Dragan Klaić

Mobilność wyobraźni

Mob—ilnośćwy—

Dragan

Klaić

obraź—niMiędzynarodowa współpraca kulturalna

przewodnik

Spis treści

krzysztof czyżewski: Kulturtraeger dragan klaić 7

Wstęp do wydania polskiego 17Wstęp 19

Rozdział 1kultury ponad granicami 25Rozdział 2domeny kultury 51Rozdział 3jaki jest sens współpracy międzynarodowej? 65Rozdział 4formy współpracy 81Rozdział 5od czego i jak zacząć? 105Rozdział 6sztuka partnerstwa 121Rozdział 7Rozwijanie projektu współpracy ponad granicami 133Rozdział 8Polityka i finansowanie ze środków publicznych 147Rozdział 9finansowanie prywatne i alternatywne źródła finansowania 167Rozdział 10trendy w międzynarodowej współpracy kulturalnej 183Rozdział 11kwestie strategiczne 197

Przypisy od redakcji 215Wybór bibliografii 217Podziękowania 223nota o autorze 224nota o autorze wstępu 225Partnerzy publikacji 227kluczowe terminy 229

7

Krzysztof CzyżewskiKulturtraeger Dragan Klaić

Mobilność wyobraźni [Mobility of Imagination] jest pierwszą książką Dragana Klaicia opublikowaną w Polsce. Wcześniej kilka jego arty-kułów ukazało się w czasopismach i pracach zbiorowych. Ta niewiel-ka liczba publikacji pozostaje w kontraście z liczbą przyjaciół, współ-pracowników i uczniów, których ów niestrudzony myśliciel, ekspert, profesor i podróżnik ma w naszym kraju. Ten kontrast byłby jeszcze większy, gdybyśmy wzięli pod uwagę jego imponującą wiedzę o kul-turze polskiej, dotyczącą nie tylko teatru, który zna na wylot, ale tak-że naszej literatury, historii, relacji polsko-żydowskich, linii paryskiej „Kultury”, KOR-u i Solidarności, a po roku 1989 – polskiej polityki kul-turalnej na równi z polską polityką zagraniczną…

Lublin był jedynym miastem z kandydujących do tytułu Eu-ropejskiej Stolicy Kultury, z którym ten specjalista od projektów eu-ropejskich wszedł w tak bliską współpracę, stając się współautorem jego pierwszej aplikacji. Do dzisiaj wspomina się tam osłupienie, w ja-kie został wprawiony prezydent miasta podczas jednego z pierwszych spotkań z ekspertem z Amsterdamu, kiedy ten wyłożył mu wszyst-kie słabe i silne strony Lublina, poczynając od unii polsko-litewskiej i wpływów z Zachodu i Wschodu, poprzez wielokulturowe dziedzic-two, migracje ludności i kataklizmy historyczne, bogate tradycje aka-demickie i teatru alternatywnego, a kończąc bynajmniej nie tylko na opisie stanu bieżącej infrastruktury kulturalnej miasta, lecz znacz-nie go rozszerzając o precyzyjną analizę miejskich inwestycji gospo-darczych, problemów demograficznych i geopolitycznych. W tej aneg-docie już nie tylko o samą wiedzę chodzi, także o to, jak Dragan Klaić rozumiał i praktykował międzynarodową współpracę kulturalną.

Mobilność wyobraźni to jedna z tych książek, w których równie ważne, co ich treść, jest to, kto je napisał. A ponieważ Dragan Klaić należy do osób, które są bardzo wstrzemięźliwe w mówieniu o sobie, a tym bardziej w pisaniu na swój temat, warto poświęcić więcej uwa-gi dotarciu do człowieka stojącego za tym systematycznie uporządko-wanym przewodnikiem dla profesjonalistów. Warto tym bardziej, że

8

Krz

yszt

of C

zyże

wsk

i — Kulturtraeger

Dra

gan

Kla

ić

przecież sukces międzynarodowej współpracy kulturalnej zależy od czegoś więcej niż podręcznikowa fachowość, choćby ta spełniała naj-wyższe standardy, a mianowicie od tego „czegoś”, co może jest trudno uchwytne, ale co niewątpliwie wiąże się z relacjami międzyludzkimi, autentyzmem i życiowym doświadczeniem konkretnych osób.

