ISBN 978-83-7160-608-3

Zawsze chcia³em robiæ tylko rzeczy

najwa¿niejsze. A czy mo¿e byæ coœ

wa¿niejszego od nauki i religii? Na-

uka daje nam Wiedzê, a religia

daje nam Sens. I Wiedza, i Sens s¹

niezbêdnymi warunkami godnego

¿ycia. I jest paradoksem, ¿e obie te

wartoœci czêsto pozostaj¹ w kon-

flikcie. Nierzadko spotykam siê

z pytaniem, jak potrafiê je godziæ.

Gdy takie pytanie bywa zadawane

przez naukowca lub filozofa, nie-

odmiennie dziwiê siê, jak wykszta³-

ceni ludzie mog¹ nie dostrzegaæ,

¿e nauka nie czyni nic innego, jak

tylko eksploruje Dzie³o Stworzenia.

Micha³ Heller

MIC

HA

EL

HE

LL

ER

•D

OC

TO

RH

ON

OR

IS

CA

US

AU

NIV

ER

SIT

AT

IS

ST

UD

IO

RU

MN

AT

UR

AL

IU

MP

OS

NA

NIE

NS

IS

MICHAEL HELLER

DOCTOR HONORIS CAUSA

UNIVERSITATIS

STUDIORUM NATURALIUM

POSNANIENSIS

DIE XVIII MENSIS NOVEMBRIS ANNO MMX

MICHAEL HELLERDOCTOR HONORIS CAUSA

UNIVERSITATIS

STUDIORUM NATURALIUM

POSNANIENSIS

MICHAEL HELLERDOCTOR HONORIS CAUSA

UNIVERSITATIS

STUDIORUM NATURALIUM

POSNANIENSIS

DIE XVIII MENSIS NOVEMBRIS ANNO MMX

MICHAEL HELLER

DOCTOR HONORIS CAUSA

UNIVERSITATIS STUDIORUM NATURALIUM

POSNANIENSIS

RECTORIS MAGNIFICI ORATIO

Wielce Szanowny Ksiê¿e ProfesorzeWysoki SenacieDrodzy Goœcie

CODZIENNOŒÆ KA¯DEJ UCZELNI wyznaczana jest rytmemkszta³cenia, prowadzonych badañ, biegiem spraw organizacyj-nych. Taka jest tak¿e natura funkcjonowania naszego uniwersy-tetu. To codziennoœæ buduje osi¹gniêcia i presti¿, tworzy historiêi tradycjê. Ale w owej codziennoœci zdarzaj¹ siê chwile wyj¹tko-we. Takim znacz¹cym wydarzeniem, które kultywuje tradycjêakademick¹ i wpisuje siê w historiê uczelni, jest uroczystoœæ nada-wania wybitnym postaciom godnoœci doktora honoris causa. S¹ touroczystoœci rzadkie i wyj¹tkowe, a grono uhonorowanych zna-komite i nieliczne. Taki wyj¹tkowy charakter ma tak¿e dzisiej-sza uroczystoœæ, na której nasz Uniwersytet Przyrodniczy nadajeKsiêdzu Profesorowi Micha³owi Hellerowi tytu³ doktora honoriscausa na podstawie formalnej decyzji, jak¹ podj¹³ Senat 30 czerw-ca 2010 roku na wniosek dziekana Wydzia³u Rolnictwa i Bio-in¿ynierii. Decyzja ta jest wyrazem najwy¿szego uznania wobecosi¹gniêæ badawczych i pracy Ksiêdza Profesora dla dobra pol-skiej nauki. Jest tak¿e uhonorowaniem pierwszej rocznicy jubile-uszu 90-lecia naszego uniwersytetu. Przyznanie tytu³u honoro-wego osobie, która scala wszystkie nauki przyrodnicze zapomoc¹ filozofii, w tym wypadku nurtu nam najbli¿szego – filo-zofii przyrody – nabiera szczególnego znaczenia.

» 9 «

Dziœ warto zadaæ podstawowe pytanie: wiara – nauka, wiaraa nauka czy te¿ wiara i nauka? Czy to dwa przeciwstawne œwia-ty, czy te¿ œwiaty komplementarne? Czy nauka (rozum) jest wro-giem, czy te¿ sprzymierzeñcem wiary? Wiele jest trudnych py-tañ i zagadnieñ. Wiara to œwiadomy i wolny wybór, w którymcz³owiek wyra¿a przekonanie o istnieniu si³y ukrytej w przyro-dzie. Wiara mo¿e byæ odpowiedzi¹ na pytania o sens istnienia,o pochodzenie dobra i z³a, a wyra¿a siê w postawie ¿yciowej, w za-chowaniach cz³owieka. Nauka zaœ s³u¿y wyjaœnieniu funkcjono-wania œwiata, w którym ¿yje cz³owiek. Uwa¿am, ¿e zarówno na-uka, jak i wiara d¹¿¹ do ulepszenia œwiata – nauka, poprawiaj¹cjakoœæ naszego ¿ycia, wiara, nawo³uj¹c do postaw prospo³ecz-nych, ludzkich, mówi¹c o prawach boskich. W historii ludzkoœcimamy wiele prób budowania i przerzucania mostów miêdzywiar¹ i nauk¹. Ksi¹dz profesor Micha³ Heller – kosmolog i profe-sor Uniwersytetu Papieskiego Jana Paw³a II – powiedzia³, ¿e reli-gia odizolowana od naukowego kontekstu jest u³omna, a nauka, któraodrzuca inne ni¿ naukowe drogi zrozumienia – œlepa… W³aœnie za ta-kie „przerzucanie mostów pomiêdzy wiar¹ (religi¹) a nauk¹”zosta³ w roku 2008 uhonorowany Nagrod¹ Templetona, jedn¹z najbardziej presti¿owych nagród œwiata.

Ksi¹dz Profesor Micha³ Heller to uczony wnikliwie spo-gl¹daj¹cy na œrodowisko przyrodnicze, w którym rola filozofii³¹czy siê z jednoczesnym zaanga¿owaniem nauk œcis³ych i teolo-gicznych. Jego pogl¹dy i postawa przywo³uj¹ postaæ naszego Pa-trona – filozofa, krytycznego kontynuatora heglizmu, twórcê fi-lozofii czynu, przyrodnika i ekonomistê – Augusta hrabiegoCieszkowskiego. Ze wzglêdu na tê postaæ i nasz¹ tradycjê akade-mick¹, która swoje pocz¹tki ma we Wszechnicy Piastowskiej,przemianowanej póŸniej na Uniwersytet Poznañski, cieszymysiê, ¿e do grona osób szczególnie zwi¹zanych z nasz¹ Alma Materdo³¹cza dziœ cz³owiek tak wielkiego formatu, który potrafi ³¹czyæ

» 10 «

ró¿ne nurty nauki, wytwarzaj¹c miêdzy nimi jêzyk porozumie-nia oraz posiadaj¹cy niezwyk³¹ umiejêtnoœæ czerpania z obfito-œci¹ i znawstwem z bogactwa osi¹gniêtego w ró¿nych dyscypli-nach nauki.

