Młodzież pogranicza— „świnki”,

czyli o prostytucji nieletnich

Kurzepa str.1-4.indd 1Kurzepa str.1-4.indd 1 2010-06-07 13:08:312010-06-07 13:08:31

Kurzepa str.1-4.indd 2Kurzepa str.1-4.indd 2 2010-06-07 13:08:312010-06-07 13:08:31

Kraków 2010

Jacek Kurzępa

Młodzież pogranicza— „świnki”,

czyli o prostytucji nieletnich

Kurzepa str.1-4.indd 3Kurzepa str.1-4.indd 3 2010-06-07 13:08:312010-06-07 13:08:31

© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000

Recenzenci:Prof. dr hab. Krystyna Szafraniec

Prof. zw. dr hab. Władysław Misiak

Redakcja:Danuta Waląg

Projekt okładki:Ewa Tatiana Beniak

Korekta: Zespół

ISBN 978-83-7587-455-6

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel. (12) 422-41-80, fax: (12) 422-59-47www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie IV, Kraków 2010

Kurzepa str.1-4.indd 4Kurzepa str.1-4.indd 4 2010-06-07 13:08:312010-06-07 13:08:31

5

Spis treœci

Wprowadzenie ................................................................................................. 7

Rozdzia³ IW poszukiwaniu kontekstu teoretycznego ................................................. 131. Eksplanacyjna u¿ytecznoœæ teorii zró¿nicowanych powi¹zañ

w odniesieniu do zachowañ patologicznych na pograniczu ..................... 132. Leksykon patologii pogranicza ................................................................. 173. Nowe formy zaradnoœci w œwietle teorii patologii spo³ecznej ................ 204. Nowe formy zaradnoœci w œwietle teorii niedostosowania

spo³ecznego ............................................................................................... 265. Skala przestêpczoœci m³odzie¿y w Polsce ................................................ 306. Charakterystyka okresu adolescencji ........................................................ 317. Namiêtnoœci okresu dojrzewania — powabny urok nowoczesnoœci ........ 45

Rozdzia³ IIWykorzystane procedury i warsztat badawczy ......................................... 551. Cele i problemy badawcze ........................................................................ 552. Metoda i organizacja badañ ...................................................................... 603. Etyczne aspekty prowadzonych badañ ...................................................... 66

Rozdzia³ IIISpecyfika zachodniego pogranicza ............................................................. 751. Charakterystyka i opis pogranicza zachodniego....................................... 752. Przyœpieszenie ekonomiczno-spo³eczne wynikiem zmian

politycznych ............................................................................................... 823. Odmiennoœæ postaw i strategie przetrwania ............................................. 894. Pojawiaj¹ce siê napiêcia i patologie ......................................................... 96

4.1. Przemyt ............................................................................................. 964.2. Nielegalna dzia³alnoœæ handlowa i us³ugowa .................................. 984.3. Juma .................................................................................................. 99

5. M³odzie¿ szkolna i jej opinie o dzia³alnoœci ekonomicznej .................. 100

Rozdzia³ IVBadani w œrodowisku wychowania i socjalizacji ..................................... 1151. Ogólna charakterystyka badanych ........................................................... 115

1.1. P³eæ i wiek badanych ...................................................................... 1151.2. Miejsce zamieszkania, poziom wykszta³cenia i pochodzenie

spo³eczne badanych ........................................................................ 1161.3. Zainteresowania badanych .............................................................. 118

2. Charakterystyka œrodowiska rodzinnego badanych ................................ 1192.1. Struktura spo³eczna badanych rodzin ............................................. 1202.2. Wykszta³cenie i aktywnoœæ zawodowa rodziców .......................... 1232.3. Warunki materialne i mieszkaniowe rodzin .................................. 1252.4. Patogenne czynniki wystêpuj¹ce w rodzinach badanych .............. 1272.5. Jakoœæ ¿ycia rodzinnego w oczach badanych ................................ 1292.6. Typ postaw rodzicielskich i atmosfera ¿ycia rodzinnego .............. 131

3. Cechy œrodowiska rówieœniczego badanych ........................................... 1333.1. Poziom atrakcyjnoœci grupy ........................................................... 1343.2. Przejawy demoralizacji grupy rówieœniczej .................................. 1383.3. Przejawy niedostosowania spo³ecznego badanych ........................ 140

Rozdzia³ VProstytucja nieletnich — portret socjologiczny ...................................... 1451. Jednostkowe biografie ............................................................................. 1452. Aktywnoœæ seksualna badanych .............................................................. 1513. Prostytucja dziewcz¹t .............................................................................. 1664. Prostytucja ch³opców............................................................................... 170

Rozdzia³ VIPrzegl¹d zjawiska w skali globalnej i lokalnej ....................................... 1751. Prostytucja nieletnich na œwiecie ............................................................ 1752. Prostytucja z punktu widzenia prawa polskiego .................................... 1863. Etiologia badanych zjawisk — próba uogólnieñ .................................... 1884. Dehumanizacja seksu .............................................................................. 1935. Próba oceny zjawisk zachodz¹cych na zachodnim pograniczu ............. 1996. Oscylacja moralnoœci pogranicza miêdzy wiernoœci¹

a kalkulacyjnoœci¹ ................................................................................... 201

