Miks energetyczny dla terenów wiejskich Analiza i rekomendacja

Warszawa, styczeń 2013

1Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Podsumowanie Polskie tereny wiejskie to obszary podlegające widocznym zmianom spo-łecznym, ekonomicznym i wizerunkowym. Mimo to tereny te zachowują swą specyfikę oraz odmienne od obszarów miejskich problemy i potrzeby – również w zakresie elektroenergetyki. Kwestii tych nie da się rozwiązać, obierając jako punkt wyjścia potrzeby wielkich miast.

W rankingu wartości wyznawanych przez osoby mieszkające na wsiach świadomość ekologiczna utrzymuje się na dość niskim poziomie. Między innymi z tego względu na terenach wiejskich w Polsce używa się raczej tradycyjnych, wysokoemisyjnych źródeł energii, takich jak węgiel czy drew-no. Sytuacji tej znacząco nie poprawi ani ukierunkowanie polskiej polityki elektroenergetycznej na energię nuklearną czy gaz łupkowy, ani dalsze wspieranie wydobycia i wykorzystania węgla. Tego typu zasoby wyko-rzystywane są przede wszystkim przez przemysł zlokalizowany w dużych miastach. Doprowadzenie gazu z łupków do wiejskich gospodarstw do-mowych będzie wymagało budowy odpowiedniej infrastruktury, której obecnie brakuje na obszarach wiejskich. Jest to rozwiązanie kosztowne i czasochłonne.

Gorszy dostęp do infrastruktury energetycznej, niższa świadomość eko-logiczna, większe zagrożenie ubóstwem energetycznym, niższe docho-dy ludności – wszystko to sprawia, że w kwestii elektroenergetyki wieś wymaga niekonwencjonalnych rozwiązań. Priorytetem powinno więc być poprawienie dostępu mieszkańców terenów wiejskich do nowoczesnych i niskoemisyjnych źródeł. Jest to możliwe pod warunkiem rozwijania na

tych obszarach modelu energetyki rozproszonej oraz zachęcania miesz-kańców tych terenów do przestawienia się na energetykę prosumencką.

Forum Rozwoju Efektywnej Energii (FREE) w niniejszym dokumencie przedstawia optymalny miks energetyczny dla polskiej wsi. Uwzględnia on zachodzące zmiany i problemy społeczne oraz rozwój technologii i urządzeń. Miks ten opiera się na założeniu, że źródła energii używane na wsi powinny być przyjazne dla ludzi i środowiska.

Niezbędnym warunkiem realizacji takiego rozwiązania są zmiany w świa-domości społecznej oraz aktywny udział w tym procesie polskich decyden-tów. Rewolucja energetyczna na wsi wymaga innowacyjnych sposobów finansowania, jako że społeczności nie mają odpowiednich instytucji fi-nansowych mogących wspierać takie projekty.

Konsultacja merytoryczna dokumentu: dr Andrzej Hałasiewicz, ekspert Kancelarii Prezydenta RP, Tomasz Snażyk, konsultant ds. wdrażania technologii OZE w Instytucie Agroenergetyki, dr Arkadiusz Węglarz, dyrektor ds. zrównoważonego rozwoju w Krajowej Agencji Poszanowania Energii S.A., Bożena Wróblewska, kierownik Działu Innowacji GASPOL

Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Spis treściPodsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1Polska wieś: jaka jest dzisiaj? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Po pierwsze, polska wieś zmienia się demograficznie i ekonomicznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3Po drugie, polska wieś przestaje być wsią rolniczą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4Po trzecie, na tereny wiejskie coraz częściej migrują mieszkańcy miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Po czwarte, świadomość ekologiczna na wsi jest zbyt niska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Po piąte, polska wieś korzysta z tradycyjnych źródeł energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Uwarunkowania systemowe i trendy w polskiej elektroenergetyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9Zobowiązania międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Planowana modernizacja energetyczna Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Nowe trendy w energetyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Polska wieś: postulowane kierunki modernizacji energetycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15Po pierwsze – rozproszenie i dywersyfikacja źródeł energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Po drugie – miks technologii gazowych z energią odnawialną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Po trzecie – efektywne technologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Rekomendowany miks energetyczny dla obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18Rekomendowany miks zużycia energii przez gospodarstwo domowe na obszarach wiejskich w latach 2030-2035. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Rekomendowany miks zużycia energii przez rolnictwo jako sektor gospodarki w latach 2030-2035. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Polska wieś: jaka jest dzisiaj?Polska AD 2013 to Polska zmian – społecznych, ekonomicznych, go-spodarczych, wizerunkowych. Obszary wiejskie zamieszkiwane są przez ponad 14 mln obywateli i zajmują ok. 93% terytorium naszego kraju. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce jest obecnie 1571 gmin wiejskich oraz 602 gminy miejsko-wiejskie. Ozna-cza to, że w całym kraju są aż 2173 gminy, w obrębie których znajdują się tereny wiejskie, i tylko 306 gmin miejskich1.

Pomimo faktu, że obszary wiejskie zajmują większość terytorium Polski, wydają się pozostawać w tle większości zjawisk i przeobrażeń zacho-dzących w kraju. Zbyt często polska wieś postrzegana jest w sposób stereotypowy. Patrząc na obszary wiejskie tylko przez pryzmat rolnic-twa, trudno dostrzec ich wieloaspektowość i potencjał. Tymczasem, jak zauważa dr Andrzej Hałasiewicz, to właśnie poza miastami zacho-dzą w Polsce głębokie przemiany społeczne i gospodarcze2. Również Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w swoim raporcie Polska 2011 podkreśla, że skala zmian obserwowanych na wsi ma niespotykane od lat natężenie3.

Jaka jest więc dziś polska wieś?

1 Por. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 roku. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 41-43.

2 Por. Hałasiewicz A., Rozwój obszarów wiejskich w kontekście zróżnicowań przestrzennych w Polsce i budowania spójności terytorialnej kraju, Warszawa 2011, s. 3.

3 Por. Polska 2011. Gospodarka – Społeczeństwo – Regiony, pod red. Piotra Żubera i Stanisława Sudaka, Warszawa 2011, s. 144.

Po pierwsze, polska wieś zmienia się demograficznie i ekonomicznieTendencje obserwowane w naszej części świata, takie jak spadek liczby urodzin, starzenie się społeczeństwa oraz globalizacja, nie pozostają bez wpływu na demografię i sytuację ekonomiczną polskich obszarów wiejskich. Chociaż dzietność na wsi utrzymuje się na niskim poziomie, to jednak pozostaje wyższa niż w miastach. Pomimo niskiej dzietności liczba mieszkańców terenów wiejskich wzrasta. Dzięki temu miesz-kańcy ci mają coraz większy udział w ogólnej liczbie ludności Polski. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2009 roku ob-szary wiejskie zamieszkiwało 14,9 mln obywateli. Stanowiło to niemal 40% ludności kraju4. Według informacji podanych przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w 2010 roku na wsi mieszkało już ponad 15 mln Polaków5.

Wzrost liczby ludności na terenach wiejskich dotyczy jednak w głównej mierze obszarów położonych w pobliżu aglomeracji miejskich. Tym samym do wzrostu przyczynia się przede wszystkim ludność napływowa migrująca z centrów dużych miast na ich pery-ferie i obrzeża. Jednocześnie na wielu obszarach wiejskich w Polsce ludność starzeje się, a młodzi mieszkańcy migrują ze wsi do miast w celu zdobycia pracy lub wykształcenia. Większość wsi w Polsce, zwłaszcza na wschodzie kraju, jest rozproszonych i ma zazwyczaj stosunkowo niewielką liczbę mieszkańców. Z powodu małej liczby potencjalnych odbiorców doprowadzenie sieci kanalizacyjnej lub wodociągowej do wielu miejscowości jest znacznie utrudnione.

4 Por. Obszary wiejskie w Polsce. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 134.5 Por. Polska 2011. Gospodarka – Społeczeństwo – Regiony, s. 144.

4Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Sami mieszkańcy mają natomiast mniejsze możliwości zakładania działalności pozarolniczej6.

