Moje „ja” i szkoła integracyjna

Moje „ja” i szkoła integracyjna

Lis-Kujawski_Moje ja.indb 1Lis-Kujawski_Moje ja.indb 1 2010-01-06 09:38:352010-01-06 09:38:35

Mojej żonie Ewie z podziękowaniem za jej wsparcie


Moje „ja” i szkoła integracyjna

Zjawiska ukrytego programu w nauczaniu uczniów niepełnosprawnych

Kraków 2010

Andrzej Lis-Kujawski


© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008

Recenzenci:prof. zw. dr hab. Władysław Dykcikprof. dr hab. Czesław Kosakowski

Redakcja wydawnicza:Danuta Porębska

Korekta:Zuzanna BochenekAleksandra Bylica

Projekt okładki:Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-325-2

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47

www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.plWydanie II, Kraków 2010


Spis treści

Wstp .......................................................................................................... 9

Rozdział iIntegracja osób niepełnosprawnych w szkolnictwie. Idea czy szansa? .............. 13

Rozdział iiUkryty program – między wiarą, wiedzą i nauką ........................................... 23

ii.1. Jeden ukryty program czy wielość spraw ukrytych? .......................... 24 ii.2. Co badać, aby badać ukryty program? .............................................. 25 ii.3. Jak bardzo ukryty jest ukryty program? ............................................ 26 ii.4. Ukryty program – wina nauczycieli? ................................................ 27 ii.5. Szczególny ukryty program w szczególnej szkole? ............................. 30 ii.6. Ukryty program z perspektywy interakcyjnej ................................... 32

Rozdział iii„Łapanie ducha”. W poszukiwaniu ukrytego programu integracji w szkolnictwie ............................................................................................... 37

iii.1. Program ukryty za zachowaniami nauczycieli ................................... 38iii.2. Program ukryty za ocenianiem ......................................................... 39iii.3. Program ukryty za codziennością szkolną ......................................... 41iii.4. Program ukryty za działaniem instytucji .......................................... 43iii.5. Wpływ ukrytego programu .............................................................. 44

Rozdział ivObraz siebie osoby niepełnosprawnej – uwarunkowania psychospołeczne ..... 51

iv.1. „Ja” – obraz, struktura, wiedza czy tożsamość? ................................. 52 iv.2. Obraz siebie – szersze ramy .............................................................. 54


6 SPIS TREŚCI

iv.3. Rozwój obrazu siebie – ciągłość czy rozbite zwierciadło? .................. 56iv.4. „Ja” podobny czy „ja” różny? .......................................................... 58 iv.5. „Ja” zaradny czy bezradny? .............................................................. 60iv.6. „Ja” bez wartości? ............................................................................ 61

Rozdział vMetodologiczne podstawy badań własnych ................................................... 65

v.1. Sposób rozumienia zjawiska ukrytego programu ............................. 66 v.2. Cel i przedmiot badań .................................................................... 66 v.3. Problemy i hipotezy badawcze ........................................................ 67 v.4. Wskaźniki ukrytego programu ........................................................ 69 v.5. Metody, techniki i narzędzia badawcze ........................................... 70 v.6. Opis procedury badawczej .............................................................. 72 v.7. Metody analizowania danych .......................................................... 74

Rozdział viZjawiska ukrytego programu na podstawie narracji pracowników szkoły ...... 75

vi.1. Niejawne aspekty przyjmowania uczniów niepełnosprawnych do szkoły ......................................................................................... 75

vi.2. Program deklarowany przez nauczycielki ........................................ 78 vi.3. Niejawne aspekty oceniania i stawiania wymagań ............................ 82 vi.4. Program ukryty za organizacją lekcji ................................................ 93 vi.5. Niejawne aspekty komunikacji z uczniami niepełnosprawnymi ....... 101 vi.6. Poruszanie spraw związanych z niepełnosprawnością podczas lekcji

i sposób mówienia o niepełnosprawności ........................................ 104 vi.7. Organizowanie pomocy dla uczniów niepełnosprawnych ................ 107 vi.8. Program ukryty za pełnieniem ról szkolnych ................................... 111 vi.9. Program ukryty za zatrudnianiem nauczycieli

i rozwiązaniami praktycznymi życia szkolnego ................................ 114vi.10. Podsumowanie i interpretacja .......................................................... 118


SPIS TREŚCI 7

Rozdział viiZjawiska ukrytego programu na podstawie narracji niepełnosprawnych uczniów ......................................................................... 121

vii.1. Stosunek niepełnosprawnych uczniów do szkoły ............................ 122vii.2. Niejawne aspekty stawiania wymagań i oceniania

– perspektywa uczniów niepełnosprawnych ................................... 122vii.3. Niejawne aspekty prowadzenia lekcji

