94

– M B A 2 / 2 0 0 8–

WprowadzenieAnthony Giddens w swoich rozważaniach

zawartych w pracy Europe in the Global Age do-strzega kryzys tożsamości jednostkowej oraz ko-lektywnej we współczesnych społeczeństwach europejskich w epoce globalizacji. Zauważa erozję instytucji i struktur, które nie potrafią efektywnie odpowiadać na wyzwania nowej rze-czywistości. Proces ten, stanowiący centralny punkt refleksji nad stanem społeczeństw w Eu-ropie okresu globalnych przemian, określa jako kryzys tożsamości w społeczeństwach ponowo-czesnych (crisis of identity in high modernity).

Zainteresowania tematyką kryzysu tożsamo-ści pojawiają się już w latach 50. i 60. ubiegłego stulecia jako identity crisis u Eriksona (1968), a także jako spoiled identity w twórczości Goffmana (1963). Giddens stara się dostrzec najważniejsze elementy procesu zmiany społecznej. Pokazuje, w jaki sposób można zmianę przeprowadzić, stara się określić potencjalne skutki zachodzą-cych procesów społecznych. W poglądach au-tora zmiana odnosi się do ludzkiego działania w sferze przede wszystkim instytucji ekono-micznych oraz instytucji społeczeństwa oby-watelskiego. Gidden sowski kryzys tożsamości współczesnego społeczeństwa to zjawisko opar-te na przemianach zachodzących w strukturze, które kładą nacisk na samorealizację jednostki, deprecjację powszechnie uznanych autorytetów, wzrost mobilności społecznej.

Giddens, podobnie jak Beck, włącza do ana-lizy pojęcie społeczeństwa ryzyka istniejącego w epoce ponowoczesnej (Giddensowskie high modernity): transformacje zachodzą w ludzkiej jaźni (self-identity) i w poszczególnych ludzkich zbiorowościach pod wpływem globalizacji. To, co glo balne, wchodzi w interakcje z tym, co lokalne (globalizacja-glokalizacja) w Gidde-nowskim high mo dernity (por. Morawski 2003: 247-251). Giddens łączy w swojej analizie zjawisk transformacyjnych działanie i strukturę społecz-ną (action and structure), korzystając z etnome-todologii Garfinkela. Wyjaśniając zasady, na ja-kich postuluje dokonywanie zmiany społecznej, korzysta z Wittgensteinowskiego knowing how to go on (Bailyn 2002: 311). Wykorzystuje również własną teorię strukturacji do analizy społeczeń-stwa ryzyka w warunkach globalizacji.

Intelektualną oś rozważań u Giddensa sta-nowi konflikt zachodzący między globalizacją a tożsamością w strukturze współczesnych społe-czeństw europejskich. Z jednej strony, występu-je ne twork society z procesami rewolucji techno-logicznej, transformacją kapitalizmu, zanikiem statyczn ych struktur społecznych, kulturą virtual reality, opartą na nowoczesnych mass mediach, ograniczen iem roli przestrzeni i czasu z uwagi na rozwój technologiczny, sieciowymi formami organizacyjnymi, indywidualizacją, wykształca-niem się nowej kosmopolitycznej elity władzy.

Dr Marcin MarciniszynWyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawamarcinm@wspiz.edu.pl

Model społeczny Europy Anthony Giddensa w dobie globalizacji: kryzys tożsamości w społeczeństwach ponowoczesnych

95

– M B A 2 / 2 0 0 8–

Z drugiej strony, procesy transformacyjne stają naprzeciw takim wyzwaniom jak kolektywna tożsa mość (collective identity) w rozumieniu tożsamości religijnej, tożsamości płci, inden-tyfikacji naro dowej, etnicznej, terytorialnej, socjobiologicznej (por. Castells 1997).

Europe in the Global Age to analiza wpływu globalizacji na proces kształtowania się tożsa-mości w ponowoczesnych społeczeństwach europejskich.