Zjawiskiem pozytywnym, wartym odnotowania w kontekście sytuacji ekonomicznej mieszkańców wsi, jest konsekwentne zmniejszanie się różnicy dochodów pomiędzy miastem i wsią. Wciąż jednak ta dyspro-porcja jest znaczna – na podstawie danych GUS-u dochód rozporządzal-ny na jedną osobę był w 2009 roku aż o 41,1% mniejszy na obszarach wiejskich w porównaniu do analogicznego dochodu na obszarach miej-skich7. Nadal obserwuje się też wyraźną różnicę w strukturze wydatków. Przykładowo mieszkańcy wsi wydają na kulturę średnio połowę kwoty wydawanej przez mieszkańców miast8. Mieszkańcy terenów wiejskich również bardziej niż mieszkańcy miast są zagrożeni ubóstwem.

Zmiany obserwowane na wsi będą w najbliższych latach nadal zacho-dziły i sprawią, że w 2050 roku wieś będzie zupełnie innym miejscem niż obecnie. W perspektywie najbliższych kilkudziesięciu lat tereny wiejskie, przynajmniej pod względem demograficznym, będą upodab-niać się do miast. Coraz powszechniejsze migracje ludności na wieś spowodują, że na grunt wiejski przeszczepiony zostanie miejski model rodziny, składający się z rodziców i maksymalnie dwojga dzieci. Rów-nolegle postępować też będzie starzenie się społeczeństwa na wsiach, czego nie zahamuje nawet migracja na wieś młodych, wykształconych osób.

Po drugie, polska wieś przestaje być wsią rolniczą Przeobrażenia demograficzno-ekonomiczne na polskich terenach wiejskich nie pozostają bez związku z innym wartym odnotowania zja-

6 Por. tamże.7 Por. Obszary wiejskie w Polsce. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 149.8 Por. tamże, s. 151.

wiskiem. Jest nim dezagraryzacja wsi, która z kolei pociąga za sobą ko-nieczność zmiany dotychczasowej struktury pracy na tych obszarach.

Tradycyjnie wieś w Polsce definiowana jest przede wszystkim poprzez swój związek z rolnictwem i działalnością okołorolniczą. Tymczasem polska wieś nie tylko staje się mniej rolnicza, ale i samo rolnictwo stop-niowo zmienia swój charakter. Według najnowszych danych obecnie żadnego związku z produkcją rolną nie ma już ok. 60% mieszkańców wsi, a wyłącznie lub w głównej mierze z rolnictwa żyje zaledwie 1/3 osób mieszkających na wsi. Coraz mniejsza jest także powierzchnia gruntów przeznaczanych na użytki rolne9.

Wszystkie wyżej wymienione tendencje mają swoje konsekwencje w zmieniającej się strukturze polskiego rolnictwa. Systematycznie maleje liczba gospodarstw rolnych, i to zarówno tych najmniejszych, jak i tych o powierzchni sięgającej 30 ha. Aby móc kontynuować swą działalność, szczególnie mniejsze gospodarstwa zmuszone są często szukać źródeł dochodu poza rolnictwem10. W 2011 roku działalność pozarolnicza była źródłem 8,4% dochodów osiąganych na wsiach. Wśród głównych kie-runków działalności pozarolniczej należy wymienić turystykę, usługi, handel, leśnictwo, drobną wytwórczość i mieszkalnictwo. Na wsi w Pol-sce od kilku lat obserwuje się także systematyczny wzrost podmiotów gospodarczych, w tym tych prowadzonych przez osoby fizyczne. Coraz więcej z nich działa w handlu, budownictwie, przetwórstwie przemysło-wym czy usługach11. Należy dodać, że pomimo wyraźnej dezagraryzacji zatrudnienia na wsiach rolnictwo pozostaje tą gałęzią polskiej gospodar-

9 Por. Polska wieś 2012. Raport o stanie wsi, pod red. Wilkin J., Nurzyńska I., Warszawa 2012, s. 9, 69.

10 Por. tamże, s. 9.11 Por. Hałasiewicz A., Rozwój obszarów wiejskich w kontekście zróżnicowań przestrzennych

w Polsce i budowania spójności terytorialnej kraju, Warszawa 2011, s. 6.

5Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

ki, w której pracuje dość duża grupa (według różnych źródeł – od ok. 13% do ok. 16%12) zatrudnionych w Polsce.

W ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat wszystkie wymienione powy-żej zjawiska będą się nasilać. Wraz z postępującą dezagraryzacją życia na wsi rolnictwo przestaje być głównym czynnikiem wpływającym na rozwój i dobrobyt polskiej wsi. Warto przy tym nadmienić, że chociaż udział rolnictwa w PKB będzie się stopniowo zmniejszał, a tym sa-mym zmaleje jego znaczenie na terenach tradycyjnie z nim utożsamia-nych, pozostanie ono jedną z kluczowych gałęzi polskiej gospodarki. Nadal bowiem tylko rolnictwo będzie gwarantowało bezpieczeństwo żywnościowe kraju, a także coraz częściej – dzięki produkcji biomasy i udostępnianiu terenów pod rozwój energetyki wiatrowej czy słonecz-nej – bezpieczeństwo energetyczne.

Po trzecie, na tereny wiejskie coraz częściej migrują mieszkańcy miast Malejące powiązanie wsi z rolnictwem jest być może jednym z czyn-ników, który powoduje, że wieś jest coraz częściej wybierana jako miejsce do życia. Według dostępnych danych w 2010 roku z miast na pobyt stały przeniosło się ok. 139 tys. Polaków, podczas gdy ze wsi do miast przeprowadziło się kilkadziesiąt tysięcy osób mniej13.

Osoby, które podjęły decyzję o zamieszkaniu na wsi, to często ludzie młodzi i zamożni. Wieś kojarzy się im nie tyle z ciężką pracą na roli, co ze spokojem i zdrowszym stylem życia. Przyczyną zamieszkania na wsi bywa również chęć zdobycia dodatkowych źródeł dochodu poprzez

12 Por. Polska wieś 2012. Raport o stanie wsi, s. 9; Potrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w Polsce, Forum Rozwoju Efektywnej Energii (FREE), Warszawa 2010, s. 32.

13 Por. Polska wieś 2012. Raport o stanie wsi, s. 103.

wykorzystanie warunków, jakie oferują tereny wiejskie (np. dzięki działalności agroturystycznej). Mówiąc ogólnie, wieś przestaje być tym gorszym od miasta miejscem zamieszkania, a staje się pod wieloma względami atrakcyjniejszym.

Polska wieś oferuje coraz lepsze warunki do życia między innymi dzię-ki wsparciu unijnych programów pomocowych, przede wszystkim dopłat bezpośrednich oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013. Jak podaje Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rol-nictwa14, do 2011 roku środki z PROW umożliwiły realizację na wsiach wielu inwestycji budowlanych oraz unowocześnienie dziesiątek firm. Ponadto, dzięki wsparciu PROW, stworzono na terenach wiejskich w Polsce ok. 20 tys. miejsc pracy niezwiązanych z rolnictwem – głównie w nowych sklepach, lokalach gastronomicznych i firmach. Na wsiach powstają również place zabaw, odnawiane i wyposażane są świetlice, buduje i modernizuje się wodociągi oraz kanalizację, unowocześnia się gospodarkę wodno-ściekową.

Nie należy przy tym zapominać, że nadal istnieją obszary, w których sytuacja mieszkańców zamieszkujących tereny wiejskie jest znacznie gorsza niż osób mieszkających w miastach. W dalszym ciągu miesz-kańcy wsi mają utrudniony dostęp np. do dóbr kultury, odpowiedniej opieki zdrowotnej czy informacji. Zazwyczaj korzystają też ze słabszej infrastruktury drogowej, wodociągowej oraz kanalizacyjnej, a także mają większe trudności ze znalezieniem pracy. Ponadto mieszkańcy wsi znacznie bardziej od osób mieszkających w miastach są zagrożeni wykluczeniem z powyższych sfer życia15.

14 Por. Efekty wsparcia udzielanego przez ARMiR z unijnych programów pomocowych [Dostęp: 16 sierpnia 2012]. Dostępny w Internecie: http://www.arimr.gov.pl/pomoc-unijna/efekty-unijnej-pomocy-udzielanej-przez-arimr.html.