– perspektywa uczniów niepełnosprawnych ................................... 136vii.4. Sposób mówienia o niepełnosprawności

– perspektywa uczniów niepełnosprawnych ................................... 150vii.5. Uczniowie niepełnosprawni wobec pełnienia funkcji

w szkole i klasie .............................................................................. 154vii.6. Uczniowie niepełnosprawni wobec niektórych rozwiązań

funkcjonowania szkoły ................................................................... 158vii.7. Szczególne problemy uczniów niepełnosprawnych ......................... 167vii.8. Zjawiska ukrytego programu z perspektywy rodziców .................... 171

Rozdział viiiPrzejawy ukrytego programu w szkole integracyjnej ..................................... 181

Rozdział ixObraz siebie uczniów niepełnosprawnych – ujęcie interakcyjne .................... 191

ix.1. „Ja” podobny czy „ja” różny? – rola ucznia ..................................... 192 ix.2. „Ja” podobny czy „ja” różny? – inne role szkolne ............................ 197 ix.3. „Ja” zaradny czy „ja” bezradny? ...................................................... 210 ix.4. „Ja” bez wartości? ........................................................................... 212

Podsumowanie i zakoczenie ................................................................. 217

Summary ..................................................................................................... 223

Bibliografia ............................................................................................... 225

Dodatki ..................................................................................................... 233


Wstęp

Integracja społeczna osób niepełnosprawnych to zjawisko, które w Polsce wciąż poszukuje swojego kształtu i rozwiązań praktycznych. Jednym z najważniej-szych obszarów nowego podejścia do włączania osób z niepełnosprawnościami w główny nurt życia społecznego jest nauczanie integracyjne, rozpoczynające się od najwcześniejszych etapów kształcenia. Udowodniono, że wspólne nauczanie osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych już od przedszkola prowadzi do utrwalenia pozytywnych postaw wobec niepełnosprawnych i idei integracji oraz przyczynia się do osłabienia lub likwidacji negatywnych stereotypów (Serejski, Weigl, 1990). Niemniej wspólne nauczanie uczniów o zróżnicowanym poziomie sprawności i zdolności tworzy w szkołach integracyjnych szczególne warunki, odmienne od tych spotykanych w placówkach masowych. Szkoła integracyjna stawia nowe wy-magania i wyzwania dla wszystkich osób zaangażowanych w proces nauczania i wychowywania – nauczycieli oraz uczniów i ich rodziców.

Z nowymi wymaganiami i wyzwaniami nieodłącznie związane są problemy i trudności w realizacji projektu integracji. Jakkolwiek dotyczą one w różny sposób wymienionych grup, to na różne sytuacje problemowe, wynikające z uczęszczania do szkoły publicznej, narażeni są w największym stopniu uczniowie niepełno-sprawni. Szkoła integracyjna zaspokaja w różnym stopniu ich szczególne potrzeby, które czasami wymagają specjalnie dostosowanych technik nauczania. Skierowane na niepełnosprawne dziecko oddziaływania dydaktyczne i wychowawcze mają miejsce w kontekście działania całej szkoły, co wymaga znalezienia rozwiązań umożliwiających pogodzenie jednoczesnej pracy z uczniami niepełnosprawnymi i pełnosprawnymi. Dlatego jednym z celów mojej pracy było zbadanie, w jaki sposób przebiega ten proces i jaka jest rzeczywista sytuacja osób niepełnospraw-nych w szkole integracyjnej.

Na zróżnicowanie sytuacji szkolnej uczniów pełnosprawnych oraz niepeł-nosprawnych składają się czynniki o charakterze pozadydaktycznym oraz – nie-kiedy – dydaktycznym. Nauczanie odbywa się w ramach działalności szkoły, opierającej się na ofi cjalnych celach i przepisach. Nagromadzenie potencjalnych sytuacji problemowych w placówce integracyjnej i stosowanych przez nauczycieli sposobów radzenia sobie z nimi tworzy, większe niż w innych szkołach, możliwo-


10 WSTĘP

ści powstawania ubocznych skutków działań dydaktycznych i wychowawczych. Dla zbioru takich niezamierzonych przekazów szkoły skierowanych do uczniów przyjęto w pedagogice nazwę „ukryty program”. Określane są tak pozadydaktycz-ne, ale wychowawczo i psychologicznie ważne oddziaływania szkoły, niezaplano-wane i nieujęte w jej publicznie deklarowanych celach i regulaminach. Istnienie przekazów ukrytego programu, rozumianego jako rozbieżność pomiędzy tym, co zostało zaplanowane i zadeklarowane, a tym, co osiągnięto w praktyce szkolnej, wydaje się nie do uniknięcia.

