

l

Ska³

yzb

iorn

ikow

e(w

iek)

Res

ervo

irro

cks

G³ê

bokoœæ

otw

oru

,

wyso

koœæ

[mn.p

.m.]

Dep

thof

wel

l,

hei

ght

[masl

]

Zat

wie

rdzo

ne

zaso

by

Appro

ved

rese

rves

[m3/h

]

Tem

per

atury

wód

na

wyp³y

wie

Wel

lhea

d

tem

per

atu

res

[°C

]

Wynik

ian

aliz

chem

iczn

ych

(zap

issk

róco

ny)

Res

ult

sof

chem

ical

analy

ses

(abri

dged

nota

tion)

Typ

wody

wg

Alt

ow

skie

go–S

zwie

ca

Typ

eof

wate

r

aft

erA

ltow

ski–

Szw

iec

Zaz

adnia

IG-1

wap

ienie

num

uli

tow

ei

zlep

ieñce

(eoce

nœr

odkow

y)

num

muli

tic

lim

esto

nes

and

conglo

mer

ate

s(M

iddle

Eoce

ne)

680.0

855.2

25.1

22

MH

CO

SO

Cl

Ca

Mg

Na

K

0.1

87

358.2

440.3

1.5

61.9

31.8

6.3

�

Ca-

Mg-H

CO

3-S

O4

Zak

opan

eIG

-1

mar

gle

iw

apie

nie

zro

gow

cam

i

(jura

doln

a)

marl

sand

lim

esto

nes

wit

hch

erts

(Low

erJu

rass

ic)

3073.2

864.9

50

37

HS

MH

CO

SO

Cl

Ca

Mg

Na

K2

20.3

63

367.5

431.4

1.1

43.0

34.2

22

�.8

HC

O3-S

O4-C

a-M

g-N

a+H

2S

Zak

opan

e2

wap

ienie

num

uli

tow

e(e

oce

nœr

odkow

y)

+dolo

mit

y(t

rias

œrodkow

y)

num

muli

tic

lim

esto

nes

(Mid

dle

Eoce

ne)

+dolo

mit

es(M

iddle

Tri

ass

ic)

1113.0

871.2

80

26

HS

MH

CO

SO

Cl

Ca

Mg

Na

K2

0.5

0.3

26

382.7

414.9

2.4

51.2

43.9

�4.1

HC

O3-C

a-M

g

Siw

aW

oda

IG-1

wap

ienie

dolo

mit

ow

e,zl

epie

ñce

(eoce

n

œrodkow

y)

+dolo

mit

y(t

rias

œrodkow

y)

lim

esto

ne-

dolo

mit

es,co

nglo

mer

ate

s

(Mid

dle

Eoce

ne)

+dolo

mit

es(M

iddle

Tri

ass

ic)

856.0

920.0

420

HS

MH

CO

SO

CO

Cl

Mg

Na

K2

0.6

0.4

26

359.3

431.7

34.4

3.5

37.3

�33.0

28.7

0.7

Ca

Sr

HC

O3-S

O4-M

g-N

a-C

a

Bañ

ska

IG-1

wap

ienie

num

uli

tow

e(e

oce

nœr

odkow

y)

+w

apie

nie

idolo

mit

y(t

rias

œrodkow

y)

num

muli

tic

lim

esto

nes

(Mid

dle

Eoce

ne)

+li

mes

tones

and

dolo

mit

es(M

iddle

Tri

ass

ic)

5261.0

679.0

120

86

HS

iOH

SF

MS

OC

lH

CO

N2

376.1

7

2

3.4

2.2

92.6

93

449.8

37.5

312.7

aK

Ca

Mg

63.1

28.1

8.6

�

Na-

Ca-

SO

4-C

l+H

2S

iO3+

H2S

+F

Bia

³yD

unaj

ecP

AN

-1

zlep

ieñce

(eoce

nœr

odkow

y)

+w

apie

nie

idolo

mit

y(t

rias

œrodkow

y)

conglo

mer

ate

s(M

iddle

Eoce

ne)

+

lim

esto

nes

and

dolo

mit

es(M

iddle

Tri

ass

ic)

2394.0

685.0

270

86

HS

iOF

HS

MS

OC

lH

CO

N2

381.2

45.8

9

2

5.1

2.6

17

447.8

36.3

315.9

aK

Ca

Mg

61.5

29.6

8.8

�

Na-

Ca-

SO

4-C

l+H

2S

iO3+

F+

H2S

Tab

ela

(Tab

le)

1

Char

akte

ryst

yka

hydro

chem

iczn

aw

ód

g³ó

wneg

opozi

om

ugeo

term

alneg

oP

odhal

aw

seri

ach

mez

ozo

iczn

ych

ieo

cenu

wêg

lanow

ego

ujê

tych

wie

rcen

iam

i(n

apodst

awie

Chow

añca

etal.

1997,2001,2004

ora

z

Bar

bac

kie

go

etal.

1998)

Hyd

roch

emic

al

chara

cter

isti

csof

wate

rsof

the

main

Podhale

geo

ther

mal

aquif

erin

Mes

ozo

icand

Mid

dle

Eoce

ne

form

ati

ons

captu

red

by

wel

ls(b

ase

don

Chow

anie

cet

al.

1997,2001,2004

and

Barb

ack

iet

al.

1998)

Naz

wa

otw

oru

Nam

eof

wel

l

Ska³

yzb

iorn

ikow

e(w

iek)

Res

ervo

irro

cks

G³ê

bokoœæ

otw

oru

,

wyso

koœæ

[mn.p

.m.]

Dep

thof

wel

l,

hei

ght

[mas

l]

Zat

wie

rdzo

ne

zaso

by

Appro

ved

rese

rves

[m3/h

]

Tem

per

atury

wód

na

wyp³y

wie

Wel

lhea

d

tem

per

atu

res

[°C

]

Wynik

ian

aliz

chem

iczn

ych

(zap

issk

róco

ny)

Res

ult

sof

chem

ical

analy

ses

(abri

dged

nota

tion)

Typ

wody

wg

Alt

ow

skie

go–S

zwie

ca

Typ

eof

wate

r

aft

erA

ltow

ski–

Szw

iec

Poro

nin

PA

N-1

wap

ienie

idolo

mit

yzb

rekcj

ow

ane

(tri

asœr

odkow

y)

bre

ccia

ted

lim

esto

nes

and

dolo

mit

es

(Mid

dle

Tri

ass

ic)

3003.0

741.0

90

63

HS

MS

OH

CO

Cl

Na

KC

a2

28.1

31.1

37

442.8

7

334.9

22.2

3

47.0

2�

36.9

16.0

9M

gN

a-C

a-S

O4-H

CO

3-C

l+H

2S

Furm

anow

aP

IG-1

zlep

ieñce

(eoce

nœr

odkow

y)

+pia

skow

ce(j

ura

)+

wap

ienie

(jura

ikre

da)

conglo

mer

ate

s(M

iddle

Eoce

ne)

+sa

ndst

ones

(Jura

ssic

)+

lim

esto

nes

(Jura

ssic

and

Cre

tace

ous)

2324.0

1010.0

90

60.5

HS

MH

CO

Cl

SO

Na

KC

a2

12.5

30.5

83

381.5

12.9

45.6

51.6

31.3

�M

g17.0

HC

O3-N

a-C

a-M

g+

H2S

Choch

o³ó

wP

IG-1

dolo

mit

yzb

rekcj

ow

ane

iw

apie

nie

(tri

as

œrodkow

y)

bre

ccia

ted

dolo

mit

esand

lim

esto

nes

(Mid

lle

Tri

ass

ic)

3572.0

778.0

190

82

HS

iOH

SF

MS

OH

CO

Cl

2377.4

7

2

7.6

41.1

71.3

22

479.4

6

315.5

94. 9

3

55.3

326.7

718.8

3C

aN

aK

Mg

�

SO

4-C

a-N

a-M

g+

H2S

iO3+

H2S

+F

Bukow

ina

Tat

rzañ

ska

PIG

/PN

iG-1

wap

ienie

mar

gli

ste

(jura

górn

a,

kre

da

doln

a)

marl

yli

mes

tones

(Upper

Jura

ssic

,

Low

erC

reta

ceous)