15 Por. Polska wieś 2012. Raport o stanie wsi, s. 10.

6Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Pomimo istnienia tych zagrożeń osoby mieszkające na terenach poza-miejskich, w tym na wsiach, są w dużej mierze zadowolone ze swojego miejsca zamieszkania. Wykazało to badanie TNS OBOP zrealizowane w 2010 roku na zlecenie Forum Rozwoju Efektywnej Energii (FREE). Za-dowolenie wyraziło 80% ankietowanych, a jego brak – zaledwie 6%. Wśród zalet mieszkania na wsi wymieniano m.in. ciszę, spokój, dostęp do czystego i zdrowego powietrza, bliskość natury, bezpieczeństwo, spokojne tempo życia, mniejszą niż w miastach anonimowość i niższe zagrożenie przestępczością.

Należy przypuszczać, że swoje miejsce do życia na wsi znajdować będzie coraz większa liczba osób pracujących w dużych miastach. Zmęczeni zbyt gwałtownym tempem życia w aglomeracjach miejskich przywę-drują na wieś w poszukiwaniu ciszy i spokoju. Wraz z prognozowanym na całym świecie rozwojem telepracy odległości pomiędzy miejscem za-mieszkania i zatrudnienia będą traciły na znaczeniu. Tendencja ta bę-dzie jedynie ułatwiała coraz silniejszą migrację młodych i obeznanych w nowych technologiach osób poza granice miasta. Walory wsi będą też coraz powszechniej wykorzystywane w pozarolniczej działalności gospodarczej – tu również spory udział będą mieli nowi mieszkańcy wsi. W 2050 roku wieś nie tylko nie będzie przegrywać z miastem jako miej-scem do życia, ale będzie bardziej niż teraz przypominać miasto, zacho-wując jednocześnie te cechy, które świadczą o jej wyjątkowości.

Po czwarte, świadomość ekologiczna na wsi jest zbyt niska Wśród cech, które powszechnie kojarzą się ze wsią i obszarami wiejski-mi, jest bliskość natury i ekologiczny tryb życia. Niestety – jak pokazują cytowane już wyniki badania TNS OBOP dla Forum Rozwoju Efektyw-nej Energii (FREE) – to ostatnie wyobrażenie o polskiej wsi ma wciąż niewiele wspólnego z rzeczywistością.

Uczestników badania, którymi byli mieszkańcy terenów wiejskich i podmiejskich, zapytano o kryteria, jakimi kierowali się przy wyborze źródła energii dla swoich gospodarstw domowych. Kwestie ekologicz-ne były dla nich o wiele mniej istotne niż chociażby koszt użytkowa-nia, koszt instalacji, prostota obsługi czy bezpieczeństwo użytkowania danego źródła. Duża grupa respondentów żywiła przy tym nie zawsze słuszne przekonanie o niskim koszcie instalacji, uruchomienia i eks-ploatacji tradycyjnych źródeł energii. Również w przypadku kryteriów stosowanych przy wyborze źródła ogrzewania ekologia znalazła się na odległym miejscu. Ważniejsze dla respondentów były chociażby koszt używania, koszt instalacji czy bezpieczeństwo używania danego źró-dła.

Być może przyczyna takiego stanu rzeczy leży w niskiej pozycji, jaką ekologia zajmuje w rankingu wartości życiowych wyznawanych przez mieszkańców terenów wiejskich. Co ciekawe, większość responden-tów była świadoma negatywnych dla środowiska skutków używania najbardziej popularnych źródeł energii, takich jak węgiel czy drewno. Wśród najbardziej niekorzystnych skutków wymieniano brud, osad na budynkach i oknach oraz zwiększoną emisję CO216.

Można przypuszczać, że prognozowany wcześniej napływ na wieś nowych mieszkańców pochodzących z miast poprawi ogólną świa-domość ekologiczną na terenach wiejskich w Polsce. Jednocześnie, patrząc na wyniki badania, trudno oprzeć się wrażeniu, że bez od-powiedniej polityki informacyjnej państwa i programów pomocowych w zakresie finansowania poprawa tej świadomości będzie procesem raczej powolnym.

16 Por. Potrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w Polsce, s. 9-11.

7Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Po piąte, polska wieś korzysta z tradycyjnych źródeł energiiNiska świadomość ekologiczna to nie jedyny środowiskowy problem terenów wiejskich w Polsce. Jednym z obszarów, w którym sytuacja mieszkańców wsi jest zdecydowanie gorsza niż mieszkańców miast, jest dostęp do źródeł energii, w tym szczególnie tych nowoczesnych i niskoemisyjnych. Polska wieś jest także znacznie bardziej niż polskie miasta zagrożona zjawiskiem ubóstwa energetycznego. Narażona na nie może być obecnie ponad 1/3 mieszkańców terenów wiejskich w Polsce17.

W swoim codziennym funkcjonowaniu gospodarstwa wiejskie po-trzebują dużych ilości energii. Jest ona wykorzystywana nie tylko tam, gdzie niezbędna jest również w mieście – podczas przygotowywania posiłków, ogrzewania pomieszczeń, w pracach umysłowych, proce-sach produkcyjnych i w transporcie – lecz także w pracach okołogo-spodarskich i działalności rolniczej.

Tymczasem dostęp do źródeł energii jest na polskich terenach wiej-skich znacznie utrudniony. W 2009 roku większość gospodarstw domowych w mieście (58,6%) ogrzewana była przez ciepło z sie-ci, a paliwa stałe do ogrzewania mieszkań wykorzystywane były w mniej niż 1/3 gospodarstw. W tym samym czasie na wsiach pra-wie 90% gospodarstw używało w celach grzewczych paliw stałych, a ciepło z sieci docierało tylko do 3,4% gospodarstw. Bardzo często na wsiach używano paliw stałych również do ogrzewania wody – wykorzystywała je około połowa gospodarstw (tylko 1,9% mieszkań pozyskiwało ciepłą wodę z sieci ciepłowniczej), podczas gdy w mia-

17 Por. Kurowski P., Zagrożenie ubóstwem energetycznym. Próba ustalenia zjawiska (na podstawie danych GUS-u) w: Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki, 01/2012, s. 7.

stach było to tylko 10% gospodarstw (ponad 1/3 korzystała z sieci ciepłowniczej)18.

Dane GUS-u potwierdzają również, że chociaż w ostatnich latach dłu-gość sieci gazowej rozdzielczej na obszarach wiejskich się zwiększyła, to poza obszarami miejskimi sieć dystrybucyjna gazu jest słabo roz-winięta. W 2008 roku dostęp do niej miało jedynie 18,8% ludności wiejskiej oraz, dla porównania, 73,6% ludności w miastach19.

Według badania TNS OBOP przeprowadzonego na zlecenie Forum Roz-woju Efektywnej Energii (FREE) na wsi wyraźnie dominuje użycie trady-cyjnych źródeł energii, przede wszystkim drewna (83% użytkowników tradycyjnych źródeł) i węgla (80% użytkowników). Dużo mniejszą po-pularnością cieszy się najpowszechniejsze według badania nietradycyjne źródło energii – olej opałowy (52% użytkowników innych niż tradycyj-ne źródeł energii) oraz gaz płynny (LPG) (niespełna 1/5 użytkowników innych niż tradycyjne źródeł energii). Energia słoneczna używana jest przez zaledwie 9% użytkowników nietradycyjnych źródeł energii20.

Warto nadmienić, że na podstawie tego samego badania to właśnie energia słoneczna byłaby przez badanych wykorzystywana najchętniej, gdyby nie istniały ograniczenia w postaci barier finansowych i ekolo-gicznych. Energia słoneczna została także przez respondentów ocenio-na jako najbardziej przyszłościowe źródło energii; kojarzona jest przede wszystkim z czystością użytkowania oraz niskimi kosztami eksploatacji21.

18 Por. Zużycie energii w gospodarstwach domowych w 2009 roku. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, s. 62-65.

19 Por. Kurowski P., Zagrożenie ubóstwem energetycznym. Próba ustalenia zjawiska (na podstawie danych GUS-u), s. 6.

20 Por. Potrzeby i braki energetyczne społeczności wiejskich i podmiejskich w Polsce, s. 85-86.21 Por. tamże, s. 87.

8Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Na stosunkowo niską efektywność energetyczną polskiej wsi wpływa jeszcze jedno zjawisko. Często, poza węglem i drewnem, w domo-wych piecach spalane są różnego rodzaju odpadki. Niektóre z nich, takie jak odpadki plastikowe, są przez to źródłem jeszcze większych zanieczyszczeń dla środowiska niż węgiel. W wielu przypadkach przy-czyną takiego stanu rzeczy jest niewiedza, wynikająca przede wszyst-kim z niskiej świadomości ekologicznej mieszkańców wsi.