Wykaz cytowanej literatury ...................................................................... 223S³owniczek ................................................................................................... 231

7

Wprowadzenie

„… Tak w zasadzie to nie jestem pewien, kiedy i jak to siê zaczê³o. Dzisiajobrazy i twarze mocno siê zamazuj¹. Nie tylko dlatego, ¿e siê to dzia³a³o dawno,przecie¿ mam dopiero 17 lat, ale dlatego, ¿e tylu ich by³o… No pewno, ¿e nigdynie myœla³em, ¿e bêdê dawa³ dupy, zreszt¹ moi koledzy, z którymi pracujê, te¿tego nie przewidywali. Ot, jakoœ tak siê to wszystko zesz³o, potoczy³o i jest…Wiesz, ¿ycie w ma³ej mieœcinie tu na pograniczu najciekawsze nie jest, zreszt¹mieszkasz tu to wiesz. Do czasu, gdy nie mia³em forsy i tylu kumpli, topozostawa³y mi dwa rozwi¹zania: browarek po szkole, coœ zabakaæ i jeb, alboprzystanek autobusowy, kurna, i to wszystko, ca³a atrakcja i centrum rozrywki.Zupe³na nuda i beznadzieja. Co z tego, ¿e starzy staraj¹ siê, jak mog¹, wy³a¿¹ze skóry, ¿eby w domu by³o wszystko, co trzeba. Tata haruje w lesie, robi zrywki(ja te¿ czasami mu pomaga³em), mama z siostrami zbiera grzyby, zio³a, szysz-ki. Jest trochê kur, ¿arcie, wiadomo, zawsze musi byæ i jest. Ale nie o to chodzi,przecie¿ prócz domu i szko³y jest jeszcze inne ¿ycie i ja nie chcê, ¿eby prze-lecia³o mi obok. Nie mam z³ych rodziców, dobrzy s¹, staraj¹ siê. To nie ichsprawa. Zreszt¹ w naszej wsi wszyscy jakoœ sobie radz¹. Jak nie na granicy, tok³usuj¹ w lesie albo pomagaj¹ w agencji. No to by³y jaja… Najpierw jak siêu nas pojawi³y dziewczyny z Bu³garii i otwarto Agencjê Towarzysk¹, zreszt¹otwart¹ obok Koœcio³a, to proboszcz wrzeszcza³ co niedziela, ¿e sodomia, a babyz towarzystwa czy klubu wiejskiego spluwa³y przez lewe ramiê i gada³y, gada³y.Dopiero jak patron da³ na nowe ogrodzenie do Koœcio³a i nowe ³awki, a dwieczy trzy baby dosta³y robotê jako kucharki i kelnerki, to rura im zmiêk³ai przesta³y wrzeszczeæ, wszystkim siê jakoœ odmieni³o. Cicho-sza, a dziewczynysiê co jakiœ czas zmieniaj¹. A teraz to ka¿dy na tym zarabia, bo i lekarz czasamipotrzebny i dentysta, a i policjant skorzysta. A czemu nie?, co, on nie ch³op?,i to jeszcze na krzywkê (znaczy za friko). A teraz to ju¿ wszyscy mówi¹, ¿e toagencja towarzyska, a nie ¿aden seks, to i to, co ja robiê ich nie boli albo udaj¹,

8

¿e nie widz¹, a kij im w oko, nie ich dupa — nie ich interes. Niektórzy pewnomyœl¹, ¿e dorabiam w mieœcie, inni wiedz¹, ¿e siê kurwiê, co mi tam, moje¿ycie. A tak to jak skoñczê zawodówkê, to co bêdê robiæ? ̄ eby warsztat otworzyætrzeba mieæ szmal. Mogê trochê od³o¿yæ, na razie jeszcze nie zacz¹³em, alemo¿e za jakiœ czas…

Nigdy siê nie zastanawia³em nad tym, czy to, co robiê, jest normalne, czynie. Na pocz¹tku trochê siê wstydzi³em, ale kilka drinków i po hamulcach. Noi kiedyœ myœla³em, ¿e to grzech. Dzisiaj mi przesz³o. Jakoœ o tym nie myœlê,nie chcê. Najbardziej lubiê »szeœæ na dziewiêæ«, ale klienci wol¹ braæ mnie odty³u, mo¿e dlatego, ¿e mam niez³y ty³eczek, zobacz… Jak dobrze p³ac¹, torobiê to bez gumy. Czasami zaliczam 3–4 goœci, to daje mi gdzieœ 500 mara-sów za noc. Bywa gorzej, bywa lepiej…”