Trudno dzisiaj kwestionować sens współpracy kulturalnej. Świat jej sprzyja, w Europie stanowi istotny czynnik integracji, w sukurs jej idzie mobilność płynnej nowoczesności i globalizacja. Współpra-ca ta wydaje się oczywista, a dla jej entuzjastów problemem jest je-dynie dysponowanie coraz doskonalszymi narzędziami i środkami rozwoju. Mając to na względzie, warto pamiętać, że autor Mobilno-ści wyobraźni przeżył w swoim życiu totalny krach projektu tworze-nia wspólnej przestrzeni kulturowej integrującej różne narodowości, oferującej wspólną tożsamość, wspólny język i gęstą sieć kontaktów, w tym artystycznych. Niszczycielski i krwawy rozpad byłej Jugosławii to doświadczenie, które dla wielu okazało się traumą, pozostawiającą za sobą tylko zgliszcza, niewiarę w podobnie „naiwne” projekty i de-fetystyczne przyzwolenie na życie zamknięte w narodowych lub in-nych, równie ograniczających horyzont działania, opłotkach. W przy-padku Dragana Klaicia było inaczej. Jego zaangażowanie w „Europę jako projekt kulturowy”, jak i w tworzenie poprzez kulturę innych platform ponadnarodowej współpracy w świecie, ma w sobie inten-sywność i całkowite oddanie człowieka, który zna cenę utraty czegoś bardzo cennego, posiada wiedzę o tym, jak łatwo zburzyć wznoszo-ną przez lata budowlę współistnienia z innymi, i rozumie, że nie moż-na jej opierać na ideologii, zakłamaniu i przymusie. Jedyna sensowna nauka, jaką możemy wynieść ze zburzenia mostu w sąsiedzkim kon-flikcie, to nauka budowy lepszego, trwalszego mostu, gdyż nie ma dla niego realnej alternatywy. Dlatego tak istotna rola przypada nauczy-cielowi potrafiącemu przekazać tajniki rzemiosła, które przez innych mogą być niedostrzegane, lekceważone lub traktowane wyrywkowo. I dlatego książka Dragana Klaicia oparta jest na precyzji i pieczołowi-tym podejściu do każdego detalu, operuje szerokim i wielostronnym spojrzeniem, odwołuje się do tego, co konkretne i doświadczone, ide-alistów sprowadza na ziemię i daje im narzędzia działania. Ten post-Jugosłowianin chce nam powiedzieć między wierszami, że między-

9

narodowa współpraca kulturalna czyniona nierzetelnie to coś więcej niż tylko gorsza albo zmarnowana współpraca, to oddanie pola dzia-łania siłom zaścianka, który jest destrukcyjny i ksenofobiczny i któ-rego moc bierze się z niczego innego jak tylko z naszego zaniechania, partactwa i utraty czujności nad ciemną stroną naszej natury.

W autobiograficznej książce Ćwiczenia z wygnania [Exercises in Exile] Dragan Klaić odkrywa, analizując perypetie losu emigranta, że właś-ciwie od samego dzieciństwa przygotowywał się do roli bycia wygnań-cem. To samo można powiedzieć o jego przygotowaniu do ponadgra-nicznej współpracy kulturalnej. Zresztą, czy dla człowieka kultury doskonalącego się w sztuce życia z dala od rodzinnego kraju, nie jest to najlepszą szkołą budowania wspólnej dla ludzi różnych języków i narodowości przestrzeni kulturowej?