Można domniemywać, że postępująca modernizacja polskiej wsi po-ciągnie za sobą zmiany w świadomości jej mieszkańców oraz – co za tym idzie – większe wykorzystanie efektywnych źródeł energii. Nie-wątpliwy wpływ na sytuację w tym obszarze będą miały wymagania, jakie w kontekście redukcji CO2 nakłada na Polskę Unia Europejska.

Podsumowanie Polska wieś być może nie ulega tak widocznym transformacjom jak mia-sta, jednak i ona przeobraża się na wielu płaszczyznach. Przede wszyst-kim jest to płaszczyzna demograficzno-ekonomiczna – zmieniająca się struktura populacji, coraz wyższe dochody, ale także – w dużym stop-niu – odchodzenie od rolnictwa jako podstawowej działalności wiejskiej. Wszystko to powoduje, że dezaktualizuje się stereotypowe postrzega-nie wsi, a coraz więcej osób w Polsce wybiera jako miejsce zamieszkania właśnie tereny wiejskie. Wśród aspektów, które dają wsi przewagę nad miastem, są bliskość natury i większe możliwości życia zgodnie z zasa-dami ekologii. Niestety – jak pokazują badania – ze świadomością ekolo-giczną wśród mieszkańców terenów wiejskich nie jest najlepiej. Przekła-da się to na wciąż powszechne wykorzystanie na wsiach tradycyjnych, wysokoemisyjnych źródeł energii. Odejście od ich stosowania powinno być nieodłącznym elementem dalszej modernizacji wsi w Polsce. Duże-go znaczenia nabiera tutaj dążenie do zwiększenia wykorzystania na terenach wiejskich odnawialnych oraz niskoemisyjnych źródeł energii.

9Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Uwarunkowania systemowe i trendy w polskiej elektroenergetyceTereny wiejskie, pomimo zauważalnych przemian, zachowują swą spe-cyfikę oraz mają odmienne od terenów miejskich problemy i potrzeby – również w zakresie elektroenergetyki. Kwestii tych nie da się roz-wiązać, obierając za punkt wyjścia potrzeby wielkich miast. A jednak, chociaż to właśnie tereny wiejskie stanowią zdecydowaną większość terytorium Polski, nie istnieje ani jeden kluczowy krajowy akt prawny, który w całości odnosiłby się wyłącznie do rozwoju elektroenergetyki na tych obszarach, przy uwzględnieniu ich obecnej sytuacji i warun-ków, które tam panują. Istotne czynniki kształtujące politykę energe-tyczną i tym samym wpływające na miks energetyczny Polski to zo-bowiązania międzynarodowe, krajowe ustawodawstwo oraz trendy pojawiające się na rynku.

Zobowiązania międzynarodoweWiele decyzji, które dotyczą elektroenergetyki na terenach wiejskich, jest podejmowanych w związku z zobowiązaniami, jakie na Polskę nakłada Unia Europejska. Należy tutaj wspomnieć przede wszystkim o przyjętym w 2008 roku pakiecie energetyczno-klimatycznym. Jest to zestaw projektów legislacyjnych, których celem jest przeciwdziała-nie negatywnym skutkom zmiany klimatu. Pakiet zobowiązuje kraje Unii Europejskiej do spełnienia konkretnych celów, związanych przede wszystkim z redukcją emisji dwutlenku węgla (zmniejszenie jej pozio-mu o 20% w stosunku do poziomu emisji z 1990 roku), wzrostem zużycia energii z odnawialnych źródeł (dla Polski – z obecnych 7% do 15%) oraz zwiększeniem efektywności energetycznej (do 2020 roku o 20%).

Postanowienia pakietu energetyczno-klimatycznego wymagają trans-pozycji na grunt krajowy w postaci rodzimych aktów prawnych. Naj-

nowszym z dokumentów, które mają gwarantować pełne wdrożenie zobowiązań określonych w pakiecie, jest projekt Ustawy o odnawial-nych źródłach energii zaprezentowany we wrześniu 2012 roku. Istot-ne dla rozwoju odnawialnych źródeł energii na terenach wiejskich są niewątpliwie zapisy wspierające rozwój mikroinstalacji wykorzystują-cych OZE oraz biogaz rolniczy. W dalszym ciągu jednak proponowana ustawa nie wspiera w żaden szczególny sposób źródeł niskoemisyj-nych, bazujących na gazie ziemnym i płynnym (LPG). Projekt noweliza-cji innej ustawy, Prawa energetycznego, wprowadza natomiast system wsparcia dla energii wytwarzanej w nowych jednostkach kogeneracji. Wsparcie to będzie dostępne tylko dla tych jednostek, które rozpoczną wytwarzanie energii i ciepła po 2012 roku. Zakłada się, że system tzw. pomarańczowych certyfikatów będzie zachętą do budowy jednostek kogeneracyjnych w najbliższych latach (w zamierzeniu ma on obowią-zywać tylko do 2030 roku).

Celem innego kluczowego dla elektroenergetyki aktu prawnego, Usta-wy o efektywności energetycznej z kwietnia 2011 roku, jest stworze-nie ram prawnych niezbędnych do poprawy efektywności energetycz-nej całej polskiej gospodarki. Ustawa ma zapewnić pełne wdrożenie dyrektyw unijnych związanych z poprawą efektywności energetycz-nej. W szczególności są to zapisy Dyrektywy 2006/32/WE dotyczącej końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych. Jednym z ważniejszych wprowadzonych przez ustawę rozwiązań jest system białych certyfikatów, pomyślany jako mechanizm rynkowy pozwalają-cy na uzyskanie większych oszczędności energii, wymaganych przepi-sami Dyrektywy. Zgodnie z treścią ustawy pozyskanie określonej liczby certyfikatów będzie obowiązkowe dla wszystkich firm, które zajmują się dystrybucją energii, ciepła lub gazu bądź sprzedają je odbiorcom

10Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

końcowym, a także dla jednostek samorządu terytorialnego. Według zapowiedzi Ministerstwa Gospodarki system białych certyfikatów ma zacząć funkcjonować już w 2013 roku.

Bardzo ważne dla polskich celów energetycznych będą także zapisy nowej Dyrektywy o Efektywności Energetycznej, zatwierdzonej w paź-dzierniku 2012 roku przez Radę Unii Europejskiej. Dyrektywa ta zalicza do rozwiązań efektywnych energetycznie także mikrokogenerację, ob-ligując wszystkie państwa członkowskie – w tym Polskę – do wprowa-dzenia przepisów wspierających tę technologię.

Planowana modernizacja energetyczna PolskiWypełnienie przez Polskę zobowiązań unijnych, w szczególności pa-kietu energetyczno-klimatycznego, wiąże się z gruntowną moderni-zacją całego systemu energetycznego, a także z koniecznością wpro-wadzenia odpowiednich przepisów lub uchwalenia zupełnie nowych aktów prawnych. Kluczowym dokumentem, który nakreśla prognozo-wane kierunki rozwoju polskiej elektroenergetyki, jest strategia Polity-ka energetyczna Polski do 2030 roku, przyjęta przez polski rząd w li-stopadzie 2009 roku. Jest to pierwszy dokument, który w tak obszerny sposób odnosi się do przyszłości polskiej elektroenergetyki.

W strategii wyznaczono 6 kierunków, zgodnie z którymi powinna rozwijać się polska elektroenergetyka. Są nimi poprawa efektywności energetycznej, wzrost bezpieczeństwa dostaw paliw i energii, dywer-syfikacja struktury wytwarzania energii elektrycznej poprzez wpro-wadzenie energetyki jądrowej, rozwój wykorzystywania efektywnych źródeł energii, w tym biopaliw, rozwój konkurencyjnych źródeł energii oraz ograniczenie oddziaływania energetyki na środowisko. Każdemu z przyjętych kierunków przypisano cele szczegółowe i działania wyko-nawcze. Co istotne, również ten kluczowy dla przyszłości elektroener-

getyki w Polsce dokument nie odnosi się w żaden sposób do specy-ficznej sytuacji tego sektora na terenach wiejskich. Wskazuje jedynie, wśród najważniejszych elementów polityki lokalnej i regionalnej, na konieczność modernizacji i dostosowania do aktualnych potrzeb od-biorców sieci dystrybucji energii elektrycznej na terenach wiejskich oraz rozbudowy sieci dystrybucyjnej na terenach słabo zgazyfikowanych.