Próby zbadania sytuacji szkolnej ucznia niepełnosprawnego w świetle wiedzy o ukrytym programie doprowadziły do określenia głównego kręgu zainteresowań badawczych. Polegały one na próbie identyfi kacji przekazów ukrytego programu, kierowanych przez nauczycieli szkoły integracyjnej pod adresem niepełnospraw-nego ucznia oraz całej klasy. Odmienność sytuacji osób niepełnosprawnych w szkole masowej może być związana ze szczególnymi elementami przekazów ukrytego programu, które ich dotyczą oraz wpływają na postępowanie nauczycieli wobec nich.

Poznanie elementów ukrytego programu i ich specyfi ki w odniesieniu do uczniów niepełnosprawnych może pomóc w optymalizacji ich nauczania w szkole integracyjnej. Natomiast rozpoznanie, w jakim stopniu przekazy ukrytego pro-gramu są zauważane przez niepełnosprawnych oraz jaki wywierają na nich wpływ, było celem najważniejszym.

Różnorodne sytuacje społeczne podczas nauki szkolnej wywierają wpływ na sposób myślenia ucznia o samym sobie, własnych możliwościach, słabych i moc-nych stronach. Powiązanie zagadnień ukrytego programu i obrazu własnej osoby uczniów niepełnosprawnych stworzyło możliwości zbadania, w jakim stopniu i w jaki sposób niejawne przekazy szkoły oddziałują na nich i ich pojmowanie własnej osoby. W konsekwencji podjęta została próba połączenia zagadnień peda-gogiki oraz psychologii w celu określenia wpływu nauki w szkole integracyjnej na uczniów niepełnosprawnych i rozwój ich osobowości. Poznawanie tego obszaru zjawisk przez nauki społeczne znajduje się w fazie początkowej.

Pierwszym podstawowym problemem niniejszej pracy stała się próba okre-ślenia komunikatów ukrytego programu obecnych w szkole integracyjnej oraz tych elementów rzeczywistości szkolnej, które pośredniczą w ich przekazywaniu uczniom. Ukryty program został przedstawiony z perspektywy uczniów i nauczy-cieli oraz interakcji zachodzących między nimi. Drugim głównym problemem pracy było ustalenie, w jaki sposób i w jakim stopniu ukryty program ma wpływ na niepełnosprawnych uczniów i ich doświadczenia szkolne, ze szczególnym uwzględnieniem oddziaływania na ich obraz własnej osoby.

Praca składa się z dziewięciu rozdziałów. Treścią rozdziału pierwszego jest zarys problematyki integracji społecznej osób niepełnosprawnych – jej głównych idei i założeń oraz ich wpływu na rozwój szkolnictwa integracyjnego. Rozdział drugi stanowi syntezę i uporządkowanie różnych sposobów rozumienia proble-


WSTĘP 11

matyki ukrytego programu. W rozdziale trzecim omawiam literaturę przedsta-wiającą szkolnictwo integracyjne w Polsce, na podstawie której można odnieść się do zjawiska ukrytego programu w szkołach integracyjnych. Rozdział czwarty koncentruje się na tematyce samowiedzy i obrazu siebie osób niepełnosprawnych z podkreśleniem najważniejszych zagadnień związanych z ich funkcjonowaniem psychospołecznym. W rozdziale piątym omawiam ujęcie ukrytego programu sta-nowiące podstawę badań własnych, postawione problemy i hipotezy oraz metody, techniki i narzędzia badawcze. Rozdział szósty przybliża zjawiska ukrytego progra-mu oraz związane z nimi elementy codzienności szkolnej z perspektywy badanych nauczycieli szkoły integracyjnej. W rozdziale siódmym omawiam analogiczne tematy na podstawie relacji niepełnosprawnych uczniów, z uwzględnieniem ich sposobu postrzegania zjawisk ukrytego programu. Rozdział ósmy stanowi podsu-mowanie części badawczej, dotyczącej obecności i natury zjawisk ukrytego pro-gramu w szkole integracyjnej. W rozdziale dziewiątym podjąłem próbę określenia stopnia i natury wpływu ukrytego programu na obraz siebie u uczniów niepełno-sprawnych.


Nie wystarczy umieścić dzieci zdrowe z niepełnosprawnymi w jednej klasie, by uznać integrację za dokonaną. Ten uproszczony sposób my-ślenia pokutuje jednak nawet wśród specjalistów od nauczania.

(A. Ostrowska)

Rozdział i

Integracja osób niepełnosprawnych w szkolnictwie. Idea czy szansa?