Sarajewo, miejsce urodzenia Dragana Klaicia, jest dzisiaj sym-bolem tragedii wielokulturowej wspólnoty, wojny wytoczonej kosmo-politom – obywatelom czarsziji, opowiadającym się za wspólną Bośnią i wspólną Jugosławią. On pamięta oczywiście inne Sarajewo, w któ-rym rodzina jego matki, o splątanych żydowsko-polsko-serbskich korzeniach, czuła się u siebie w domu. Jego babcia, zwracając się do wnuka z bośniackim odcieniem serbsko-chorwackiego, wplatała do rozmowy różne polskie słowa, które pamięta do dzisiaj. Podobnie było w rodzinie ojca w Nowym Sadzie, gdzie mieszkał z rodzicami, zanim wyjechał na studia do Belgradu i już tam pozostał. Królowały w nim języki węgierski, niemiecki, który zastąpił jidisz, i oczywiście woj-wodinski odcień serbsko-chorwackiego. Gdyby sięgnąć głębiej w jego historie rodzinne, to okazałoby się, że jedni jego przodkowie przywę-drowali na Bałkany z Krakowa, inni z różnych habsburskich prowin-cji, które obecnie stanowią część Polski, Ukrainy, Węgier, Rumunii. Często podkreśla, jak dobrze jego rodzina czuła się w świecie monar-chii austro-węgierskiej, swobodnie przemieszczając się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu lepszych perspektyw pracy i życia, zmienia-jąc języki, doskonale adaptując się do nowego lokalnego sąsiedztwa, a jednocześnie zachowując przynależność do tego samego kulturo-wego milieu, wspólnego dla tak wielu obywateli Europy Środkowej.

Wspomniałem wcześniej rozpad byłej Jugosławii jako do-świadczenie klęski wspólnotowego projektu, którą Dragan Klaić

10

Krz

yszt

of C

zyże

wsk

i — Kulturtraeger

Dra

gan

Kla

ić

przeżył na własnej skórze. Ale przecież ta krótko zarysowana histo-ria rodzinna odnosi nas do jeszcze innego, tragicznego wydarzenia nowoczesnej historii Europy. Urodzony w 1950 roku Dragan słuchał już tylko opowieści o Holokauście. Mimo to jakże nieodległa to była przeszłość, której świadectwo dawali jego najbliżsi z rodziny. 9 listo-pada, dzień, w którym wyemigrował z Jugosławii na Zachód, pierw-szą noc spędzając w Wiedniu, to dla niego przede wszystkim dzień „nocy kryształowej”, i nie jest to w jego przypadku wyłącznie skoja-rzenie daty z podręcznika historii. Opowieść, którą później odtwa-rzał sobie z zasłyszanych historii i losów członków rodziny, w dużej mierze odnosi się do projektu tworzenia cywilizacyjnej wspólnoty na środkowo europejskich pograniczach, której stolicami kultury były Wiedeń, Praga, Budapeszt, Kraków czy Czerniowce, projektu, któ-rego jednymi z głównych protagonistów byli Żydzi. Dlatego nie przy-padkowo nazywano ich kulturtraegerami, czyli tymi, którzy przenoszą kulturę ponad granicami państw narodowych. Często mylnie utożsa-miamy kulturę żydowską wyłącznie z zamkniętymi dzielnicami, taki-mi jak Józefów w Pradze czy krakowski Kazimierz, podczas gdy Ży-dzi byli także współbudowniczymi kosmopolitycznej agory w tych miastach. To, że dzisiaj ich potomek pisze dla Europejczyków prze-wodnik międzynarodowej współpracy kulturalnej, jest dowodem cią-głości pewnej tradycji, wspaniałym, jeśli uświadomimy sobie, że ta ciągłość ustanowiona została na fundamencie wcale nie oczywistego i łatwo rozwijającego się biegu zdarzeń, lecz wytrwałej i cudem ocalo-nej wiary w sens przeciwstawienia się ciemnej sile rzeczników „osta-tecznego rozwiązania” albo czystek etnicznych, choćby wcześniej do-świadczało się na tym polu klęski.

Tym, co znakomicie, i to już od samego dzieciństwa, przygotowywa-ło Dragana Klaicia do zdobycia kwalifikacji w dziedzinie współpracy kulturalnej, jest jego zupełnie wyjątkowa znajomość języków. W jego domu rodzinnym w Nowym Sadzie mówiło się po serbsko-chorwa-cku, węgiersku i niemiecku. W młodości opanował także francuski, wówczas ciągle jeszcze język kulturalnej Europy. Na co dzień w Am-sterdamie posługuje się niderlandzkim. Zna włoski, hiszpański, sło-weński, czyta cyrylicę. Jednak szczególną rolę w jego życiu pełni an-gielski, który bardzo wcześnie, na długo przed emigracją, wybrał jako