Jeœli wolno mi tak stwierdziæ, to Czcigodny Doktor Honorowyw swoich rozwa¿aniach wysuwa tezê, ¿e nauka (rozum) jest sprzy-mierzeñcem wiary. Najdobitniej potwierdzi³ to Jan Pawe³ IIw swej encyklice Fides et ratio: …Wiara i rozum s¹ jak dwaskrzyd³a, na których duch ludzki unosi siê ku kontemplacji prawdy…

Rozwa¿ania naukowe prezentowane przez Ksiêdza Profesorastanowi¹ wa¿ny element wspieraj¹cy kszta³cenie m³odych poko-leñ m³odzie¿y akademickiej, który nabiera we wspó³czesnymœwiecie szczególnego znaczenia. St¹d nieoceniona wydaje siê dziœfilozofia przyrody, dyscyplina reprezentowana przez KsiêdzaProfesora Micha³a Hellera, zajmuj¹c wobec wszystkich uprawia-nych dziedzin nauki szczególne miejsce w jej wspó³czesnymkszta³cie. Bogactwo podejmowanej problematyki jest impo-nuj¹ce, a dorobek publikacyjny Doktora Honorowego ogrom-ny, obejmuj¹cy ponad 900 pozycji. Ksi¹dz Profesor doskonalepotrafi ³¹czyæ trudn¹ sztukê badañ naukowych z jeszcze trud-niejsz¹ sztuk¹ ich popularyzacji oraz posiad³ niezwyk³¹ umiejêt-noœæ przekazywania trudnych problemów laikom.

G³osy filozofów s¹ jak termometr w ludzkim organizmie. Zazwyczajprzez filozofiê najlepiej wyra¿a siê gor¹czka tego œwiata – tak pisa³o roli filozofów w dzisiejszym œwiecie ksi¹dz Józef Tischner.Wieloletnia i wielostronna dzia³alnoœæ akademicka Ksiêdza Pro-fesora Micha³a Hellera w zg³êbianiu prawdy naukowej i próbiezrozumienia praw oraz regu³ otaczaj¹cego nas œwiata zyska³a muopiniê jednego z najwybitniejszych filozofów i metodologów naukprzyrodniczych. Mo¿na powiedzieæ, ¿e Ksi¹dz Profesor realizujez nadwy¿k¹ s³owa przypowieœci ewangelicznej (Mt 25, 14-20)o talentach, pomna¿aj¹c dane Jemu talenty wielokrotnie.

» 11 «

W imieniu ca³ej spo³ecznoœci Uniwersytetu Przyrodniczegow Poznaniu z dum¹ wyra¿am zadowolenie, ¿e reprezentowanyna kierowanej przeze mnie uczelni nurt przyrodniczy mo¿eprzyj¹æ do grona osób szczególnie zas³u¿onych Ksiêdza Profeso-ra Micha³a Hellera, który zechcia³ przyj¹æ godnoœæ doktora hono-ris causa. Wierzê, ¿e wydarzenie to bêdzie szczególnym Ÿród³emrefleksji dla ca³ej naszej spo³ecznoœci akademickiej, która repre-zentuje ró¿ne dyscypliny nauki. Niech wolno mi bêdzie z³o¿yæKsiêdzu Profesorowi serdeczne gratulacje z okazji uzyskania god-noœci doktora honorowego i wyrazy najwy¿szego uznania dla po-nadczasowych owoców Jego pracy twórczej.

Prof. dr hab. Grzegorz SkrzypczakRektor Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

DECANI SPECTABILIS ORATIO

Magnificencjo RektorzeWysoki SenacieWielce Czcigodny Doktorze Honoris CausaSzanowni Pañstwo

Nie szukaj¹c s³ów niezwyk³ych, choæ tylko takie powinny byædziœ wypowiadane, przedstawiê podstawowe informacje o sylwet-ce Kandydata oraz postêpowaniu w sprawie nadania tytu³u dok-tora honoris causa naszego uniwersytetu.

Ksi¹dz Profesor Micha³ Heller urodzi³ siê 12 marca 1936roku w Tarnowie. W 1940 roku wraz z rodzin¹ zosta³ wywiezio-ny na Sybir. Do Polski wróci³ w 1946 roku. Po maturze, któr¹zda³ w 1953 roku, wst¹pi³ do Wy¿szego Seminarium Duchowne-go w Tarnowie. W 1959 roku uzyska³ stopieñ magistra teologiina Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Rok póŸniej rozpocz¹³studia z filozofii przyrody na tej samej uczelni, które ukoñczy³w 1965 roku, uzyskuj¹c na podstawie rozprawy z zakresu inter-pretacyjnych zagadnieñ szczególnej teorii wzglêdnoœci stopieñmagistra filozofii. W 1966 roku na KUL-u obroni³ rozprawêdoktorsk¹ zatytu³owan¹ Koncepcja seryjnych modeli Wszechœwiatai jej filozoficzne implikacje. Habilitowa³ siê w 1969 roku na Katolic-kim Uniwersytecie Lubelskim na podstawie rozprawy ZasadaMacha w kosmologii relatywistycznej.

W 1972 roku Ksi¹dz Profesor obj¹³ stanowisko docenta naPapieskim Wydziale Teologicznym (PAT). W 1985 roku uzyska³

» 13 «

tytu³ profesora nadzwyczajnego, a piêæ lat póŸniej tytu³ profeso-ra zwyczajnego. Nastêpnie Ksi¹dz Heller pe³ni³ funkcjê dzieka-na Wydzia³u Teologicznego Papieskiej Akademii Teologicznejw Tarnowie oraz kierownika I Katedry Filozofii. Ponadto na Wy-dziale Teologicznym Papieskiej Akademii Teologicznej (dziœ toUniwersytet Papieski Jana Paw³a II) w Krakowie kierowa³ Ka-tedr¹ Filozofii Przyrody. Obecnie jest dyrektorem Oœrodka Ba-dañ Interdyscyplinarnych.

Wœród wielu licznych towarzystw naukowych, do którychksi¹dz Heller nale¿y, nie mo¿na nie wspomnieæ o WatykañskimObserwatorium Astronomicznym, którego cz³onkiem stowarzy-szonym jest od 1981 roku, czy o cz³onkostwie w Papieskiej Aka-demii Nauk od 1991 roku. Jest tak¿e za³o¿ycielem CentrumKopernika Badañ Interdyscyplinarnych, wspólnego przedsiê-wziêcia Uniwersytetu Jagielloñskiego i PAT-u.

Badania naukowe prowadzi³ m.in. na Katolickim Uniwersyte-cie w Louvain-la-Neuve w Belgii, w Instytucie Astrofizyki Uni-wersytetu w Oxfordzie, na Wydziale Fizyki i Astronomii Uniwer-sytetu w Leicester, na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersy-tetu w Waszyngtonie, przy Vatican Observatory Research Groupw ramach Uniwersytetu Arizony w Tucson, a na UniwersytecieGregoriañskim w Rzymie wyk³ada³ fizykê matematyczn¹.

Obok wielu znacz¹cych wyró¿nieñ Ksi¹dz Profesor Micha³Heller otrzyma³ w 2008 roku presti¿ow¹ nagrodê TempletonPrize, która uchodzi za „religijn¹ Nagrodê Nobla”, przyzna-wan¹ za indywidualne dzia³ania zwi¹zane z pokonywaniem ba-rier pomiêdzy nauk¹ a religi¹. Nagroda ta dowodzi uznania dladorobku naukowego Ksiêdza Micha³a Hellera dotycz¹cego rela-cji miêdzy religi¹, teologi¹ i naukami œcis³ymi, a zw³aszcza w ana-lizowaniu pocz¹tków i przyczyn Wszechœwiata. Nagrodê têProfesor Micha³ Heller przeznaczy³ na rzecz powo³ania w Krako-wie Centrum Kopernika Badañ Interdyscyplinarnych.

» 14 «

G³ówne obszary zainteresowañ Ksiêdza Profesora to filozofiai historia nauki (przede wszystkim fizyka i kosmologia), ogólnateoria wzglêdnoœci, kosmologia relatywistyczna i relacje miêdzynauk¹ a teologi¹.

Dorobek publikacyjny Ksiêdza Profesora jest wyj¹tkowy. Sta-nowi go ponad 100 artyku³ów z fizyki matematycznej i kosmo-logii, 470 artyku³ów z dziedziny filozofii i teologii, 70 ksi¹¿ek,10 t³umaczeñ ksi¹¿ek i 24 redakcje monografii. By³ promotoremw 21 przewodach doktorskich.