Wizja nowego społeczeństwa europejskiego

W czerwcu 2005 roku, kiedy Wielka Bryta-nia przygotowywała się do objęcia prezydencji w Radzie Europejskiej, dwóch socjologów – Anthony Giddens i Ulrich Beck – opubli-kowało list otwarty na temat przyszłości Euro-py, w którym zawarli przemyślenia dotyczące francuskiego i holenderskiego weta w sprawie traktatu konstytucyjnego Unii Europejskiej. W liście tym podkreślono, że mimo wątpliwości dotyczących funkcjonowania struktur unijnych oraz ich efektywności, UE stanowi skutecz-ne narzędzie kooperacji między państwami członkowskimi w kwestii obrony narodowych interesów poszczególnych krajów. Giddens i Beck dali do zrozumienia, że siła Unii leży w jej wewnętrznej różnorodności. Jednak w celu wzmocnienia „kosmopolitycznego projektu”, jakim jest współczesna UE, a także wspie-rania dobrobytu i pokoju na świecie, Unia potrzebuje ulepszeń w dziedzinie struktur administracyjnych oraz poprawy efektywności gospodarczej przy pomocy reformy systemów zabezpieczenia społecznego (Giddens 2007: 231-234). Europe in the Global Age rozwija przedstawione tezy, łącząc w jedno poglądy au-tora i jego współpracowników zaprezentowane

w ich wcześniejszych publikacjach (Sapir 2003, Diamond 2005 i 2006, Beck 2007).

Europejski model instytucjonalny według Giddensa

Podobnie jak Sapir, Giddens uważa, że Unia Europejska powinna koncentrować się na głównym za łożeniu Strategii Lizbońskiej, jakim jest wzmacnianie potencjału wiedzy i działania instytucji unij nych w zakresie zwięk-szenia efektywności funduszy strukturalnych, przesunięcia wydatków ze sfe ry rolniczych dotacji na doszkalanie osób pozbawionych zatrudnienia w obszarach zagrożenia wy sokim bezrobociem lub na pomoc świadczoną w na-głych sytuacjach (np. pomoc pracownikom za-grożonym masowymi zwolnieniami z zakładów pracy) (Giddens 2007: 15-20).

Giddens podkreśla również konieczność większych inwestycji w szkolnictwo ze szczegól-nym uwzględnieniem szkolnictwa wyższego i sfery B+R (s. 177-181). Postulaty te są zbieżne z celami, które stawia sobie Komisja Europejska od lat 80. ubiegłego stulecia. W zgodzie z Gid-densowskimi poglądami przebiegała prezydencja niemiecka w UE, która była skupiona wokół budowy polityki badań i rozwoju. Jak wskazuje Giddens w swojej książce, tego typu przedsię-wzięcie idzie w parze z podobnymi inicjatywami unijnymi w rodzaju promocji technologii ekolo-gicznych czy też wdrażaniu międzynarodowych standardów ochrony środowiska. Logika tego rodzaju przedsięwzięć jest oczywista, jednak wymaga to znacznie intensywniejszego zaanga-żowania niż do tej pory ze strony czynników de-cyzyjnych dla realizacji wspomnianych celów.

Propozycja Giddensa, dotycząca reformy in-stytucjonalnej, wydaje się klarowna i relatywnie

96

– M B A 2 / 2 0 0 8–

przejrzysta. Demokratyczna formuła UE ma charakter bardziej negocjacyjny niż reprezen-tujący (s. 211). Powinna pozostać oparta na konsensusie budowanym za pośrednictwem parlamentów krajów członkowskich w procesie wspólnego podejmowania decyzji. Unia musi być również skuteczna we wspólnej dziedzinie polityki zagranicznej i dlatego traktat konstytu-cyjny powinien wprowadzić instytucję Prezy-denta Rady Europejskiej, wybieranego co dwa i pół roku przez wszystkie kraje członkowskie1 oraz ministra spraw zagranicznych Unii2 (s. 215-216). Giddens nie postuluje jednak utworzenia federalnego superpaństwa europejskiego.