11

język swojej pracy zawodowej. Po angielsku obronił swój doktorat na Uniwersytecie w Yale. Wraz z końcem zimnej wojny stworzył ze swoim przyjacielem Dušanem Jovanoviciem kwartalnik teatralny „Euroma-ske”, którego redakcja mieściła się w Lublanie, ale w całości wydawany był w języku angielskim – zupełny unikat w tamtych czasach, starający się objąć swym zasięgiem całą przestrzeń teatralną Europy. Znaczące jest też, że wspomnianą już książkę autobiograficzną Exercises in Exi-le napisał po angielsku. Rozpoczynając współpracę z Lublinem, posta-wił na nogi całe środowisko kulturalne, domagając się znajomości od wszystkich języka angielskiego (przynajmniej angielskiego!), oświad-czając jednocześnie władzom miasta, że albo sfinansują intensywne kursy angielskiego dla animatorów kultury, albo w ogóle nie warto za-wracać sobie głowy tytułem Europejskiej Stolicy Kultury.

Pieczołowicie kultywowane przez Dragana Klaicia obywatel-stwo Europy zasadza się między innymi na przekonaniu, że dzielenie wspólnego języka ma zasadnicze znaczenie dla kompetencji między-kulturowej, partnerskiej współpracy i integracji. Jednak do tego, aby być dobrze przysposobionym do życia we współczesnej Europie, po-trzebny jest jeszcze drugi poziom – ciągłej polifonii językowej, prze-chodzenia z jednego języka na drugi, co pozwala pielęgnować rodzi-me narzecza i poznawać nowe, jednocześnie pomagając człowiekowi oswoić zmianę miejsca zamieszkania, utratę małych ojczyzn i zado-mowienie się w nowym sąsiedztwie. Jeśli nasza wyobraźnia staje się, także dzięki rozwojowi współpracy kulturalnej, wędrująca, to musi za tym podążać nasza kompetencja językowa, inaczej bowiem nie bę-dziemy potrafili zamieszkiwać tego świata, w którym na wygnaniu jesteśmy w domu (Exercises in Exile).

To, co kiedyś było domem, oddaliło się, nawet wyobcowało, i do pewnego stopnia stało się niedosiężne. Znaczenia domu i zagranicy przeszły grun-towną weryfikację. Po to, by precyzyjnie je uchwycić, potrzebowałem wy-ruszyć w parę eksperymentalnych podróży. W żadnej z nich nie powra-całem, lecz raczej odjeżdżałem, podążając w kierunku, który – mimo pewnej rodzinności – dosięgał nowych spraw i znaków. Z bazy domowej ustanowionej w Europie Północno-Zachodniej docierałem w region Bał-kanów nawet dalej niż kiedykolwiek wcześniej, nawiązując wiele niespo-dziewanych kontaktów.

12

Krz

yszt

of C

zyże

wsk

i — Kulturtraeger

Dra

gan

Kla

ić

Uderzający w tych słowach Dragana Klaicia, jak i wielu innych fragmentach Exercises in Exile, jest niespodziewanie pozytywny ton przypisany sytuacji utraty domu i wygnania, którą inni zwykli wspo-minać jako katastrofę i nigdy niegojącą się ranę. Ton ten odziedziczył po swoich przodkach, dla których emigracja nigdy nie miała negatyw-nych konotacji, w najgorszym razie oznaczając ucieczkę w samą porę przed nadchodzącym kataklizmem, a często przynosząc poprawę ży-cia i zaspokojenie ciekawości świata. Jest jednak w tych przytoczo-nych przeze mnie słowach wygnańca jeszcze coś więcej, a mianowicie doświadczenie tej prawdy, iż opuszczenie domu i podróż ku nowym horyzontom wcale nie musi oznaczać wykorzenienia. Dystans odda-lenia stwarza możliwość głębszych i bardziej dalekosiężnych powro-tów do miejsc rodzinnych, a przynajmniej pozostawania z nimi w cią-głym twórczym dialogu. Inaczej mówiąc, to nie zasiedzenie, a podróż i wędrująca wyobraźnia zadomawiają nas w świecie.