Planowanie energetyczne jest również istotną częścią Koncepcji Prze-strzennego Zagospodarowania Kraju – najważniejszego dokumentu dotyczącego ładu przestrzennego Polski. Dokument, przyjęty przez Radę Ministrów w grudniu 2011 roku, wskazuje politykę energetyczną jako jedną z polityk, które mają szczególne znaczenie dla zagospoda-rowania przestrzennego kraju. Co istotne, w dokumencie zauważono wkład obszarów wiejskich w zapewnienie zrównoważonego rozwoju kraju (przede wszystkim w sferze produkcji, oddziaływania na środo-wisko oraz konsumpcji), a także zwrócono uwagę na istniejące wciąż dysproporcje pomiędzy miastem a wsią (w tym również w kontekście dostępności energetycznej). Podkreślono jednocześnie konieczność wykorzystywania walorów tych obszarów, np. w zakresie produkcji energii na podstawie lokalnych źródeł surowców oraz modernizacji infrastruktury energetycznej. Jako jeden z sześciu celów polityki prze-strzennego zagospodarowania Polski Koncepcja podaje zwiększenie odporności struktury przestrzennej kraju m.in. na utraty bezpieczeń-stwa energetycznego. W opisie celu słusznie zwrócono uwagę na wyjątkowo niekorzystną sytuację sieci dystrybucyjnych na terenach wiejskich. Sieć ta charakteryzuje się bowiem wysoką awaryjnością. Jed-nakże, chociaż w dokumencie założono zwiększenie produkcji energii ze źródeł odnawialnych i zapewnienie większej dywersyfikacji źródeł, a także kilkakrotnie wspomniano o niezbędnej rozbudowie i moderni-zacji sieci elektroenergetycznych, Koncepcja nie odnosi się szerzej do energetycznej przyszłości obszarów wiejskich.

11Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Dokumentem, w którym zauważono specyfikę obszarów wiejskich w kontekście ich potrzeb energetycznych, jest projekt strategii Bez-pieczeństwo energetyczne i środowisko. W projekcie podkreślono, że energetyczny rozwój tych obszarów przyczynia się do zapewnienia ca-łemu krajowi pewnych i bezpiecznych dostaw energii. Do 2020 roku planuje się podjęcie szeregu działań, m.in. opracowanie Programu rozwoju energetyki na obszarach wiejskich, upowszechnianie świado-mości ekologicznej na terenach wiejskich oraz stworzenie możliwości rozwoju energetyki rozproszonej wykorzystującej lokalne, odnawialne źródła energii.

Mówiąc o planowanej modernizacji elektroenergetycznej, można po-wiedzieć, że trzy obszary, w których najbardziej widoczne są działania polskiego rządu, to zapewnienie dalszego wykorzystywania lokalnych zasobów węgla, rozpoczęcie wydobycia lokalnych zasobów gazu łup-kowego oraz budowa pierwszej w Polsce elektrowni atomowej.

W przeciwieństwie do trendów obserwowanych w niektórych innych państwach Unii Europejskiej Polska nie chce rezygnować z wydobycia i wykorzystywania węgla, którego jest w UE największym producen-tem. Polskie władze stoją na stanowisku, że węgla nie należy trakto-wać jako brudne paliwo, lecz jako wspólne dobro Unii Europejskiej. W Polityce energetycznej do 2030 roku przewidziano, że w Polsce na-dal wykorzystywane będą wszelkie dostępne technologie wytwarzania energii z węgla; założono jednak, że technologie te będą stosowa-ne tylko wtedy, jeśli będą się przyczyniać do zmniejszenia zanieczysz-czenia powietrza. Sam węgiel ma pełnić rolę „ważnego stabilizatora bezpieczeństwa energetycznego kraju”, szczególnie w kontekście ko-nieczności uniezależnienia polskiej gospodarki od zewnętrznych do-staw gazu i ropy naftowej. Do 2030 roku planuje się także rozpoczęcie eksploatacji nowych złóż węgla kamiennego oraz brunatnego.

Warto w tym miejscu poruszyć dwie kwestie. Po pierwsze, skierowanie się w stronę gospodarki węglowej nie jest w skali globalnej podejściem wyjątkowym. Zgodnie z informacjami podanymi przez Międzynaro-dową Agencję Energetyczną światowe zużycie węgla w ciągu ostat-nich dziesięciu lat zwiększyło się niemal o połowę, a tylko w ostatnim roku w Europie wzrosło o 3,3%. W ciągu najbliższych czterech lat proekologiczne Niemcy planują wybudować aż 9 nowych elektrowni węglowych o łącznej mocy 8,4 MW22. Węgiel pozostaje również jed-nym z głównych składników miksu energetycznego w Wielkiej Brytanii – w 2011 roku aż 30% energii elektrycznej pochodziło ze spalania tego surowca23. Po drugie – o czym również nie należy zapominać – obecnie używane technologie węglowe wraz z instalacjami prośro-dowiskowymi zdecydowanie mniej zanieczyszczają atmosferę niż już istniejące bloki.

Polskę od wielu innych krajów UE – chociażby właśnie od sąsiadują-cych Niemiec – odróżnia natomiast skierowanie polityki elektroenerge-tycznej w stronę energii atomowej. Uchwała w sprawie wybudowania w Polsce co najmniej jednej elektrowni atomowej została przyjęta już w 2009 roku; jeszcze w tym samym roku powołano specjalnego pełno-mocnika ds. energetyki jądrowej, a w następnym odbyły się konsulta-cje społeczne dotyczące Programu Polskiej Energetyki Jądrowej. Plany rządu zakładają wybudowanie przez PGE dwóch elektrowni jądrowych o łącznej mocy ok. 6000 MW. Zakłada się, że elektrownia atomowa

22 Por. Renesans węgla. To dobry surowiec na kryzys [Dostęp: 29 listopada 2012]. Dostępny w Internecie: http://forsal.pl/artykuly/648582,renesans_wegla_to_dobry_surowiec_na_kryzys.html.

23 Por. W brytyjskiej energetyce rządzą gaz i węgiel [Dostęp: 29 listopada 2012]. Dostępny w Internecie: http://energetyka.wnp.pl/w-brytyjskiej-energetyce-rzadza-gaz-i-wegiel,166939_1_0_0.html.

12Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

powstanie w Polsce najprawdopodobniej w 2023 roku24. Toczą się już rozmowy w sprawie współpracy przy budowie elektrowni atomowej spółek energetycznych Skarbu Państwa.

Kolejnym, obok złóż węgla i energii atomowej, zabezpieczeniem dla Polski ma być większe wykorzystanie gazu jako paliwa, w tym wydo-bycie lokalnych złóż gazu niekonwencjonalnego, a dokładniej – gazu z łupków.

Według prognoz Międzynarodowej Agencji Energetycznej, zamiesz-czonych w ostatnim raporcie World Energy Outlook, gaz ziemny to je-dyne paliwo kopalne, na które popyt na świecie będzie wzrastał; sama zaś MAE już w 2011 roku zapowiedziała nadejście „złotej ery gazu ziemnego”. Opublikowany w czerwcu 2012 roku raport BP, zatytuło-wany Statistical Review of World Energy, wskazuje na wzrost konsump-cji gazu na świecie z 2453,6 mld m3 w 2001 roku do 3153,1 mld m3 w 2010 roku. W 2011 roku konsumpcja ta wzrosła jeszcze o 2,2% i wyniosła 3222,9 mld m3. Według tego samego raportu w analo-gicznym okresie w Polsce konsumpcja gazu ziemnego zwiększyła się z 11,5 mld m3 w 2001 do 15,5 mld m3 w 2010 roku25.

W Polsce za kilkadziesiąt lat wykorzystanie źródeł gazowych będzie z pewnością większe niż obecnie. W tej chwili ich popularność nie jest ustabilizowana. Dane z ostatniego kwartału 2012 roku wskazują na pewien spadek sprzedaży w sektorze kotłów gazowych w stosunku

24 Por. Elektrownia atomowa ruszy dopiero w 2023 roku [Dostęp: 21 sierpnia 2012]. Dostępny w Internecie: http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/wydarzenia/elektrownia-atomowa-ruszy-dopiero-w-2023-r-,26849,1.