W analizach dokonañ Ksiêdza Profesora Micha³a Hellerapodkreœla siê szczególnie mocno Jego d¹¿enie do humanizacjinauk œcis³ych, a tak¿e wybitne zas³ugi w dziedzinie dialogu na-uki z religi¹.

Inicjatywa procedury nadania najwy¿szej godnoœci akademic-kiej Ksiêdzu Profesorowi Micha³owi Hellerowi podjêta zosta³aprzez rektora Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu i przeka-zana na rêce dziekana Wydzia³u Rolniczego (obecnie Wydzia³uRolnictwa i Bioin¿ynierii). Nastêpnie Rada Wydzia³u powo³a³akomisjê w sk³adzie: prof. dr hab. Anita Dobek – przewodnicz¹caoraz prof. dr hab. Zbigniew Broda, prof. dr hab. Witold Grzebisz,prof. dr hab. Grzegorz Skrzypczak i prof. dr hab. Ryszard S³om-ski. Komisja po zapoznaniu siê z materia³ami dotycz¹cymi doko-nañ Kandydata przedstawi³a Radzie Wydzia³u wniosek o popar-cie tej inicjatywy oraz propozycjê recenzentów w osobach:

– ks. prof. dr. h.c. Zygmunta Hajduka, filozofa przyrody zaj-muj¹cego siê zagadnieniami metafilozoficznymi oraz filozofi¹nauk formalnych i pozaformalnych, pracuj¹cego w Katedrze Fi-lozofii Przyrody Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

– prof. dr. h.c. Jerzego Janika, fizyka zajmuj¹cego siê bada-niami strukturalnymi i fizyk¹ materii skondensowanej, emeryto-wanego pracownika Instytutu Fizyki J¹drowej PAN, przewod-

» 15 «

nicz¹cego Komisji Filozofii Nauk Przyrodniczych PAU, cz³onkarzeczywistego PAN

– prof. dr. h.c. Andrzeja Legockiego, chemika i biologa mole-kularnego zajmuj¹cego siê biotechnologi¹ molekularn¹ roœlini in¿ynieri¹ genetyczn¹, pracuj¹cego w Instytucie Chemii Bioor-ganicznej PAN w Poznaniu, cz³onka rzeczywistego PAN.

W ocenie dorobku naukowego Ksiêdza Profesora Micha³aHellera wszyscy recenzenci podkreœlili nie tylko imponuj¹c¹ licz-bê publikacji, lecz tak¿e ich rozleg³oœæ i g³êbiê postrzegania.

Od zrodzenia siê myœli wyró¿nienia Ksiêdza Profesora godno-œci¹ doktora honoris causa naszego uniwersytetu up³ynê³o sporoczasu, st¹d pragnê wyraziæ radoœæ, ¿e zamiar ten nareszcie siêurzeczywistnia i wdziêcznoœæ, ¿e wyró¿nienie to zosta³o przezNiego ¿yczliwie przyjête.

Czcigodny Doktorze Honoris Causa!W tym uroczystym dniu, wyró¿niaj¹c Ciê najwy¿sz¹ godno-

œci¹ akademick¹, wyra¿amy uznanie dla wagi Twych dokonañi najg³êbszy szacunek dla postawy uczonego humanisty. Zdarze-nie to odbieramy równie¿ jako nobilitacjê naszego uniwersytetu.

Zechciej tak¿e przyj¹æ ¿yczenia dobrego zdrowia, wszelkiejpomyœlnoœci i wielu dalszych równie znakomitych, jak dot¹d,owoców swej pracy.

Prof. dr hab. Wies³aw KoziaraDziekan Wydzia³u Rolnictwa i Bioin¿ynierii

Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

LAUDATIO A PROMOTORE HABITA

Magnificencjo RektorzeDostojny SenacieWielce Szanowny Doktorze Honoris CausaSzanowni Pañstwo zgromadzeni w piêknej auliKolegium Rungego

DZIEÑ 18 LISTOPADA AD 2010 wpisuje siê z³otymi zg³oska-mi w historiê Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Otojego progi przekracza Ksi¹dz Profesor Micha³ Heller – znako-mity filozof, oryginalny i nowatorski w swych pomys³ach, wspa-nia³y nauczyciel, cz³owiek wielkiego ducha, umys³u i serca.

Zebranemu dziœ dostojnemu gremium postaæ Ksiêdza Profe-sora jest znana. Pragnê jednak podkreœliæ niektóre rysy Jego na-ukowego wizerunku, pewne cechy Jego osobowoœci.

Ksi¹dz Profesor Micha³ Heller to uczony, dla którego naukajest celem ¿yciowych zmagañ i chlebem powszednim. Naukêwspó³tworzy, ¿yje nauk¹ i dla nauki. Uprawia j¹ jednak w poko-rze ducha. Uznaje j¹ za Bo¿y talent, który bezinteresownie po-mna¿a w obfitoœci dla dobra nauki, a nie dla z³udnej s³awy i ko-rzyœci. Ksi¹dz Profesor jest wzorem uczonego, który naukêtraktuje jako dowód Bo¿ego wybrania, uznania i zaufania. Ide¹przewodni¹ inspiruj¹c¹ badania i myœlenie Ksiêdza Profesorajest poszukiwanie pomostów, które pozwalaj¹ zespoliæ osi¹gniê-cia filozofii i teologii z osi¹gniêciami nauk przyrodniczych w lo-gicznej wizji œwiata.

» 17 «

Filozofia jest g³ówn¹ dyscyplin¹ nauki uprawian¹ przez Ksiê-dza Profesora. Uprawian¹ od dawna – od czasów m³odoœci,a siewc¹ filozoficznego zainteresowania by³ w znacznym stopniuojciec Ksiêdza Profesora – œp. Kazimierz. W tym momencie go-dzi siê sparafrazowaæ myœl Byrona – bo walka o wolnoœæ gdy siê razzaczyna… – bo pragnienie poznawania filozofii gdy siê raz zaczy-na, z ojca krwi¹ przechodzi na syna. Filozofia jest przygod¹ cz³owie-ka bêd¹cego w drodze. Tê prawdê odkry³ ju¿ dawno Ksi¹dz Pro-fesor. Odkry³ i nieustannie pomaga odkrywaæ ludziom nauki,którzy jak nikt inny powinni mieæ g³êbok¹ œwiadomoœæ byciaw drodze, zd¹¿ania do celu.

W drodze jest cz³owiek, w drodze jest nauka, w drodze jest filozo-fia. W wybran¹ przez siebie sferê nauki Ksi¹dz Profesor tchn¹³nowego ducha. Sta³o siê tak za spraw¹ takiego postrzegania filo-zofii, w którym do opisywania otaczaj¹cego nas œwiata wykorzy-stuje siê nauki empiryczne z ich metodologi¹. Niew¹tpliwie ory-ginalnoœæ tego spojrzenia rzuca wyzwanie tym naukom, zachêcado dialogu i wspó³pracy, a przede wszystkim wymusza myœlenie.Myœlenie jest koniecznoœci¹ (Cogitare necesse est)! Któ¿ o tym wielepiej, jak nie ludzie nauki? Kto zna g³êbiej sens tego stwierdze-nia? Czy jest ono nieustaj¹c¹ rzeczywistoœci¹ akademickich gre-miów, tak¿e nas tutaj zgromadzonych?

Filozofia przyrody, umi³owana dziedzina Ksiêdza Profesora,zajmuje siê badaniami spójnej i zrozumia³ej dla wspó³czesnego cz³o-wieka wizji œwiata opartej na rezultatach nauk przyrodniczych.

