MODLITWA KOŒCIO£A 8

MISTERIUM

PASCHALNE

W POLSCE

MODLITWA KOŒCIO£A

8

� � � � � � � � � � �

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

� � � � � � � � �

A. R KOPISY 5

Spis tre ci

SKRÓTY U YWANE W TEK CIE ....................................................... 7

BIBLIOGRAFIA .............................................................................. 9

WPROWADZENIE ........................................................................ 17 1. Triduum Paschalne........................................................... 19 2. Rozwój obrz dów z o enia do grobu,

podniesienia krzy a i Eucharystii. ................................... 24 A. Obrz dy z o enia do grobu i podniesienia krzy a

w Ko cio ach wschodnich......................................... 25 B. Obrz dy pogrzebu, podniesienia krzy a

i Eucharystii w Ko ciele zachodnim.......................... 31 3. Nawiedzenie grobu w Ko ciele zachodnim ...................... 38 4. ród a do poznania liturgii Wielkiego Tygodnia

w Polsce........................................................................... 41

Rozdzia IZ O ENIE I PODNIESIENIE KRZY A A DO WIEKU XV ................ 47 1. Z o enie krzy a ................................................................ 48 2. Podniesienie krzy a .......................................................... 58 3. Nawiedzenie grobu........................................................... 66 4. Pochodzenie obrz dów z o enia i podniesienia krzy a

w diecezjach Polski.......................................................... 7 �

Rozdzia II Z O ENIE DO GROBU I PODNIESIENIE KRZY A

I EUCHARYSTII W WIEKU XVI .................................................. 73 1. Z o enie krzy a i Eucharystii w grobie............................. 73 2. Podniesienie z grobu krzy a i Eucharystii. ....................... 81

SPIS TRE CI 6

Rozdzia III WYSTAWIENIE I PODNIESIENIE EUCHARYSTII Z GROBU

OD XVII WIEKU DO NASZYCH CZASÓW ..................................... 87 1. Wystawienie Eucharystii w monstrancji

w Grobie Pa skim. .......................................................... 88 2. Podniesienie Eucharystii z Grobu Pa skiego

i procesja rezurekcyjna .................................................... 94

Rozdzia IV LITURGICZNE I DUSZPASTERSKIE ZNACZENIE

GROBU PA SKIEGO W CZASIE WI TEGO TRIDUUM. ............... 103 1. Znaczenie Grobu Pa skiego w liturgii

Wielkiego Pi tku oraz Wielkiej Soboty ......................... 105 2. Wystawienie Eucharystii w Grobie Pa skim. ................. 108 3. Uroczysta procesja rezurekcyjna

po Wigilii Wielkanocnej................................................ 110

ZAKO CZENIE ......................................................................... 111

Skróty u ywane w tek cie

Acta Apostolicae Sedis,

Ateneum Kap a skie, W oc

Archiv für schlesische Kirchengeschichte,

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Vindo-

, Paris

Decreta authentica Congregationis Sacrorum Rituum, Ro-

Enciclopedia cattolica,

Jahrbuch für Liturgiewissenschaft,

Liturgisches Jahrbuch,

Lexicon für Theologie und Kirche,

La Maison Dieu,

Mysterium Christi,

Ordines Romani

Patrologia Latina,

Polonia Sacra,

Ruch Biblijny i Liturgiczny,

Sacrum Poloniae Millenium,

Theologie und Glaube,

Zeitschrift für katolische Theologie,

A. R KOPISY 9

Bibliografia

A. R kopisy

Biblioteka kapitu y krakowskiej, Kraków

83 Libellus antiphonarum s. XII/XIII

Liber responsorialis a. 1471

Liber responsorialis s. XV

Biblioteka Uniwersytetu Jagiello skiego, Kraków

Biblioteka konwentu dominikanów, Kraków

sine sign. Missale s. XV

Biblioteka kapitu y gnie nie skiej, Gniezno

Missale Gnesnense s. XV Missale Gnesnense s. XV Missale s. XV 143 Missale s. XV

Missale Gnesnense s. XV Graduale s. XV

Biblioteka kapitu y kieleckiej, Kielce

sine sign. Antiphonarium Kielcense a. 1372

Biblioteka narodowa, Warszawa

Processionale Ordinis Praedicatorum s. XVI

Biblioteka Raczy skich, Pozna

Rubrica Posnaniensis Ecclesiae a. 1474

Biblioteka kapitu y wroc awskiej, Wroc aw

Liber agendarum ecclesiae Wratislaviensis s. XIV 47 n Missale ecclesiae parochialis S. Jacobi Nissae

s. XIV

BIBLIOGRAFIA 10

48 n Missale Nissense a. 1417

21 n Viaticus Wratislaviensis s. XV

Missale Wratislaviensis s. XV IIIa 13a Modus agendi in ecclesia Wratislaviensi et quod est

de officio sacristanorum a. 1448

Biblioteka Uniwersytetu Wroc awskiego, Wroc aw

I F 444 Breviarium Episcopi Preclai a. 1343

I F 445 Breviarium ecclesiae collegiatae Otmuchoviensis

s. XIV

I F 433 Breviarium de tempore et de sanctis (Pragense)

s. XV

I F 443 Breviarium de tempore et de sanctis (Pragense)

s. XIV/XV

I F 450 Viaticus capituli Nissensis a. 1426

I Q 173 Breviarium seu Ordinarium Wratislaviense,

ecclesiae collegiatae Nissensis s. XIV

I Q 246 Breviarium ecclesiae collegiatae Nissensis s. XIV

IV Q 223 Breviarium Glogoviensis ecclesiae s. XV

I Oct 54 Consuetudines ecclesiae Wratislaviensis, ecclesiae

collegiatae Glogoviensis a. 1502

I Oct 55 Consuetudines ecclesiae Wratislaviensis, Conventus

O. Er. S. Augustini Saganensis, a. 1496

I Oct 61 Breviarium seu Ordinarius choralis secundum

rubricam Saganensem s. XV

I Oct 64 Agenda secundum rubricam Wratislaviensem

a. 1432

M 1142 Missale Wratislaviense s. XV

M 1146 Missale Wratislaviense s. XV

R 526 Viaticus Wratislaviensis s. XV

Br. Mus. K 21 Antiphonarium Bregense s. XIV/XV

Muz. Prz. 7564 Missale Wratislaviense s. XV

KN 170 Consuetudines Capituli Wratislaviensis s. XV/XVI

Biblioteka seminarium duchownego, Nysa

I 9, VIa Missale Nissense s. XV

I 12, VIa Missale Wratislaviense s. XV

Biblioteka arcyopactwa w. Piotra, Salzburg

a. IX 11 Graduale S. Petri s. XII

b. XII 39 Breviarium ecclesiae Salisburgensis a. 1486

B. KSI GI LITURGICZNE DRUKOWANE 11

Studienbibliothek, Salzburg

M II 6 Breviarium maioris ecclesiae Salisburgensis

(seu ordinaries choralis) ca. 1160 M II 134 Breviarium Salisburgense s. XV

M III 11 Missale Salisburgense s. XV

B. Ksi gi liturgiczne drukowane

Dla diecezji krakowskiej

Missale Cracoviense, Norymbergae 1494

Liber horarum canonicarum secundum veram rubricam siue notulam ecclesiae Cra-coviensis, Cracoviae 1508

Missale Cracoviense, Cracoviae 1509

Missale Cracoviense, Strassburgi 1510



Agenda secundum rubricam ecclesiae cathedralis Cracoviensis, Cracoviae 1517


Missale Cracoviense, Venetiis 1532

Dla archidiecezji gnie nie skiej i ca ej Polski

Agenda sive obsequiale secundum rubricam ecclesiae metropolitanae Gnesnensis,

Cracoviae 1512

Agenda sive obsequiale secundum rubricam ecclesiae metropolitanae Gnesnensis,

Cracoviae 1549

Missale Ecclesiae et povinciae Gnesnensis, Moguntiae 1555

Agendorum Ecclesiasticorum liber in usum provinciae Gnesnensis conscriptus, Colo-

niae 1579

Agenda seu ritus caeremoniarum ecclesiasticarum ad uniformem ecclesiarum per uni-versas provincias Regni Poloniae usum officio Romano conformati. Ex decreto Syn-odi Petricoviensis denuo conscripti et editi cura et studio D. Hieronymi Ponsdonii,