3780.0

957.0

70

67

FM

SO

Cl

HC

O

Ca

Na

KM

g

1.9

81.4

9464.0

20.7

314.9

43.3

37.2

1�

9.5

SO

4-C

l-C

a-N

a-M

g+

F

Bañ

ska

PG

P-1

wap

ienie

mar

gli

ste

(eoce

nœr

odkow

y)

+w

apie

nie

idolo

mit

y(t

rias

œrodkow

y)

marl

yli

mes

tones

(Mid

dle

Eoce

ne)

+li

mes

tones

and

dolo

mit

es(M

iddle

Tri

ass

ic)

3242.0

672.3

550

86

HS

iOF

MS

OC

lH

CO

Na

K2

394.9

71.0

53.1

22

446.6

41.7

311.7

6�

0.1

29.8

10.1

Ca

Mg

Na-

Ca-

SO

4-C

l+H

2S

iO3+

F

Bia

³yD

unaj

ecP

GP

-2

wap

ienie

idolo

mit

y(t

rias

œrodkow

y)

lim

esto

nes

and

dolo

mit

es(M

iddle

Tri

ass

ic)

2450.0

682.7

175

86

HS

iOM

SO

Cl

HC

O

Na

KC

a2

381.7

62.7

84

455.8

33.2

311.1

64.5

�27.2

8.3

Mg

Na-

Ca-

SO

4-C

l+H

2S

iO3

Tab

ela

(Tab

le)

1cd

.

Wraz z oddalaniem siê w kierunku pó³nocnym od obszaru zasilania w Tatrach wzrastamineralizacja ogólna wód. Ich typ hydrochemiczny zmienia siê generalnie od wodorowêg-lanowo-wapniowo-magnezowego i wodorowêglanowo-wapniowo-sodowego w po³udnio-wej czêœci systemu poprzez typy poœrednie, do siarczanowo-chlorkowo-sodowo-wapniowegow pó³nocnej czêœci systemu. Zwi¹zane jest to równie¿ z rosn¹c¹ w kierunku pó³nocnymg³êbokoœci¹ zalegania geotermalnych poziomów wodonoœnych oraz kierunkami przep³ywuwód (zaznaczonymi na figurze 1), prêdkoœci¹ przep³ywu malej¹c¹ wraz z oddalaniem siêod obszaru zasilania i d³u¿szym kontaktem woda – ska³a (Witczak 1999, Kêpiñska 2001).

Mo¿liwoœci zagospodarowania wód geotermalnych Podhala... 543

Fig. 1. Lokalizacja odwiertów geotermalnych w obszarze niecki podhalañskiej oraz schemat kierun-ków przep³ywu wód podziemnych w obrêbie poziomu geotermalnego w po³¹czonych utworacheocenu œrodkowego i mezozoiku (wg Kêpiñskiej 1997). Odwierty geotermalne: 1 – produkcyjnew systemie ciep³owniczym, 2 – ch³onne w systemie ciep³owniczym, 3 – wykorzystywane w rekreacjii lecznictwie, 4 – planowane do wykorzystania, 5 – niewykorzystywane, 6 – kierunki przep³ywu wód

podziemnych

Fig. 1. Location of geothermal wells in the Podhale Basin and sketch of groundwater flow directionswithin geothermal aquifer connected with the Middle Eocene and Mesozoic formations (afterKêpiñska 1997). Geothermal wells: 1 – production ones in the heating system, 2 – injection ones inthe heating system, 3 – used for recreation and balneotherapy, 4 – planned for the use, 5 – not in use,

6 – directions of groundwater flow

Z punktu widzenia balneoterapii najcenniejszym sk³adnikiem chemicznym (swoistym)wód geotermalnych Podhala jest siarkowodór – H2S (siarczki i siarkowodór w przeliczeniuna H2S). W najwiêkszych iloœciach wystêpuje on w wodach udostêpnionych otworemPoronin PAN-1 (ok. 28 mg/dm3). Wysokie zawartoœci stwierdzono równie¿ w otworze Fur-manowa PIG-1 (ok. 12.5 mg/dm3), Bañska PGP-1 (do 13.4 mg/dm3), zaœ najni¿sze –w otworze Zakopane IG-1 (2 mg/dm3). Wody geotermalne z zawartoœci¹ H2S, ale w iloœciponi¿ej lub na granicy wspó³czynnika farmakodynamicznego, nawiercono tak¿e otworamiZakopane 2, Siwa Woda IG-1 (Tab. 4) (Chowaniec et al. 1997).

Iloœæ rozpuszczonej krzemionki (jako kwasu metakrzemowego H2SiO3) waha siê w gra-nicach od oko³o 40 mg/dm3 (otw. Furmanowa PIG-1; na podstawie Chowaniec et al. 1997)do oko³o 95 mg/dm3 (otw. Bañska PGP-1; na podstawie Barbacki et al. 1998).

Omawiane wody cechuje tak¿e w niektórych przypadkach podwy¿szona zawartoœæfluorków (do 1.5–4.0 mg/dm3; Tab. 4) (Chowaniec et al. 1997).

W£AŒCIWOŒCI BALNEOTERAPEUTYCZNEWYNIKAJ¥CE Z ODDZIA£YWANIA CHEMICZNEGO WÓD

Podhalañskie wody geotermalne mog¹ byæ z powodzeniem stosowane zarówno w ce-lach rekreacyjnych, jak i balneoterapeutycznych. Ich stosunkowo niska mineralizacja, któranie przekracza 3 g/dm3, mieœci siê w zakresie mineralizacji dopuszczalnej do stosowaniaw balneoterapii i rekreacji, gdy¿ maksymalna dopuszczalna wartoœæ dla wód u¿ywanychw k¹pielach leczniczych zosta³a okreœlona na 50 g/dm3, a w przypadku zastosowañ w re-kreacji – 35 g/dm3 (Paczyñski & P³ochniewski 1996; Tab. 2).

Tabela (Table) 2

Wymagania stawiane wodom do k¹pieli rekreacyjnych i leczniczych(Paczyñski & P³ochniewski 1996)

Requirements specified for waters for recreational and healing purposes(from Paczyñski & P³ochniewski 1996)

Przeznaczenie wód

Type of water use

Temperatura [°C]

Temperature [°C]

Mineralizacja [g/dm3]

Mineralization [g/dm3]

Rekreacyjne

Recreation24–30 <35

Rekreacyjno-lecznicze

Recreation-therapeutic28–32 35–40

Lecznicze

Therapeutic28–37 <50


Siarkowodór, krzemionka i fluorki wystêpuj¹ w przypadku niektórych ujêæ omawia-nych wód w stê¿eniach, które pozwalaj¹ uznaæ te wody za potencjalnie lecznicze zgodniez Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z dn. 14 lutego 2006 r. w sprawie z³ó¿ wód podziem-nych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó¿ innych kopalin lecz-niczych, a tak¿e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostek geologicz-nych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220 z dnia 14 lutego 2006 r.; Tab. 3).

Tabela (Table) 3

Zawartoœæ sk³adników swoistych i odpowiadaj¹ce im nazwy wód leczniczych(na podstawie rozporz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r.

Dz. U. z dnia 27 lutego 2006 r.)

Contents of specific elements and equivalent names of healing waters(after rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r.

Dz. U. z dnia 27 lutego 2006 r.)