Ksi¹dz Profesor ukazuje, ¿e wiedza o œwiecie materialnym,poniewa¿ zdobywamy j¹ za pomoc¹ naszych zmys³ów, jest jedy-nie wiedz¹ prawdopodobn¹. Idee s¹ niezmienne i ponadczasowe,dlatego ich œwiat nie istnieje w czasie, lecz w wiecznoœci, bezpocz¹tku i bez koñca. Profesor swoj¹ prac¹ stawia pytania: czymjest Wszechœwiat, czym jest ¿ycie i jak uchwyciæ przemijanie.

» 18 «

Tutaj, wobec Profesora, godzi siê te¿ postawiæ pytanie, czy rze-czywiœcie pamiêtamy, kto jest Autorem tej wielkiej ksiêgi, któr¹Natura rozpoœciera przed nami, czy pamiêtamy, ¿e ten sam Bytjest równie¿ Autorem przedk³adanej nam Ksiêgi Objawienia?

Mówi siê, ¿e nieznajomoœæ przyrodoznawstwa wœród filozo-fów jest tak du¿a, jak nieznajomoœæ filozofii wœród przyrodni-ków. Ksi¹dz Profesor naukowym autorytetem œwiadczy, ¿e niema i nie mo¿e byæ filozofii przyrody w oderwaniu od nauk przy-rodniczych i filozoficznego namys³u nad ich metod¹. Ca³awspó³czesna wiedza o przyrodzie jest bowiem zdominowanaprzez wyniki nauk empirycznych, szczególnie przyrodniczych.Filozofia, jeœli nie ma byæ anachronizmem, nie mo¿e byæ dyscy-plin¹ ignoruj¹c¹ wyniki nauk przyrodniczych.

Spo³ecznoœæ uczonych uniwersytetów przyrodniczych, tak¿enaszego, oddana jest poznawaniu Ksiêgi Przyrody. Ta uniwersy-tecka spo³ecznoœæ powinna mieæ œwiadomoœæ, ¿e owa ksiêga jestnapisana, siêgaj¹c od Galileusza po Wignera i Einsteina, w jêzy-ku matematycznym, który nadaje siê do opisywania prawid³owo-œci przyrody, a z wiary w matematyczny opis przyrody rodzi siênauka. O tym przypomina nam obecnoœæ Ksiêdza Profesora nanaszym uniwersytecie. Poznawanie jest zawsze zwi¹zane z tajem-nic¹. A istota tajemnicy polega na tym, ¿e przewy¿sza ona zdol-noœci¹ pojmowania tego, kto za ni¹ zmierza. Ksi¹dz Profesor Mi-cha³ Heller, jak mo¿e nikt dotychczas, uczy szacunku wobectajemnicy.

Ksi¹dz Profesor to wzór uczonego wspó³pracuj¹cego z pocho-dz¹cymi z wielu uczelni œwiata specjalistami ró¿nych dziedzin wie-dzy – matematyki, fizyki teoretycznej, kosmologii i teologii. Dowo-dem s¹ choæby wspólne publikacje ze znakomitoœciami tych nauk(G. Coyne, A. Czernin, M. Demiañski, O. Godart, Z. Klimek,M. Lubañski, D.J. Raine, M. Reinhardt, K. Rudnicki, W. Sasin,

» 19 «

A. Staruszkiewicz, L. Suszycki, M. Szyd³owski, A. Woszczyna,J. ¯yciñski). Innym przekonuj¹cym dowodem jest wspó³tworzenieOœrodka Badañ Interdyscyplinarnych oraz Centrum KopernikaBadañ Interdyscyplinarnych. Zdaniem Ksiêdza Profesora interdys-cyplinarnie nale¿y rozwi¹zywaæ problemy, ale interdyscyplinarniemo¿na równie¿ stawiaæ pytania.

Szczególne wiêzy wspó³pracy ³¹cz¹ Ksiêdza Profesora ze œwia-tem matematyków. To wespó³ z nimi podj¹³ siê wyjaœnienia ma-tematyczn¹ natur¹ ró¿nych typów zjawisk w kosmologii i zapro-ponowania modelu nieprzemiennego Wszechœwiata. Corazczêœciej siê uwa¿a, ¿e zagadnienie „matematycznoœci œwiata” na-le¿y do najwa¿niejszych problemów filozoficznych zwi¹zanychz istnieniem nauk przyrodniczych. Zdaniem Ksiêdza Profesorawprowadzenie nowych pojêæ matematycznych i nowej algebryjest konieczne do zrozumienia opisu zjawisk zachodz¹cych weWszechœwiecie i do tej pory nierozwi¹zanego problemu pogo-dzenia ogólnej teorii wzglêdnoœci z mechanik¹ kwantow¹. Jêzykmatematyki pomaga równie¿ odpowiedzieæ na podstawowe py-tania stawiane przez filozofiê nauki, filozofiê matematyki, filozo-fiê cz³owieka i jego poznanie.

Efektem naukowych zmagañ uczonego s¹ publikacje. Spo-gl¹daj¹c na dokonania naszego honorowego doktora przez pry-zmat publikacji, mo¿na Ksiêdza Profesora nazwaæ tytanem pra-cy. Ponad 900 prac naukowych. Tylko z dziedziny fizykimatematycznej i kosmologii ponad 100 pozycji w tak renomowa-nych czasopismach, jak: „Acta Physica Polonica”, „Astrophysicsand Space Science”, „Acta Cosmologica”, „Zeitschrift für Natur-forschung”, „Physics Letters”, „Physical Review”, „Classical andQuantum Gravity”, „International Journal of Theoretical Phy-sics”, „Journal of Matematical Physics”.

» 20 «

Ksi¹dz Micha³ Heller jest doskonale znany w œwiecie nauko-wych elit nie tylko dziêki publikacjom, ale tak¿e ¿ywemu s³owu.Swoje referaty wyg³asza dla ró¿norodnych gremiów naukowych.Profesor Jerzy Janik, jeden z recenzentów w postêpowaniu o god-noœæ doktora honoris causa, a równoczeœnie s³uchacz referatówKsiêdza Profesora zauwa¿a, ¿e referaty z zakresu fizyki matema-tycznej odznaczaj¹ siê wyrafinowan¹ matematyk¹, wysokim stopniemabstrakcji i eleganck¹ form¹. Taki jest równie¿ styl innych refera-tów i wyst¹pieñ akademickich. W tym momencie nie mo¿na niewspomnieæ referatów Ksiêdza Profesora wyg³aszanych na semi-nariach z cyklu „Nauka – Religia – Dzieje” w Castel Gandolfo,z udzia³em Jana Paw³a II. Dziêki mistrzowskim wyk³adom Ksi¹dzProfesor jest te¿ doskonale znany i ceniony w akademickich krê-gach chc¹cej poznawaæ œwiat m³odzie¿y.

Dzia³alnoœæ akademicka Ksiêdza Profesora ³¹czy elementytwórcze z rzeteln¹ i rozleg³¹ erudycj¹ oraz umiejêtnoœci¹ ich dy-daktycznego przek³adu. Takie podejœcie sprawia, ¿e Ksiêdza Pro-fesora mo¿na zaliczyæ do wybitnych przedstawicieli miêdzynaro-dowego œrodowiska naukowego, zw³aszcza filozoficznego.

Vincent van Gogh, aby w ciemnoœci nocy widzieæ p³ótno, naktórym malowa³ GwiaŸdzist¹ noc, przymocowa³ do swojego kapelu-sza œwiece. Myœlê, ¿e Ksi¹dz Profesor Micha³ Heller jest tym œwiat-³em rozjaœniaj¹cym ciemnoœci nocy poznawania œwiata, tak¿eœwiata nauki.

Szanowni Pañstwo!W laudacji padaj¹ zawsze ciep³e s³owa o osobie otrzymuj¹cej

godnoœæ doktora honoris causa. Nie godzi siê mówiæ o s³abo-œciach. Czy jest jednak cz³owiek bez s³aboœci? Jaki jest w tymkontekœcie wizerunek Ksiêdza Profesora? Co jest Jego s³aboœci¹?