BIBLIOGRAFIA 12

Rituale Sacramentorum ac aliarum Ecclesiae Caeremoniarum ex decreto Synodi Pro-uincialis Petricoviensis ad uniformem Ecclesiarum Regni Poloniae usum recens edi-tum, Cracoviae 1631 (citatur: Rituale Petricoviense)

Rituale Romanum ecclesiis Poloniae adaptatum et a Pio Papa XI approbatum, Ka-

toviciis 1927

Dla diecezji p ockiej

Missale Plocense, Cracoviae 1520

Horarum Canionicarum liber dictus Viaticus secundum veram rubricam seu notulam insignis Ecclesiae Cathedralis Plocensis, Cracoviae 1520

Agenda insignis Ecclesiae Cathedralis et Dioecesis Plocensis, Cracoviae 1554

Dla diecezji pozna skiej

Agenda secundum cursum et rubricam Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis. Ad ritum metropolitanae Gnesnensis quam potuit vicinius reducta Lipsiae 1553

Dla diecezji wroc awskiej

Liber agendarum rubrice dioecesis Wratislaviensis, Strassburgi 1499

Liber agendarum rubrice dioecesis Wratislaviensis emendatus, Strassburgi 1510

Missale Wratislaviense (episcopi Turzonis), Cracoviae 1505

Rituale Wratislaviense iussu episcopi Caroli Ferdinandi editum, Nissae 1653

Rituale Wratislaviense, sede vacante, iussu Capituli editum, Nissae 1682

Rituale Wratislaviense iussu episcopi Francisci Ludovici editum Nissae 1723

Appendix ad Rituale Romanum pro dioecesi Wratislaviensi, Wratislaviae 1929

Dla kongregacji benedykty skiej w Polsce

, Calissii

1776

Dla innych regionów

Obsequiale secundum dioecesis Augustensis morem, Augsburg 1487

Obsequiale vel liber agendorum circa Sacramenta et benedictiones et coeremonias secundum antiquum usum et ritum Ecclesiae Ratisbonensis, Ingolstadii 1570

C. WYBRANE DZIE A ORAZ ICH SKRÓTY 13

Rituale Freisingense ex norma et ritu Romano sumptum, Monachii 1673

Agenda Caerimonialia secundum ritum cathedralis ecclesiae Olomucensis, Cracoviae 1586

Agenda seu Benedictionale secundum usum sancte ecclesie Pataviensis, Venetiis 1498

Missale ecclesiae Saltzburgensis, Nurnberge 1492

Obsequialium benedictionum liber, quem agendam vocant, secundum ritum et con-suetudinem alme Saltzburgensis ecclesiae, Nurnberge 1496

Agenda secundum rubricam Ecclesiae cathedralis Saltzburgensis, Basel 1511

Libri agendorum secundum antiquum usum Metropolitanae Salisburgensis Ecclesiae,mandato D. Joannis Jacobi Archiepiscopi, Pars 2, Dilingae 1575

Rituale Salisburgense ad usum Romanum accomodatum, Salisburgi 1640

C. Wybrane dzie a oraz ich skróty

ANDRIEU NDRIEU, Les Ordines Romani du haut moyen âge, Louvain

BELLOTTE ELLOTTE, Ritus Ecclesiae Laudunensis redivivus, Parisiis 1662.

BENEDICTUS ENEDICTUS XIV, De Festis Domini nostri Jesu Christi, Beatae

Mariae Virginis et quorumdam Sanctorum, Romae 1751.

BORGIA ORGIA, De Cruce Vaticana ex dono Justini Augusti.

APPENDIX: Ritus salutationis Crucis in Ecclesia Antiochena Syrorum servatus, Romae 1759.

BRAUN RAUN, Die liturgische Gewandung, Freiburg in Br. 1907.

BRAUN 1 J. BRAUN, Der christliche Altar in seiner geschichtlicher Entwick-

lung, 1 Band, München 1924.

BROOKS ROOKS, The sepulchre of Christ in art and liturgy, Univer-sity of Illinois Studies in Language and Literature 7, nr 2, Ur-bana 1921.

BROOKS ROOKS, The Sepulchrum Christi and its Ceremonies in

late medieval and modern times, The Journal of English and

BROWE ROWE, Die Verehrung der Eucharistie im Mittelalter, Mün-chen 1933.

BRÜCKNER RÜCKNER, Dziele kultury polskiej, t. 3, Warszawa 1958.

BIBLIOGRAFIA 14

BUGNINI UGNINI RAGA, Ordo hebdomadae sanctae instauratus,

CASEL ASEL, ,

CHEVALIER HEVALIER,

,

CORBIN ORBIN, ,

DALMAIS ALMAIS, ,

DALMAIS ALMAIS,

Saint,

DALMAN ALMAN,

christliche Denkmäler,

DAUSEND AUSEND,

,

DELAMARE ELAMARE, ,

DE RUBEIS DE RUBEIS,

,

DE SANTI DE SANTI, ,

DONOVAN ONOVAN, ,

FIJA EK IJA EK, ko cielna,

Pami

FISCHER ISCHER,

,

FISCHER ISCHER,

,

FRANZ RANZ, , Frei-

GRASS RASS, ,

GRILLMEIER RILLMEIER, ,

C. WYBRANE DZIE A ORAZ ICH SKRÓTY 15

GSCHWEND SCHWEND, Die Depositio und Elevatio crucis in Raum der

alten Diözese Brixen, Thesis ad lauream in Facultate Theologi-ca Treverensi 1963, in manuscripto.

HANSSENS ANSSENS, Amalarii episcopi opera liturgica omnia,

HOEYNCK OEYNCK, Geschichte der kirchlichen Liturgie des Bistums,Augsburg 1889.

J , Die Andacht der vierzig Stunden und das Heili-

ge Grab,

J , Brauch und Liturgie in der Heiligen Woche,Ostern in Tirol, Innsbruck 1957.

JUNGNITZ UNGNITZ, Die Breslauer Ritualien, Breslau 1892.

KÄHLER ÄHLER, Te Deum laudamus, Studien zum Te Deum and zur

Geschichte des 24. Psalms in der alten Kirche, Berlin 1958.

KASTNER ASTNER,und Auferstehungsfeier in der Diöcese Breslau, AsKg 2 (1957),

KHOURI SARKIS HOURI SARKIS, ,

KLAPPER LAPPER, Das mittelalterliche Volksschauspiel in Schlesien.

Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde 19,Breslau 1928.

KORDEL ORDEL, Od kolebki a do grobu, Lwów 1928

LANGE ANGE, Die lateinische Osterfeiern,

LEWA SKI EWA SKI, Nowe dokumentacje polskiego dramatu liturgicz-

nego, Pami tnik Literacki 45, Warszawa 1954.

LEWA SKI EWA SKI, Studia nad dramatem polskiego odrodzenia, Wro-c aw 1956.

LEWA SKI EWA SKI, , Warszawa 1959

ABILLON Ordines Romani, ABILLON, PL 78.

ARTENE ARTENE, De antiquis Ecclesiae ritibus,1738.

ICHALAK ICHALAK, Kilka szczegó ów z dziejów rezurekcji,

ICHALAK ICHALAK, , P ock 1939.