Minimalna zawartoœæ w 1 dm3 wodyContents of elements in 1 dm3 of water, at least

Nazwa wodyWater name

Zawartoœæ rozpuszczonych sk³adników mineralnych sta³ych– nie mniej ni¿ 1000 mg/dm3

Contents of dissolved solids, at least 1,000 mg/dm3

mineralnamineral water

10.0 mg Fe2+ ¿elazistaferruginous water

2.0 mg F– fluorkowawater containing fluoride

1 mg J– jodkowawater containing iodide

1 mg S2– siarczkowasulphurous water

70 mg kwasu metakrzemowego H2SiO3krzemowa

water containing silica

1000 mg wolnego CO2szczawa

carbonated water

2·10–9 Ci (74 Bq)radonowa

radioactive water

Ponadto, zgodnie z rozporz¹dzeniem Ministra Zdrowia z 2006 r. (Dz. U. z 2006 r.Nr 80, poz. 565), wody te mog¹ byæ uznane za potencjalnie lecznicze z uwagi na podwy¿-szon¹ temperaturê (powy¿ej 20°C).

Lecznicze w³aœciwoœci podhalañskich wód geotermalnych zosta³y omówione na tleprzedstawionych w niniejszym rozdziale informacji ogólnych, które dotycz¹ wód mineral-


nych i/lub swoistych, bêd¹cych wodami leczniczymi o w³aœciwoœciach potwierdzonych ba-daniami klinicznymi, które zawieraj¹ analogiczne sk³adniki swoiste, jak stwierdzone w wo-dach podhalañskich – siarkowodór, krzemionkê i fluorki.

Wody siarczkowe maj¹ najbardziej bodŸcowe dzia³anie na organizm cz³owieka spo-œród wód swoistych. Dzia³aj¹ przeciwalergicznie, przeciwbólowo, przeciwgrzybiczo i prze-ciwpaso¿ytniczo. Maj¹ te¿ dzia³anie czêœciowo bakteriobójcze, niepotwierdzone jednak ba-daniami in vitro (Kochañski 2002). W wyniku dziesi¹tków, a nawet setek lat doœwiadczeñlekarzy uzdrowiskowych i pacjentów okreœlono wskazania do k¹pieli leczniczych w tegotypu wodach. Do leczonych schorzeñ nale¿¹ choroby narz¹du ruchu (uk³adu kostnego,stawów), zaburzenia kr¹¿enia, nadciœnienie têtnicze, choroby narz¹dów rozrodczych, cho-roby dermatologiczne, zatrucia metalami ciê¿kimi, nerwice. Wœród przeciwwskazañ do sto-sowania podanych wód wymieniæ nale¿y hipotoniê (niskie ciœnienie têtnicze) i nadwra¿li-woœæ na zwi¹zki siarki (Kochañski 2002). W Polsce do uzdrowisk bazuj¹cych na wodachsiarczkowych nale¿¹ miêdzy innymi Busko-Zdrój, Swoszowice, Krzeszowice.

Krzem decyduje o przebiegu mineralizacji koœci i utwardzania tkanek ³¹cznych,w pewnym stopniu odgrywa te¿ rolê w budowie struktury w³osów i skóry (Kabata-Pendias& Pendias 1993).

Fluor podawany w kuracji pitnej wspomaga leczenie osteoporozy, stosuje siê gow profilaktyce próchnicy zêbów czy po przebytych infekcjach, zw³aszcza uk³adu moczo-wego (Kochañski 2002).

W£AŒCIWOŒCI BALNEOTERAPEUTYCZNEWYNIKAJ¥CE Z ODDZIA£YWANIA TERMICZNEGO WÓD

Za pomoc¹ zabiegów kinezyterapeutycznych (ró¿nych form wysi³ku fizycznego)przeprowadzanych w wodach o temperaturach 28–37°C (w tym tak¿e w wodach geotermalnych)leczy siê wiele schorzeñ zwi¹zanych z wadami narz¹du ruchu zarówno u osób doros³ych,jak i u dzieci, np. z pora¿eniem mózgowym (Karski et al. 2000). Istniej¹ jednak pewneprzeciwwskazania do k¹pieli leczniczych w wodach geotermalnych. Nale¿¹ one do takzwanych przeciwwskazañ ogólnych, które nie kwalifikuj¹ chorego do leczenia w warun-kach uzdrowiskowych, poniewa¿ jego stan mo¿e nie tylko nie ulec poprawie, ale tak¿e po-gorszyæ siê. S¹ to miêdzy innymi ostre schorzenia zapalne, nowotwory z³oœliwe (w tymbia³aczka), utrzymuj¹ce siê nadciœnienie, schorzenia gruŸlicze, schorzenia systemu nerwo-wego (m.in. padaczki z czêstymi napadami), choroby zakaŸne, niewydolnoœæ serca i uk³adukr¹¿enia, hemofilia, ci¹¿a, gor¹czka, choroby weneryczne, ¿ó³taczka oraz grzybice skóry(Ponikowska 1996).

Temperatury podhalañskich wód geotermalnych przemawiaj¹ za ich wykorzystaniemzarówno w rekreacji, jak i balneoterapii. Osi¹gaj¹ one 20–86°C, przekraczaj¹c na ogó³wartoœæ 24°C, powy¿ej której wody te nadaj¹ siê – zgodnie z klasyfikacj¹ Paczyñskiego &P³ochniewskiego (1996) – do stosowania w rekreacji, i wartoœæ 28°C, powy¿ej której na-daj¹ siê one wed³ug tej samej klasyfikacji do stosowania w balneoterapii (Tab. 2).

Zestawienie parametrów fizykochemicznych decyduj¹cych o leczniczym charakterzewód geotermalnych ujêtych w wybranych otworach na Podhalu zawiera tabela 4.



Otw

órW

ell

Zat

wie

rdzo

naw

ydaj

noœæ

wod

yA

ppro

ved

wat

erfl

owra

te[m

3 /h]

Par

amet

ryde

cydu

j¹ce

ole

czni

czym

char

akte

rze

wód

Par

amet

ers

impl

ying

cura

tive

feat

ures

ofw

ater

s

Naz

wa

wod

yW

ater

nam

e

Tem

pera

tura

naw

yp³y

wie

zot

wor

uT

Tem

pera

ture

atth

eou

tflo

wT

[°C

]

Min

eral

izac

jaM

iner

aliz

atio

nM

o[m

g/dm

3 ]

Sk³

adni

kisw

oist

eSp

ecif

icel

emen

ts[m

g/dm

3 ]

Zak

opan

eIG

-150

370.

3639

H2S

=2

siar

czko

wa,

term

alna

sulp

huro

us,t

herm

alw

ater

Zak

opan

e2

9026

0.32

60H

2S=

0.5–

2si

arcz

kow

a,te

rmal

nasu

lphu

rous

,the

rmal

wat

erF

urm

anow

aP

IG-1

6060

.50.

5830

H2S

=12

.53

siar

czko

wa,

term

alna

sulp

huro

us,t

herm

alw

ater

Cho

cho³

ówP

IG-1

190

821.

244

H2S

iO3

=77

.4–7

8.1

H2S

=7.

64(F

– )=

1.17

–2.2

krze

mow

a,si

arcz

kow

a(f

luor

kow

a),t

erm

alna

cont

aini

ngsi

lica

,sul

phur

ous

(con

tain

ing

fuor

ide)

,th

erm

alw

ater

Por

onin

PA

N-1

9063

1.13

7H

2S=

28.1

3si

arcz

kow

a,te

rmal

nasu

lphu

rous

,the

rmal

wat

er

Bañ

ska

IG-1

120

822.

690

H2S

iO3

=94

.37–

95.0

2H

2S=

2.0–

3.4

F– =

2.17

–4

krze

mow

a,si

arcz

kow

a,fl

uork

owa,

term

alna

cont

aini

ngsi

lica

,sul

phur

ous,

cont

aini

ngfu

orid

e,th

erm

alw

ater

Bañ

ska

PG

P-1

550

863.

122

H2S

iO3

=94

.4–9

5.0

H2S

=9.

1–13

.4kr

zem

owa,

siar

czko

wa,

term

alna

cont

aini

ngsi

lica

,sul

phur

ous,

ther

mal

wat

er

Bia

³yD

unaj

ecP

AN

-127

086

2.50

0–2.

830

H2S

iO3

=68

.5–8

1.24

H2S

=4.

6–5.