Draganowi Klaiciowi, tak jak wielu innym ludziom pogranicza, nie było łatwo określić swoją tożsamość i pewnie nie raz w życiu długo się zastanawiał, co wpisać w rubryce „narodowość” lub w innej domaga-jącej się podania jakiejkolwiek przynależności. Początkowo, to zna-czy gdzieś do połowy lat 80., odpowiedź była prosta i bezdyskusyj-na – Jugosłowianin. Dzisiaj możliwą odpowiedzią byłby Europejczyk z holenderskim paszportem, ale która rubryka pomieści tyle słów i który urząd pomieści tyle niejednoznaczności… Pomiędzy określe-niami „Jugosłowianin” i „Europejczyk” rozpościera się przestrzeń dramatu całego jego życia, napięta poszukiwaniem, buntem i wy-trwałą pracą nad byciem u siebie na wygnaniu.

Książka Mobilność wyobraźni jest ważnym przewodnikiem dla wszystkich, którzy pragną zajmować się międzynarodową współpra-cą kulturalną. Takim przewodnikiem pozostaje dla nich także sam Dragan Klaić, emigrant znajdujący dom w wygnaniu, zakorzenio-ny kosmopolita i Europejczyk, który doświadczywszy utraty złudzeń i katastrof, podróżuje dalej, gromadząc przyjaciół wokół długiego sto-łu z Ikei w swoim mieszkaniu przy ulicy Churchilla w Amsterdamie i poprzez dziesiątki e-maili wysyłanych każdego dnia w różnych ję-zykach, angażując innych w budowanie wspólnej przestrzeni kultu-ralnej, jedynej, w której możliwe jest ponadnarodowe obywatelstwo.

13

POSTSCRIPTUM

Właśnie dotarła do mnie wiadomość o śmierci Dragana Klaicia. Od-szedł wczoraj, 25 sierpnia. Od kilku miesięcy przebywał w szpita-lu w Amsterdamie. Początkowo nie było w tym nic niepokojącego. Zaplanowana od dawna kuracja. Przynajmniej w takim przekona-niu utrzymywał przyjaciół sam Dragan. Nie pozwalał na najmniej-sze rozczulanie się nad sobą, nie mówił, co konkretnie mu dolega. Ot po prostu, jego psychosomatyczny „silnik” miał zostać „naoliwiony”, by zaraz z nową intensywnością przystąpić do działania. Lecz ten na-wykły do tytanicznej pracy organizm już od jakiegoś czasu upominał się o swoje. Pamiętam, jakim zaskoczeniem dla mnie było to, że Rose Fenton udało się namówić Dragana podczas pobytu u mnie w domu w Krasnogrudzie do codziennych ćwiczeń jogi – dotychczas takie „ro-bienie sobie dobrze” było niedopuszczalną stratą czasu… Postrzegali-śmy jego pobyt w szpitalu jako zasłużoną ozdrowieńczą kurację. Lecz wkrótce zmienił się ton e-maili od Dragana. Stały się krótsze, zdawko-we, pozbawione nieodłącznej u niego iskry zaangażowania, aż wresz-cie się urwały. Jedyna przerwa, która mogła zaistnieć w twórczym życiu Dragana Klaicia, to ta ostateczna, rozdzielająca… Przed dopi-saniem dalszego ciągu tego zdania powstrzymuje mnie konsekwen-tny agnostycyzm autora Exercises in Exile, oparty na moralności, która wszystkie działania człowieka odnosi do tego, co „tu” i wobec drugie-go człowieka, a nie tego, co „tam” i wobec Boga.

Trudno mi jest jednak napisać: „odszedł od nas” albo zamie-nić czas tego tekstu o nim na przeszły. Pozostanie z nami na tyle, na ile żywa będzie pamięć jego obecności i nasza determinacja w kontynu-owaniu wspólnie dzielonych z nim idei, postaw i ścieżek, zawsze wy-biegających ponad dosiężny już horyzont. Europejczyk? Tak, ale żar-liwy, co czyni zasadniczą różnicę między nim a tymi, których niewiele kosztuje przynależność europejska i którzy niejako siłą rzeczy otrzy-mują paszport Unii Europejskiej. Kiedyś wysłaliśmy Draganowi do konsultacji lubelski projekt stwarzający zachodnim twórcom kultury możliwość poznania Wschodu, zatytułowany przez nas Porwanie Eu-ropy. Jego reakcja zupełnie nas zaskoczyła. Nie przekonywały go mi-tologiczne odniesienia, domagał się zmiany tytułu i przestrzegał, ni-czym ojciec zatroskany o swe umiłowane dziecko, przed „kuszeniem