Z uszu wylewa siê natrêtny potok s³ów siedz¹cego przede mn¹ ch³opaka,ma 17 lat, jest szczup³ym, raczej wysportowanym m³odzieñcem o zadbanymwygl¹dzie, utrefionych w³osach i nieco podkreœlonych oczach. Wypity alkoholwzmacnia jego wylewnoœæ, jeszcze chwila i zacznie siê nad sob¹ roztkliwiaæ.Z boku popatruj¹ na nas ciekawskie oczy potencjalnych klientów. W³aœciwieto ju¿ nie wiem, czy jego czy mnie bacznie lustruj¹ wzrokiem i oceniaj¹przystêpnoœæ i preferencje seksualne. Niektórzy z nich wyczekuj¹ stosownejchwili, by wyraŸnym gestem r¹k, mimik¹ twarzy czy mrugniêciem powiekzasygnalizowaæ swoje zainteresowanie dla siedz¹cych opodal. Kawiarniane stolikiprzycupnê³y jeden obok drugiego, ich miniaturowe rozmiary zmuszaj¹ sie-dz¹cych przy nich goœci do fizycznej bliskoœci, co rusz jeden drugiego niechc¹cydotyka, ociera siê, napiera… Zawiesina nikotynowego dymu, md³e, mrugaj¹ceœwiat³o i rozleniwiaj¹ca muzyka dope³niaj¹ scenerii wieczoru. Sala wype³nionajest goœæmi, jest œrodek nocy, co rusz objêci wpó³ opuszczaj¹ lokal przytulenido siebie nowi przyjaciele, uzgodniwszy warunki maj¹cego ich za chwilêpo³¹czyæ stosunku, z narastaj¹cym podnieceniem œpiesz¹ na spotkanie p³atnejmi³oœci.

Przedmiotem tej pracy jest zjawisko prostytuowania siê nieletnich dziew-cz¹t i ch³opców. W obiegowym slangu o m³odych dziewczêtach inicjuj¹cychw procederze prostytucji mówi siê, u¿ywaj¹c okreœlenia „œwinki”. Dotyczy toprzede wszystkim rejonu pogranicza zachodniego, natomiast czasami zamien-nie u¿ywa siê okreœleñ: „lolitki”, „mewki”, „towar”. Zjawisko jako takie niejest nowe, wszak o prostytucji mówi siê, ¿e jest najstarszym zawodem œwiata.

Prostytucja nieletnich, dotychczas nie w pe³ni obecna w polskim piœmien-nictwie socjologiczno-psychologicznym, staje siê w ostatnim okresie doko-nuj¹cych siê w Polsce zmian spo³ecznych zjawiskiem coraz powa¿niejszymi uœwiadamianym zarówno przez doros³ych, jak i przez m³odzie¿. Prowadze-

9

niu analiz jednostkowych biografii, przyczyn oraz wielkoœci i konsekwencji tegozjawiska poœwiêci³em kilka lat swoich badañ.

W otaczaj¹cej nas rzeczywistoœci spo³ecznej, gospodarczej, kulturowejprzebiegaj¹ rozmaite procesy wype³niaj¹ce treœci¹ dokonuj¹c¹ siê na naszychoczach zmianê spo³eczn¹. Przyjmowane wobec nowych wyzwañ codziennoœcipostawy, osadzone s¹ na rozmaitych p³aszczyznach motywacyjnych lub/i in-dukowane s¹ odmiennymi kontekstami zarówno w makro-, jak i mikroskaliuwarunkowañ spo³ecznych (M. Giza, M. Marody, R. Rychard, 1999). Do arse-na³u rozmaitych strategii przetrwania oraz koncepcji na ¿ycie coraz czêœciejw³¹cza siê innowacyjne sposoby dzia³ania, niekiedy odleg³e w swym osadze-niu aksjonormatywnym od normy i jurydycznej poprawnoœci. W obliczu wy-piêtrzaj¹cych siê nowych podzia³ów spo³ecznych (H. Domañski, 1999, s. 157––187) oraz nierównoœci ekonomicznych pojawiaj¹ce siê napiêcia i patologie staj¹siê immanentn¹ cech¹ procesu zmian. Zmiany te bowiem nosz¹ czasami sym-ptomy zagubienia przez prze¿ywaj¹cych je ludzi punktów odniesienia, szcze-gólnie w kontekœcie zasad, wed³ug których siê dokonuj¹. W efekcie przynosito niejasny, mglisty obraz nie tylko kierunku, w jakim siê zmierza, ale i sposobukoniecznego dystansu. Co prawda, czas szczególnie sprzyjaj¹cy dla wykorzys-tywania niejasnych zasad mamy ju¿ za sob¹, jednak¿e skumulowane od latpoczucie relatywizowania moralnoœci, braku zasad praworz¹dnoœci, s³owem— poczucie anomii pobrzmiewa donoœnym echem nie tylko w doniesieniachbadawczych, ale przede wszystkim w samym ¿yciu spo³ecznym. W konsekwencjitakiego postrzegania dokonuj¹cych siê zmian zarówno doroœli, jak i m³odzie¿radz¹ sobie, jak potrafi¹ i jak pozwala im na to spo³eczeñstwo.

Mo¿na by przypuszczaæ, ¿e zjawisko, które opisujê w tej pracy, spotka siêz natychmiastow¹ ujemn¹ ocen¹ ze strony lokalnoœci, ¿e w zdrowym odruchukontroli spo³ecznej jednostki oddaj¹ce siê tej aktywnoœci zostan¹ poddaneostracyzmowi, napiêtnowaniu, co sk³oni je tym samym do porzucenia procederu.