1(F

– )=

0.66

–5.8

9

krze

mow

a,si

arcz

kow

a(f

luor

kow

a),t

erm

alna

cont

aini

ngsi

lica

,sul

phur

ous

(con

tain

ing

fuor

ide)

,th

erm

alw

ater

Bia

³yD

unaj

ecP

GP

-217

586

2.78

4H

2SiO

3=

80.7

–82.

54kr

zem

owa,

term

alna

cont

aini

ngsi

lica

,the

rmal

wat

er

Tab

ela

(Tab

le)

4

Zes

taw

ieni

epa

ram

etró

wfi

zyko

chem

iczn

ych

decy

duj¹

cych

ole

czni

czym

char

akte

rze

wód

geot

erm

alny

chuj

êtyc

hw

wyb

rany

chot

wor

ach

naP

odha

lu(d

ane

napo

dsta

wie

Cho

wan

iec

etal

.199

8,K

êpiñ

ska

2006

)

Tab

leof

phys

ical

and

chem

ical

para

met

ers

dete

rmin

ing

heal

ing

capa

city

ofge

othe

rmal

wat

ers

from

chos

enw

ells

inth

eP

odha

lere

gion

(aft

erC

how

anie

cet

al.1

998,

Kêp

iñsk

a20

06)

OBECNY STAN WYKORZYSTANIAWÓD GEOTERMALNYCH PODHALA

Ciep³ownictwo i kaskadowy system wykorzystania energii geotermalnej

Podhalañskie wody geotermalne s¹ aktualnie wykorzystywane do produkcji ciep³aw systemie Przedsiêbiorstwa Energetyki Cieplnej Geotermia Podhalañska SA, który zao-patruje oko³o 600 odbiorców indywidualnych, 170 budynków wielorodzinnych, ponad 260odbiorców wielkoskalowych (m.in. hotele, pensjonaty, szko³y, inne budynki u¿ytecznoœcipublicznej) na terenie czterech gmin: Zakopane, Poronin, Bia³y Dunajec i Szaflary (Wartaket al. 2007). System ten bazuje na dwóch otworach produkcyjnych: Bañska IG-1 i BañskaPGP-1, dwóch ch³onnych – Bia³y Dunajec PAN-1 i Bia³y Dunajec PGP-2, oraz na szczy-towym Ÿródle ciep³a, jakim jest kot³ownia gazowa w Zakopanem. Wody geotermalneo temperaturach 82–87°C eksploatowane odwiertami produkcyjnymi (o ³¹cznej wydajnoœci670 m3/h) kierowane s¹ na wymienniki ciep³a w ciep³owni geotermalnej tu¿ obok odwiertuBañska PGP-1 w Szaflarach (Wartak et al. 2007). Po oddaniu czêœci ciep³a wodzie siecio-wej dostarczanej do odbiorców woda geotermalna jest doprowadzana ruroci¹giem zrzuto-wym do stacji pomp w Bia³ym Dunajcu i zat³aczana z powrotem do z³o¿a. Od 2008 r. czêœæwody sch³odzonej w wymiennikach ciep³a jest kierowana do „Term Podhalañskich” s¹sia-duj¹cych z ciep³owni¹ geotermaln¹, gdzie stosuje siê j¹ do nape³niania basenów i ogrzewa-nia obiektu.

Równolegle z realizowanym przez PEC Geotermia Podhalañska SA projektem geo-termalnego centralnego ogrzewania Laboratorium Geotermalne IGSMiE PAN prowadziprace badawczo-rozwojowe nad kaskadowym wykorzystaniem energii geotermalnej w sze-rokim zakresie temperatur, a tak¿e monitoring z³o¿a i systemu geotermalnego w warunkachd³ugotrwa³ej eksploatacji (Kêpiñska 2001b). W sk³ad systemu wchodz¹: centralne ogrze-wanie i przygotowanie ciep³ej wody u¿ytkowej w obiektach Laboratorium GeotermalnegoIGSMiE PAN, suszarnia drewna, szklarnia, hodowla ryb ciep³olubnych, tunele foliowe douprawy roœlin w podgrzewanej glebie.

Rekreacja

Wody geotermalne znane s¹ na Podhalu przynajmniej od po³owy XIX w., kiedy ciep³eŸród³o o temperaturze oko³o 20°C w Jaszczurówce ko³o Zakopanego by³o ju¿ stosowane dok¹pieli przez miejscowych górali. Od koñca XIX w. natomiast cieplica sta³a siê szybko po-pularnym miejscem wypoczynku i kuracji dla pierwszych turystów, przybywaj¹cych do Za-kopanego i w Tatry w œlad za Tytusem Cha³ubiñskim. Nazwa „Jaszczurówka” wywodzi siêod nazwy „jaszczur”, którym to mianem górale okreœlali salamandry licznie zasiedlaj¹ceokolice Ÿród³a. K¹pielisko cieplicowe czynne by³o do lat 60. ubieg³ego wieku, kiedy to pla-nowano jego rozbudowê i w zwi¹zku z tym wykonano odwiert o g³êbokoœci ok. 150 m, byzwiêkszyæ wydajnoœæ Ÿród³a. Nast¹pi³o jednak mieszanie jego wód z ch³odnymi wodamiz pobliskiego Potoku Olczyskiego i cieplica zanik³a. �ród³o w Jaszczurówce odegra³o wa¿-n¹ rolê w poznawaniu warunków geotermalnych Podhala, stanowi¹c przes³ankê do prowa-dzenia wieloletnich badañ oraz ¿mudnych starañ o praktyczne zagospodarowanie wódi energii geotermalnej w tym rejonie.


Od lat 70. do 2001 r. wody geotermalne o temperaturach 26–36°C by³y stosowanew niewielkim oœrodku rekreacyjnym na Anta³ówce w Zakopanem w odkrytym baseniek¹pielowym, brodziku i kaskadzie. Oœrodek korzysta³ z dwóch otworów: Zakopane IG-1i Zakopane 2. Wody z otworów na Anta³ówce ze wzglêdu na temperaturê i zawartoœæ siar-kowodoru zosta³y uznane przez Instytut Balneoklimatyczny w Poznaniu (1963) za nadaj¹cesiê do celów leczniczych, k¹pielowych i rekreacyjnych (Ma³ecka et al. 1977, Ma³ecka 1981).Z uwagi na podwy¿szon¹ temperaturê s¹ natomiast zaliczane do kopalin podstawowych(Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie z³ó¿ wód podziem-nych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó¿ innych kopalin lecz-niczych, a tak¿e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostek geolo-gicznych do kopalin podstawowych; Dz. U. Nr 32 z 2006 r., poz. 220). W latach 2001–2006 wybudowano w miejscu niewielkiego oœrodka du¿y kompleks rekreacyjny „AquaPark Zakopane”, który jest ogrzewany ciep³em geotermalnym z sieci c.o., natomiast wodageotermalna z wymienionych odwiertów zasila basen zewnêtrzny.

Geotermalne oœrodki rekreacyjne i lecznicze w trakcie realizacji

Od pocz¹tku realizacji projektu geotermalnego na Podhalu (J. Soko³owski et al. 1987)wskazywano na turystykê i lecznictwo jako równorzêdny obok ciep³ownictwa sektor za-gospodarowania wód geotermalnych, jednak dopiero w ostatnich kilku latach rozpoczêtodzia³ania i inwestycje w tym zakresie. Mo¿na zatem stwierdziæ, ¿e rozpoczyna siê nowy,d³ugo oczekiwany etap w turystyce i lecznictwie na Podhalu, pojawia siê atrakcyjna ofertazwi¹zana z mo¿liwoœciami, jakie daj¹ wody geotermalne. Obecnie (czerwiec 2008 r.)w ró¿nych stadiach realizacji znajduje siê kilka obiektów: w Zakopanem, Bukowinie Tatrzañ-skiej i Bia³ce Tatrzañskiej.