Unia Europejska Giddensa to twór otwarty i kosmopolityczny, pozbawiony praktyk dumpin-gu społecznego (social dumping) (s. 43-47). Autor obala w swojej publikacji twierdzenie oparte na przeświadczeniu, że imigranci zabierają pracę mieszkańcom UE. Przytacza przykład stereo-typu polskiego hydraulika we Francji. Przyznaje również, że Unia musi mieć wyraźnie zaznaczo-ne granice, to jednak nie wyklucza dalszego jej rozszerzenia. Nie wie, gdzie dokładnie powinny kończyć się granice UE, ale uważa, że Turcja powinna nadal być kandydatem do akcesji członkowskiej (s. 223-224). W swoich rozwa-żaniach na temat społecznej sprawiedliwości w UE stawia tezę o konieczności walki kolejnych pokoleń o podstawowe prawa i wolności poli-tyczne (np. prawo do swobody wypowiedzi), które nie są raz na zawsze zagwarantowane, jak twierdził T. H. Marshall (s. 104)3. Uważa, że przywileje prawne, polityczne i ekono miczne są współcześnie nierozerwalnie związane z in-stytucją nowoczesnego welfare state.

W kwestiach socjalnych ogólne rozważania Giddensa pozostają skoncentrowane wokół

mo delu społecznego UE. Argumentuje, że najważniejszym czynnikiem, który decyduje o poparciu dla istnienia Unii Europejskiej jest skuteczna przebudowa jej modelu państwa dobrobytu (s. 230). Owa przebudowa oznacza przejście od starego typu welfare state (negative welfare state Giddensa) w kierunku nowego typu państwa dobrobytu (positive welfare state) jako elementu niezbędnego do tworzenia sku-tecznej sfery publicznej (s. 96). Giddens ma rację, pisząc, że polityka państwa dobrobytu opartego na tradycyjnych ramach powinna ustąpić miejsca innemu rozumieniu słowa „do-brobyt” (welfare): pojmowaniu dobrobytu jako takiego stanu psychologicznego i społecznego jednostki, w którym dobrej kondycji ekono-micznej towarzyszy również pozytywne dą-żenie do osiągania celów wyznaczonych przez jednostkę samej sobie. Giddens polemizuje z koncepcją welfare state Williama Beveridga4. Nowa koncepcja welfare state implikuje w sobie podejście, w którym instytucja państwa staje się „społeczną inwestycją oraz czynnikiem instytucjonalnej regulacji” (s. 97), a nie tylko instytucją dokonującą transferu ryzyka ekono-micznego z jednostki na instytucje państwa, jak przewidywała to stara kon cepcja państwa dobrobytu. Niestety, Giddens nie podaje prak-tycznych rozwiązań dotyczących tego, w jaki sposób przejść od dawnego rozumienia termi-nu welfare w kierunku nowego pojmowania tego słowa. Używa figur retorycznych odnośnie do nowoczesnego pojmowania pojęcia dobrobytu w rodzaju: welfare should be redefined in terms of personal autonomy and self-esteem (s. 99). Autonomia jednostki i jej szacunek do samej siebie nie zostają precyzyjnie zdefiniowane w polemice, jaką prowadzi autor5. W dyskursie Giddensa brakuje odpowiedniej recepty na przezwyciężenie kryzysu instytucjonalnego,

97

– M B A 2 / 2 0 0 8–

jaki niesie ze sobą instytucja welfare state w Eu-ropie. Idea jednostki jako mogącej korzystać w pełni z usług publicznych, czyli citizen-consumer, jest trudna do urzeczywistnienia w praktyce.

Giddens porusza także problem faktycznej wolności wyboru (empowerment) usług publicz-nych (np. wyboru przez pacjenta lekarza), jaką powinny posiadać poszczególne jednostki w ramach nowej instytucji państwa dobrobytu bez względu na poziom zamożności ekono-micznej (s. 109). Przykładem staje się pytanie, w jaki sposób wypracować możliwość dostępu do usług publicznych dla osób o niższym sta-tusie ekonomicznym, zbliżoną do tej, jaką mają jednostki o wyższym statusie ekonomicznym. Odpowiedź kryje się zapewne w nowym uni-wersalizmie – należy dokonywać ulepszeń w usługach publicznych za pomocą mechanizmów redystrybucyjnych tak jak ma to miejsce w kra-jach nordyckich, które stanowią wzorzec dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Eu-ropie. Ale Giddens tylko o tym wspomina. Nie poświęca temu więcej uwagi (s. 75, 93-94).