» 21 «

Odpowiedzi¹ jest wyznanie Ksiêdza Profesora, które pozwolê so-bie odczytaæ, nie pytaj¹c Go o zgodê, wszak wypowiedzia³ tes³owa publicznie.

(…) To jest wielka moja s³aboœæ, ¿e mam tak wiele kierunków zain-teresowañ. Ju¿ w szkole podstawowej wszystko, czego siê uczy³em, za-czyna³o mnie pasjonowaæ. Coœ z tego pozosta³o. Daje to pewn¹ szan-sê. Dziêki temu mogê byæ najlepszym filozofem wœród matematykówi najlepszym matematykiem wœród filozofów. Jest to s³aboœæ, której je-stem bardzo g³êboko œwiadomy. Muszê z tym ¿yæ, gdy¿ jest ju¿ za póŸ-no na zmianê ¿yciowej polityki. Problem polega na tym, ¿e z tych kil-ku dziedzin: nauka, filozofia, religia, w³aœciwie ka¿dej trzebapoœwiêciæ ca³e ¿ycie, a ¿ycie jest tylko jedno.

Poœwiêciæ ca³e ¿ycie… Micha³ Heller – wielki autorytet nauko-wy, wielka osobowoœæ w œwiecie nauki. Jest filozofem, kos-mologiem i teologiem, zawsze jednak pozostaje wiernym powo-³aniu kap³anem, który codziennie odpowiada na zadawane mupytania: Diligis me plus his? Amas me? Bo wezwanie do mi³oœci wpi-sane jest w ca³¹ strukturê stworzonego kosmosu. Jak zauwa¿aDante, ono gwiazdy porusza i s³oñce. Wszechœwiat porusza i cz³owieka.

Szanowni Pañstwo!Spo³ecznoœæ akademicka naszego uniwersytetu, Uniwersytetu

Przyrodniczego w Poznaniu, oddaje dziœ ho³d filozofowi KsiêdzuProfesorowi Hellerowi. Czyni to w blasku ubieg³orocznych ob-chodów 90 rocznicy powstania w Poznaniu Uniwersytetu, naktórym Wydzia³ Rolniczo-Leœny by³ jednym z jego wydzia³ówza³o¿ycielskich. Godzi siê jednak przypomnieæ, ¿e u podstaw stu-diów rolniczych leg³a równie¿ filozofia – zw³aszcza filozofia czy-nu – wspó³tworzona przez Augusta Cieszkowskiego – patronanaszej uczelni.

» 22 «

Niezwyk³e s¹ dzieje naszego przyrodniczego uniwersytetu –od filozofii czynu Augusta Cieszkowskiego po nowatorsk¹ myœlw sferze filozofii przyrody obecnego wœród nas Ksiêdza ProfesoraMicha³a Hellera.

PromotorProf. dr hab. Stanis³aw Koz³owski

Katedra £¹karstwa i Krajobrazu PrzyrodniczegoUniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

DOCTORIS HONORIS CAUSA LECTIO

WSZECHŒWIAT – ŒRODOWISKO ¯YCIA

W TYM WYK£ADZIE PRAGNÊ PRZEDSTAWIÆ doœæ oczywist¹tezê. Mimo ¿e jest ona doœæ oczywista, nie wzbudzi³a dotychczasnale¿nego jej zainteresowania ze strony biologów i specjalistówz pokrewnych dziedzin. Teza jest nastêpuj¹ca: Kosmos stanowi

naturalne œrodowisko ¿ycia. Je¿eli nadaæ jej negatywn¹ po-staæ: bez kosmicznego œrodowiska biologiczna ewolucja

w ogóle nie mog³aby funkcjonowaæ, staje siê ona wrêcz try-wialna. Bo na przyk³ad S³oñce niew¹tpliwie nale¿y do kosmiczne-go œrodowiska, a bez energii s³onecznej ewolucja biologiczna jestnie do pomyœlenia. Ale chodzi mi o coœ znacznie bardziej funda-mentalnego. Ewolucja biologiczna nie dzia³a wbrew prawom fi-zyki, lecz bazuj¹c na nich i wykorzystuj¹c je. A wiêc skoro ¿ycieistnieje, prawa fizyki s¹ takie, ¿e ewolucjê biologiczn¹ umo¿li-wiaj¹. Prawa fizyki s¹ wszak¿e zakodowane w strukturze Wszech-œwiata, a wiêc pomiêdzy istnieniem ¿ycia, choæby istnia³o ono tyl-ko na jednej planecie, a struktur¹ Wszechœwiata zachodzi intym-ny zwi¹zek.

Edwin Schrödinger w swojej niewielkiej ksi¹¿eczce Co to jest¿ycie? zauwa¿y³, ¿e ¿ycie karmi siê ujemn¹ entropi¹. Organizmy¿ywe na Ziemi pobieraj¹ niskoentropijn¹ energiê, g³ównie w po-staci po¿ywienia i tlenu, a wydalaj¹ wysokoentropijn¹ energiê,g³ównie w postaci ciep³a. Ujemna entropia jest przetwarzanaw organizmach ¿ywych na uporz¹dkowane struktury, niezbêdnedo podtrzymywania ¿ycia. Reakcje j¹drowe w gwiazdach (tak¿ew naszym S³oñcu) w po³¹czeniu z grawitacyjnym œciskaniem s¹

» 27 «

Ÿród³em niskoentropijnej energii. Najbardziej wysokoentropijn¹znan¹ postaci¹ energii jest ciep³o i w³aœnie g³ównie pod postaci¹ciep³a organizmy ¿ywe wydalaj¹ zu¿yt¹ ujemn¹ entropiê w prze-strzeñ kosmiczn¹. Poniewa¿ entropia jest miar¹ nieporz¹dku,mo¿na powiedzieæ, ¿e ¿ycie przerabia niskoentropijn¹ energiê po-bieran¹ ze S³oñca na porz¹dek, wydalaj¹c przy tym ba³aganw przestrzeñ kosmiczn¹. A¿eby ten proces by³ mo¿liwy, przestrzeñkosmiczna musi byæ wielkim zbiornikiem, ogromnym zlewemzu¿ytego porz¹dku. Przyjrzyjmy siê temu nieco dok³adniej.

Funkcjonowanie ¿ycia na Ziemi jest oparte na chemii orga-nicznej, a chemia organiczna to chemia zwi¹zków wêgla. Przysz³ysk³ad chemiczny Wszechœwiata zadecydowa³ siê w ci¹gu pierw-szych kilku minut po Wielkim Wybuchu. Wtedy to z pierwot-nej gor¹cej plazmy powsta³y j¹dra wodoru, oko³o 70% wszyst-kich istniej¹cych dziœ j¹der helu oraz niewielkie iloœci j¹derinnych pierwiastków chemicznych z pocz¹tku tablicy Mendeleje-wa. J¹dra wszystkich pozosta³ych pierwiastków chemicznych po-wsta³y znacznie póŸniej w ci¹gach reakcji j¹drowych zachodz¹-cych we wnêtrzach gwiazd. Gdy masywne gwiazdy wyczerpuj¹swoje zapasy paliwa j¹drowego, wybuchaj¹ i swoimi szcz¹tkamizanieczyszczaj¹ kosmiczne œrodowisko. Z popio³ów tych gwiazdrodz¹ siê nowe gwiazdy. A¿eby móg³ powstaæ wêgiel, pierwotnepaliwo wodorowe musi przejœæ ci¹g reakcji we wnêtrzach trzechlub czterech masywnych gwiazd. Proces ten wymaga czasu,musi on trwaæ 9-10 miliardów lat. W tak d³ugim czasie rozsze-rzaj¹cy siê Wszechœwiat rozdyma siê do ogromnych rozmiarów.A wiêc istotnie, ewolucja biologiczna mo¿e siê zawi¹zaæ tylkow odpowiednio starym i wielkim Wszechœwiecie.