Oprócz ju¿ czynnego „Aqua Parku”, w Zakopanem na Polanie Szymoszkowej pow-staje k¹pielisko geotermalne. Woda jest podgrzewana ciep³em z sieci PEC Geotermia Pod-halañska, a docelowo k¹pielisko bêdzie bazowaæ na wodzie geotermalnej wydobywanejz niedawno wykonanego odwiertu Szymoszkowa GT-1. Przyci¹ga ono bardzo atrakcyjnympo³o¿eniem na stokach Guba³ówki, z piêknym widokiem na Tatry (Fig. 2).


Fig. 2. Zakopane – k¹pielisko pod hotelem „Kasprowy” z wod¹ podgrzewan¹ ciep³em geotermalnymz PEC Geotermia Podhalañska SA, widok na Giewont (fot. P. Milaniak)

Fig. 2. Zakopane – the bathing centre near the „Kasprowy Hotel” using water heated up by geothermalheat from PEC Geotermia Podhalañska SA, a view towards Giewont Mt. (photo P. Milaniak)

W Szaflarach w 2008 r. otwarto „Termy Podhalañskie”. S¹siaduj¹ one z ciep³owni¹geotermaln¹ nale¿¹c¹ do PEC Geotermia Podhalañska SA i wykorzystuj¹ do nape³nianiabasenów i ogrzewania obiektu czêœæ wody geotermalnej sch³odzonej w wymiennikachciep³owni. Oœrodek jest przystosowany do przyjêcia ok. 250 osób na godzinê, œwietnie wi-doczny z pobliskiej „zakopianki”.

W Bukowinie Tatrzañskiej na ukoñczeniu jest budowa du¿ego oœrodka sanatoryjno--rekreacyjnego „Terma Bukowina Tatrzañska” (Fig. 3). Bêdzie on wykorzystywa³ wodêgeotermaln¹ z odwiertu Bukowina Tatrzañska PIG/PNiG-1 wykonanego w 1992 r. w ra-mach projektu badañ okreœlaj¹cych zasoby i warunki eksploatacji surowców energetycz-nych w niecce podhalañskiej (J. Soko³owski et al. 1987) – jednego z pierwszych etapówrealizacji projektu geotermalnego na Podhalu.

W Bia³ce Tatrzañskiej w trakcie realizacji jest budowa oœrodka rekreacyjnego, którybêdzie korzysta³ z wody geotermalnej ujêtej w specjalnie w tym celu wykonanym nowymodwiercie Bia³ka Tatrzañska GT-1. Oœrodek bêdzie po³o¿ony w bezpoœrednim s¹siedztwiedu¿ej i bardzo popularnej stacji narciarskiej.

Warto zwróciæ uwagê, ¿e wszystkie wymienione przedsiêwziêcia s¹ realizowane przezinwestorów prywatnych i na zasadach komercyjnych. Z wyj¹tkiem „Term Podhalañskich”w Szaflarach, po³o¿one s¹ w pobli¿u wyci¹gów i stacji narciarskich, co podnosi ich atrakcyj-noœæ i znacznie poszerza ofertê turystyczn¹ miejscowoœci, a tak¿e wp³ywa na przed³u¿eniesezonu turystycznego. Nale¿y wyraziæ przekonanie, ¿e w œlad za wymienionymi oœrodkamibêd¹ budowane nastêpne (m.in. w miejscach proponowanych w tym artykule).


Fig. 3. Wizualizacja oœrodka „Terma Bukowina Tatrzañska”(www.termabukowina.pl)

Fig. 3. Visualization of “Terma Bukowina Tatrzañska” centre(www.termabukowina.pl)

PROPOZYCJE ZAGOSPODAROWANIAWÓD GEOTERMALNYCH

UDOSTÊPNIONYCH W ISTNIEJ¥CYCH ODWIERTACHDO REKREACJI I LECZNICTWA

Ze wzglêdu na wysokie koszty nowych wierceñ powinno siê przede wszystkimzwracaæ uwagê potencjalnych inwestorów na odwierty ju¿ istniej¹ce, w których stwier-dzono wody geotermalne, a które dotychczas s¹ niezagospodarowane. Stanowi¹ one dobr¹bazê dla nowych przedsiêwziêæ, co czêœciowo ju¿ wykorzystano, buduj¹c nowe oœrodki re-kreacyjne wymienione w poprzednim rozdziale („Termy Podhalañskie”, „Terma BukowinaTatrzañska”).

Poni¿ej przedstawiono propozycje zagospodarowania do rekreacji i lecznictwa wódz wybranych trzech istniej¹cych odwiertów, które znajduj¹ siê w zachodniej i œrodkowejczêœci niecki podhalañskiej (Fig. 1): Chocho³ów PIG-1, Furmanowa PIG-1 oraz PoroninPAN-1. Udostêpnione w nich wody mo¿na uznaæ za potencjalnie lecznicze (Tab. 4).

Otwór Chocho³ów PIG-1 (koñcowa g³êbokoœæ 3572 m) udostêpnia wody geotermal-ne zwi¹zane z wêglanowymi utworami triasu œrodkowego (g³êb. 3218–3572 m) o zatwier-dzonej wydajnoœci 190 m3/h przy temperaturze na wyp³ywie 82°C. Woda jest siarczanowo--wapniowo-sodowo-magnezowa, krzemowa, siarczkowa, (fluorkowa), a mineralizacja wyno-si 1.24 g/dm3 (Chowaniec et al. 1997). S¹ to wody, które z uwagi na mineralizacjê, tempera-turê, zawartoœæ kwasu metakrzemowego (77.4–78.12 mg/dm3) i siarkowodoru (7.6 mg/dm3)mo¿na zaliczyæ do wód potencjalnie leczniczych. Niektóre analizy wykaza³y ponadto za-wartoœæ fluorków w iloœci, która pozwala uznaæ je za sk³adnik swoisty (2.2 mg/dm3). Odwiertoraz jego najbli¿sze otoczenie (Fig. 4) mieszcz¹ siê pomiêdzy drog¹ wojewódzk¹ Zakopane– Czarny Dunajec (poprzez Koœcielisko, Witów i Chocho³ów) i potokiem Czarny Dunajec.


Fig. 4. Najbli¿sze otoczenie odwiertu geotermalnego Chocho³ów PIG-1 na pograniczu Chocho³owai Witowa

Fig. 4. The nearest surrounding of Chocho³ów PIG-1 well on the border between Chocho³ów andWitów villages

Otwór jest po³o¿ony w zachodniej czêœci niecki podhalañskiej, mniej dotychczas uczêsz-czanej przez turystów. Geotermalny oœrodek rekreacyjno-leczniczy w tej czêœci Podhalaz pewnoœci¹ zatrzyma³by po polskiej stronie wielu turystów udaj¹cych siê przez pobliskieprzejœcie graniczne Chocho³ów – Sucha Hora do basenów geotermalnych na S³owacji(przede wszystkim do Oravic i Besenovej).

Temperatura (82°C) i wydajnoœæ (190 m3/h) – jedne z najwy¿szych na Podhalu po-woduj¹, ¿e nale¿y rozpatrywaæ wody z tego odwiertu równie¿ pod k¹tem wykorzystaniaw ciep³ownictwie. Zastosowanie systemu kaskadowego umo¿liwi³oby nie tylko efektywnezagospodarowanie wód na ró¿nych poziomach temperatur, ale tak¿e znacznie poprawi³obyekonomiczn¹ op³acalnoœæ projektowanego przedsiêwziêcia. W sk³ad kaskady mog³yby wejœæm.in. system centralnego ogrzewania i system przygotowania ciep³ej wody u¿ytkowej dlaoœrodka rekreacyjnego i okolicznych budynków mieszkalnych, a tak¿e system podgrzewa-nia s³odkiej wody w basenach rekreacyjnych oraz wykorzystanie wody geotermalnej w ba-senach rekreacyjno-leczniczych.