Krz

yszt

of C

zyże

wsk

i — Kulturtraeger

Dra

gan

Kla

ić

złego” i nieodpowiedzialnym igraniem projektem jednoczącej się Eu-ropy, który jest najcenniejszą zdobyczą naszej cywilizacji od wielu stuleci. Ta sama troska kazała mu jednocześnie być w swej postawie krytycznym i wymagającym, zdyscyplinowanym i pragmatycznym, jak najdalszym od ideologii i mistyfikacji, a także od nowego nacjo-nalizmu europejskiego, który zamiast utwierdzać tożsamość Europy w otwartości i współpracy z innymi częściami świata, zamyka ją w eu-ropocentrycznym zaścianku.

Po raz pierwszy spotkałem go blisko 20 lat temu, z „Finan-cial Times” w ręku, i – zanim nasza rozmowa zeszła na Danielo Kiša i Czesława Miłosza – usłyszałem od niego analityczne uwagi o sytu-acji gospodarczej w świecie, w których pobrzmiewała nuta podzi-wu dla planu Balcerowicza. Od początku łączył nas etos pogranicza i przynależność do pokolenia Bośni, które w dramacie rozpadu byłej Jugosławii dostrzegało nie lokalny bałkański konflikt, ale kryzys kul-tury europejskiej. A za tym szedł dystans do wszelkich europejskich „wydmuszek” w rodzaju „multi-kulti” czy „dialogu międzykulturo-wego”, krytycyzm wobec „festiwalizacji” kultury oraz szukanie ra-czej oszczędności i racjonalności w zarządzaniu kulturą niż folgowa-nie bezkrytycznym roszczeniom finansowym. Miałem w Draganie wspaniałego partnera w dążeniu do kultury czynnej, zaangażowanej społecznie, która ceniąc wyżej empatię od narcyzmu twórców, nie re-zygnuje z nowatorstwa i wysokich ambicji artystycznych. Nie znosił kiczu tak samo jak nie znosił niepunktualności, braku krytycznego myślenia czy pustosłowia. Miał w sobie coś z arystokraty, co zawdzię-czał nie pochodzeniu, ale zdobytej wiedzy, wysublimowanemu gusto-wi i przenikliwej inteligencji, i co potrafił wykorzystać nie do „przy-należności do dworu”, lecz przeciwnie – do dumnej niezależności od władzy, uprzedzeń i koterii. I tylko w tym sensie myślę teraz o nim jako o prawdziwym Księciu tej rodziny niesfornych intelektualistów, wędrownych artystów, outsiderów, wygnańców i kontestatorów, dla której Europa pozostaje ciągle niezrealizowanym w pełni projektem kulturowym.

Mobilność wyobraźni

Amsterdam, lipiec 2011

Wstęp do wydania polskiego

Cieszy mnie, że niniejsza książka trafia do polskich czytelników w pół-roczu, w którym Polska przewodzi Unii Europejskiej, a w kraju i za gra-nicą organizowane są związane z tym rozmaite działania kulturalne.

Po roku 1989 pokolenie prekursorów odmieniło krajobraz kul-tury polskiej – stał się on bardziej różnorodny i bogatszy o wiele kon-taktów międzynarodowych. Obecnie nowe pokolenie osób aktywnych na polu kultury dąży do usystematyzowania swoich kompetencji, umiejętności praktycznych i pomysłów. Mam nadzieję, że książka ta pomoże im je rozwijać, przyczyni się do kształtowania postaw, men-talności i wartości koniecznych przy międzynarodowej współpra-cy kulturalnej. Zwłaszcza że ta ostatnia istnieje nie tylko jako sposób na zagraniczną promocję kraju czy krajowej kultury za granicą, lecz przede wszystkim jako źródło inspiracji oraz droga ku rozwojowi za-równo osobistemu, jak i instytucjonalnemu.