Giddens wspomina również o flexicurity jako bardzo pożytecznej koncepcji pozytywnego welfare state w dziedzinie reformowania unijnego rynku pracy (s. 12). Flexibility plus security to metoda po-chodzenia szwedzkiego, pozwalająca zobligować osobę bezrobotną do przymusowego przyjęcia oferowanego zatrudnienia, jeśli dotychczasowe poszukiwanie pracy nie zakończyło się sukcesem. Giddens przytacza liczne sukcesy wynikające z zastosowania flexicurity w krajach nordyckich (s. 13). Przytacza Raport Sapira (s. 17-18) do-tyczący niewystarczającej realizacji postulatów Strategii Lizbońskiej, m.in. w zakresie tworze-nia miejsc pracy. Nie przytacza jednak większej liczby przykładów pokazujących, w jaki sposób

stosować ideę flexicurity w praktyce. Możliwość zmiany lub zdobycia zatrudnienia musi przybie-rać konkretną formę w postaci gotowej recepty w społeczeństwach unijnych, w których globalizacja i imigracja są postrzegane jako zagrożenie.

Nowe vs stareKsiążka Giddensa to głos w debacie pub-

licznej, która jest próbą podsumowania zmian społecz no-gospodarczych, zachodzących w Europie pod wpływem globalizacji. Autor publikacji porusza problematykę modelu spo-łecznego państw dzisiejszej Unii Europejskiej, ewoluującego od tradycyjnego welfare state, w którym obywatel otrzymywał pomoc od insty-tucji państwa socjalnego pod postacią zapomogi ekonomicznej, nie oferując w zamian nic w tym samym czasie, do welfare state jako instytucji społecznej pomagającej obywatelowi przetrwać okres pozostawania nieak tywnym ekonomicz-nie nie tylko przy pomocy różnych form wspar-cia ekonomicznego, lecz także oddziałującym na jednostkę za pomocą szeregu bodźców zmu-szających do powrotu do aktywnej partycypacji w społeczeństwie. Partycypacja jednostki jest tu przedstawiana zarówno jako wykony wanie działalności zawodowej za wynagrodzeniem, jak i różnego rodzaju formy wolontariatu niepo-zwalające osobom nieaktywnym ekonomicznie na pełną bezczynność.

Giddens prezentuje welfare state społeczeń-stwa industrialnego lat 60. i 70. ubiegłego wieku jako odpowiedź ekonomii neokeyne-sowskiej na zagrożenia płynące z masowego i długotrwałego pozostawania bez zatrudnienia. Społeczeństwo ponowoczesne, egzystujące w warunkach gospodarki opartej na wiedzy, wy-kazuje zapotrzebowanie na odmienny sposób działania instytucji państwa socjalnego w po-

98

– M B A 2 / 2 0 0 8–

równaniu ze społeczeństwem przemysłowym. Instytucje welfare state zapewniają wsparcie dla aktywnych jednostek, umożliwiając w ten spo-sób uczestnictwo w zdobywaniu nowych umie-jętności i kwalifikacji, lub pomagają stworzyć własną firmę. Pasywne oddziaływanie zostaje w tym modelu państwa dobrobytu ograniczone do niezbędnego minimum. W typie welfare state proponowanym przez Giddensa dezaktywiza-cja zawodowa oraz życiowa jednostki zostaje ograniczona. Osoby w wieku emerytalnym nadal pracują, są aktywne, zarabiają pieniądze. Okres przechodzenia na emeryturę zostaje wydłużony lub częściowo zniesiony. W nowym typie ładu społecznego człowiek pracuje tak długo jak starczy mu sił fizycznych. Aktyw-ność życiowa osób w wieku emerytalnym jest aktywnością zawodową, pracowniczą. Autor popiera swoje wywody przykładami z życia, potwierdzającymi fakt, że ludzie w starszym wieku są w stanie wykonywać normalne czyn-ności pracownicze w takim samym stopniu jak osoby w wieku produkcyjnym.