ODZELEWSKI ODZELEWSKI, redniowiecznego dramatu liturgicz-

, Roczniki Humani-

BIBLIOGRAFIA 16

MOHLBERG OHLBERG, Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae ordi-

nis anni circuli,

PETERSON ETERSON, Frühkirche, Judentum und Gnosis,

PÉTRÉ GERIA, Pielgrzymka do miejsc wi tych [w:] Do Ziemi wi tej,Ojcowie

PRASZKO RASZKO, De Ecclesia Ruthena catholica sede metropolitana va-

APPENDIX: Vicissitudines ritus byzantino-

RAES AES, Le paix pascale dans le rite chaldéen,

REIL EIL, Die frühchristlichen Darstellungen der Kreuzigung Chris-

ti,

RIGHETTI IGHETTI, Storia liturgica,

S , Bistum Breslau und Erzbistum Gnesen vor allem in

16 und 17 Jahrhunderten,

S , Hebdomada Sancta,

S , Heiliges Grab und Auferstehungsprozession vor

dem Forum der Ritenkongregation,

S , S u ba Bo a w dawnej Polsce, Pozna

S , piewnik ko cielny,

SYMONS Regularis Concordia Anglicae Nationis Monachorum Sanctimo-

nialumque, YMONS,

VOGEL OGEL, Le Pontifical Romano-Germanique du dixième siècle,

Y , The Dramatic Associacions of the Easter Sepulchre,

Y , The Drama of Medieval Church,

, Dramat liturgiczny w Polsce redniowiecznej,

RONA RONA, Dzieje rytua u piotrkowskiego,

Wprowadzenie

Wprowadzenie

Obcokrajowcy odwiedzaj cy Polsk z pewnym zdziwie-

niem zauwa aj , e w Polsce wi to Zmartwychwstania

Chrystusa nie tylko w obr bie ko cio ów, ale tak e w ca ym

yciu Polaków obchodzi si z wi ksz uroczysto ci ni Bo-

e Narodzenie. Sama nazwa wi wiadczy,

e nasi przodkowie od przyj cia wiary chrze cija skiej do-

brze rozumieli znaczenie nocy paschalnej i ca ego wi ta.

Do powstania dobrej tradycji przyczyni y si obrz dy od-

bywaj ce si w atwe do zrozumienia

dla ludu, który w nich uczestniczy.

Ju w pierwszych wiekach wiary chrze cija skiej w Pol-

sce powsta

zwanego Grobu Pa skiego, w którym na zako czenie litur-

tku sk adano krzy , a w pó niejszych wiekach

tak e Eucharysti , któr adorowano a do nocy zmar-

za noc podnoszono krzy , a potem

Eucharysti , z grobu przed Jutrzni Paschaln 1. ten spo-

sób lud wierny obchodzi wi owania, po-2.

Ogólne odnowienie obrz dów liturgii rzymskiej, a zw asz-

cza obrz ob-

1

2. A ,

WPROWADZENIE 18

rz dów krajowych w ró nych diecezjach. W tym dziele

trzeba mie przed oczyma zasad ustalon w Konstytucji

Soboru Watyka skiego II o wi tej Liturgii:

Aby zachowa zdrow tradycj , a jednocze nie otworzy dro-

g do upragnionego post pu, reform poszczególnych cz ci

liturgii powinny zawsze poprzedzi dok adne studia teolo-

giczne, historyczne i duszpasterskie3.

W Polsce nie dokonano dot d dok adnego badania, co

do ewolucji i znaczenia obrz dów wi tego Triduum i nie-

liczne s artyku y o tej sprawie. W ksi kach naukowych

omawiaj cych zwyczaje Wielkiego Tygodnia w Ko ciele a-

ci skim trudno znale wzmiank o obrz dach odprawia-

nych w Polsce.

W ostatnim wieku badaj cy ewolucj dramatu litur-

gicznego og osili liczne teksty takich dramatów, które

znale li w ksi gach liturgicznych ca ej Europy. W ród

tych badaczy wyró nili si N. C. Brooks i K. Young. Ten

ostatni w swoim dziele The Drama of the Medieval Church,

wydanym w 1933 r., stworzy zbiór tekstów dramatu litur-

gicznego, g ównie zwi zanego z Wielkim Tygodniem4.

W tym wielkim dziele opublikowano tylko dwa teksty

z Polski dotycz ce Nawiedzenia grobu, którego zaniechano

ju a XV w. Niedawno S. Corbin usi owa a da jaki synte-

tyczny przegl d rozwoju obrz dów Z o enia krzy a i Eu-

charystii w grobie, lecz z Polski zna a tylko tekst rytua u

opublikowanego w roku 19275. Doda wypada, e K. Young

nie studiowa znaczenia liturgicznego i rozwoju obrz dów.

3

Constitutio de S. Liturgia, nr 23.

4Por. Bibligrafia.

5CORBIN 109.

1. TRIDUUM PASCHALNE 19

S. Corbin za nie maj ca wiedzy liturgicznej, dosz a do

b dnych wniosków6. Dlatego i dla wiedzy liturgicznej i dla

odnowy obrz dów liturgicznych Wielkiego Tygodnia w Pols-

ce, nale y pozna ewolucj tych obrz dów, oraz ich litur-

giczne i duszpasterskie znaczenie.

1. Triduum Paschalne

Wed ug przyj tego zwyczaju, przed generaln odnow

wi o trzy ostatnie dni Wiel-

kiego Tygodnia, to znaczy W. Czwartek Wieczerzy Pa -

skiej, W. Pi tek M ki i mierci Pa skiej i W. Sobot . Nie-

dziela Zmartwychwstania pozostawa a poza obr bem Tri-

duum i by a obchodem samego Zmartwychwstania7. Taki

sposób mówienia i my lenia nie odpowiada dobrze zna-

czeniu wi ta paschalnego, które Ko ció zachowa w tek-

stach liturgicznych. Na pocz tku Wigilii Paschalnej uroczy-

cie zwiastuje si w Or bo-

wiem wi ta paschalne, w czasie których zabija si praw-

piewa si :

Zaprawd godne to i sprawiedliwe, s uszne i zbawienne, aby-

my Ciebie, Panie, zawsze s awili, a zw aszcza tej nocy uroczy-

ciej g osili Twoj chwa , gdy Chrystus zosta

ko nasza Pascha. On bowiem jest prawdziwym Barankiem,

który zg adzi grzechy wiata. On przez swoj mier zniwe-

czy mier nasz i zmartwychwstaj c przywróci nam ycie.

6

Por. recenzja opublikowana przez V. RAFFA [w:] Ephemerides Liturgicae 75

ALMAIS

7Por. P. DUPLOYE, Paque La Sainte,

WPROWADZENIE 20

S owa Aposto a: Chrystus zosta ofiarowany jako nasza

Pascha (1 Kor 5,7) powtarzaj si w piewach Mszy wielka-

nocnej i przypominaj nam znaczenie wi t wielkanoc-

nych.

O. Casel badaj c dokumenty pierwszych wieków Ko-

cio a, znalaz u staro ytnych chrze cijan jasne poj cie

wi ta paschalnego i bardzo rozs dny jego obchód. Owoce

swoich bada przedstawi w tych s owach:

Uroczysto paschalna staro ytnych to jaka ca o , jest to

obchód odkupienia dokonanego przez mier i wywy szenie

Pana, jest to wi to ekonomii zbawienia, którego Bóg chcia

dokona z udzia wi sze,

i jako takie jest kultowym wyrazem istoty religii chrze cija -

skiej8.

A cis ym znaczeniu

okre la tylko samo przej cie Chrystusa z ycia doczesnego

i miertelnego do ycia nie miertelnego, lecz pó niej tym

wyrazem okre lano tak e obchód tego przej cia przez post,

nocne czuwanie i przez Eucharysti , w czasie której prze-

rywa si post i rozpoczyna rado pi dziesi tnicy Zmar-

twychwstania9. Post stanowi integraln cz obchodów

paschalnych10. Pierwotnie trwa tylko przez sobot poprze-

dzaj c Niedziel Zmartwychwstania, potem zosta rozci -

gni ty na pi tek lub na ca y tydzie , lecz ogólny by zwy-

czaj poszczenia przez dwa dni. Znaczenie postu paschalne-

go i jego zwi zek ze wi tem Zmartwychwstania wy o y

8CASEL 93.