Idee integracji społecznej osób niepełnosprawnych z całą pewnością można uznać za jedno z największych dokonań współczesnej myśli humanistycznej oraz działalności społecznej. Nie ma wielkiej przesady w określeniu zmiany postaw wo-bec niepełnosprawnych jako swoistej rewolucji, w wyniku której nastąpiło przej-ście od dyskryminacji i niechęci, poprzez praktyki opieki i fi lantropii do podejścia opartego na integracji (Th omas, 1982). Jej idee, przeniesione do Polski w latach siedemdziesiątych XX wieku, utrwaliły się i zajmują ważne miejsce w dorobku polskiej humanistyki. Problemy integracji, wcześniej w naszym kraju pomijane, od co najmniej kilku lat są tematem coraz częściej obecnym zarówno w badaniach nauk społecznych, jak i w mediach. W rozdziale tym podjąłem próbę określenia najważniejszych wartości integracji społecznej, jej celów oraz postulowanych za-sad wprowadzania ich w życie.

Piśmiennictwo dotyczące integracji społecznej przywołuje wiele przekonań, dotyczących jej istoty, celów oraz perspektyw realizacji. Wobec bogactwa publi-kacji, aby przybliżyć omawianą ideę, wybrałem, jako najbardziej reprezentatywne, przedstawione dalej poglądy. Podstawą tej decyzji, a zarazem ich cechą wspólną, jest wyraźne podkreślenie dążenia do jak najpełniejszego włączenia osób z niepeł-nosprawnościami we wszystkie dziedziny życia.

W ujęciu A. Hulka, jednego z pionierów integracji w Polsce, jej celem jest

[...] umożliwienie osobom niepełnosprawnym prowadzenie normalnego życia, korzystania ze wszystkich stopni szkolnictwa, zdobyczy kulturowych i powszechnie dostępnych form czynnego wypoczynku (Hulek, 1987, s. 12).


14 Rozdział i. Integracja osób niepełnosprawnych w szkolnictwie...

Cele takie związane są z szerokim rozumieniem tego zjawiska:

Integracja w najszerszym tego słowa znaczeniu wyraża się w takim wza-jemnym stosunku pełno- i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa, liczą się takie same wartości i w którym stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego wszechstronnego rozwoju (Hulek, 1992, s. 13).

Tak pojęta integracja może mieć zastosowanie do wszystkich sfer życia osoby niepełnosprawnej, przez co nazywana jest czasem integracją totalną1.

Dla A. Maciarz integracja społeczna osób niepełnosprawnych to

[...] idea, kierunek przemian oraz sposób organizowania zajęć i rehabilita-cji osób niepełnosprawnych, wyrażający się w dążeniu do stworzenia tym osobom możliwości uczestniczenia w normalnym życiu, dostępu do tych wszystkich instytucji i sytuacji społecznych, w których uczestniczą pełno-sprawni oraz kształtowania pozytywnych stosunków i więzi psychospołecz-nych między pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi (Maciarz, 1996, s. 33).

Za cel integracji autorka uznaje stworzenie osobom niepełnosprawnym wa-runków dla rozwoju, nauki, pracy i spędzania wolnego czasu w ich naturalnym środowisku społecznym (Maciarz, 1999).

Podobne ujęcie zagadnienia proponuje W. Dykcik (1997), dla którego celem integracji społecznej jest stworzenie dla osób z niepełnosprawnościami możliwości pełnego lub częściowego włączenia się do normalnego życia, możliwości korzysta-nia ze wszystkich instytucji i usług dostępnych dla pełnosprawnych. W niektórych opracowaniach podkreśla się także, że integracja służyć ma celom rehabilitacji, przy czym ostatecznym celem rehabilitacji jest dobro osoby niepełnosprawnej, czyli jej sprawne funkcjonowanie, działanie, dobre samopoczucie oraz rozwój osobowości i możliwości (Larkowa, 1987b).

Dla dalszej analizy zjawisk zachodzących w nauczaniu integracyjnym użytecz-ne może być także podejście, według którego pożądanym stanem procesu integra-cji społecznej jest osiągnięcie wzajemnego, jednakowo pozytywnego stosunku do dzieci pełnosprawnych i niepełnosprawnych, a jego celem – przygotowanie osób poszkodowanych na zdrowiu do normalnego życia (Apolinarska i in., 1993).

Działania integracyjne stanowią próbę praktycznej realizacji wartości uzna-nych za istotne dla całego społeczeństwa. Przybliżają różne znaczenia terminu „integracja”, na które zwrócił uwagę A. Hulek (1987, s. 12):1. Integracja to respektowanie ludzkich wartości, a wyraża się ona w zaniechaniu

podziału między pełno- i niepełnosprawnymi.

1 Określenia „integracja totalna” używa się czasem w innym znaczeniu – w odniesieniu do sytuacji, w której uczeń z niepełnosprawnością umieszczony jest w oddziale klasowym szkoły masowej wśród pełnosprawnych rówieśników (Lipkowski, 1976).


Moje „ja” i szkoła integracyjna

Documents

Transcript of Moje „ja” i szkoła integracyjna