Liczne podróże do polskich miast, jakie odbyłem w ostatnich latach, a zwłaszcza moja intensywna współpraca z ekipą przygoto-wującą kandydaturę Lublina do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 roku oraz lokalne zmiany, do których doprowadził ów wytę-żony proces, utwierdzają mnie w przekonaniu, że polską konstelację kulturową cechuje niesłychana energia, ambicja i możliwości. Może ona zyskać jeszcze więcej właśnie dzięki nasilonej międzynarodowej współpracy kulturalnej. Chciałbym, by moja książka dawała tym, któ-rzy są aktywni na polu kultury, nie tylko zachętę do realizowania ich działań, ale i wsparcie.

Dragan Klaić

19

Wstęp

Książka niniejsza napisana została w odpowiedzi na potrzeby studen-tów i rosnącej liczby operatorów kultury pragnących zaangażować się w międzynarodową współpracę kulturalną, poszukujących okre-ślenia punktu wyjścia dla swojej działalności oraz usiłujących zro-zumieć korzyści i ryzyko związane z międzynarodową współpracą. Choć zauważają oni coraz większe umiędzynarodowienie życia kul-turalnego wokół nich, aby móc się zaangażować profesjonalnie, po-trzebują informacji, kontaktów, wiedzy, umiejętności oraz pewnych zinternalizowanych wartości i poglądów.

Osoby już pracujące w organizacjach kultury zwykle z ogrom-nym entuzjazmem angażują się w projekty międzynarodowe, choć często napotykają na trudności, dylematy, a nawet sytuacje krytycz-ne, które wynikają z braku doświadczenia, złego doboru partnerów, nieodpowiedniego planowania i finansowania lub też szeregu innych nieoczekiwanych czynników, które mogą pokrzyżować ich plany.

Poniższe rozdziały powinny, miejmy nadzieję, pogodzić ambi-cje i możliwości, dostosować oczekiwania do warunków oraz przed-stawić szereg ważnych kwestii, które powinni zawsze brać pod uwa-gę operatorzy kultury. Nawet wówczas międzynarodowa współpraca w dziedzinie kultury jest ryzykownym przedsięwzięciem, szczególnie dla małych i słabych organizacji kulturalnych, które mają więcej ener-gii niż środków.

Zamiast podejścia teoretycznego czy historycznego opierają-cego się na badaniach kultury, naukach politycznych, socjologii czy stosunkach międzynarodowych, niniejsza książka proponuje oso-bom zamierzającym zajmować się zawodowo kulturą systematyczne omówienie praktycznych środków, faz, aspektów i zagadnień, które muszą zostać opanowane w momencie przystępowania do wdraża-nia i rozwoju międzynarodowych projektów ukierunkowanych na współpracę kulturalną. Przywołano szereg praktycznych doświad-czeń i konkretnych przykładów z różnych branż kultury i dziedzin sztuki oraz z różnych krajów Europy. Koncepcje zostały wyjaśnione,

20

Wst

ęp

a niektóre słowa-klucze zdefiniowane w słowniczku terminów. Nie-wątpliwie nacisk położony został na współpracę kulturalną w Euro-pie, gdzie w ciągu ostatnich 60–70 lat wykształciły się dzięki inwe-stycjom socjalnym wielkie systemy kultury stanowiące część polityki społecznej państw, których władze często okazują się inspiratorami i mecenasami międzynarodowej współpracy kulturalnej.

Materiał w tej książce jest celowo dobrany, aby zaspokoić pod-stawowe potrzeby czytelnika, niezależnie od kraju, z którego pocho-dzi oraz pomimo istotnych różnic pomiędzy krajowymi systemami kultury i tradycjami poszczególnych państw europejskich. Te różnice zostały wzięte pod uwagę, lecz Europa jest traktowana jako ogromna, wyłaniająca się przestrzeń kulturowa obejmująca nie tylko 27 państw będących członkami Unii Europejskiej, ale także Europę Południo-wo-Wschodnią i Wschodnią oraz Kaukaz, a tym samym takich wspa-niałych potencjalnych partnerów jak Rosja czy Turcja. Rozważania obejmują również współpracę kulturalną z partnerami spoza Euro-py, szczególnie sąsiadującymi z kontynentem, jak na przykład kraje obszaru południowego wybrzeża Morza Śródziemnego. To rozszerzo-ne pole współpracy wiąże się bez wątpienia z dodatkową złożonością oraz z pewnymi zagadnieniami natury kulturalnej, politycznej i geo-strategicznej.