Oczekiwanie takie, mimo ¿e uzasadnione, szczególnie jeœli chodzi o stosu-nek m³odzie¿y do prostytucji ich rówieœników, okaza³o siê „pobo¿nym ¿y-czeniem”.

Zdawa³o siê, ¿e m³odzie¿ z uwagi na swój krytycyzm w postrzeganiu œwiatai tego, co jest norm¹, a co abberacj¹, z krytycyzmem w stosunku do wszelkiejob³udy i hipokryzji dokona szybkiego i jednoznacznego os¹du czynów swoichkole¿anek i kolegów.

Ksi¹¿ka prezentuje mój kilkuletni dorobek badawczy, w którym równo-legle do badañ prezentowanych we wczeœniejszej monografii M³odzie¿ pogra-nicza — „Juma” (1998) w dalszym ci¹gu dokonujê eksploracji obszaru pogra-nicza zachodniego, przygl¹daj¹c siê szczególnie zachowaniom spo³ecznym

10

m³odzie¿y. Tym razem wyzwaniem dla mnie sta³o siê rozszerzaj¹ce siê zjawiskoprostytucji nieletnich. Docieraj¹c do rozmaitych œrodowisk, stosuj¹c wielorakiemetody badawcze, próbowa³em dokonaæ nie tylko iloœciowego pomiaru zja-wiska, ale ukazaæ jego jakoœciowy charakter. Poznaj¹c niemal¿e sto piêædziesi¹tjednostkowych przypadków, interesujê siê miêdzy innymi tym, kim s¹ m³odziprostytuuj¹cy siê ludzie, z jakich pochodz¹ domów, co takiego siê dzia³o w tychdomach, ¿e zdecydowali siê w³aœnie na tak¹ aktywnoœæ. No i — czemu to robi¹,jakie s¹ motywacje ich postêpowania. W czasie dojrzewania do projektu badaw-czego pojawia³o siê coraz wiêcej pytañ, miêdzy innymi dotycz¹cych samej sek-sualnoœci bohaterów zdarzeñ, dokonuj¹cej siê inicjacji oraz przebiegaj¹cegoobecnie w ich biografii procesu dojrzewania. Znaj¹c z wczeœniejszych badañspecyfikê nocnego ¿ycia pogranicza, konieczne sta³o siê dokonanie podzia³ubadanych na dwie równoleg³e grupy, osobno dziewczêta, osobno ch³opców. Po-ci¹ga³o to za sob¹ dalsze zró¿nicowanie w formu³owaniu pytañ, na które badaniamia³y dostarczyæ odpowiedzi.

Ró¿nice chocia¿by takie, które wynikaj¹ z uwarunkowañ biofizjologicznychorganizmu i oczywistego wyposa¿enia mê¿czyzny i kobiety w przynale¿ne imatrybuty p³ciowoœci, a co za tym idzie naturalnych zachowañ podczas aktup³ciowego. Problem dotyczy³ prostytuuj¹cych siê homoseksualnie ch³opców orazich poczucia lub/i braku poczucia normalnoœci sytuacji, w jakiej siê znajduj¹.Nie chc¹c tym samym bagatelizowaæ problemu prostytuuj¹cych siê dziewcz¹t,mimo uznania ich roli podczas stosunku seksualnego, pojawiaj¹ siê inne inte-resuj¹ce kwestie, czyli liczba partnerów, odczuwanie miêdzy innymi godnoœciw³asnej, ewentualnie poczucie „zeszmacenia siê” (wyra¿. 15-letniej Eli) czyte¿ zagro¿enia chorobami wenerycznymi czy HIV/AIDS. Autor próbowa³spojrzeæ na tych, którzy uznali prostytucjê za jedn¹ z mo¿liwych form akty-wnoœci, pozostawa³ z badanymi w sta³ym kontakcie, próbowa³ przeœledziæ tra-jektorie ich losów, karier i tego, co siê z nimi dzieje w pewnej perspektywieczasowej, czy porzucaj¹ ów proceder czy te¿ pozostaj¹ mu wierni(e).

Badania z uwagi na swój szczególny charakter, chocia¿by z dwóch powo-dów — tematyki, która jest bardzo trudna, gdy¿ moralnie bardzo kontrowersyjna,a spo³ecznie owiana mgie³k¹ niedomówieñ b¹dŸ wprost zaniedbañ wycho-wawczych, oraz wykorzystanej procedury, organizacji i metod badañ — wnosz¹do ogólnej wiedzy na ten temat zupe³nie inne œwiat³o, prze³amuj¹c dotych-czasowe s¹dy i opinie dotycz¹ce m³odocianych prostytutek. Poza tym s¹ w Polscepierwsz¹ prób¹ ukazania problemów prostytucji homoseksualnej.

Ksi¹¿ka pomyœlana jest jako monografia tematyczna. Sk³ada siê z czêœciteoretycznej, w której poszukujê adekwatnych odniesieñ teoretycznych dla opi-sywanego zjawiska. Opieraj¹c siê na bogatej literaturze Ÿród³owej, przygl¹dam

11

siê zjawisku z punktu widzenia niedostosowania spo³ecznego — dewiacji i pa-tologii spo³ecznej, sk³aniaj¹c siê ku ostatniej perspektywie jako eksplanacyjnieu¿ytecznej. W analizie dotycz¹cej innowacyjnych sposobów zachowañ znajdujêwzmocnienie w typologii R. Mertona (1982), przy jednoczesnym wykorzys-taniu szerokiego t³a socjologicznych teorii przestêpczoœci.