9CASEL 97.

10 P.M. GY,

bilan historique, LMD 67 (1961), 25.


w. Ambro y odpowiadaj c na pytanie biskupa Emilii co

do terminu uroczysto ci paschalnej:

Powinni my zachowywa nie tylko dzie M ki, lecz tak e

Zmartwychwstania, aby my mieli dzie alu i dzie rado ci:

w jednym po cimy, w drugim si posilamy. Gdy wi c to wi -

te triduum wypada w najbli szym tygodniu, a w czasie tego

triduum Chrystus zosta um czony i z o ony do grobu i zmar-

twychwsta , i o tym triduum powiedzia : Zburzcie t wi tyni ,

a Ja w trzech dniach wznios j na nowo (J 2,19), có mo e

spowodowa bolesne zw tpienie?11

wi ty Ambro y nie tylko rozwi za przed o one mu

w tpliwo ci, lecz przekaza tak e nauk o znaczeniu wi ta

paschalnego, i zwróci uwag , e sam Jezus mówi o trzech

dniach. w. Augustyn przekaza nauk o triduum mierci

i zmartwychwstania Chrystusa rozwi zuj c trudno egze-

getyczn , która zrodzi a si z typologii biblijnej, mianowi-

cie z porównania trzech dni i trzech nocy, przez które Jo-

nasz by we wn trzno ciach wielkiej ryby (Jon 2,1), z jed-

nym dniem i dwoma nocami, przez które cia o Chrystusa

spoczywa o w grobie (Mt 12,40). W swoim wyja nieniu w.

Augustyn wyra

Pan umar i zmartwychwsta

w dniu przygotowania i ko czy si w nocy Zmartwych-

wstania Chrystusa12. Lepiej opisuje w. Augustyn powszech-

n praktyk odprawiania wi tego Triduum odpowiadaj c

na pytania Januarego:

Zwró uwag na wi te Triduum Chrystusa Ukrzy owanego,

Pogrzebanego i Zmartwychwsta ego13

. W starych Pismach nie

11

12 De consensu Evangeliorum,

13

WPROWADZENIE 22

ma przepisu, w jakim czasie nale y obchodzi Pasch ... po-

niewa jednak w Ewangelii jasno jest okre lone, w którym

dniu Pan zosta ukrzy owany, spoczywa w grobie i zmar-

twychwsta , nakazane zosta o zachowywanie tych dni przez

narady ojców i ca y wiat chrze cija ski jest przekonany, e

w ten sposób nale y obchodzi Pasch14

.

Pod koniec IV wieku wi te Triduum obejmowa o Wiel-

ki Pi tek, Wielk Sobot i Niedziel Zmartwychwstania.

Wielki Czwartek nie nale a do wi tego Triduum i Ojco-

wie nie mówi o nim w zwi zku z misterium paschalnym,

do którego zaliczano dni u wi cone przez mier , spoczy-

nek w grobie i zmartwychwstanie Chrystusa. Wspó czesny

nam badacz jasno przedstawi spraw :

Fundament biblijny triduum paschalnego stanowi y s owa

Zbawiciela o typicznym znaczeniu: proroctwo wzmiankuj ce

o Jonaszu i o zburzonej wi tyni, która zostaje odbudowana

w ci gu trzech dni. Sam Chrystus oznajmi , e Jego mier

i zmartwychwstanie stanowi nierozdzieln ca o : ta sama

wi tynia ulega zburzeniu i zostaje odbudowana w ci gu trzech

dni, ten sam Pan umiera i zmartwychwstaje w misterium jednej

Paschy, jedynego przej cia z tego wiata do Ojca15

.

A do IV wieku brak wiadectw o odprawianiu Euchary-

stii w czwartek Wielkiego Tygodnia na pami tk Wieczerzy

Pa skiej. Wieczerz Pa sk wspomina si w ofierze eucha-

rystycznej w noc paschaln . Msza Wigilii Paschalnej by a

zatem jedyn czynno ci eucharystyczn na pami tk

Paschy Chrystusa. W czasach Ambro ego i Augustyna

Wielki Tydzie nale a do W. Postu, a czwartek ko czy

14 Ep. 55, 27. CSEL 34, 200.

15 P.M. GY, Semaine sainte et triduum pascale, LMD 41 (1955), 9.


okres przygotowania wiernych, zw aszcza penitentów i ka-

techumenów, na obchód Paschy16.

W IV wieku w Wielki Czwartek zosta a ustanowiona

Msza w. wieczorna na pami tk Ostatniej Wieczerzy, a w

nast pnych wiekach wprowadzono Msze dla pojednania

penitentów i dla konsekracji olejów. W ten sposób Wielki

Czwartek wszed w cis y zwi zek z obchodami Paschy.

Tak e oficjum W. Czwartku u o ono na podobie stwo ofi-

cjów W. Pi tku i W. Soboty. Prawdopodobnie zewn trzne

podobie stwo obrz dów i wprowadzenie wcze niejszego

odprawiania Wigilii Wielkanocy sk oni y Amalariusza

(+ ok. 850) do og oszenia nowej formy wi tego Triduum,

które obejmowa o trzy ostatnie dni Wielkiego Tygodnia

oddzielone od Niedzieli Zmartwychwstania17. Wprowadzo-

ne przez Amalariusza uj cie wi tego Triduum przetrwa o

a do naszych czasów. Dekret wi tej Kongregacji Obrz -

owa

owanego, po-

grzebanego i zmartwychwsta 18, ale do czona Instruk-

cja terminem wi te Triduum okre la trzy ostatnie dni

Wielkiego Tygodnia19. Tak e Kodeks rubryk zachowa re-

dniowieczne uj cie wi tego Triduum wy czaj c z niego

Niedziel Zmartwychwstania. Wigilia paschalna zosta a

w czona do Okresu M ki Pa skiej, Msza tej e wigilii zo-

sta a zaliczona do Okresu Wielkanocnego. Takie uj cie

16

Tam

17 Liber officialis I, 12, 33, ed. I. HANSSENS,

puj ce po sobie dni, to znaczy czwartek, pi tek i sobot ob-

18 SCHMIDT 222.

19 SCHMIDT

WPROWADZENIE 24

znosi o jedno liturgii paschalnej i wi tego Triduum w tra-

dycyjnym znaczeniu20.

Spe niaj c yczenia Soboru Watyka skiego II papie Pa-

we VI w Ogólnych normach roku liturgicznego i kalenda-

rza stwierdzi : ki i Zmartwych-

wstania Pa skiego rozpoczyna si

czerzy Pa skiej, ma swoje centrum w Wigilii Paschalnej

i ko czy si 21.

2. Rozwój obrz dów z o enia do grobu, podniesienia... krzy a i Eucharystii

Historia Ko cio a w Polsce zaczyna si od 966 roku,

w którym przyj chrzest ksi i poddani

zostali ochrzczeni w obrz dku rzymskim przez misjonarzy

nale cych do Zakonu w. Benedykta i od nich Polska przy-

j a liturgi i tradycj Ko cio a aci skiego. W XX wieku

odkryto pewne lady misji uczniów

lecz niczego pewnego nie stwierdzono. Je eli misja tego po-

chodzenia rzeczywi cie dzia a a na terenie Polski, mia a

znaczenie tylko miejscowe i nie zostawi a adnych tradycji

liturgicznych22. Wszystkie znane nam dokumenty z wieków

X i XI nale do tradycji aci skiej. Dlatego warto pozna

20 J. GAILLARD, Le Mystère pascal dans le renouveau liturgique: Esquise

, liturgii paschalnej zo-

sta a rozerwana przez taki podzia

z Przej21

Por. Ogólne normy roku liturgicznego i kalendarza, nr 19.

22 Por. K. LANCKORO SKA, ,

Roma 1961; Z. BUDKOWA, Odkrycia w Wi licy, Warszawa 1963; W. ANTO-

NIEWICZ, ,

Roma 1961.