25 Por. BP Statistical Review of World Energy June 2012 [Dostęp: 5 grudnia 2012]. Dostępny w Internecie: http://www.bp.com/sectionbodycopy.do?categoryId=7500&contentId=7068481.

do analogicznego okresu rok wcześniej. Dotyczy to zwłaszcza sektora konwencjonalnych gazowych kotłów wiszących. Powolny wzrost za-obserwowano w sektorze gazowych kotłów kondensacyjnych. Znacz-ny spadek sprzedaży miał miejsce w przypadku kotłów gazowych sto-jących26. Jeśli jednak uwzględni się dane SPIUG-u z ostatnich kilku lat, zauważalny jest wzrost sprzedaży kotłów gazowych kondensacyjnych, szczególnie wiszących (od 51 tys. w 2009 roku do prognozowanych 116 tys. w 2013 roku)27.

Gaz ziemny jest paliwem czystym, łatwo dostępnym i niewymagają-cym drogiej infrastruktury. Podobnie przyszłościowym paliwem jest gaz płynny (LPG), którego zużycie na świecie również się zwiększa – w 2011 roku o 4% w stosunku do roku poprzedniego28. W odróż-nieniu od gazu ziemnego, który wymaga jednak konwencjonalnej in-frastruktury, gaz płynny (LPG) można używać w zasadzie wszędzie, również tam, gdzie nie ma dostępu do innych źródeł energii.

Pomimo że wciąż nieznana jest rzeczywista wielkość wydobywalnych zasobów gazu łupkowego w Polsce, a kolejne raporty podają sprzecz-ne dane na ten temat, od końca 2007 roku wydano w Polsce ponad 100 koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie niekonwencjonalnych złóż węglowodorów. Chociaż większość koncesjonariuszy to firmy zagraniczne, głównie amerykańskie, plany polskiego rządu zakładają uruchomienie wydobycia gazu łupkowego przez spółki polskie przed

26 Por. Podsumowanie trendów rynku budowlanego i instalacyjno-grzewczego w trzecim kwartale 2012. Stowarzyszenie Importerów i Producentów Urządzeń Grzewczych, Warszawa 2011, s. 7-8.

27 Por. Ludwiczak W., Podsumowanie trendów rynku urządzeń grzewczych w Polsce [Dostęp: 4 stycznia 2013]. Dostępny w Internecie: http://www.spiug.pl/konferencja1.html.

28 Por. Raport roczny 2011. Polska Organizacja Gazu Płynnego, Warszawa 2012, s. 17 [Dostęp: 5 grudnia 2012]. Dostępny w Internecie: http://www.pogp.pl/pl/raporty.

13Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

końcem 2014 lub z początkiem 2015 roku. O tym, jak istotnym obsza-rem w polskiej elektroenergetyce ma się stać wydobycie gazu łupko-wego, świadczy fakt, że jego pozyskanie będzie regulowane specjalną ustawą, której założenia przyjął rząd w październiku 2012 roku. Nie bez znaczenia jest tutaj także utworzony w lipcu 2012 roku program badań nad gazem łupkowym.

Nowe trendy w energetyce Obserwując i analizując plany polskiego rządu dotyczące kierunków rozwoju polskiej energetyki, trudno nie ulec wrażeniu, że inwestycje te są rozwiązaniem doraźnym i nie będą w stanie w przyszłości zaspokoić rosnących potrzeb energetycznych. W szczególności dotyczy to po-trzeb energetycznych na terenach wiejskich, które ze względu na brak odpowiedniej infrastruktury nie będą mogły zostać zaspokojone przez duże instalacje energetyczne. Dlatego – planując modernizację pol-skiej wsi – warto zwrócić uwagę na energetykę rozproszoną i energe-tykę prosumencką. Zdaniem ekspertów, prof. Jana Popczyka czy prof. Krzysztofa Żmijewskiego, są to tendencje, na których powinna opierać się polska polityka energetyczna.

Energetyka rozproszona, czyli instalowanie małych jednostek wytwór-czych na terenie całego kraju, jest rozwiązaniem korzystnym. Pozwala na wytwarzanie energii i ciepła w sposób zdecentralizowany, bardzo często dzięki użyciu lokalnych zasobów. W rezultacie wytworzone cie-pło lub energia mogą w bardziej efektywny sposób być wykorzystane na gruncie lokalnym, obciążenie szczytowe maleje, a w przypadku za-stosowania w kogeneracji odnawialnych lub niskoemisyjnych źródeł energii – zmniejsza się emisja gazów cieplarnianych. Model energety-ki rozproszonej realizowany jest w sąsiadujących z Polską Niemczech. Konieczność znalezienia alternatywnych źródeł energii przekłada się tam na stopniowe zastępowanie produkcji energii w wielkich elek-

trowniach produkcją energii w źródłach rozproszonych. W energetyce odnawialnej zatrudnionych jest obecnie więcej osób niż w energetyce nuklearnej i węglowej łącznie. Co ciekawe, dotyczy to nie tylko zawo-dów związanych bezpośrednio z energetyką odnawialną, ale również zawodów opierających się na przemyśle tradycyjnym29. Od kwietnia 2012 roku w Niemczech funkcjonuje ponadto system wsparcia dla mi-krokogeneracji. Niemiecka ustawa o mikrokogeneracji (Kraft-Wärme--Kopplungsgesetz), której ostatnia nowelizacja weszła w życie w lipcu 2012 roku, przewiduje, że do 2020 roku udział energii elektrycznej produkowanej w tego typu instalacjach wzrośnie w Niemczech do 25%30.

Model energetyki prosumenckiej to taki, w którym odbiorca energii jest jednocześnie jej producentem i konsumentem. Produkując ciepło lub energię elektryczną na własne potrzeby, prosument może przy tym ewentualne ich nadwyżki odstąpić innym odbiorcom. Energetyka pro-sumencka to trend obserwowany w coraz większej liczbie państw na świecie. Przykładem może być Wielka Brytania, gdzie w 2010 roku uruchomiono specjalny program energetyki prosumenckiej. Zakłada się, że do 2020 roku w Wielkiej Brytanii powstanie ok. 40 tys. MW no-wych mocy, głównie dzięki instalacjom fotowoltaicznym na dachach domów31.

29 Por. Morris C., Mity i fakty: niemiecki zwrot od atomu do energii odnawialnej [Dostęp: 22 sierpnia 2012]. Dostępny w Internecie: http://zielonewiadomosci.pl/tematy/energetyka/mity-i-fakty/.

30 Por. Bundesrat beschließt Novellierung des Gesetzes zur KWK-Förderung [Dostęp: 4 stycznia 2013]. Dostępny w Internecie: http://www.energie-experten.org/experte/meldung-anzeigen/news/bundesrat-beschliesst-novellierung-des-gesetzes-zur-kwk-foerderung-3835.html.

31 Por. Król M., Szymański A., Więcek T., W sprawie rozproszonej energetyki ze źródeł odnawialnych [Dostęp: 22 sierpnia 2012]. Dostępny w Internecie: http://fnps.eu/joomla/index.php?option=com_content&task=view&id=36&Itemid=60.

14Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Doświadczenia zarówno Niemiec, jak Wielkiej Brytanii pokazują, że rozwój energetyki prosumenckiej oraz energetyki rozproszonej to kie-runki, w których warto podążać. Ten zwrot powinny wesprzeć odpo-wiednie przepisy legislacyjne dotyczące wytwarzania energii na potrze-by domowe w mikroźródłach. Istotną kwestią jest również wspieranie rozwoju źródeł niskoemisyjnych poprzez rozbudowę sieci gazu ziem-nego, a tam, gdzie nie jest to możliwe, wspieranie zastosowania gazu płynnego.

Przyszłość i dynamika rozwoju energetyki prosumenckiej zależy jed-nakże w dużej mierze od jednego ważnego czynnika. Jest nim roz-wój inteligentnych sieci energetycznych (ISE), dzięki którym energia i ciepło mogą popłynąć od prosumenta do sieci. Nie mniej istotny jest fakt, że wyprodukowana przez prosumenta i ewentualnie sprzedana przez niego do sieci energia powinna być właściwie rozliczana, co nie jest możliwe przy wykorzystaniu tradycyjnych, pasywnych sieci ener-getycznych. Równolegle z rozbudową inteligentnych sieci powinno zmieniać się otoczenie prawne, tak aby przyłączenie mikroźródeł do inteligentnej sieci było szybkie i łatwe.