Otwór Furmanowa PIG-1 (koñcowa g³êbokoœæ 2324 m) ujmuje wody, dla którychska³ami zbiornikowymi s¹ zlepieñce eocenu wêglanowego, piaskowce jury oraz wapieniejury i kredy (g³êb. 2003–2324 m). Zatwierdzona wydajnoœæ eksploatacyjna wynosi 90 m3/hprzy temperaturze wody na wyp³ywie 60.5°C. Woda jest okreœlono jako wodorowêglanowo--sodowo-wapniowo-magnezowa, siarczkowa, a mineralizacja wynosi 0.58 g/dm3 (Chowaniecet al. 1997). S¹ to akratopegi o w³aœciwoœciach potencjalnie leczniczych ze wzglêdu natemperaturê i zawartoœæ siarkowodoru. Otwór jest po³o¿ony na wysokoœci 1010 m n.p.m nadzia³ce z malowniczym widokiem na Tatry (Fig. 5). Mo¿na z ca³¹ pewnoœci¹ stwierdziæ, ¿ek¹pielisko geotermalne znajduj¹ce siê w tej okolicy cieszy³oby siê du¿ym powodzeniem.


Fig. 5. Furmanowa – teren, na którym znajduje siê zaznaczony w tle odwiert Furmanowa PIG-1

Fig. 5. Furmanowa – a ground where the well Furmanowa PIG-1 is located (marked in the background)

Wkomponowany w krajobraz, niedu¿y oœrodek z charakterystyczn¹ dla Podhala za-budow¹ odró¿nia³by siê korzystnie od pozbawionej wyrazistego stylu architektury znacznejwiêkszoœci budowanych obecnie oœrodków spa i wodnych parków rozrywki. Dodatkowymatutem tego terenu jest mo¿liwoœæ zagospodarowania zbocza jako stoku narciarskiego, coumo¿liwi po³¹czenie uprawianie sportów zimowych z rekreacj¹ w ciep³ych wodach, podobn-ie jak ma to miejsce np. w Oravicach na S³owacji („Meander Park”).

Otwór Poronin PAN-1 (koñcowa g³êbokoœæ 3003 m) udostêpnia wody o temperatu-rze na wyp³ywie do 63°C, zatwierdzonej wydajnoœci eksploatacyjnej 90 m3/h z wapienii dolomitów triasu œrodkowego (g³êb. 1768–1855 m). Woda ma mineralizacjê 1.14 g/dm3

i reprezentuje wody sodowo-wapniowo-siarczanowo-wodorowêglanowo-chlorkowe, siarcz-kowe. Cechuje siê najwiêksz¹ zawartoœci¹ siarkowodoru (ok. 28 mg/dm3; Chowaniec et al.1997) spoœród wód stwierdzonych we wszystkich otworach na Podhalu.

W bezpoœrednim s¹siedztwie odwiertu Poronin PAN-1 (Fig. 6) jest stosunkowo ma³omiejsca do jego zagospodarowania, poniewa¿ przep³ywaj¹cy opodal potok Poroniec orazg³ówna droga prowadz¹ca do Zakopanego („zakopianka”) znacznie ograniczaj¹ z obu stronten teren. W takiej sytuacji mo¿na rozwa¿aæ przesy³ wody geotermalnej ruroci¹giemw inne, bardziej dogodne miejsce, w którym mo¿e powstaæ centrum leczniczo-rekreacyjnena bazie wody zawieraj¹cej zwi¹zki siarki. W gamie zabiegów s³u¿¹cych zachowaniu lubprzywracaniu zdrowia mog³yby znaleŸæ siê tak¿e m.in. masa¿e, æwiczenia fizyczne, k¹pieleb³otne, aromaterapia i inne stosowane w oœrodkach typu spa i uzdrowiskach.

W oœrodkach rekreacyjno-leczniczych na Podhalu mo¿na wykorzystaæ – wraz z lokal-nym surowcem, jakim s¹ wody geotermalne – równie¿ inny lokalny surowiec – torf eksplo-atowany w obrêbie Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Stosowany jest on ju¿ w takich uzdro-wiskach najbli¿szych Podhalu, jak Rabka-Zdrój i Krynica-Zdrój. Peloidy torfowe (borowiny)


Fig. 6. G³owica odwiertu Poronin PAN-1

Fig. 6. The wellhead of Poronin PAN-1 well

ze wzglêdu na du¿¹ wartoœæ lecznicz¹ sk³adników organicznych i nieorganicznych s¹ bar-dzo cenione w peloidoterapii. Stanowi³aby ona doskona³e uzupe³nienie oferty geotermalnychobiektów leczniczych.

Podhalañskie wody geotermalne s¹ w niektórych przypadkach wodami leczniczymiz uwagi na mineralizacjê, obecnoœæ niektórych sk³adników swoistych (siarkowodoru, krze-mionki, fluorków) oraz temperaturê. Nie by³y jednak dotychczas badane klinicznie podk¹tem oddzia³ywania leczniczego, dlatego nie mo¿na przytoczyæ stosownych opinii lekars-kich. Brak zainteresowania œrodowisk medycznych wodami podhalañskimi w kontekœcieich leczniczych w³aœciwoœci wynika w du¿ej mierze z faktu, i¿ g³ównym obszarem ichdotychczasowego stosowania by³o ciep³ownictwo.

Wysokie temperatury wód eksploatowanych z otworów Furmanowa PIG-1, PoroninPAN-1 i Chocho³ów PIG-1 (w przedziale 60.5–82°C ) bêd¹ wymagaæ obni¿enia do co naj-mniej 42–37°C górnych progów przedzia³ów, do których musi nale¿eæ woda przeznaczonado k¹pieli w basenach leczniczych (pierwsza podana wartoœæ wg Ponikowskiej 1996, drugawg Paczyñskiego & P³ochniewskiego 1996) lub do 30°C – górnej granicy temperaturywody do celów rekreacyjnych (Ponikowska 1996, Paczyñski & P³ochniewski 1996).

Omawiane wody mo¿na sch³odziæ na kilka sposobów (Kêpiñska & Skrzypczak 2000):

– sch³odzenie w wymiennikach ciep³a w systemie ciep³owniczym zaopatruj¹cym w ciep³ookolicznych odbiorców (tak jak ma to miejsce w ciep³owni geotermalnej Szaflary--Bañska Ni¿na);

– uprzednie wykorzystanie ciep³a geotermalnego do ogrzewania pomieszczeñ samychoœrodków rekreacyjno-leczniczych oraz przygotowania ciep³ej wody u¿ytkowej napotrzeby oœrodka;

– podgrzewanie zwyk³ych wód w basenach rekreacyjnych, a nastêpnie wykorzystaniesch³odzonych wód geotermalnych w basenach leczniczych;

– mieszanie wód geotermalnych z wodami zwyk³ymi (o niskich temperaturach), po-chodz¹cymi z p³ytszych poziomów wodonoœnych; nale¿y siê jednak liczyæ z tym, ¿etakie rozwi¹zanie spowoduje rozcieñczenie wód geotermalnych, czyli obni¿enie mine-ralizacji, a co za tym idzie – zanik niektórych leczniczych w³aœciwoœci, wynikaj¹cychz wystêpowania pewnych sk³adników, w przypadku gdy ich zawartoœæ spadnie po-ni¿ej progu farmakodynamicznego.

Wody z otworu Zakopane IG-1 (temperatura 37°C) i Zakopane 2 (temperatura 26°C)nadaj¹ siê bezpoœrednio do wykorzystania w lecznictwie lub rekreacji. Temperatury wódz otworów Zazadnia IG-1 (22°C) i Siwa Woda IG-1 (20°C) s¹ natomiast nieco ni¿sze, ni¿wynosi dolny próg temperatury wód przeznaczonych do stosowania w rekreacji (24°C).Wymaga³yby one zatem nieznacznego podgrzania.