Ju¿ te proste rozwa¿ania wskazuj¹, ¿e ewolucja biologicznajest œciœle zwi¹zana z ewolucj¹ kosmiczn¹.

Termin „ewolucja” nie jest tylko s³owem wytrychem, za po-moc¹ którego mo¿na otworzyæ wszystkie zamki broni¹ce wejœcia

» 28 «

do gmachu rozumienia. Pojêcie ewolucji jest bardzo precyzyjnieokreœlone w matematyce i fizyce. Teori¹, która siê tym zajmuje,jest teoria uk³adów dynamicznych. Istota ewolucyjnego procesupolega na tym, ¿e uk³ad podlegaj¹cy ewolucji przechodzi przezkolejne stany, ale ca³y proces nie stanowi bez³adnego b³¹dzenia,lecz ka¿dy kolejny stan jest dynamicznym nastêpstwem poprzed-niego. Trzy elementy sk³adaj¹ siê na uk³ad dynamiczny: (1) prze-strzeñ wszystkich mo¿liwych stanów, niejako œrodowisko, w któ-rym mo¿e dziaæ siê dynamika; (2) ci¹g wybranych stanów, przezktóre uk³ad de facto kolejno przechodzi; (3) równanie ró¿niczko-we (lub uk³ad równañ ró¿niczkowych), które okreœla kolejnoœæstanów (niekiedy, znacznie rzecz upraszczaj¹c, samo równanienazywa siê uk³adem dynamicznym). Dziêki temu równaniumamy do czynienia nie z bez³adnym zbiorem stanów, lecz z ichdynamicznym nastêpstwem. To znaczy równanie nie tylko opisu-je kolejnoœæ stanów, lecz modeluje „mechanizm” ich nastêpowa-nia jednego po drugim; innymi s³owy: koduje w sobie samo po-wodowanie nastêpnego stanu przez poprzedni. Co wcale nieoznacza, ¿e dzia³anie przypadków jest z tego procesu wyelimino-wane. Równanie mo¿e na przyk³ad okreœlaæ nastêpstwo stanówjedynie z pewnym prawdopodobieñstwem. Jednak¿e w takimprzypadku prawdopodobieñstwa s¹ ze sob¹ dynamicznie powi¹-zane. Nie skacz¹ bez³adnie, lecz jedno prawdopodobieñstwopoci¹ga za sob¹ nastêpne. Tego rodzaju probabilistyczna dyna-mika nie determinuje kolejnych zdarzeñ jednoznacznie, zosta-wiaj¹c pewien „luz” na dzia³anie losowoœci.

Oczywiœcie by³oby naiwnoœci¹ s¹dziæ, ¿e potrafimy napisaæuk³ad równañ ró¿niczkowych, które kodowa³yby w sobie ca³¹ewolucjê biologiczn¹. Rzecz jednak w tym, ¿e ewolucja biologicz-na posiada wszystkie cechy uk³adu dynamicznego. Proces ewolu-cyjny wiedzie przecie¿ przez ci¹g stanów i jest on rz¹dzony przezuk³ad ró¿nych praw fizyki, a prawa te wyra¿aj¹ siê w postaci roz-

» 29 «

maitych równañ i choæ wszystkich nie potrafimy dok³adnie „roz-pisaæ”, to jednak one s¹ za wszystko odpowiedzialne. Zwi¹zekbiologii z prawami fizyki bardzo wyraŸnie widaæ na poziomieokreœlenia wszystkich mo¿liwych stanów, jakie uk³ad biologicz-ny mo¿e zajmowaæ. Przestrzeñ tê wyznaczaj¹ przecie¿ w³aœnieprawa fizyki. To one ustalaj¹, co jest mo¿liwe, a co niemo¿liwedla uk³adów biologicznych. To, co jest poza przestrzeni¹ stanów,nie ma szans na zrealizowanie.

Co wiêcej, prawa fizyki nak³adaj¹ na uk³ad dynamiczny, któ-ry móg³by modelowaæ ewolucjê biologiczn¹, pewne istotne wa-runki. Przede wszystkim taki uk³ad musi byæ dynamicznymuk³adem nieliniowym i znajdowaæ siê w stanach dalekich od rów-nowagi. Jedynie uk³ad nieliniowy mo¿e produkowaæ rzeczywi-ste nowoœci. Równania liniowe rz¹dz¹ procesami, które mo¿naporównaæ do uk³adania klocków. Z klocków mo¿na zbudowaænawet misterne struktury, ale ca³oœæ zbudowana w ten sposób totylko inaczej pouk³adane te same klocki. Procesy nieliniowe s¹w stanie tworzyæ ca³oœci, które s¹ czymœ wiêcej ni¿ suma ich czêœci.Co wiêcej, takie procesy musz¹ przechodziæ przez stany znaj-duj¹ce siê daleko od stanu równowagi, bo równowaga oznaczazamarcie (zatrzymanie) ca³ego ewolucyjnego procesu.

Wiadomo z biologii, ¿e wa¿nym elementem ewolucji jest do-bór naturalny. Czy da siê go wpisaæ w strategiê teorii uk³adówdynamicznych? Nie tylko da siê, ale poza obszarem kontrolowa-nym przez teoriê uk³adów dynamicznych dobór naturalny by³bynie do pomyœlenia. Nieliniowe uk³ady dynamiczne s¹ z naturyrzeczy uk³adami otwartymi, a wiêc wra¿liwymi na oddzia³ywa-nie z otoczeniem, czyli ze swoim œrodowiskiem. Istniej¹ uk³adydynamiczne szczególnie wra¿liwe na ma³e zmiany w œrodowisku,na ma³e fluktuacje otoczenia – jak mówi¹ specjaliœci od uk³a-dów dynamicznych. Du¿e fluktuacje mog¹ byæ letalne, czylimog¹ zniszczyæ ewoluuj¹cy uk³ad. Ma³e fluktuacje mog¹ byæ

» 30 «

twórcze, mog¹ skierowaæ uk³ad na now¹ œcie¿kê ewolucyjn¹, naktórej uk³ad osi¹gnie stany niedostêpne dla niego z poprzedniejœcie¿ki. Szczególnie twórcze pod tym wzglêdem okazuj¹ siêuk³ady dynamiczne, odznaczaj¹ce siê du¿¹ wra¿liwoœci¹ na nie-wielkie zmiany warunków pocz¹tkowych, to znaczy takie, w któ-rych ma³a zmiana warunków pocz¹tkowych powoduje du¿¹zmianê w przysz³ych zachowaniach uk³adu. Zjawisko to nazywasiê chaosem dynamicznym. Nazwa jest usprawiedliwiona tym,¿e przysz³e zachowanie takich uk³adów jest, nawet teoretycznie,nieprzewidywalne (¿eby je przewidzieæ, trzeba by znaæ warunkipocz¹tkowe z nieskoñczon¹ precyzj¹).

Dobór naturalny, ten tak bardzo twórczy czynnik ewolucjibiologicznej, wpisuje siê wiêc w strategiê uk³adów dynamicznychpoprzez oddzia³ywanie ich wra¿liwoœci na zaburzenia warunkówpocz¹tkowych z otwartoœci¹ na zewnêtrzne fluktuacje. Pozaprzestrzeni¹ wyznaczon¹ przez strategiê uk³adów dynamicznychdobór naturalny nie móg³by dzia³aæ. Biologia nie dzia³a wbrew fi-zyce, lecz z niej wyrasta.

Fluktuacje s¹ czymœ zewnêtrznym w stosunku do uk³adu dy-namicznego, s¹ wiêc wzglêdem niego czymœ przypadkowym.Informacja o nich nie mieœci siê w dynamicznych równaniach.Równania pozostawiaj¹ tylko odpowiednie „miejsce” na ich dzia-³anie. W tym sensie przypadek jest wkomponowany w strategiêewolucji.