2. ROZWÓJ OBRZ DÓW Z O ENIA DO GROBU, PODNIESIENIA... 25

formy Z o enia Krzy a oraz Podniesienia Krzy a istniej ce w Ko ciele zachodnim.

W acinie ko o23. o z o eniu krzy a, chodzi

o

Wielkiego Pi aw wi to Zmartwychwstania. Pochodzenia tych obrznale y szuka w y si w u

sz y do Ko cio a zachodniego. Wszystkie elementy obrzo enia do grobu i Podniesienia Krzy

y w obrz y si wrz dkach aci

y ywom wschodnim, to znaczy w 24.

A. Obrz dy z o enia do grobu i podniesienia krzy aw Ko cio ach wschodnich

ca IV wieku da aw swoim Itinerarium Aetheria25. Wedturgiczna Wielkiego Pi oko o godziny drugiej od adoracji relikwii Krzy a wisuje:

Na Golgocie, za krzy fotel dla

nakryty obrusem, doko a stoj srebrn

23 DACL, IV 668.

24ONOVAN; Portugalii: CORBIN; Tyrolu: GRASS.

25 Por. PÉTRÉ, Wprowadzenie,

WPROWADZENIE 26

szkatu , w której znajduje si wi to drzewo krzy a; otwiera si j i k adzie na stole drzewo krzy a i tytu . Gdy drzewo zo-stanie po o one na stole, biskup, siedz c, swoimi r kami chwyta kraw dzie wi tego drzewa, które jest strze one przez diakonów stoj cych doko a. Dlatego tak si pilnuje wi tego drzewa, poniewa jest zwyczaj, e ca y lud przechodzi jeden za

sinad sto em, ca uj wi te drzewo i przechodz . W ten sposób ca y lud przechodzi a pochylaj c si dotyka krzy a i tytu uczo em oraz oczyma i poca owawszy krzy przechodzi; nikt nie wyci ga r ki, aby dotkn krzy a.

Nast pnie przed Krzy em, od godziny szóstej a do dzie-wi tej, odprawia si liturgi s owa, po której nast puje ce-lebracja Nony w wi kszym ko ciele, który nazywa si Mar-tyrium:

Udaj si z Martyrium do Anastasis. Przybywszy tam odczytu-j z Ewangelii owo miejsce, jak Józef prosi Pi ata o cia o Pana i sk ada je w nowym grobie. Po czytaniu tego miejsca nast pu-je modlitwa, a po niej b ogos awie stwo katechumenów oraz wiernych i nast puje rozes anie.

Tego dnia nie wzywa si do czuwania w Anastasis, poniewawiadomo, e lud jest zm czony, jednak w zwyczaju jest, imimo to si czuwa. Ci z ludu którzy chc , a przynajmniej mo-g , zostaj tam do rana, ci którzy nie mog nie czuwaj .Czuwaj te silniejsi lub m odsi duchowni. Przez ca noc ado rana odmawia si hymny i antyfony. Czuwa tu wielki t um, jedni do wieczora, inni do pó e26.

W nast pn noc po Wigilii Paschalnej po czonej z chrztem i po Mszy Wigilii paschalnej, odbywa si procesja do grobu

26

PÉTRÉ,


Zbawiciela, gdzie jest druga Msza na pami tk Zmartwych-wstania:

Po zako czeniu czuwania w wi kszym ko ciele zaraz z hym-nami udaj si wszyscy do Anastasis i tam znów odczytane zo-staje z Ewangelii owo miejsce o Zmartwychwstaniu. Potem nast puje modlitwa i znowu biskup odprawia msz . Wszystko to odbywa si jednak pr dko, by ludu d u ej nie zatrzymywai zaraz potem zostaje on odes any27.

Z relacji Aetherii wynika, e w Jerozolimie przy ko cu IV wieku w specjalny sposób odprawiano pami tk pogrze-bu Chrystusa, Jego spoczynku w grobie i zmartwychwsta-nia. Dalszy rozwój tych obrz dów dokona si poza Jerozo-lim . Zrabowanie relikwii Krzy a przez Persów w roku 614 po o y o kres adoracji Krzy a w Wielki Pi tek i procesji do Grobu, która nast powa a po adoracji28.

W Jerozolimie nie celebrowano Z o enia krzy a w gro-bie, poniewa obiekt kultu stanowi y autentyczne relikwie M ki, a zw aszcza relikwie wi tego Krzy a i prawdziwy grób Chrystusa. W obrz dkach wschodnich, które w jakisposób kontynuowa y tradycj jerozolimsk , rozwin y siobrz dy, które przedstawia y pogrzeb Chrystusa oraz Jego zmartwychwstanie. Wed ug A. Raes staro ytnym przedmio-tem pogrzebu by prosty krzy , który sk adano do grobu w Wielki Pi tek a w noc paschaln podnoszono z grobu. Wed ug tego autora, dobrze znaj cego obrz dy liturgii wschodniej, pierwotn form pogrzebania i podniesienia krzy a najlepiej zachowa y obrz dki syryjski i maronicki29.

27 PÉTRÉ, 38, 215.

28 DALMAIS 1961, 442.

29 RAES, 67nn.

WPROWADZENIE 28

Wed ug zwyczaju syryjskiego w Wielki Pi tek, przed po-

cz tkiem Seksty, przed zamkni t bram królewsk sanktu-

arium przygotowuje si o tarz przeno ny na stopniach, któ-

ry przedstawia gór Kalwari . Biskup, albo inny celebrans,

którego poprzedza duchowie stwo, niesie na ramionach

krzy z symboliczn Kalwari i stawia

mi dzy dwoma wiecami. Przed krzy em odprawia si Sek-

st i Non , a po ich sko czeniu odbywa si bardzo d uga

adoracja krzy a. Gdy adoracja si sko czy, krzy obmywa

si wod ró an i przenosi si na inne miejsce w ko ciele,

które si

krzy wraz z pachn cymi zio ami w bia y ca un, który

umacnia si fioletow stu . Stu krzy uje si na piersiach

i na plecach. Tak zawini ty krzy biskup sk ada na no-

szach, które czterej kap ani nios w uroczystej procesji do

grobu; biskup poprzedza nosze ko ysz c nieustannie ka-

dzielnic . Gdy procesja idzie, wierni palcami dotykaj no-

szy, a nast pnie warg, oczu i czo a. Grób jest przygotowany

pod wielkim o tarzem w formie ozdobnego sarkofagu. Sam

biskup sk ada w tym sarkofagu krzy , zamyka sarkofag po-

kryw i nak ada trzy piecz cie woskowe, nast pnie grób

otacza si wiat ami i kadzielnicami, które p on a do

podniesienia krzy a30.

Bardzo podobne s obrz dy adoracji i pogrzebu krzy a

w tradycji Maronitów. Grobu nie ustawia si jednak pod

g ównym o tarzem, lecz w nawie ko cio a. W tekstach ado-

racji krzy a wed ug tradycji Maronitów wiele razy podkre-

la si kap a sk godno Zbawiciela. W tak zwanym

an piewa:

30

KHOURI-SARKIS,


Uwielbienie, dzi kczynienie, chwa , dostojno i majestat wys awiajmy tego najwy szego Kap ana, który siebie samego z o y w ofierze za odpuszczenie naszych grzechów.

Modlitwa o przyj cie okadzenia rozpoczyna si od s ów: szy z kap anów i Kadzid o przeb agania, który sie-

bie samego z o y w ofierze za grzeszników na drzewie i sp onwzywa si sprawiedliwych Starego Testamentu, mi dzy in-nymi wezwaniami znajduj si i te:

Obud si Melchizedeku, kap anie, który nie z o y e cia a na o tarzu, przyjd i zobacz Syna, który jako swoje misteria dachleb i wino. Obud si , Jefte, który swoj jedyn córk z o y-e w ofierze i zobacz Syna, który samego siebie z o y w ofie-

rze na szczycie Kalwarii. Obud si , Samuelu, synu kap anów i zobacz Pana kap anów, poniewa dzisiaj kap ani zgromadzili si przeciw Niemu i ukrzy owali Go mi dzy zbrodniarzami.

piewy towarzysz ce adoracji zamyka doksologia, w któ-rej znowu wspomina si kap a sk godno Chrystusa:

Cze Tobie, Najwy szy Kap anie, który chcia e sta si cz o-wiekiem, i Ojcu Twojemu cze i uwielbienie i Duchowi wi -temu chwa a31.