PODSUMOWANIE

Zagospodarowanie podhalañskich wód geotermalnych w rekreacji i lecznictwie przy-niesie wiele korzyœci zarówno dla sta³ych mieszkañców, turystów, jak i dla œrodowiska na-turalnego Podhala. Geotermalne oœrodki rekreacyjne i lecznicze proponowaæ bêd¹ alterna-


tywn¹ formê wypoczynku dla wêdrówek po zat³oczonych szlakach górskich lub dla spê-dzania czasu na stokach narciarskich. By³oby to doskona³e posuniêcie w celu zwiêkszeniaatrakcyjnoœci regionu poprzez poszerzenie oferty turystycznej. Budowa takich oœrodkóww innych ni¿ Zakopane miejscowoœciach Podhala przyczyni siê do zwrócenia uwagi tak¿ei na ma³e miejscowoœci, które do tej pory funkcjonuj¹ g³ównie jako tañsze zaplecze nocle-gowe „stolicy Tatr”; turyœci bowiem spêdzaj¹ czas g³ównie w samym Zakopanem lubw górach – z wyboru, ale i nierzadko tak¿e z braku innych wystarczaj¹co atrakcyjnychmo¿liwoœci. Pozwoli to tak¿e na skierowanie czêœci przychodów wp³ywaj¹cych dotychczasg³ównie do Zakopanego od turystów odwiedzaj¹cych region do innych miejscowoœci (Kê-piñska & £owczowska 2002). K¹pieliska geotermalne bêd¹ tak¿e atrakcyjn¹ form¹ spêdza-nia wolnego czasu dla dzieci i m³odzie¿y – miejscowej oraz przyjezdnej. Oferty oœrodkówspa i zabiegów leczniczych przyci¹gn¹ natomiast wielu doros³ych klientów.

Wprowadzenie do powszechnej œwiadomoœci faktu, ¿e podhalañskie wody geotermalnes¹ wodami potencjalnie leczniczymi, które mog¹ byæ pomocne w leczeniu wielu schorzeñ,spowoduje (w po³¹czeniu z walorami klimatycznymi, krajobrazowymi i turystycznymi), ¿eregion bêdzie kojarzony jako miejsce, gdzie mo¿na nie tylko wypocz¹æ, zrelaksowaæ siê,ale i zadbaæ o zdrowie.

Nale¿y równie¿ zwróciæ uwagê na fakt, ¿e wykorzystanie na Podhalu, nawet na du¿¹skalê, wód geotermalnych w rekreacji i balneoterapii nie spowoduje emisji do œrodowiskanaturalnego szkodliwych substancji powstaj¹cych podczas spalania paliw kopalnych w po-równaniu z sytuacj¹ maj¹c¹ miejsce w wielu uzdrowiskach, w których konieczne jest pod-grzewanie ch³odnych wód, aby nadawa³y siê do basenów i zabiegów. Przyniesie to tak¿ewymierne efekty ekonomiczne w postaci ograniczenia kosztów energii. Ekologicznie czystysposób wszechstronnego zagospodarowania wód i energii geotermalnej w ciep³ownictwiei turystyce na Podhalu jest kolejnym argumentem, aby taka dzia³alnoœæ by³a rozwijana nawiêksz¹ ni¿ dotychczas skalê, stosownie do funkcji tego regionu i zapotrzebowaniaspo³ecznego.

LITERATURA

Barbacki A., Bujakowski W., Chowaniec J., D³ugosz P., Drozdowski B., Kêpiñska B., Nagel J.,Nagy S., Wartak W., Wieczorek J. & Witczak S., 1998. Dokumentacja hydrogeolo-giczna zasobów wód geotermalnych w otworach Bañska PGP-1 i Bia³y DunajecPGP-2. Arch. IGSMiE PAN, Kraków.

Chowaniec J., D³ugosz P., Drozdowski B., Nagy J., Witczak W. & Witek K., 1997. Doku-mentacja hydrogeologiczna wód termalnych niecki podhalañskiej. Arch. CAG, War-szawa.

Chowaniec J., Poprawa D. & Witek K., 2001. Wystêpowanie wód termalnych w polskiejczêœci Karpat. Przegl¹d Geologiczny, 49, 8, 734–742.

Chowaniec J., Nagy S., Freiwald P. & £opuszyñska M., 2004. Dokumentacja hydrogeolo-giczna dla ustalenia zasobów eksploatacyjnych wód termalnych w otworze BukowinaTatrzañska PIG/PNiG-1. CAG PIG, Warszawa.


Karski T., Frelek-Karska M. & Rigo J., 2000. Dobroczynne dzia³anie ciep³ych wód w le-czeniu chorób narz¹du ruchu. Technika Poszukiwañ Geologicznych. Geosynoptykai Geotermia, 1, Kraków, 3–7.

Kabata-Pendias A. & Pendias H., 1993. Biogeochemia pierwiastków œladowych. PWN,Warszawa, 398.

Kêpiñska B., 2001, Warunki hydrotermalne i termiczne podhalañskiego systemi geotermal-nego w rejonie otworu Bia³y Dunajec PAN-1. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków, 142.

Kêpiñska B., 2001b. Wody geotermalne w rekreacji i lecznictwie – niewykorzystana szansaPodhala. IV Seminarium z cyklu „Rola energii geotermalnej w zrównowa¿onym roz-woju regionów na temat Energia geotermalna w Ma³opolsce – dziœ i jutro”, BukowinaTatrzañska 8–10.10.2001, IGSMiE PAN, LG w Krakowie, PEC Geotermia Podhalañ-ska, Kraków, 143–160.

Kêpiñska B. & Skrzypczak R., 2000. Mo¿liwoœci wykorzystania wód geotermalnych Pod-hala dla potrzeb rekreacji i lecznictwa. Seminarium naukowe „Perspektywy rozwojuterenów górskich w Polsce poprzez turystykê”, Zakopane 13–14.12.2000.

Kêpiñska B. & £owczowska A., 2002. Wody geotermalne w lecznictwie, rekreacji i turystyce.Wyd. IGSMiE PAN, Kraków, 78.

Kochañski J.W., 2002. Balneologia i hydroterapia. Wyd. AWF, Wroc³aw, 251.

Ma³ecka D. et al. 1977. Dokumentacje hydrogeologiczne ujêcia wód tatrzañskich z otworuZakopane 2. Arch. ZPG UW, Warszawa.

Ma³ecka D., 1981. Hydrogeologia Podhala. Wyd. Geol., Warszawa, 187.

Opinia Instytutu Balneoklimatycznego o wodach z odwiertów na Anta³ówce. Zakopane.Arch. „Polskie Tatry”, Zakopane 1963.

Paczyñski B. & P³ochniewski Z., 1996. Wody mineralne i lecznicze Polski. Pañstwowy In-stytut Geologiczny, Warszawa, 108.

Ponikowska I., 1996. Lecznictwo uzdrowiskowe – poradnik dla chorych. Oficyna Wydaw-nicza Branta, Bydgoszcz, 307.

Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie z³ó¿ wód podziem-nych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó¿ innych kopalinleczniczych, a tak¿e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó¿ lub jednostekgeologicznych do kopalin podstawowych (Dz. U. Nr 32, z 2006 r., poz. 220).

Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 kwietnia 2006 r. w sprawie zakresu badañ nie-zbêdnych do ustalenia w³aœciwoœci leczniczych naturalnych surowców leczniczychi w³aœciwoœci leczniczych klimatu, kryteriów ich oceny oraz wzoru œwiadectwa po-twierdzaj¹cego te w³aœciwoœci (Dz. U. z 2006 r. Nr 80, poz. 565 z póŸn. zm.).

Soko³owski J., Doktor S., Górecki W., Graniczny M., Myœko A., Jawor E., Karnkowski P.,Ney R., Nowotarski Cz., Poprawa D., S³uszkiewicz T. & Wysopal Z., 1987. Projektbadañ geologicznych okreœlaj¹cych zasoby i warunki eksploatacji surowców energe-tycznych w niecce podhalañskiej. Arch. IGSMiE PAN, Kraków.

Soko³owski J., D³ugosz P. & Bujakowski W., 1992. The first geothermal plant in Poland.Technika Poszukiwañ Geologicznych. Geosynoptyka i Geotermia, 6, Kraków, 9–18.


Soko³owski S., 1973. Geologia paleogenu i mezozoicznego pod³o¿a po³udniowegoskrzyd³a niecki podhalañskiej w profilu g³êbokiego wiercenia w Zakopanem. BiuletynInstytutu Geologicznego, 265, 349.