Dotykamy tu ostatnio doœæ szeroko dyskutowanej kwestii,polegaj¹cej zreszt¹ g³ównie na g³êbokim nieporozumieniu. Wie-lu ludzi odrzuca teoriê ewolucji, utrzymuj¹c, ¿e zbyt wielk¹ rolêprzypisuje ona przypadkowi, co sprzeciwia siê wierze w Racjonal-nego Stwórcê Wszechœwiata. Ostatnio pogl¹d ten rozpowszech-ni³ siê dziêki du¿ej aktywnoœci zwolenników tzw. inteligentnegoprojektu (intelligent design). Nieporozumienie korzeniami siêgadoktryny Arystotelesa, który twierdzi³, ¿e nauka opiera siê na

» 31 «

wyjaœnieniach przyczynowych, a dzia³anie przypadku przerywa³añcuchy przyczynowe wyjaœnieñ i stanowi wy³om w racjonalno-œci. Ogromny wp³yw Arystotelesa w ci¹gu stuleci utrwali³ toprzekonanie. Ale jest to ju¿ dziœ pogl¹d mocno przestarza³y. Ra-cjonalizacja przypadku w nauce nast¹pi³a g³ównie dziêki rachun-kowi prawdopodobieñstwa. Przez przypadek bowiem nale¿y ro-zumieæ zdarzenie, którego prawdopodobieñstwo (a priori) jestmniejsze od jeden (w praktyce czêsto przez przypadek rozumiesiê zdarzenie, którego prawdopodobieñstwo jest ma³ym u³am-kiem). Tak rozumiany przypadek jest elementem bardzo racjo-nalnej i piêknej teorii matematycznej, jak¹ stanowi rachunekprawdopodobieñstwa. Co wiêcej, rachunek ten ma bogate zasto-sowanie w fizyce i biologii. Tak rozumiany przypadek jest elemen-tem „gry” modelowanej przez nieliniowe uk³ady dynamiczne.Zewnêtrzne fluktuacje, atakuj¹ce uk³ad dynamiczny, s¹ elemen-tami przypadkowymi, które jednak wplataj¹ siê w ca³¹ tê, œciœlezmatematyzowan¹, strategiê. A wiêc nie ma tu ¿adnego wy³omuw racjonalnoœci.

Nie jest to sytuacja wyj¹tkowa w nauce. Wiele praw fizykinie mog³oby funkcjonowaæ bez wspó³dzia³ania przypadków.Spróbujmy postawiæ dobrze zaostrzony o³ówek ostrym koñcemna g³adkiej powierzchni. Niew¹tpliwie upadnie – upadnie, bojest to uk³ad mechaniczny w niestabilnym stanie. Ale w któr¹stronê upadnie? – to zale¿y od wielu przypadkowych fluktuacjiw otoczeniu: od przebiegaj¹cych woko³o fal akustycznych, od na-piêcia miêœni rêki trzymaj¹cej o³ówek itp. Bez wspó³dzia³aniatych przypadków mechaniczne prawo nie mog³oby zadzia³aæ;o³ówek „nie wiedzia³by”, w któr¹ stronê ma upaœæ.

W sieci praw fizyki istniej¹ pewne „luzy” na dzia³anie przy-padków, ale jest ich dok³adnie tyle, ile potrzeba, by ca³a sieæ mog³afunkcjonowaæ.

» 32 «

Przypadek nie jest wy³omem w racjonalnoœci, lecz jej niezwy-kle subtelnym elementem.

Co wiêcej, z teologicznego punktu widzenia twierdzenie, ¿eprzypadek sprzeciwia siê Bogu, brzmi jak herezja. Przypadek niejest czymœ w rodzaju anty-boga, który funkcjonuje wbrew inten-cjom Stwórcy. Bóg jest Panem tak¿e przypadku.

Cambridge, Churchill College, 24 lipca 2010 roku

Ks. prof. dr hab. Micha³ Heller

MICHAELI HELLER – PHILOSOPHUS

W KRÓTKIM SZKICU nie sposób nikomu oddaæ sprawiedliwoœci,a co dopiero myœlicielowi o rozleg³ych zainteresowaniach i doko-naniach. Poni¿ej spróbujê skupiæ siê tylko na filozoficznym wy-miarze myœli ksiêdza profesora Micha³a Hellera. Taki zabieg jestrzecz jasna ryzykowny: Heller filozof jest bowiem organiczniezwi¹zany z Hellerem kosmologiem i Hellerem teologiem. Po-nadto filozofia Hellera jest tak œciœle spleciona z kosmologi¹i nauk¹, a cogitare tak czêsto przeistacza siê w niej w calculare, ¿eo ksiêdzu Michale Hellerze mo¿na by, parafrazuj¹c Kartezjusza,powiedzieæ: „Liczy, wiêc jest”. Nak³ada to silne ograniczenia naponi¿sze uwagi, które bynajmniej nie zmierzaj¹ do „usprawiedli-wienia” filozofii ksiêdza Hellera, chocia¿ on sam – jak podkreœlato tytu³ jednej z jego ksi¹¿ek – bardzo siê stara o usprawiedliwie-nie Wszechœwiata, a w ka¿dym razie o to, by Wszechœwiat uspra-wiedliwi³ sam siebie: „z tego, ¿e jest, i ¿e jest taki, jaki w³aœnie jest”.

Nikt nie zaczyna myœleæ w izolacji. To dlatego pierwsi na-uczyciele na zawsze zostaj¹ w pamiêci. Z m³odoœci ksiêdza Mi-cha³a Hellera wspomnijmy dwóch przewodników m¹droœci:ojca Kazimierza – in¿yniera z Moœcic i pierwsz¹ szko³ê – tarnow-ski Instytut Teologiczny. Ojciec ksiêdza profesora Hellera by³cz³owiekiem wyj¹tkowym. Wspó³twórca zak³adów chemicz-nych w Moœcicach, nie wahaj¹cy siê pod groŸb¹ œmierci zniszczyæw³asne dzie³o po wkroczeniu Niemców, cz³owiek g³êbokiejwiary w klimacie panuj¹cego pozytywizmu, w koñcu in¿yniertechnik o szerokich zainteresowaniach teoretycznych. Mo¿na

» 37 «

przypuœciæ, ¿e to od niego Micha³ Heller zarazi³ siê mi³oœci¹ donauk przyrodniczych. Poœród przechowywanych w domu rodzin-nym Hellerów pami¹tek po ojcu zachowa³ siê rosyjski podrêcz-nik do geometrii, w którym jeszcze dziœ mo¿na ogl¹daæ wyblak³ezapiski na marginesie, robione rêk¹ Kazimierza Hellera w czasiekarnej zsy³ki w Jakucji.