Tylko pod takimi warunkami konsumenci będą skłonni przestawić się na energetykę prosumencką. Pewne uproszczenia obowiązują-cych przepisów wprowadził projekt Ustawy o odnawialnych źródłach energii, zaprezentowany przez Ministerstwo Gospodarki we wrześniu 2012 roku. Istotne jest, aby kierunek wprowadzania ułatwień dla tych osób, które zainteresowane są wytwarzaniem energii we własnym zakresie i sprzedawaniem jej ewentualnych nadwyżek do sieci, był kontynuowany. Przede wszystkim należałoby tutaj zadbać o potrze-by mniejszych konsumentów, w tym tych produkujących prąd i ciepło na potrzeby własne. Równie ważne jest, aby ułatwienia legislacyjne i proceduralne dotyczyły nie tylko mikroźródeł opartych o energię od-

nawialną, ale w szerszej perspektywie źródeł niskoemisyjnych, w tym rozwiązań bazujących na paliwach gazowych. Dopełnieniem koniecz-nych zmian powinno być konsekwentne rozwijanie, obok niewątpli-wie potrzebnych nowych dużych instalacji energetycznych, także źró-deł małych i rozproszonych.

PodsumowanieAnalizując planowane główne kierunki rozwoju polskiej elektroener-getyki w kontekście specyficznej sytuacji polskich obszarów wiejskich i ich potrzeb energetycznych, trudno nie zauważyć, że rozwój energe-tyki opartej na węglu, samym tylko gazie łupkowym czy energii nukle-arnej znacząco polepszy sytuację tylko w skali ogólnokrajowej. Rozwój ten będzie miał ponadto wpływ na sytuację przede wszystkim w wiel-kich miastach. Zasoby kopalne nadają się głównie do wytwarzania du-żych ilości energii na potrzeby przemysłu, który w większości przypad-ków zlokalizowany jest w obrębie aglomeracji miejskich. Nawet jeśli w 2015 roku ostatecznie dojdzie do produkcji gazu z łupków na skalę komercyjną zgodnie z planami rządu, a posiadane przez Polskę zasoby tego surowca pozwolą na produkowanie gazu ziemnego w dużych ilościach, jego wykorzystanie na terenach pozamiejskich będzie wy-magało budowy sieci gazociągów oraz elektrociepłowni. Ze względów czysto ekonomicznych raczej mało prawdopodobne jest, że uda się to osiągnąć w krótkim czasie. Pożądanym kierunkiem jest natomiast rozproszenie źródeł oraz wykorzystanie potencjału konsumentów za-równo pod kątem efektywności energetycznej, jak i produkcji energii na własne potrzeby.

15Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Polska wieś: postulowane kierunki modernizacji energetycznejWobec istniejącej sytuacji konieczne jest sformułowanie takich kierun-ków modernizacji energetycznej, które będą się odnosiły wyłącznie do obszarów wiejskich, uwzględniając ich potrzeby i specyfikę. Fo-rum Rozwoju Efektywnej Energii (FREE) stoi na stanowisku, że polity-ka energetyczna dla terenów wiejskich powinna opierać się na trzech podstawowych filarach. Są nimi:

Po pierwsze – rozproszenie i dywersyfikacja źródeł energiiKluczem do efektywnych rozwiązań gwarantujących zaspokojenie po-trzeb energetycznych wsi jest rozproszenie źródeł energii i energetyka prosumencka. Obydwa modele wpisują się idealnie w zmieniającą się strukturę wsi i rozwiązania, których ona wymaga. Warto w tym kon-tekście przypomnieć, że w niektórych rejonach Polski wiele wsi jest dość mocno rozproszonych, a w dodatku zamieszkuje je stosunkowo niewielka liczba osób. Trudno w takiej sytuacji będzie zagwarantować dostawy energii z jednego, dużego źródła. Sytuację pogarsza słabo rozwinięta sieć elektroenergetyczna i gazowa na tych obszarach. Roz-proszenie źródeł energii zapewnia nie tylko bezpieczeństwo dostaw, ale również – w przypadku zastosowania niskoemisyjnych, nowocze-snych źródeł energii (o czym w następnym punkcie) – zmniejszenie emisyjności i ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko natu-ralne. Niewątpliwym wparciem będzie tu kształtowanie i promowanie modelu prosumenckiego, co przyczyni się także do poprawy świado-mości ekologicznej wśród mieszkańców wsi i terenów pozamiejskich. Idealnym rozwiązaniem dla terenów wiejskich są niskoemisyjne źródła energii, które można z powodzeniem wykorzystywać w mikroinstala-cjach do produkcji energii i ciepła na potrzeby własne mieszkańców oraz właścicieli gospodarstw rolnych i przedsiębiorstw.

Po drugie – miks technologii gazowych z energią odnawialnąOdnawialne źródła energii, chociaż przyjazne środowisku i łatwe w użyciu, napotykają na terenach wiejskich na wiele barier. Należy do nich m.in. wysoka cena ich instalacji. Stąd Forum Rozwoju Efektywnej Energii (FREE) postuluje, aby polityka energetyczna dla terenów wiej-skich wspierała łączenie technologii OZE z technologiami niskoemisyj-nymi, głównie gazowymi.

Rekomendowane technologie i urządzenia wykorzystujące gaz i źró-dła odnawialne dla terenów wiejskich to kolektory słoneczne (w zesta-wach hybrydowych), pompy ciepła, panele fotowoltaiczne i mikroko-generacja.

Technologia Źródła tradycyjne Źródła odnawialne

Kolektory słoneczne (w zestawach hybrydowych)

V V

Pompy ciepła V V

Panele fotowoltaiczne V

Mikrokogeneracja V V

Źródło: opracowanie własne

Źródłami, które idealnie wpisują się w model rozproszenia energii na wsi, są słońce oraz gaz (gaz ziemny, biogaz, gaz płynny (LPG)), przy założeniu, że dane gospodarstwo domowe musi wykorzystywać przy-najmniej dwa rodzaje źródeł energii, by zapewnić bezpieczeństwo

16Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

i ciągłość dostawy. Rekomendowane przez Forum Rozwoju Efektywnej Energii (FREE) energia słoneczna oraz gazowa są także efektywne, ponieważ mogą być wykorzystywane do pro-dukcji energii cieplnej i elektrycznej również oddzielnie.

Technologie gazowe i energia słoneczna w idealny sposób uzu-pełniają się wzajemnie; aby zapewnić ciepło bez względu na porę dnia oraz poziom nasłonecznienia, można wykorzystać gazowy kocioł kondensacyjny. W ten sposób spalanie gazu może odbywać się w zależności od potrzeb. W podobny sposób częstym uzupełnieniem energii elektrycznej wytwarzanej przez panele fotowoltaiczne oraz energii cieplnej przez kolektory sło-neczne jest używanie gazu płynnego (LPG) do ogrzewania da-nego budynku i gotowania. Pozwala to na uniknięcie kosztow-nego przyłączenia do konwencjonalnej sieci gazowej.

Połączenie gazu (gazu ziemnego, biogazu, gazu płynnego (LPG)) z energią odnawialną jest rozwiązaniem niskoemisyjnym, pozwalającym na zminimalizowanie negatywnego wpływu pro-dukcji energii na środowisko naturalne. Obecnie bardzo łatwo dostępnym paliwem jest gaz płynny (LPG). Co również istotne w kontekście specyfiki polskich obszarów wiejskich – jest to pa-liwo, które nie wymaga skomplikowanych technik przechowy-wania, transportowania i użycia czy też wielkich nakładów na infrastrukturę.

Popularyzacja tego typu modeli wymaga przede wszystkim szeroko zakrojonych działań informacyjno-edukacyjnych (skie-rowanych nie tylko do potencjalnych użytkowników, lecz tak-że do decydentów i władz lokalnych), a ponadto zapewnienia możliwości uzyskania dofinansowania na tego typu instalacje.