Czêœæ ta wprowadza tak¿e Czytelnika do teorii marginesowoœci, która,z uwagi na kontekst pogranicznoœci terenu badañ, a tak¿e uzyskany w efekciebadañ obraz spo³ecznoœci pogranicza, nieustannie fluktuacyjnego charakterukszta³tuj¹cych siê tam norm i zasad postêpowania, nabiera szczególnego waloruwyjaœniaj¹cego (M. M. Goldberg, 1941; R. E. Park, 1928).

Z uwagi na to, ¿e badania dotycz¹ m³odzie¿y — najm³odszy z badanychma 13 lat — analizujê etapy rozwojowe dzieci i m³odzie¿y ze szczególnymuwzglêdnieniem pi¹tej fazy diagramu epigenetycznego Erika Eriksona (1996),wynosz¹c z jego interpretacji tego okresu wiele istotnych przes³anek inter-pretacyjnych. Pozwalaj¹ one poniek¹d zrozumieæ otwartoœæ m³odzie¿y na eks-perymenty, w tym tak¿e dotycz¹ce w³asnej to¿samoœci i cielesnoœci. Czêœæ têwieñczy przedstawienie szczegó³owej problematyki badañ. W czêœci drugiejprzechodzê do prezentacji celu badañ, ich organizacji i warsztatu. Istotnymelementem tej czêœci jest refleksja nad etycznoœci¹ prowadzonych przeze mniebadañ, próba dokonania swoistego bilansu zysków i strat, jakie tego typu badaniamog¹ przynosiæ.

W czêœci kolejnej przedstawiam region, na którym dokonujê badañ, wyko-rzystujê do tego po³¹czon¹ perspektywê socjohistoryczn¹. Ukazujê w niejcharakter spo³eczno-gospodarczy, polityczny i kulturowy tego regionu orazujawniane na przestrzeni wielu lat zachowania mieszkañców. Daje to obrazpozwalaj¹cy wychwyciæ nie tylko t³o kulturowe tego obszaru, ale tak¿e uwa-runkowania gospodarcze i codzienne dylematy, wobec których stawali miesz-kaj¹cy tu ludzie. Kolejne czêœci prezentuj¹ wyniki badañ, z tym ¿e w czêœcipi¹tej skupi³em siê tylko na zjawisku prostytucji z podzia³em na tê uprawian¹przez dziewczêta i osobno przez ch³opców. Zawarte w niej s¹ szczegó³owe do-niesienia o wieku, w jakim badani rozpoczêli proceder nierz¹du, przyczynach,skutkach, iloœci kontaktów, technikach, gratyfikacji. Natomiast czêœæ czwartazawiera informacje dotycz¹ce charakterystyk badanej m³odzie¿y i jest po-przedzona zawart¹ w rozdziale III analiz¹ z badania ankietowego, któremupoddano m³odzie¿ niezwi¹zan¹ z procederem, ukazuj¹c¹ jej poczucie normyi patologii w tej kwestii oraz akceptacji i otwartoœci na odmienne typy zacho-wañ kontrowersyjnych moralnie. Ca³oœæ czêœci badawczej zamykaj¹ oryginalne(po raz pierwszy prezentowane w polskim piœmiennictwie dotycz¹cym tego

obszaru) schematy karier prostytuuj¹cych siê dziewcz¹t i ch³opców. Ksi¹¿kêzamykaj¹ rozdzia³y, w których, opieraj¹c siê na Raportach ONZ i UNESCO,przedstawiam globalny wymiar zjawiska, próbuj¹c na tym tle uplasowaæ spe-cyfikê polsk¹. Koñcowy rozdzia³ jest uogólnionym spojrzeniem na zjawiskazachodz¹ce na pograniczu zachodnim, odpowiedzi¹ na postawione w ksi¹¿cepodstawowe pytanie: dlaczego tak siê dzieje, ¿e m³odzi podejmuj¹ tak ryzykownezachowania?

W efekcie le¿y przed Czytelnikiem ksi¹¿ka trudna. Miejscami u¿ywamw niej chropowatego jêzyka, stosujê bezpoœrednie cytaty dla zachowania re-alizmu sytuacji badawczej i problemu. Czy sprosta³em pod t¹ presj¹ wymogomobiektywnoœci i rzetelnoœci badawczej, stawianym przed ksi¹¿kami o charak-terze naukowym, oceñcie Pañstwo sami.

13

Rozdzia³ I

W poszukiwaniu kontekstuteoretycznego

1. Eksplanacyjna u¿ytecznoœæ teorii zró¿nicowanychpowi¹zañ w odniesieniu do zachowañ patologicznychna pograniczu

Obserwuj¹c narastaj¹ce na pograniczu nowe formy zachowañ m³odzie¿y,które czêsto wykraczaj¹ poza zachowanie konformistyczne, konieczna wydajesiê próba ich usytuowania w okreœlonym kontekœcie teoretycznym. W omawia-nym przypadku mo¿na by prezentowane zachowania ulokowaæ wœród tych, którewype³niaj¹ znaczeniowo pojêcie niedostosowania spo³ecznego lub z innegopunktu widzenia s¹ zachowaniami wchodz¹cymi w zakres pojêcia patologiispo³ecznej. Nie rozstrzygaj¹c, która z tych koncepcji staje siê bardziej przydatn¹dla interpretacji przedstawianych zjawisk, w krótkim zarysie odniosê siê doniektórych jej elementów.

Wspó³czesne pojêcie pogranicza stosuje siê do schy³ku jednej epoki i po-cz¹tku nowej. Z tego te¿ powodu jest nadmiernie czêsto u¿ywane. Jeœli chodzio zjawiska spo³eczno-kulturowe, u¿ywa siê wiele rozmaitych interpretacji. Dlanaszych celów najistotniejsze z tytu³u praktyki dzia³añ jest rozumienie go jakoterenu pomiêdzy jednym a drugim pañstwem. Mówi siê wówczas o pograniczuterytorialnym, na które nak³adaj¹ siê rozmaite sk³adowe. Wraz z okresemzachodz¹cych w Europie zmian spo³eczno-politycznych nast¹pi³ wielki exodusludnoœci. Wzmo¿one procesy ruchliwoœci spo³ecznej przebiegaj¹ tak w p³asz-czyŸnie przestrzeni fizycznej, jak i spo³ecznej czy kulturowej. Wpisuje siê tow klimat integruj¹cej siê Europy i zmniejszenia siê roli pañstw narodowychz redukowaniem wszelkich mechanizmów podzia³u (granic) i izolacji.

Omawiaj¹c problematykê pogranicza, nawi¹zuje siê z regu³y do koncepcjipodkreœlaj¹cych wagê znajomoœci procesów historycznych badanych grup spo-

14

³ecznych i ich przebiegu w poszczególnych ramach czasoprzestrzennych (R. Be-nedict, 1999; M. Mead, 1982; A. L. Kroeber, 1994). Wykorzystuje siê te¿inspiracje teoretyczne R. Parka (1928), który wskazywa³ na przestrzenne ko-relacje zjawisk spo³ecznych w badaniach teoretycznych zale¿noœci miêdzyterytorium a zamieszkuj¹c¹ je spo³ecznoœci¹, co daje impuls do pojawienia siêrozmaitych uwarunkowañ wewnêtrznych. Z uwagi na œwiadomoœæ faktu, ¿eorganizacja spo³ecznoœci nastêpuje w drodze nak³adania siê przestrzennychi nieprzestrzennych wp³ywów, ujawniaj¹ siê w trakcie jej osi¹gania miêdzyinnymi takie procesy spo³eczne, jak: rywalizacja, dominacja, centralizacja,inwazja, segregacja b¹dŸ akumulacja lub zaw³aszczenie. Mamy wiêc do czy-nienia z dwiema dominuj¹cymi koncepcjami wyjaœniaj¹cymi i badawczymi— jedna wywodzi siê z nurtu antropologii spo³ecznej, druga zaœ siêga do chi-cagowskiej szko³y socjologicznej.

Pogranicze ujmowane jest jako obszar, na którym przebiegaj¹ rozmaiterelacje spo³eczne i kulturowe miêdzy ludŸmi wywodz¹cymi siê z odmiennychod siebie rdzeni kulturowych. Istotnymi cechami pogranicza s¹: zakreœlaj¹cygo obszar, przenikanie kultur i przebiegaj¹cy na tym terenie kontakt spo³eczny.Pogranicze mo¿emy uto¿samiaæ z pewnego rodzaju obszarem lub te¿ interpre-towaæ jako specyficzne zjawisko spo³eczno-kulturowe. Pogranicze jako ob-szar oznacza okreœlon¹ przestrzeñ zlokalizowan¹ w pobli¿u granicy, oddalon¹w znacznym stopniu od centrum z uwagi na odleg³oœæ od centrów decyzyj-nych, w odniesieniu do kwestii politycznych, ekonomicznych czy kulturowychstanowi tzw. obszar peryferyjny. O charakterze pogranicza w tym sensie decy-duje stopieñ otwartoœci granicy dla wymiany towarowej, jak i przep³ywu ludzi.Obecna granica polsko-niemiecka sta³a siê granic¹ otwart¹ i jej dzisiejszycharakter jest efektem zmian, jakie nast¹pi³y w ostatnim dziesiêcioleciu.

Drug¹ istotn¹ cech¹ pogranicza jest jego zawartoœæ, czyli charakter i spe-cyfika zwi¹zków i relacji na nim wystêpuj¹cych. Owe relacje spo³eczne i kul-turowe w du¿ym stopniu cechuje szczególna dla pogranicza przestrzenna dys-trybucja, intensywnoœæ i wysycenie odmiennych, wzmacniaj¹cych siê b¹dŸbêd¹cych w stosunku do siebie w relacji dominacji, wzorców kulturowych.W efekcie mo¿emy mieæ do czynienia z pograniczem o charakterze przejœcio-wym lub stykowym. Przejœciowy charakter pogranicza wzmacniaj¹ pe³ne,rozleg³e, szerokie, otwarte kontakty (maj¹ce cechy przenikania, nak³adania siê,wzmacniania lub wygaszania) miêdzy s¹siaduj¹cymi grupami i kulturami.O pograniczu stykowym mo¿emy mówiæ wówczas, gdy miêdzy s¹siaduj¹cymigrupami istniej¹ bariery i ró¿nice jakoœciowe, uniemo¿liwiaj¹ce lub co najmniejograniczaj¹ce mo¿liwoœæ wymiany spo³eczno-kulturowej. Szczególny charakter

15

pogranicza jako zjawiska spo³eczno-kulturowego wyznacza wzajemne prze-nikanie siê i kontakty nastêpuj¹ce miêdzy s¹siaduj¹cymi grupami o odmiennychwartoœciach kulturowych. Mo¿emy wówczas mówiæ o obszarze „pomiêdzy”(J. Nikitorowicz, 1995, s. 73), który oznacza miêdzy innymi pogranicze w sensieterytorialnym, interakcyjnym lub treœciowo-kulturowym, odnoszonym tak¿e dostanów i aktów œwiadomoœci jednostek.

W odniesieniu do pogranicza polsko-niemieckiego, teren naszych badañ,podkreœla siê jego stykowy charakter, który w przeci¹gu ostatnich lat od otwarciagranic z Niemcami (1991) nabra³ ewolucyjnego rozpêdu.

Wspó³czesne kontakty polityczne, gospodarcze czy kulturowe nabra³y trans-granicznego charakteru, tak w wymiarze indywidualnym, jak i grupowym,w relacjach formalnych, zorganizowanych, jak i spontanicznych interakcjachmieszkañców. WyraŸny na tym terenie jest dynamiczny charakter pogranicza,szczególnie w kontekœcie wymiany gospodarczej, wykorzystywania mecha-nizmów rynkowych dla odniesienia sukcesu ekonomicznego. Jednak¿e oprócztego wzorotwórczego charakteru pogranicza zachodniego (W. Kurcz, 1997),ujawniaj¹ siê tutaj liczne nierównoœci, asymetrie ekonomiczne, wyraŸne jestpoczucie dysparytetu miêdzy s¹siaduj¹cymi grupami lub/i w samych grupachdotychczas jednorodnych (A. Rosner, 1996). W efekcie ujawniaj¹ siê licznezachowania dewiacyjne i patologiczne, przy jednoczesnym znacznym posze-rzeniu siê zakresu tolerancji spo³ecznej na takie zachowania oraz upowszech-nieniu siê negatywnych wzorców spo³ecznych zachowañ (L. Go³dyka, 1999).

Pogranicze zachodnie jawi siê wiêc jako przestrzeñ, na której dokona³a siêw ostatnim dziesiêcioleciu istotna zmiana nie tylko w sferze formalno-praw-nych unormowañ stosunków z Niemcami, ale tak¿e w spontanicznej wymianieludzi, towarów, idei. Obszar ten, z magnetyczn¹ si³¹ mira¿u dobrobytu i mo¿-liwoœci szybkiego i skutecznego dorobienia siê, œci¹gn¹³ mieszkañców z in-nych rejonów kraju, z czasem (w efekcie liberalizacji przepisów wizowych) tak¿eobywateli dawnych pañstw bloku wschodniego. Stara, zasiedzia³a spo³ecznoœæpogranicza, do niedawna przypisuj¹ca sobie monopol na czerpanie korzyœciz sytuacji pogranicznoœci, zmuszona jest wessaæ, zasymilowaæ przybyszów.Dotychczas mieszkañcy tych terenów wykazywali szczególn¹ umiejêtnoœæwchodzenia w przestrzenie niezagospodarowane przez pañstwo, wykorzys-tywania okolicznoœci zwi¹zanych z pogranicznoœci¹ szczególnie w sensie eko-nomicznym (J. Kurzêpa, 1999). Cechowa³a ich szczególna „czujnoœæ ekono-miczna”, przyjmuj¹ca praktyczne zachowania w postawach np. „kontraktowców”czy ludzi, którzy pracuj¹c legalnie w by³ej NRD przewozili stamt¹d i odsprze-dawali z zyskiem w Polsce towary deficytowe. Zachowania te na pograniczu

16

by³y powszechne, zreszt¹ wzmacnia³y je zamówienia ze strony tych, którzy niepracowali na kontrakcie. Poza tym, w sytuacji pojawienia siê poda¿y i popytuna okreœlone dobra, pojawi³a siê tak¿e koniecznoœæ dokonywania wyborówmoralnych, wynikaj¹cych z faktu:

— przekraczania, wadliwego, ale jednak — prawa;— naruszania zasad moralnych.Szybkie i powszechne „racjonalizowanie moralnoœci” doprowadzi³o do tego,

¿e na tym terenie nie tylko z tytu³u odczytywania mienia spo³ecznego jakoniczyjego, ale tak¿e uznania, ¿e korzystanie z „dobrodziejstwa granicy” jestdozwolone, na³o¿y³o siê na narastaj¹ce w ogóle w spo³eczeñstwie polskimpoczucie bezprawia, niesprawiedliwoœci i lansowania wzorca „osoby zaradnej”.Opisywany przez Z. Kwieciñskiego i K. Szafraniec (1986) „syndrom nienasy-cenia” z doskwieraj¹c¹ si³¹ deprywacji potrzeb, szczególnie pierwszorzêdnychby³ odczuwany na pograniczu. Wp³yw na to mia³o dostrzeganie nierównychmo¿liwoœci, tych jakie mieli ówczeœni s¹siedzi — Niemcy, i tych, jakie by³ydane Polakom.

Pozwala³o to w efekcie nie tylko skrzêtnie wykorzystywaæ zaistnia³e lukiprawne, zgodnie z póŸniejsz¹ „falandyzacj¹ prawa”, ale tak¿e dokonywaæ pew-nych dzia³añ o charakterze wybitnie innowacyjnym, awangardowym. Wpisujesiê to w Mertonowsk¹ teoriê anomii (R. Merton, 1982; patrz tak¿e: R. Durkheim,1960; J. Szacki, 1964, s. 148–173) z zaproponowan¹ przez niego typologi¹postaw bêd¹cych wynikiem anomii. Wœród wymienianych postaw znajduje siêpostawa innowacyjna, twórcza, nacechowana kreatywnoœci¹ i niepokornymstosunkiem do zastanej rzeczywistoœci. Innowacja ta mo¿e byæ odczytywanatak¿e jako dewiacja lub patologia, jednak¿e w sytuacji g³êbokich zmian spo-³ecznych takie zachowania staj¹ siê nie tylko oczekiwanymi, ale mog¹ byæ uznaneza awangardê nowych czasów.

Pogranicze zachodnie charakteryzuje siê du¿¹ modalnoœci¹ zasad, którekszta³tuj¹ ¿ycie tutejszej spo³ecznoœci. Prócz wyraziœcie zarysowanych (i zna-nych powszechnie) zasad kooperacji i prawa wymiany miêdzynarodowej, ujawniasiê tutaj i zdaje siê, ¿e dominuje zasada racjonalnoœci i pragmatyki ¿ycia, zasadaukszta³towana w procesie nak³adania siê, œcierania i asymilowania rozmaitychwp³ywów kulturowo-normatywnych szczególnie w odniesieniu do respektowaniaprawa w³asnoœci i jej poszanowania. W procesie dialogu kultur z dominuj¹c¹zasad¹ „racjonalnego podzia³u wp³ywów i skutecznego czerpania zysków”wypiêtrzy³y siê na pograniczu zachowania i postawy nios¹ce w sobie piêtnodewiacji. Nie ma ona li-tylko negatywnego charakteru, jednakowo¿ awangardowycharakter tych postaw z trudem toruje sobie prawo do uznania w procesiekszta³towania np. nowych, zdroworozs¹dkowych przepisów celno-paszportowych.

17

Uœwiadomienia decydentom, ¿e perspektywa globalna Unii Europejskiej niezawsze znajduje racjonalne uzasadnienia w procesach wymiany i kooperacjiw lokalnoœciach pogranicza.

2. Leksykon patologii pogranicza

Teren zachodniego pogranicza stanowi korzystne miejsce dla pojawienia siêrozmaitych zachowañ innowacyjnych, które nosz¹ znamiona dewiacji negatyw-nej, choæ znane s¹ tak¿e przypadki, które w koñcowym bilansowaniu okazuj¹siê awangard¹ zmian, nowych sposobów funkcjonowania, upowszechnionychi przyjmowanych z czasem za normê.

Zjawisko dewiacji rozumiemy jako stan, w którym coœ lub ktoœ odbiegaw swoim zachowaniu, wygl¹dzie, organizacji czy s¹dach od norm spo³ecznychi okreœlonej na zasadach umowy spo³ecznej normalnoœci. S³owem o dewiacjimo¿emy mówiæ, gdy mamy do czynienia z kimœ lub czymœ odmiennym. Z tym,¿e nale¿y rozró¿niæ dewiacjê pozytywn¹ i negatywn¹, pamiêtaj¹c jednoczeœnieo wielu innych typologiach. Z dewiacj¹ pozytywn¹ spotykamy siê wówczas,gdy odbiega od ogólnie przyjêtych norm, pozostaj¹c jednoczeœnie cenn¹ spo-³ecznie; negatywn¹ zaœ jest ta, która przynosi spo³eczn¹ szkodê.

W efekcie prowadzonych na tym terenie badañ socjologicznych dotycz¹-cych tego aspektu ¿ycia, przedstawiam propozycjê leksykonu zachowañ pato-logicznych na pograniczu.

Obrazuje to wykres nr 1.

Wykres 1. Leksykon patologii pogranicza

— dewiacja racjonalna— dewiacja wspólnotowa— dewiacja aspiracyjna

— dewiacja ekonomiczna— dewiacja to¿samoœciowa— dewiacja kulturowa

Dewiacja pozytywnaDewiacja negatywna

Dewiacja pozorna Dewiacja w³aœciwa

Dewiacja wype³nieniaDewiacja ewolucyjnaDewiacja korekcyjna