Chociaż niniejszy podręcznik jest adresowany głównie do praktyków – operatorów kultury bezpośrednio zaangażowanych w niekomercyjne projekty międzynarodowe – zasadnicza część książ-ki będzie, miejmy nadzieję, użyteczna dla innych zainteresowanych stron: urzędników państwowych, personelu prywatnych fundacji, członków i pracowników kulturalnych oraz zawodowych stowarzy-szeń, zarządów organizacji kulturalnych, dyplomatów, badaczy kul-tury, decydentów i pracowników mediów. Nie jest to jedynie technicz-ny przewodnik, nie tylko dlatego, że wyraża osobiste doświadczenia, przekonania i opinie autora, co nieuniknione, ale także dlatego, że je-śli chodzi o kulturę, a szczególnie sztukę, istotną rolę odgrywają tu takie czynniki, jak osobiste upodobania, gusty, oceny i motywacja. Wraz z całą swoją różnorodnością i oryginalnością poszczególne pro-jekty międzynarodowe wyłaniają się tam, gdzie wizja jednostki, ta-lent i doświadczenie łączą się w oparciu o pewne przepisy i standardy z możliwościami instytucjonalnymi i systemowymi.

Książka została napisana z myślą o przedsiębiorczych jednost-kach. Jej celem jest wspieranie ich działalności w ramach instytucji i krajowych systemów kulturowych, szczególnie w przypadkach, kie-dy systemy te współdziałają ze sobą. Książka ma celowo skromną ob-jętość, lecz lista lektur i odwołań do stron internetowych doprowa-dzi dociekliwego czytelnika do dodatkowych źródeł informacji oraz umożliwi wgląd w ożywione dyskusje praktyków, badaczy i decyden-tów na temat różnych aspektów, kierunku i oddziaływania międzyna-rodowej współpracy kulturalnej w dzisiejszych czasach oraz jej zna-czenia dla Europy jako zintegrowanego obszaru społecznego, rynku wymiany dóbr kultury i sfery kreatywności.

Copyright © Dragan Klaić oraz Narodowy Instytut Audiowizualny

Tytuł w oryginale: Mobility of Imagination. A Companion Guide to International Cultural Cooperation

Warszawa 2011Wydanie pierwsze

ISBN 978-83-62418-09-1

Redakcja meRytoRyczna: Ewa Kolankiewicz, Marcela Wasilewska(Federacja Centrum Szpitalna)

tłumaczenie: Marcin Turski

koRekta: Weronika Walasek, Paulina Sieniuć

PRojekt gRaficzny: Grzegorz Laszuk

zesPół Redakcyjny: Arek Gruszczyński, Elżbieta Petruk, Bogna Świątkowska

WydaWcy:Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmianaul. Mokotowska 65/7, 00–533 Warszawatel. (22) 827 64 62bec@funbec.euwww.funbec.eu

Narodowy Instytut Audiowizualnyul. Wałbrzyska 3/5, 02–739 Warszawatel. (22) 380 49 00sekretariat@nina.gov.plwww.nina.gov.pl

dRuk:PW Stabilul. Nabielaka 1631–410 Kraków

Książka powstała na zamówienie Narodowego Instytutu Audiowizualnego z okazji Europejskiego Kongresu Kultury.

WSPÓŁORGANIZATOR: MECENASIPREZYDENCJI:

ORGANIZATORZY:

ORGANIZATOR PROJEKTU: PARTNERZY PROJEKTU: PARTNERZY EKK: PARTNER TECHNOLOGICZNY EKK:

WSPÓŁFINANSUJE:WSPÓŁORGANIZATOR: MECENASI

PREZYDENCJI:ORGANIZATORZY:

ORGANIZATOR PROJEKTU: PARTNERZY PROJEKTU: PARTNERZY EKK: PARTNER TECHNOLOGICZNY EKK:

WSPÓŁFINANSUJE: