#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020

ORGANIZATORZY MECENAS KBF

PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER

PARTNER STRATEGICZNY

Mity i obrzędy Wielkiego Tygodnia w Neapolu Jeśli przez tajemnicę rozumiemy wszystko to, co objawia się poprzez symbole, to jak wygląda

misterium paschalne w mieście, gdzie wiara i przesąd, sacrum i profanum, rzeczywistość i teatralność,

tradycja i wyjątek, muzyka i muzykalność, element uczoności i pierwiastek ludowy od zawsze

przenikały się i mieszały w nieustannym napływie wydarzeń, narracji, świąt, mitów, obrzędów,

przedstawień, przebrań i masek? Pascha-Wielkanoc jest przejściem Anioła Bożego ponad domami

Izraelitów naznaczonymi krwią baranka paschalnego. Dzięki niemu cały naród żydowski mógł przejść

przez Morze Czerwone, w ten sposób uciekając z niewoli egipskiej. Dla osób wierzących – tych, które

przeszły przez wody chrztu – Wielkanoc jest wyzwoleniem z niewoli grzechu dzięki krwi Baranka-

Chrystusa, pochowanego, a następnie zmartwychwstałego. Misterium paschalne jest zatem

odkupieniem człowieka i doskonałym uwielbieniem Boga, dokonanym przez Chrystusa, poprzez

sacratissimum triduum crucifixi, sepulti et suscitati – i stanowi fundamentalną prawdę chrześcijaństwa.

Obrzędy misterium paschalnego odbywają się w Wielkim Tygodniu, jednak w południowych

Włoszech, którego obyczajową stolicą pozostaje Neapol, za sprawą tradycji i kultury ludowej

przygotowania do celebracji Wielkanocy rozpoczynają się już w pierwsze niedziele Wielkiego Postu.

W tych dniach z sanktuarium Madonny dell’Arco w Neapolu wyruszają zastępy wiernych zwanych

fujenti („uciekający”). Nazwano ich tak, ponieważ biegną od miasteczka do miasteczka, zbierając po

drodze pieniądze, które następnie ofiarują czczonej przez nich Matce Bożej. Te słynne questue

(kwesty), którym towarzyszą pieśni, a przede wszystkim głośne skandowanie śpiewnych okrzyków,

mają skupić uwagę wokół figury Madonny.

Wielkanocne obrzędy ku czci Matki Bożej w regionie Kampanii tworzą swoisty cykl trwający aż do

niedzieli po Wielkanocy. Właśnie wtedy w miejscowości Pagani (w okolicach Salerno) na placu przed

kościołem Madonna del Carmine ofiaruje się wizerunkowi Madonny delle Galline (wł. Matka Boża

od kur) nioski, a także inny drób i pisklęta. Procesja wzbogacona o ten „ptasi” element, której

centralnym punktem jest figura Matki Bożej, przemierza miasteczko przy dźwiękach kastanietów

i tammorre – dużych bębnów, na których wybijany jest rytm dla pobudzenia i pogłębienia życia

religijnego powstała w XVI wieku, w okresie kontrreformacji. We Włoszech miały one decydujące

znaczenie w walce z protestantyzmem. Przez ponad cztery stulecia bractwa z południowych Włoch

(podobnie jak sławne bractwa z hiszpańskiej Andaluzji, np. z Sewilli) zachowały i kultywują te same

obrzędy, a nawet przywdziewają identyczne jak przed wiekami stroje: prosty kabat ze spiczastym

#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020

ORGANIZATORZY

PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER

PARTNER STRATEGICZNYMECENAS KBF

kapturem lub biały fartuch obszyty ręcznie robioną koronką, krótką pelerynkę i sznur w kolorze

charakterystycznym dla danego bractwa. Ich członkowie poddają się bardzo ciężkim

i wymagającym próbom jak dźwiganie w wielokilometrowym marszu przez wsie i miasta

ciężkich rzeźb z symbolami Męki Pańskiej i figur Matki Bożej Bolesnej czy piesze nawiedzanie

grobów Pańskich.

Dopiero niedawno zbadano i opisano bractwa z Cilento (na południe od Salerno) – przykład

trafnie oddający fenomen przetrwania dawnych wielkanocnych tradycji. Dawniej celebrowały

one ten najważniejszy dla ich wspólnotowego ducha moment w formie peregrinatio, czyli

nawiedzenia grobów Pańskich, które odbywało się w Wielki Czwartek lub Wielki Piątek. Jego

nieodzownym elementem była adoracja i rozważania na temat Męki Chrystusa. Dzisiaj bractwa

z Cilento peregrynują w Wielki Piątek, a ich pielgrzymka trwa od rana do wieczora, a nawet do

wczesnej nocy. Bracia wyruszają z rodzinnego miasteczka i odwiedzają liczne kościoły (zawsze

w liczbie równej wielokrotności trzech – trzy, sześć, dziewięć) położone na zboczach Monte

Stella. Na nawiedzenie świątyni składa się procesja w jej wnętrzu, a liczne w niej przerwy

współbracia wypełniają monofonicznymi i polifonicznymi pieśniami wykonywanymi solowo,

responsorialnie i zespołowo. Taka dewocyjna wędrówka przypomina nieco ideę Drogi

Krzyżowej, choć bez rozważań i odmawiania modlitw; jest to jednak w istocie okazja do

uczczenia – wśród tłumu mężczyzn i kobiet nieprzerwanie wykonujących tańce zwane

tammurriate. Wieczorem rozpoczyna się modlitewne czuwanie przy Matce Bożej, a długa

procesja wiernych (często już upojonych trunkami) dociera do sanktuarium dopiero

o pierwszym brzasku, by złożyć tammorre u stóp Madonny.

W czasie trwania misterium paschalnego, tak mocno nasyconego elementami sacrum i profanum,

najbardziej intensywny i najbogatszy w znaczenia jest z pewnością Wielki Piątek. Przynosi on

kulminację dramatu Męki i zarazem stanowi moment, w którym tradycja ludowa południowych

Włoch wskazuje, jak bardzo ból Jezusa odzwierciedla ból i cierpienie niższych klas społeczeństwa.

Najpowszechniejszą formą teatralnych reprezentacji Męki Pańskiej są tego dnia obrzędy

misteriów i nawiedzenia grobów Pańskich. Bardzo znane są misteria z miejscowości Sessa

Aurunca (prowincja Caserta): idący w procesji ubrani na czarno incappucciati (zakapturzeni),

których poprzedza trębacz wydający przeraźliwie wysokie dźwięki, dźwigają na swoich barkach

rzeźbę wyobrażającą pierwszą tajemnicę bolesną różańca: „Jezusa modlącego się w Ogrodzie”. Za

nią zaś podążają kolejne przedstawienia: „Chrystus przy słupie biczowania”, „Ecce homo”,

„Chrystus upadający pod ciężarem krzyża”, „Znaki Męki Pańskiej”, później także „Trumna

z ciałem Chrystusa” i wreszcie „Trzy Marie” (zwykle te role odgrywają pobożne kobiety).

Charakterystyczną cechą całej procesji jest cunnulélla: powolny, falujący, rozkołysany rytm

kroków zawieszony między słabym dźwiękiem klarnetów i ponurych basów.

#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020

ORGANIZATORZY

PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER

PARTNER STRATEGICZNYMECENAS KBF

Pierwszoplanowymi bohaterami obrzędu nawiedzania grobów Pańskich, który stanowi połączenie

idei pielgrzymowania z koncepcją widowisk religijnych w typie sacra rappresentazione, są bractwa.

Idea stowarzyszeń osób świeckich działających na rzecz pobożnych dzieł oraz śmierci Chrystusa

i celebrowania żałoby, do płaczu i wyrażenia bólu poprzez śpiew i inne gesty pokutne.

Na przekazany tradycją ustną repertuar składa się pieśń na wejście Varco le soglie e vedo

(Przekraczam próg i widzę), Miserere (Psalm 51), śpiewane po włosku Stabat Mater i Planctus

Mariae oraz proste wielogłosowe pieśni na dwa i trzy głosy. W tych ostatnich partii solowej zwanej

„altem” przeciwstawiają się „basy”, czyli grupa dwóch lub trzech kantorów. Utworem obrzędowym

bardziej rozpowszechnionym w Kampanii jest jednak polifoniczne Miserere z miejscowości Sessa

Aurunca. Śpiewa go tam Arcybractwo Najświętszego Krucyfiksu (założone w 1575 roku), które

zajmuje się także organizacją całości obrzędów Wielkiego Tygodnia. Wykonanie psalmu na trzy

głosy jest dowodem na zdumiewające zachowanie się techniki fauxbourdon (falso bordone)

stosowanej w muzyce zapisywanej w pierwszej połowie XV wieku. Tutaj technika ta –

przekazywana i zazdrośnie strzeżona – przetrwała do naszych czasów w tradycji ustnej.

(…)

Obok obrzędów paraliturgicznych, które są wciąż powszechne w ludowej tradycji południowych

Włoch, mamy także możliwość odtworzenia bogatej różnorodności obrzędów wraz

z towarzyszącą im muzyką przygotowywaną specjalnie w Neapolu i jego okolicach na Wielki

Tydzień. Rytuały te znamy dzięki licznym relacjom podróżnych, dla których wizyta na południu

Włoch była zwieńczeniem Grand Touru – wycieczki po całym kraju. Jednym z najważniejszych

takich świadectw jest Journal francuskiego podróżnika Jeana-Jacques’a Boucharda

przebywającego w Neapolu przez osiem miesięcy w 1632 roku. W swoim dzienniku niemal

codziennie notował uwagi o nabożeństwach religijnych z towarzyszeniem muzyki, których był

uczestnikiem. Opis dotyczący obrzędów Wielkiego Tygodnia rozpoczyna się co prawda

w Wielką Środę od Tenebre – Ciemnych Jutrzni wykonywanych w kaplicy Pałacu Królewskiego,

więcej jednak uwagi autor poświęcił dwóm najważniejszym procesjom Wielkiego Piątku.

Pierwsza, zwana della Solitaria, wzięła swą nazwę od kaplicy Bractwa della Solitaria, z której

wy-ruszała. Uczestniczyli w niej udział przedstawiciele hiszpańskiej arystokracji, którzy podążali

ulicami miasta, niosąc Misterij della Passione, czyli rzeźby z symbolami Męki Chrystusa. Na czele

pochodu kroczyła postać w stroju pielgrzyma qui sone une trompette fort lugubrement sur le mesme

ton qu’ils sonent lors qu’ils menent pendre quelqu’un [grająca żałobnie na trąbce i dobywająca tego

samego tonu, który rozbrzmiewa, gdy wiodą skazańca na szubienicę], wokół wozów z rzeźbami

płonęły lampy i świece, a przed każdym marche choeur de musique [kroczy śpiewający chór].

Druga procesja, nazywana Battaglino, była uznawana za jeszcze piękniejszą od pochodu

#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020

ORGANIZATORZY

PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER

PARTNER STRATEGICZNYMECENAS KBF

Hiszpanów, podążała także d’espace en espace il y avoit sur des eschafauts des choeurs de musique

d’instruments et de voix [z umieszczonymi w niej platformami, na których muzykanci grali

i śpiewali swoją muzykę]. Jednym z najbardziej charakterystycznych obrazów, utrwalonych przez

Boucharda niczym migawkowe zdjęcie, był występujący przed namiestnikiem chór dzieci

przebranych za anioły. Byli to młodzi uczniowie konserwatoriów Neapolu specjalnie

przeszkoleni do śpiewania także w niecodziennej pozycji – byli bowiem zawieszeni na linach,

które podnosiły ich, jakby mieli wzbić się do lotu.

Udział w tworzeniu muzyki związanej z Wielkim Tygodniem wykonywanej w trakcie tych

paraliturgicznych obrzędów w najważniejszych punktach miasta (Pałac Królewski, katedra

Świętego Januarego i główne kościoły) mieli wszyscy najważniejsi przedstawiciele tzw. szkoły

neapolitańskiej XVII i XVIII wieku: Provenzale, Nola, Veneziano, Fago, Leo, Porpora, Pergolesi,

Feo, Durante, Jommelli, Piccinni. Wiele utworów sławnych neapolitańskich mistrzów powstało

na zamówienie bractw. „Gazzetta di Napoli” w latach 1675–1768 publikowała wiadomości

o aktywności muzycznej około pięćdziesięciu bractw świeckich działających w 34

miejscowościach w całym Królestwie Neapolu (większość z nich na terenie dzisiejszej

Kampanii). I tak w 1739 roku Bractwo Siedmiu Boleści z Sorrento zleciło Giuseppe Sellittiemu

napisanie muzyki do tekstu Metastasia La Passione di Gesù Cristo. W 1735 roku Bractwo Rycerzy

Matki Boskiej Bolesnej zamówiło u Giovanniego Battisty Pergolesiego jego słynne Stabat Mater.

Wcześniej, modląc się w starym kościele San Francesco di Paola we wszystkie piątki marca

podczas „solennej uroczystości wystawienia Najświętszego Sakramentu”, bracia od dwudziestu

lat śpiewali Stabat Mater Alessandra Scarlattiego. Dowiedziawszy się o sławie młodego

kompozytora, poprosili go o stworzenie nowej muzyki do tekstu tej sekwencji, z zachowaniem

układu kompozycji na dwa głosy i dwoje skrzypiec. Pergolesi przyjął zlecenie i ukończył pracę

w 1736 roku, tuż przed swoją przedwczesną śmiercią w wieku zaledwie 26 lat.

W ciągu ostatnich trzydziestu lat bogata twórczość szkoły neapolitańskiej – oratoria, pasje,

lamentacje, motety i kantaty – stała się jednym z najczęściej przywoływanych repertuarów

sakralnych. Do jego odkrycia na nowo przyczynił się także Antonio Florio, który od wielu lat

wykonuje i nagrywa utwory wcześniej nieznanych kompozytorów. Cieszymy się, że niektóre

z tych arcydzieł mogły zabrzmieć podczas poświęconego w tym roku włoskiej muzyce

krakowskiego Festiwalu Misteria Paschalia.

Giuseppina Crescenzo

(tłum z jęz. włoskiego Italicus – Krystyna Juszkiewicz-Mydlarz, Magdalena Wrana)

Tekst powstał na potrzeby książki programowej Festiwalu Misteria Paschalia 2019.

#MisteriaPaschalia #MisteriaPaschalia2020

ORGANIZATORZY

PARTNER DLA KRAKOWA PARTNER

PARTNER STRATEGICZNYMECENAS KBF