Wed ug opinii A. Raes w obrz dku maronickim najlepiej zachowa a si pierwotna wschodnia forma Podniesienia Krzy a. Zgodnie z maronick tradycj , po Godzinie czytai pierwszej cz ci Mszy udaje si do grobu procesja. Cele-brans okadza go i e , zmi uj si

krzy i umieszcza na nim bia e p ótno. Nast puje uroczysta procesja do sanktuarium, w czasie której sam celebrans nie-

31

BORGIA, Appendix,

WPROWADZENIE 30

sie krzy , a lud piewa psalmy i hymny, cz sto powtarzaj c

antyfon czeniu pro-

cesji celebrans b ogos awi krzy em cztery strony wiata

i rozpoczyna si uczczenie krzy ród

si do krzy a

i ca uj cu krzy stawia si na o tarzu i odbywa

si Ofiara eucharystyczna32 W wielu ko cio ach adoracja

krzy a odbywa si po Mszy i wierni, którzy jej dokonali,

zaraz wracaj do domu33

W liturgii bizantyjskiej celebruje si równie pogrzeb

tku piewa si

cy o zdj ciu cia a a

i puje

procesja, w której g ówny celebrans niesie ksi g Ewangelii,

a koncelebransi nios un, na któ-

rym namalowany jest wizerunek zmar

cesja zd a do przygotowanego grobu, w którym sk ada si

ca un i ksi g Ewangelii, nast pnie okadza si je i kropi

wod ró an , a grób otacza si

dz do grobu i czcz ca un upadaj c pn

noc odprawia si a obn Wigili , w czasie której piewa si

psalm 118, charakterystyczny dla wschodniej liturgii za

zmar

krótk strof awia

si tajemnic paschaln i zapowiada bliskie zmartwych-

ytnej Wigilii chrzcielnej

z nocy paschalnej na ranek Wielkiej Soboty, wieczorem

odprawia si inn wigili Po jej sko czeniu ca un proce-

sjonalnie przenosi si do wielkiego o tarza i tam pozosta-

32

RAES,

33


wa on a do Zes ania Ducha wi tego. Teraz to oficjum zast pi a Jutrznia Zmartwychwstania.

Teksty obrz dów Pogrzebu i Podniesienia Krzy a w in-nych Ko cio ach wschodnich pochodz z pó niejszych lat i nierzadko wida w nich wp ywy zachodnie34.

B. Obrz dy pogrzebu, podniesienia krzy a i Eucharystii w Ko ciele zachodnim

W Ko ciele zachodnim pierwsze wiadectwa o istnieniu obrz dów przedstawiaj cych pogrzeb Chrystusa i Jego chwa-lebne zmartwychwstanie znajduj si dopiero w X wieku.

przed ro-kiem 970 skomponowa w. Ethevaldus (+ 984), który ra-zem ze w. Dunstanem (+ 988) i w. Oswaldem reformowa

au o ona pod wp ywem zwyczajów monastycznych konty-nentu europejskiego, a przede wszystkim opactwa z Fleury-sur-Loire, i dlatego wiadczy tak e o zwyczajach liturgicz-nych Galii35. Pogrzeb krzy a, który odbywa si bezpo red-nio po jego adoracji w Wielki Pi tek, tak jest opisany:

Poniewa w tym dniu odprawiamy z o enie w grobie cia a na-szego Zbawiciela, je eli komu wydaje si to po yteczne dla umocnienia wiary prostego ludu i neofitów, pozwalamy wpro-wadzi zwyczaj niektórych zakonników. W pewnej cz ci nie u ywanego o tarza, powinno by zag bienie podobne do gro-bu i zawieszona doko a zas ona. Tam po adoracji krzy a wi -tego odbywa si jego pogrzeb. Przychodz diakoni, którzy

34

DALMAIS

35 T. SYMONS, Sources of the Regularis Concordia, Downside Review 58

WPROWADZENIE 32

przedtem nie li krzy i na miejscu adoracji owijaj go ca u-

nem. Po czym odnosz go piewaj c

dojd o eniu krzy

cia a piewaj antyfon :

towano

o

krzy wi ty jest strze ony z ca do nocy

czuwali piewaj c psalmy36

.

Podniesienie krzy a zupe nie prywatnie

przed Godzin czyta

sorium Godziny czyta 37.

W

puj dkami

z aci skiego oficjum

d

ywo-

cie dzi diecezj w

od roku 923 do roku 97338.

W Wielki Pi tek e

wi te cz y ada w ma-

ym ko ciele ego stoj cym niedaleko od ko cio-

a katedralnego. Gerard nie podaje szczegó ów Z o

36

37

38


natomiast jasno opisuje uroczyste Podniesienie odprawiane przez w. Ulryka:

Gdy nadejdzie dzie Paschy, po Prymie, wchodzi do ko cio aw. Ambro ego, w którym w Wielki Pi tek umie ci Cia o

Chrystusa i nakry kamieniem. Tam odprawia z asyst kilku duchownych Msz o Naj wi tszej Trójcy. Po sko czeniu Mszy, w czasie której w portyku gromadzi si duchowie stwo, ubrany w uroczyste szaty, nios c ze sob Cia o Pa skie i Ewan-geliarz poprzedza duchowie stwo, które niesie wiece i kadzi-d o, a ch opcy piewaj odpowiednie wiersze. Przez atrium przechodzi do ko cio a w. Jana Chrzciciela. Tam odprawia piewan tercj . Nast pnie, przy piewie antyfon skompono-

wanych na cze tego dnia, w uroczystej procesji, poprzedzo-ny przez duchowie stwo id ce parami i uporz dkowane we-d ug stopni, udaje si do katedry, aby tam odprawi uroczystMsz 39.

Z powodu braku dokumentów nie mo na ustali , czy przed w. Ulrykiem istnia o w Augsburgu Z o enie i Pod-niesienie Eucharystii, czy te wi ty biskup je wprowadzi .Forma jest ju zachodnia.

W wieku X istnia zatem w Ko ciele aci skim dwojaki sposób przedstawienia pogrzebu Chrystusa: albo pogrzeb krzy a bezpo rednio po jego adoracji, albo z o enie Eucha-rystii po komunii wiernych. W niewielu miejscach prze-trwa y te formy oddzielnie, w krótkim czasie dosz o do po-

czenia obydwu przedmiotów w symbolicznym grobie. W samym Augsburgu w XII wieku sk adano w grobie Eu-charysti i krzy 40. Mi dzy 52 wiadectwami Pogrzebu z wie-

o-

39

40 CORBIN, 74.

WPROWADZENIE 34

e samej Eucharystii41. K. Gschwend w nast puj cy spo-

sób wyja nia po czenie Eucharystii z krzy em42. Na Za-

chodzie adoracja krzy a w czasie obrz dów liturgicznych

Wielkiego Pi tku mia a pocz tek w uczczeniu relikwii

Krzy a wi tego w czasie liturgii papieskiej tego dnia43.

Z Rzymu obrz d przeszed do innych ko cio ów. Nie wszy-

scy jednak mogli mie relikwie Krzy a wi tego, i dlatego

stawiali krzy w pobli u Eucharystii, aby zwi kszy jego

moc. By a ju powszechna praktyka zast powania relikwii

przez Eucharysti . Od wieku IX do XIII w obrz dzie konse-

kracji o tarza zamykano w grobie o tarza razem z relikwia-

mi konsekrowan Hosti , a gdy relikwii nie by o, sam Ho-

sti 44. Równie w procesji z palmami razem z krzy em,

Ewangeliarzem i relikwiami wi tych noszono Eucharysti ,

bez ano j za dope -

nienie krzy a45. Krzy i Eucharystia tworzy y wspólnie znak

Chrystusa i dlatego razem sk adano je w grobie. Hipoteza

K. Gschwend znajduje potwierdzenie w u ywaniu specjal-

nych krucyfiksów z przebitym bokiem Chrystusa, w którym

umieszczano pude eczko zawieraj ce Hosti 46. Znany by

41 CORBIN,

42 GSCHWEND,

43 OR 23; ANDRIEU

44 BRAUN 1, 623nn. Por. GUILELMUS DURANDI, Rationale divinorum offi-

ciorum, wi tych albo tam,

gdzie ich nie mo na mie , bez Cia a Chrystusa nie mo na konsekrowa sta-

ego o45

BROVE

46 DALMAN, 14.


równie zwyczaj sk adania w grobie Hostii razem z ma ym z otym krzy em47.

Wzrastaj cy kult Eucharystii oraz dok adne przepisy o jej przechowywaniu wprowadzi y oddzielenie krzy a od Eucharystii. Krzy sk adano w grobie, Eucharysti za w ta-bernakulum albo na tronie. Rzym nie przyj Z o enia i Podniesienia krzy a w formach znanych w innych Ko cio-ach wschodu i zachodu. Mo na jednak stwierdzi istnienie

Z o enia krzy a w formie zgodnej z tradycjami Rzymu oraz rozwój obrz dów Podniesienia. Koniec tych obrz dów w Rzymie zosta spowodowany przez wyjazd papie y do Awinionu48.

Razem z adoracj relikwii w. Krzy a zjawiaj si w Rzy-mie obrz dy maj ce wyra ne podobie stwo z obrz dami wschodnimi. W VIII wieku w Wielki Pi tek procesjonalnie zanoszono relikwie w. Krzy a z Lateranu do stacyjnego ko cio a w. Krzy a Jerozolimskiego. W tej procesji papiez dymi c kadzielnic poprzedza diakona nios cego cennrelikwi . Po odbytym nabo e stwie w ko ciele stacyjnym, sam papie odnosi relikwi do Lateranu i sk ada w kaplicy w. Wawrzy ca, któr

W obydwu procesjach 49. W Niedziel Zmartwychwstania, przed proce-

sj do ko cio a N. Maryi Panny Wi kszej, w kaplicy w. Wa-wrzy ca papie og asza Zmartwychwstanie, zgodnie z tra-

47

DE RUBEIS, 324 i YOUNG 1920, 114. 48

DE SANTI,49

OR 23; ANDRIEU ABILLON, PL 78, 1076: pnie powraca do pa acu i wchodz c do kaplicy w. Wawrzy ca sk ada

tam krzy , który wzi z o

WPROWADZENIE 36

dycj , któr ju w. Hieronim nazwa staro ytn 50. Praw-

dopodobnie ceremonia pochodz ca ze Wschodu pierwotnie

czy a si z Jutrzni Wielkanocn , zosta a jednak przenie-

siona na pocz tek procesji stacyjnej, poniewa papie zm -

czony odprawianiem Wigilii Paschalnej nie uczestniczy

w Jutrzni51.

W pierwszej po owie XII wieku w Niedziel Paschaln

po piewie Prymy, papie schodzi

o eniu szat pontyfikalnych, z wyj t-

kiem ornatu, adorowa staro ytny wizerunek Zbawiciela,

nosz cy nazw owa stopy i g o no pie-

wa

z gro-

bu Pan, który za nas zawis na drzewie krzy

a inni powtarzali. Nast pnie papie dawa poca unek poko-

ju wszystkim us uguj cym, wk ada reszt szat pontyfikal-

nych i konno jecha do ko cio a stacyjnego52.

Przy ko cu XII wieku kardyna

daje opis tego obrz du ju rozszerzonego, w nast puj cych

s owach:

Papie wchodzi, aby adorowa Zbawiciela. Odkrywa wizeru-

nek, ca uje stopy Zbawiciela piewaj c g o no trzykrotnie:

:

wiaj krzy na o tarzu i papie go adoruje. Po uca owaniu

Zbawiciela, razem z wszystkimi innymi wraca do siedzenia

i udziela pokoju archidiakonowi, który wraca po uca owaniu

50

RICHETTI 2, 213.

51 DE ANTI, 8.

52 OR 11; MABILLON, napisany mi dzy

rokiem 1140 a 1142.


stóp tego wizerunku mówisi

wuguj

53.

W ci gu XIII wieku obrz dcz

bierze z o i c go w r

c g . puje .

dsi w obecno u

skie, nie od

si w 55.

siu

V w e z

obrz o

53

ABILLON,

ABILLON,55

R

WPROWADZENIE 38

rystii zachowa y si w rytua ach krajowych i w ró nych

formach odbywaj si a do naszych czasów56.

3. Nawiedzenie grobu w Ko ciele zachodnim

Ewangelie nie daj opisu samego momentu powstania

Chrystusa z grobu, lecz dok adnie opisuj nawiedzenie pu-

stego grobu przez pobo ne niewiasty, ich dialog z anio em

oraz nast pne nawiedzenia grobu przez Aposto ów i Mari

Magdalen , a tak e ukazanie si Aposto om. Ewangeli ci

opisali nie tylko s owa i czynno ci osób, ale tak e ich we-

wn trzne wzruszenie i my li57. Dlatego bardzo atwo by o

w dramatyczny sposób przedstawi wszystko, co dzia o si

obok pustego grobu Zbawiciela. W IX wieku powsta y takie

przedstawienia w zwi zku z Godzin czyta Niedzieli

Zmartwychwstania, których responsoria w formie dialogu

opowiadaj wszystko, co dzia o si obok grobu Chrystusa58.

Najstarszy zapis tej ceremonii pochodzi z X wieku i znajdu-

je si w Regularis Concordia monachorum Angliae59.

Nawiedzenie grobu wzi o pocz tek z dialogu liturgicz-

nego, który cz sto wyst puje w responsoriach, lecz w tej

formie, jak podaj dokumenty, nie mo na Nawiedzenia

grobu zaliczy do obrz dów liturgicznych w cis ym zna-

czeniu. Wykonuj cy ten dialog nie wyst puj jako s udzy

kultu, którzy wykonuj wi te znaki lub modl si w imie-

56

Suffragia atque Adnotationes super decretis SRC, Vol. IV, Romae 1900,

57k

58 RIGHETTI 2, 213.

59 SYMONS,

3. NAWIEDZENIE GROBU W KO CIELE ZACHODNIM 39

niu Ko cio a, lecz na podobie stwo aktorów teatralnych

piewaj s owa i na laduj czynno ci osób biblijnych, oraz

usi uj wyrazi ich wewn trzne wzruszenie. W pó niejszych

stadiach rozwoju Nawiedzenia grobu brali udzia tak e lu-

dzie w maskach. Lecz ju w najstarszym opisie Nawiedze-

nia grobu wyst puj ceremonie dalekie od liturgicznego

sposobu dzia ania.

trzeci lekcj , czterej bracia ubieraj

si . Jeden z nich ubrany w alb i trzymaj c w r ku palm

skrycie udaje si do grobu i tam siedzi. Trzej pozostali

wk adaj kapy i gdy odbywa si trzecie responsorium, nio-

s c w r kach dymi ce kadzielnice, na podobie stwo ludzi

czego szukaj cych id do grobu. Czyni to na laduj c

anio a siedz cego przy grobie i niewiasty nios ce wonno ci,

aby nama ci cia o Jezusa. Gdy wi c brat siedz cy przy

grobie ujrzy trzech, jakby czego szukaj cych i zbli aj cych

si do grobu, delikatnym g osem 60 Gdy to pytanie zako czy, ci trzej jednog o nie od-

powiadaj : c

, jak zapo-

wiedzia . Id cie i oznajmijcie, e powsta z

to polecenie ci trzej bracia zwracaj si do chóru i mówi :

, ten sie-

dz cy, jakby odwo uj c ich, mówi antyfon : cie

i c wstaje, usuwa zas on

i pokazuje miejsce, w którym nie ma krzy a, lecz le tylko

p ótna, w które krzy by zawini ty. Gdy to zobacz , sk a-

daj w grobie kadzielnice, które nie li, zabieraj p ótna

i rozci gaj je przed duchowie stwem, jakby pokazuj c, e

60 Ca e

Tekst uzupe ni SYMONS.