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 27, poz. 96 z póŸn. zm.).

www.termabukowina.pl

Wartak W., Wróbel A. & Ignacok W., 2007. PEC Geotermia Podhalañska S.A.: ciep³owniczyzak³ad geotermalny na Podhalu – doœwiadczenia, wybrane aspekty pracy, perspektywy.Technika Poszukiwañ Geologicznych. Geotermia i Zrównowa¿ony Rozwój, 2, Kra-ków, 125–131.

Witczak S., 1999. Analiza i interpretacja sk³adu fizyko-chemicznego wód eksploatowanychw Bia³ym Dunajcu i Bañskiej pod k¹tem poznawania systemu geotermalnego Pod-hala. Arch. IGSMiE PAN, Kraków.

Summary

The Podhale geothermal waters are connected with the Mesozoic basement formationsof the Podhale Basin – a structure located in southern Poland, within the Inner Carpathians,between the Tatra Mts. and the Pieniny Klippen Belt. The trough is filled with thick andlow permeable Paleogene flysch series, which are underlaid by nummulitic carbonate series(Middle Eocene) and Mesozoic formations – mainly limestones and dolomites (Middle Tri-assic), sandstones and carbonates (Jurassic).

So far, in the area of the Podhale Basin fourteen geothermal wells have been drilled:Zazadnia IG-1, Zakopane IG-1, Zakopane 2, Siwa Woda IG-1, Bañska IG-1, Bia³y DunajecPAN-1, Poronin PAN-1, Furmanowa PIG-1, Chocho³ów PIG-1, Bukowina TatrzañskaPIG/PNiG-1, Bañska PGP-1, Bia³y Dunajec PGP-2, and recently drilled: SzymoszkowaGT-1 and Bia³ka Tatrzañska (for location of wells and their status see figure 1).

Mineralization of geothermal waters is low, in the range of 0.1–3 g/dm3 (Tab. 1).Hydrochemical water types change from HCO3-Ca-Mg (Na) – in the southern part of thesystem, through intermediate types, to Na-Ca-SO4-Cl in its northern part. This fact is con-nected with increasing (to the northern direction) depth of geothermal groundwater hori-zons and with water flow directions and also with the flow velocity decreasing with the dis-tance from recharge area (situated in the Tatra Mts.).

The Podhale geothermal waters characterize with increased content of hydrogen sul-phide, silica and fluoride. From balneotherapeutical point of view (Tabs 2, 3) sulphides andhydrogen sulphide are the most valuable elements of the Podhale geothermal waters. Affec-tions cured with waters containing sulphides and hydrogen sulphide are diseases of motionorgan (bone system, joints), trouble of blood circulation, hypertension, diseases of repro-ductive system, dermatological diseases, poisoning by heavy metals, neurosis. Amongstcontraindications of using the waters of such chemical composition one should mentionhypotonia (low blood-pressure) and hypersensitivity for sulphur compounds.


The temperature is the main physical factor of the Podhale geothermal waters whichappeals for their use both for heating purposes and balneotherapy or recreation. Generallytemperatures above 20°C allow to omit the heating up waters applied in healing treatmentwhich is necessary in case of cold mineral or specific waters. This gives economical effectsby minimization of energy costs.

By means of kinesiotherapy treatment (various forms of exercises) in geothermal wa-ters many affections connected with defects of motion organs are being cured in case ofadults as well as children, for example with infantile cerebral palsy. However, somecontraidications of healing bath in geothermal waters exist. These are acute inflammatorydiseases, malignant neoplasm (tumour), leukemia, keeping hypertension (high blood-pres-sure), tuberculosis infections, affections of nervous system, contagious diseases, heart fail-ure and circulatory failure, hemophilia, pregnancy, fever.

At present the Podhale geothermal waters are being used for heat production in heat-ing system of PEC Geotermia Podhalañska S.A. company which supplies about 600 indi-vidual receivers, 170 blocks of flats, over 260 large-scale receivers (i.e. hotels, boardinghouses, schools and other public buildings) on the area of four communes: Zakopane,Poronin, Bia³y Dunajec and Szaflary. This system is based on two production wells:Bañska IG-1 and Bañska PGP-1, two injection wells: Bia³y Dunajec PAN-1 and Bia³yDunajec PGP-2 and on gas and oil peak load plant in Zakopane.

Along with the geothermal space-heating project in the Podhale region, the PASMEERI Geothermal Laboratory has conducted the R&D works on cascaded geothermaluses in a wide temperature range. The Laboratory conducts research and monitoring of thegeothermal reservoir and system under the conditions of long-term exploitation. This placeserves also for demonstration and education purposes, being the only one of such a charac-ter in the country.

Geothermal waters has been known in the Podhale region at least since 19th century,when warm water in Jaszczurówka near Zakopane was described. However, a 20°C water fromthat spring was most likely used earlier for bathing by the local highlanders. Since 1970’sto 2001, 26–37°C geothermal waters were applied in an outdoor bathing pool, a paddlingpool and a cascade in Zakopane. The centre was based on two wells: Zakopane IG-1 andZakopane-2. In 2001 to 2006 a big recreational complex “Aqua Park Zakopane” was builton the place of small, old bathing facilities. The “Aqua Park” is heated by geothermal heatfrom heating network of PEC Geotermia Podhalañska SA while geothermal water frommentioned wells supplies the outdoor pool.

Some other bathing facilities in various stages of realization at present (June, 2008) inZakopane (Polana Szymoszkowa – Fig. 2), Szaflary, Bukowina Tatrzañska (Fig. 3) andBia³ka Tatrzañska.

With regard to high costs of new drillings potential investors should pay attention, firstof all, on already existing but unused geothermal wells. Examples of prospective geother-mal wells proposed for recreation and balneotheraphy (Tab. 4) implementation and pre-sented in this article are: Chocho³ów PIG-1, Furmanowa PIG-1 and Poronin PAN-1:

– Chocho³ów PIG-1 well (Fig. 4) with 82°C geothermal water connected with MiddleTriassic formations. Chemical type of water is SO4-Ca-Na-Mg+H2SiO3+H2S+(F), mine-ralization is 1.24 g/l and the discharge of well amounts to 190 m3/h;


– Furmanowa PIG-1 well (Fig. 5) with 60.5°C geothermal water flowing from nummu-litic Eocene conglomerates, Jurassic sandstones and Jurassic and Cretaceous lime-stones. Chemical type of water is HCO3-Na-Ca-Mg+H2S, mineralization is to 0.58 g/land the discharge of well reach 90 m3/h;

– Poronin PAN-1 (Fig. 6) well with 63°C geothermal water from Middle Triassic lime-stones and dolomites. Chemical type of water is Na-Ca- SO4-HCO3-Cl+H2S, mineral-ization is to 1.14 g/l, and the discharge of well amounts to 90 m3/h. Water dischargedby Poronin PAN-1 well has the greatest content of hydrogen sulphide and sulphides ofwaters from any other well in the Podhale region.The use of the Podhale geothermal waters in recreation and health care will bring

many benefits both for residents, tourists and for natural environment. Geothermal recre-ation and healing centres will constitute the alternative to hiking in the mountains or tospending time on skiing. It would be a perfect step towards extension of the tourist offer ofthe region, by adding very attractive form of recreation and rest, which depends on seasonsof a year only in a small grade. New bathing facilities in localities other than Zakopaneshould encourage the tourists to visit also the villages in the Podhale region. Up to nowthey serve mainly as cheaper base of accommodation as compared with “the capital of theTatra Mts.”. Tourists spend their time mostly in Zakopane or in the mountains by choice orquite often because of lack of another possibilities attractive enough. This will allow to di-rect the part of stream of money which comes from tourists visiting Zakopane also to theother localities.

The use of geothermal waters does not cause the emissions of noxious substances tothe air, which come from combustion of fossil fuels in the process of warm water prepara-tion used in recreation and health care or for heating.


MO¯LIWOŒCI ZAGOSPODAROWANIA WÓD...

Documents

Transcript of MO¯LIWOŒCI ZAGOSPODAROWANIA WÓD...