Również sporo uwagi poświęcono zmianie postrzegania płci w społeczeństwach europej-skich oraz ról, jakie są im obecnie przypisywane pod względem prowadzenia życia zawodowego. Procesy modernizacji społecznej pozwoliły na wykonywanie tego typu zajęć przez kobiety, które wcześniej były zmaskulinizowane.

Giddens wspomina także o kurczących się zasobach pracy fizycznej w krajach europejskich na rzecz stanowisk pracy pojawiających się w sferze usług. Gospodarka oparta na wiedzy/usługach (knowledge/service economy Giddensa) tworzy więcej stanowisk pracy dla osób o ni-skich/średnich kwalifikacjach w sektorze wtór-nego rynku pracy niż sektor przemysłowy.

W pracy Giddensa poświęcono także sporo uwagi tożsamości dzisiejszej Unii Europejskiej i jej krajów członkowskich. Giddens rozprawia się bezlitośnie ze stereotypami istniejącymi w świa domości mieszkańców „starej Unii” (ste-reotyp polskiego hydraulika we Francji). Do-strzega zjawi ska niepokojące, budzące intelek-tualną refleksję: na przykład dumping społecz-ny. Zastanawia się nad dalszym rozszerzaniem UE. Stawia pytanie o granice jej rozszerzania (dylemat w sprawie Turcji). Usiłuje odpowie-dzieć na pytanie, w jaki sposób przeciwdziałać kryzysowi welfare state w dzisiejszej Europie pod wpływem globalizacji i „amerykanizacji” modelu społecznego, który musi radzić sobie z nowymi wyzwaniami w nowy sposób (np. za pomocą flexicurity na rynku pracy).

Wnioski Giddensa dotyczące przyszłości Europy pod względem rozwoju społecznego zosta ły sformułowane w postaci tez, które odnoszą się między innymi do kierunku, w jakim powinni po dążać Europejczycy, aby sprostać wyzwaniom globalizacyjnym. Jed-nym z najważniejszych wy zwań dla konty-nentu europejskiego stał się koniec zimnej wojny, upadek komunizmu w krajach Eu ropy Środkowo-Wschodniej oraz pojawienie się w związku z tym nowych państw pretendujących do akcesji do struktur unijnych. Istotnym pro-cesem stało się również zjednoczenie państwa nie mieckiego. Na tym tle pokazuje, że tożsa-mość narodowa zdefiniowana w określonych granicach na rodowych ustępuje tożsamości narodowej społeczeństw nakierowanych na wzajemną współpracę w skali całego świata.

Giddens podkreśla ważny fakt, że wraz z upadkiem systemu socjalizmu państwowego w by łych krajach bloku wschodniego, rozpoczął

99

– M B A 2 / 2 0 0 8–

się zmierzch gospodarki opartej na założe-niach teoretyczne neokeynesizmu i deprecjacja tradycyjnych instytucji welfare state w krajach zachodnich. Uważa, powołując się na poglądy Habermasa i Derridy w tej materii, że jednym z bardzo istotnych przy czyn egzystencji struk-tur UE jest jej model społeczny wraz z swoją różnorodnością w poszczegól nych krajach członkowskich. W tym miejscu powołuje się na sondaże opinii publicznej przeprowa dzone w krajach członkowskich, które pokazują, iż instytucje welfare state jako podstawa syste-mów zabezpieczenia społecznego stanowią istotny element funkcjonowania społeczeństw na naszym kontynencie. Model społeczny UE jest – zdaniem Giddensa – kluczową częścią „europejskośći”. Uwypukla korzyści płynące z „suwerenności zsumowanej” – sovereignty pooled is sovereignty gained (s. 208) – poszcze-gólnych krajów działających razem w ramach Unii pod względem beneficjów ekonomicz-nych wynikających ze współistnienia w jednej strukturze instytucjonalnej. Zsumowanie za-sobów wszystkich państw zwiększa ich łączną suwerenność w porównaniu do sytuacji, w której każdy z krajów jest suwerenny poza strukturami unijnymi.