Kolektor słoneczny pozwala na zamianę promieniowania słonecznego w ciepło użytkowe. Urządzenie wyposażone jest w absorber, który pochła-nia promieniowanie słoneczne. Wytworzone ciepło odbierane jest przez płyn solarny – glikol – który transportuje je do zbiornika. Tam ciepło jest akumulowane i oddawane wodzie użytkowej. W Polsce podczas miesięcy zimowych sam kolektor słoneczny nie jest w stanie zapewnić odpowied-niej ilości ciepła potrzebnej do ogrzania budynku. Rozwiązaniem, które jest dopełnieniem zestawu solarnego, może być gaz ziemny, a na obszarach, gdzie nie ma dostępu do konwencjonalnej sieci gazowej – gaz płynny (LPG).

Panele fotowoltaiczne to urządzenia często mylone lub utożsamiane z kolektorami słonecznymi. W odróżnieniu od kolektorów panele foto-woltaiczne zamieniają energię promieniowania słonecznego nie w energię cieplną, lecz w elektryczną. Najczęstszym elementem wykorzystywanym do produkcji ogniw fotowoltaicznych jest krzem.

Pompy ciepła to urządzenia pobierające ciepło z powietrza, gleby lub wody i dostarczające je w inne miejsce. Jest to rozwiązanie bardzo efek-tywne i łatwe w eksploatacji. Pompa ciepła może być zasilana energią elek-tryczną lub współpracować z kotłem gazowym w zimie, kiedy jest wyższe zapotrzebowanie cieplne niż ilość ciepła pochodząca z otoczenia.

Mikrokogeneracja to rozwiązanie, które polega na skojarzeniu produk-cji cieplnej i energii elektrycznej. Instalacje mikrokogeneracyjne to tak na-prawdę małe elektrociepłownie o mocy od 1 do 20 lub 50 kW. Urządze-nia mikrokogeneracyjne są niewielkich rozmiarów i z tego względu mogą być z powodzeniem stosowane w domach jedno- i wielorodzinnych oraz w gospodarstwach rolnych czy małych firmach. Technologia mikrokogene-racji pozwala na przetworzenie energii pierwotnej (pochodzącej np. z gazu ziemnego, płynnego (LPG) czy biomasy) jednocześnie na energię elektrycz-ną i cieplną. Nadwyżka wyprodukowanej energii może w całości lub w czę-ści zostać sprzedana do sieci lub innym odbiorcom.

17Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Patrząc na korzyści, jakie polska energetyka może dzięki temu od-nieść, z pewnością warto zainwestować w opisane powyżej działa-nia.

Po trzecie – efektywne technologieDefiniując technologie produkcji energii lub ciepła, warto zastanowić się, które z nich faktycznie sprawdzą się w specyficznych warunkach polskich terenów wiejskich. Biorąc pod uwagę rozproszenie wsi w Pol-sce, małą liczbę mieszkańców oraz problemy z dostępem do infrastruk-tury gazowej, ciepłowniczej i elektrycznej, Forum Rozwoju Efektywnej Energii (FREE) za kluczowe kryteria rekomendowanych technologii uznaje koszty ich użytkowania oraz efektywność.

Optymalne technologie i urządzenia dla polskiej wsi:• Pompy ciepła w instalacjach indywidualnych – z uwagi na swoją

wysoką sprawność. Pompy korzystają z energii odnawialnej, a ich działanie powinno być wspierane poprzez paliwa niskoemisyjne.

• Mikrokogeneracja w instalacjach indywidualnych i zbiorowych, czyli małe elektrociepłownie – z uwagi na stabilność działania i efektywność.

• Fotowoltaika w instalacjach indywidualnych i zbiorowych – z uwagi na istniejący potencjał modernizacyjny wiejskich domów. Wymiana dachów eternitowych może być okazją do instalacji zestawu na budynkach, z kolei istniejące nieużytki rolne mogą z powodzeniem służyć jako miejsce budowy farm na potrzeby gmin.

Istotnym czynnikiem wpływającym na powodzenie modernizacji ener-getycznej polskiej wsi będą oczywiście koszty zastosowanych rozwią-zań. Należy pamiętać o tym, że wraz z upływem czasu i rozwojem technologii ich cena będzie spadać. Oczywiście nie można na obecnym etapie całkowicie wyeliminować zastosowania na wsiach tradycyjnych

źródeł energii, takich jak węgiel i drewno. Będą one w dalszym ciągu wykorzystywane, jednak udział ich powinien maleć wraz ze wzrastają-cym użyciem energii słonecznej oraz źródeł niskoemisyjnych.

Podsumowanie Z uwagi na swoją specyficzną sytuację – mowa tu przede wszystkim o ograniczonym dostępie do tradycyjnych sieci energetycznych – tere-ny wiejskie w Polsce potrzebują niekonwencjonalnych rozwiązań po-prawiających ich dostęp do źródeł energii. Idealnym rozwiązaniem jest dla nich przestawienie się na energetykę rozproszoną i prosumencki model wytwarzania energii. Proponowane w tym modelu technologie powinny być przyjazne środowisku, łatwe w użyciu oraz zapewniać bezpieczeństwo dostaw. Pompy ciepła, mikrokogeneracja oraz foto-woltaika to technologie, które optymalnie wpisują się w potrzeby mo-dernizacji energetycznej polskiej wsi.

18Miks energetyczny dla terenów wiejskich. Analiza i rekomendacja.

Rekomendowany miks energetyczny dla obszarów wiejskichBiorąc pod uwagę fakt, że obecnie nie istnieją opracowania pokazują-ce miks energetyczny dla obszarów wiejskich, niniejsza propozycja Fo-rum Rozwoju Efektywnej Energii (FREE) uwzględnia sytuację i tenden-cje aktualne na obszarach wiejskich w Polsce i w Europie. Osiągnięcie takiego miksu jest wypadkową tych tendencji i trendów. Jego osią-gnięcie będzie możliwe w wyniku zmian społecznych i modernizacji

energetycznej polskiej wsi. Miks ten nie powinien być traktowany jako stan rzeczywisty, lecz jako kierunek, w którym będzie się kształtować zużycie energii na obszarach wiejskich. Zakładany horyzont czasowy realizacji takiego miksu to lata 2030-2050, tzn. perspektywa średnio- i długookresowa.

n Ciepło n Energia elektryczna

n Gaz ziemny n Gaz płynny (LPG)

n Olej opałowy

n Pozostałe, głównie OZE

n Węgiel

12%

30%

16%

25%

1%

10%

6%

Uzasadnienie:• W 2035 roku w Polsce ma być

ok. 14800 tys. gospodarstw domowych, w tym ok. 5450 tys. zlokalizowanych na terenach wiejskich.

• W postulowanym miksie ma-leje zużycie węgla w stosunku do stanu obecnego wzrasta zużycie paliw gazowych (gazu ziemnego i LPG) oraz energii odnawialnej.

• Większość ciepła sieciowego, produkowanego głównie z bio-gazu, zostanie zużyta w małych zamkniętych wiejskich sieciach.

• Zużywana energia elektryczna jest częściowo produkowana w miejscu jej zużycia ze słońca i gazu płynnego (LPG).

n Ciepło n Energia elektryczna

n Gaz ziemny n Gaz płynny (LPG)

n Olej opałowy

n Pozostałe, głównie OZE

n Węgiel

35%

8%

8%

10%

3% 1%

35%

Uzasadnienie:• Węgiel, OZE, gaz płynny (LPG)

oraz biomasa i biogaz służą do ogrzewania gospodarstw rolnych.

• Zużywana energia elektryczna jest częściowo produkowana na miejscu z OZE i gazu (energia słoneczna, gaz płynny (LPG) lub biogaz).

• Zakładany jest wzrost konsumpcji gazu ziemnego, która wynosi obecnie ok. 2% (na podstawie danych GUS1) do 3%.

• Wyższa niż w przypadku gospodarstw domowych konsumpcja węgla wynika z obecnej wyższej konsumpcji tego surowca.

1 Por. Zużycie energii w gospodarstwie domowym i rolnictwie 2010-2011. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s 217-219.

Rekomendowany miks zużycia energii przez gospodarstwo domowe na obszarach wiejskich w latach 2030-2035

Rekomendowany miks zużycia energii przez rolnictwo jako sektor gospodarki w latach 2030-2035

@forumfreePLwww.forumfree.energo24.pl www.forumfree.pl

Więcej informacji o rozwiązaniach i przykładowych wdrożeniach.