WPROWADZENIE 40

Pan zmartwychwsta i ju nie jest zawini ty w p ótno.

piewaj antyfon ad p ótno na

o tarzu.

Chocia Nawiedzenie grobu czy si z Godzin czyta

i u ywa si szat i naczy liturgicznych, ca

a cy Nawie-

dzenie maj na ladowa czynno

Ewangelie. Ceremonia Nawiedzenia grobu wcielony do

o one dla

teatru. Nic wi c dziwnego, e cy genezy

jego pocz

turgicznym61. Nawiedzenie grobu przyci gn o ich uwag

i sta o si przedmiotem wielu studiów62. Fundamentalne

dzie o napisa ni trzy rodzaje Na-

wiedzenia, wed ug ich zawarto ci63.

przez Langego zosta a przyj ta przez nast pnych badaczy.

Pierwszy rodzaj stanowi

stawia si dialog anio a z niewiastami nios cymi wonno ci,

e scena po piesznego

udania si Piotra i Jana do grobu. Nawiedzenia trzeciego

rodzaju zawieraj dialog anio a z niewiastami oraz dialog

Chrystusa Zmartwychwsta ego z Mari Magdalen . Czasem

61

Por. M. SEPET, Origines catholiques du théatre moderne, Paris 1901;

O. CARGILL, Drama and Liturgy, ICOLL, Dzieje teatru,

Warszawa 1959; A. NICOLL, Dzieje dramatu, Warszawa 1962. 62

A. CIONI, Bibligraphia delle sacrae reppresentazioni, Firenze 1961.

W j bibliografi poda Z. MODZELEWSKI, Estetyka re-

dniowiecznego dramatu liturgicznego, por. Bibliografia. 63

LANGE,17.

4. RÓD A DO POZNANIA LITURGII WIELKIEGO TYGODNIA W POLSCE 41

dialogi trzeciego rodzaju zawieraj tak e scen z Aposto a-mi, lecz nie zawsze.

W XV wieku znik o Nawiedzenie grobu z ko cio ów i znalaz o kontynuacj w przedstawieniach teatralnych.

4. ród a do poznania liturgii Wielkiego Tygodnia w Polsce

Do tradycji liturgicznej Polski nale wszystkie prowin-cje, które niegdy nale a y do metropolii gnie nie skiej, powsta ej przy grobie w. Wojciecha w 1000 roku64, i pro-wincja lwowska, która powsta a w 1367 roku i mia a trady-cj liturgiczn wspóln z gnie nie sk 65. Mo na doda , eprowincja mohylewska, która powsta a w 1783 roku66, i do której nale a y wszystkie parafie obrz dku aci skiego w cesarstwie rosyjskim, z wyj tkiem Kaukazu, przyj a ob-rz dy Wielkiego Tygodnia w takiej formie jak w Polsce. Obrz dy te by y wi c odprawiane tak e nad brzegami Oce-anu Spokojnego. Z o enie do grobu i Podniesienie Krzy alub Eucharystii odbywa y si w zwi zku z innymi czynno-ciami liturgicznymi. Dlatego dla wygody duchowie stwa

umieszczano je w ró nych ksi gach liturgicznych, miano-wicie w msza ach, brewiarzach, antyfonarzach i rytua ach. Najwi ksz ilo tekstów zawieraj rytua y, które w re-

64

L. LOCZY, Chrzest Polski, bibliografi .Por. tak e

65 W. ABRAHAM, Pocz tki arcybiskupstwa aci skiego we Lwowie, Lwów

1909. Por. tak e66

E. ELTER, Z. SZOSTAKOWICZ, Ko cio y katolickie na obszarach Rosji

, e

WPROWADZENIE 42

dniowieczu nosi y nazw

A do po

y w asne ksi

w a a Msza i

a Piusa V67

dy Z o a

y cio a

Z dy w

si

a

wyda

o si 68 ci

ksi a w u y

y

u a Paw a

nie

u

do u

c

nie osi wydanie

u cio

67

Acta et constitutiones Synodi Prov. Gnesnensis Provinciae AD 1577 cele-

bratae68

Agendorum Ecclesiasticorum liber in usum provinciae Gnesnensis con-

scriptus Agenda seu ritus caeremoniarum ecclesiasticarum ad

studio Hieronimi Ponsdonii

Synodus Provincialis Gnesnensis A.D. 1621 celebrata


polskich pod tytu

70. W ugi tytu

g . W

72.o

u 73.c si o

74

d Z osi

u

70

Ksi ci si

Rytua rzymski a piotrkowski

72u

cioe

kim e si

pism y

y cych e i

73RONA

74 S

WPROWADZENIE 44

75, wed ug którego odprawiano obrz dy

Z o enia w grobie i Podniesienia a do czasu reformy Sobo-

ru Watyka skiego II. Diecezja wroc awska w 1929 roku

wyda a ksi k pod tytu em Appendix ad Rituale Romanum

pro dioecesi Wratislaviensi76.

Zatem przez sze pierwszych wieków ycia Ko cio a

w Polsce diecezje u ywa y ró nych ksi g liturgicznych, któ-

re trzeba zbada , aby pozna rozwój obrz dów Wielkiego

Tygodnia w Polsce. R kopisów jest niewiele, poniewa ar-

chiwa Polski ponios y wielkie straty. P ock posiada cenny

zbiór r kopisów liturgicznych. Zosta y one wywiezione

z P ocka w czasie II wojny wiatowej i tylko nieliczne zosta-

y zwrócone. Na szcz cie przed wojn J. Michalak sporz -

dzi dosy dobr relacj o obrz dach Wielkiego Tygodnia

opisanych w r kopisach przechowywanych w P ocku77. Wi -

cej szcz cia mia y r kopisy krakowskie, których seria zaczy-

na si od XIII wieku, oraz r kopisy wroc awskie, których se-

ria zaczyna si od XIV wieku. Cz tekstów wroc awskich

opublikowa J. Klapper78, lecz dost pne s tak e w oryginale.

Teksty liturgiczne wydane drukiem zachowa y si w wy-

starczaj cej ilo ci, chocia nie wszystkie wydania z XVI

wieku s dost pne. Niewielk pomoc stanowi uchwa y sy-

nodów, poniewa nie wchodz w szczegó y obrz dów.

Pierwsza wzmianka o obrz dach Wielkiego Tygodnia znaj-

duje si w tekstach Synodu prowincjalnego z 1420 roku,

lecz dotyczy obrz dów Komunii w. w Wielki Pi tek, a nie

75

Tytu kompletny w Bibliografii.

76 Tytu kompletny w Bibliografii.

77 Patrz w bibliografii MICHALAK 1931 oraz MICHALAK 1939.

78 KLAPPER, patrz Bibliografia.


obrz dów Z o enia w grobie. Konstytucje wydane przez na-st pne synody nak adaj , albo przypominaj , obowi zek zachowania przepisów rytua u i nie wnosz nowych ele-mentów do rozwoju obrz dów, których istnienie i forma by y ju zakorzenione w ca ej prowincji.

Ksi ki omawiaj ce ycie kulturalne narodu w dziedzi-nie literatury, sztuki i obyczajów wykazuj cis y zwi zek Grobu Chrystusa z yciem kulturalnym narodu. Z tych prac mo na si dowiedzie , jak przepisy rytua u by y wy-konywane i jakie owoce przynosi y dla ycia religijnego ludzi.

MODLITWA KOŒCIO£A 8

Documents

Transcript of MODLITWA KOŒCIO£A 8