Książka Giddensa to pytanie o przyszłość Eu-ropy nie jako superpotęgi w postaci federalne go quasi-państwa, ale jako potęgi regionalnej zło-żonej z państw o wielkiej różnorodności kultu-rowej i społecznej, które stanowią o bogactwie społecznym współczesnej wspólnej Europy i jej ucieleśnienia – Unii Europejskiej.

1 A. Giddens proponuje połączenie instytucji prezydencji w Radzie Europejskiej i instytucji Komisji Europejskiej w jednolitą strukturę administracyjną dla wzmocnienia unijnej „egzekutywy” (por. Giddens 2007: 215).2 Propozycja odnosi się do połączenia stanowiska High Re-

presentative for Foreign and Security Policy oraz Commis­sioner for External Relations w jednolitą instytucję odpo-wiadającą w krajach członkowskich UE stanowisku mini stra spraw zagranicznych.3 T. H. Marshall analizował trzy podstawowe kategorie przy-wilejów jednostki: prawnych, politycznych, ekonomicz nych. Uważał, że każda kategoria przywilejów przyczyniała się w przeszłości do powstania następnych. Przywileje niniejsze miały być, zdaniem Marshalla, raz na zawsze zagwarantowa-ne w społeczeństwie. Giddens polemizuje ze zdaniem Mar-shalla, uważając, że tak nie jest (por. Giddens 2007: 104).4 Por. W. Beveridge, Social Insurance and Allied Services, November 1942, tzw. Raport Beveridge’a. Zob. w: http://www.sochealth.co.uk/history/beveridge.htm5 Giddens przytacza co prawda przykład reformy rynku pracy w Danii z lat 90. ubiegłego stulecia, w której „indywidualny plan działania” jako profil psychologiczny celów życiowych i ambicji jednostki ma być metodą pomocy bezrobotnym w wychodzeniu z alienacji, ale sposób wydaje się dość zawiły i niesprecyzowany (por. Giddens 2007: 101).

BibliografiaBailyn, S. J. (2002) Who Makes the Rules? Using Wittgenstein in Social Theory. Journal for the Theory of Social Beha vior, 32, 3 0021-8308, The Executive Management Commiittee/Blackwell Publishers Ltd.Beck, U., Giddens, A. (2007) An Open Letter on the Future of Europe, in: Giddens, A., Europe in the Global Age, Poli ty Press, Cambridge.Bendl, M. F. (2002) The crisis of identity in high modernity. British Journal of Sociology, Vol., No. 53, p. 1-18.Beveridge, W., Social Insurance and Allied Services, November 1942, http://www.sochealth.co.uk/history/beveridge.htmCastellx, M. (1997) The Power of Identity, Oxford, Black-well.Erikson, E. (1968) Identity: Youth and Crisis, Norton, New York.Giddens, A. (2007) Europe in the Global Age, Polity Press, Cambridge.Giddens, A., Diamond, P., Liddle R. (eds.) (2005) The New Egalitarianism, Polity Press, Cambridge.Giddens, A., Diamond, P., Liddle, R. (eds.) (2006) Global Europe, Social Europe, Polity Press. Cambridge.Goffman, E. (1963) Stigma: Notes on the Management of Spoiled Identity, Ringwood, Penguin.Milner, S. (2007) Europe in The Global Age. By Anthony Gid-dens. Book Reviews, International Affairs, Vol. 83, Blackwell Publishing.Morawski, W. (2003) Praca w globalizującym się świecie. kon-cepcje i realia, w: Frieske, K. W. (red.) Deregulacja pol skiego rynku pracy, IPiSS, Warszawa.Morawski, W. (2006) Szersze tło transformacji: demokracja i gospodarka w procesie globalizacji, w: Kleer, J., Kondrato-wicz, A. (red.) Wkład teorii transformacji do teorii ekonomii, CeDeWu, Warszawa.Sapir, A. (2003) An Agenda for a Growing Europe, European Commision, Brussels.