W powojennym tarnowskim Instytucie Teologicznym Mi-cha³ Heller zetkn¹³ siê po raz pierwszy ze spójn¹ syntez¹ filo-zoficzn¹ – tomizmem. „Przyznajê – powiedzia³ po latach – ¿etak zafascynowa³a mnie […] proponowana w niej wszech-obejmuj¹ca, ca³oœciowa wizja rzeczywistoœci, ¿e seminariumukoñczy³em jako w zasadzie przekonany tomista”1. Jednak ¿yciewybitnych filozofów naznaczone zwykle bywa odstêpstwem.Hellerowa fascynacja tomistyczn¹ syntez¹ trwa³a krótko. W in-telektualnych zmaganiach tomizm nie wytrzyma³ konkurencjiz... naukami przyrodniczymi. M³ody student filozofii przyrodyna Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w miarê pog³êbianiaswej znajomoœci nauk œcis³ych coraz wyraŸniej dostrzega³, ¿e to-mizm do nauk „nie bardzo przystaje”, a trudnoœci z tomizmems¹ na tyle powa¿ne, ¿e „nie warto siê nimi przejmowaæ” i nale¿yzacz¹æ myœleæ o „takiej filozofii, w której tych k³opotów niebêdzie”. Nie pora, aby przypominaæ tu trudnoœci tomistycznej fi-lozofii przyrody. Doœæ powiedzieæ, ¿e studia zarówno przewidzia-ne przez ówczesne ratio, jak i prywatne, podyktowane czytany-mi lekturami, uzmys³owi³y Micha³owi Hellerowi, ¿e pojêciefilozofii przyrody funkcjonuj¹cej w chrzeœcijañskiej Europieprzed powstaniem nauk przyrodniczych ca³kowicie siê zdezaktu-alizowa³o. Co wiêcej, nie ma i nie mo¿e byæ filozofii przyrodyw oderwaniu od nauk przyrodniczych i filozoficznego namys³u

» 38 «

1 M. Heller, Filozofia jest przygod¹ cz³owieka bêd¹cego w drodze, w: Rozmowy o filozofii,pod red. A. Zieliñskiego, M. Bagiñskiego, J. Wojtysiaka, Lublin 1996, s. 215.

nad ich metod¹. W ówczesnym katolickim œrodowisku intelek-tualnym wniosek ten by³ odwa¿ny i oryginalny. Jacques Mari-tain dwadzieœcia lat wczeœniej wyda³ swoje g³oœne ksi¹¿ki (m.in.La philosophie de la nature i Science et sagesse), w których „napra-wiaj¹c wiekowe zaniedbanie samych tomistów”, autorytatywnietwierdzi³, ¿e k³opoty filozofii przyrody wynikaj¹ z tragicznegonieporozumienia – uto¿samienia „matematyki przyrody” z w³aœ-ciw¹ filozofi¹ przyrody, która w odró¿nieniu od pierwszej przyno-si „ontologiczne wyjaœnienie przyrody”.

Takie ujêcie ksiêdzu Micha³owi Hellerowi wyda³o siê i obce,i niepotrzebne. Pocz¹wszy od XVII wieku, nauki przyrodniczeprzejê³y prawie wszystkie wa¿ne filozoficzne pytania dotycz¹ceprzyrody. Widaæ to wyraŸnie, gdy analizujemy prace twórcównauki nowo¿ytnej: Galileusza, Newtona i innych. Wprawdzieprace te s¹ jeszcze bardzo wyraŸnie powi¹zane z zastan¹ filozofi¹przednaukow¹, nieraz traktowan¹ krytycznie, to jednak –w swej warstwie fizycznej – przynosz¹ zal¹¿ki zrozumienia no-wej filozofii przyrody. Czytaj¹c je, Micha³ Heller doszed³ downiosku, ¿e zarówno star¹ (przednaukow¹), jak i now¹ filozofiêprzyrody wyznacza grupa zagadnieñ zwi¹zanych z metod¹. Rdze-niem paradygmatu arystotelesowsko-scholastycznego by³a dok-tryna o stopniach abstrakcji (i metabazy) oraz ¿¹danie, abywszystkie dane empiryczne (obserwacyjne, spostrze¿eniowe) in-terpretowaæ w œwietle kategorii systemu. Nerwem nowej filozo-fii przyrody, nie od razu rozumianej nawet przez jej twórców,by³a umiejêtnoœæ stawiania w³aœciwych problemów i dobieraniaw³aœciwych – zawsze otwartych na naukê p³yn¹c¹ z doœwiadcze-nia – metod ich rozwi¹zywania. Innymi s³owy, elementami no-wej metody by³y: doœwiadczenie (obserwacja), jego matematycz-ny opis oraz idealizacja, czyli umiejêtnoœæ wyboru tych elemen-tów doœwiadczania (faktów), które pozwalaj¹ wyró¿niæ istotneprawid³owoœci.

» 39 «

Nawet krytycy nauk przyrodniczych nie mogli zakwestiono-waæ skutecznoœci nowej metody. Burzliwy rozwój nauk zbyt wy-mownie jej przyœwiadcza³. Zarzut Jacquesa Maritaina, ¿e naukiprzyrodnicze, mieszaj¹c „iloœæ z przyrod¹”, nie s¹ w stanie od-kryæ inteligibilnych istot – by³ przejawem uporczywego trzy-mania siê pojêæ, których u¿ytek, wbrew wierzeniom francuskie-go neotomisty, mia³ wyraŸnie ograniczony zakres. „¯adenpowa¿ny wspó³czesny matematyk – zauwa¿a Heller – nie zgo-dzi siê z twierdzeniem, ¿e matematyka jest nauk¹ o iloœci. [Ra-czej] jest nauk¹ o wynikaniu […], coraz czêœciej ujmuje siê j¹jako naukê o strukturze, o tym, jak okreœlone elementy jakichœstruktur wynikaj¹ z innych lub jak same te struktury s¹ ze sob¹powi¹zane rozmaitymi stosunkami wynikania. Jeœli tak spojrzeæna matematykê i zastosowaæ j¹ do badania œwiata, to […] na-prawdê bêdzie ona wydobywaniem [...] ukrytych struktur rze-czywistoœci, wnikaniem w g³êbok¹ strukturê œwiata, której naogó³ »go³ym okiem« nie widaæ. […] To, co w rzeczywistoœci uj-muje fizyka, jest czymœ znacznie szerszym ni¿ to, co tradycyjnierozumie siê przez iloœæ”2. Czym zatem zajmuje siê fizyka mate-matyczna? OdpowiedŸ nie jest trudna. Jeœli trzymaæ siê tradycyj-nych terminów, takich jak istota, przyczyna etc., to w³aœniefizyka matematyczna ods³ania „istotny” lub – jak Micha³ Hellerwoli mówiæ – g³êboki wymiar rzeczywistoœci. „Pojêcie »istotyrzeczy« nie zosta³o zatem wyeliminowane z myœli filozoficznejprzez rozwój zmatematyzowanych nauk przyrodniczych, jak tog³osili pozytywiœci i neotomiœci. Zosta³o tylko przekszta³cone.Istoty rzeczy nie s¹ hipostazami, ukrytymi jakoœciami tkwi¹cymipod powierzchni¹ tego wszystkiego, do czego da siê siêgn¹æ po-znaniem zmys³owym. Przyrodê modeluje siê przy pomocy struk-tur formalnych, a do istoty struktur formalnych […] nale¿y to,

» 40 «

2Tam¿e, s. 226-227.

¿e sk³adaj¹ siê one z ca³ej hierarchii zwi¹zków istotnych i nieistot-nych. […] Do istotnego poznania przyrody dochodzi siê niewmyœliwaniem w naturê bytu, lecz matematycznym modelowa-niem tego, co da siê mierzyæ”3.

Jeœli tak jest, to jak¹ rolê spe³nia filozofia przyrody? Czy niejest przyk³adem czcigodnej dziedziny, która skoñczy³a siê wrazz powstaniem matematycznego przyrodoznawstwa? Ksi¹dz Hel-ler czêsto wraca do tego pytania. OdpowiedŸ udzielana w wielupismach (zdaje siê, ¿e mo¿na tu dostrzec nieznaczn¹ ewolucjêpogl¹dów?) sprowadza siê bodaj do nastêpuj¹cego stwierdzenia.Filozofia przyrody dziœ to filozofia kosmologii relatywistycznej.Obejmuje ona wiele zagadnieñ, które pozostaj¹ w mniejszymlub wiêkszym zwi¹zku z metod¹ kosmologii, czyli nauki o Wszech-œwiecie w najwiêkszej skali i o za³o¿eniach, jakie tê naukê umo¿li-wiaj¹. Poœród innych nauk przyrodniczych kosmologia zajmujewyj¹tkowe miejsce zwi¹zane z tym, ¿e zajmuje siê wyj¹tkowymprzedmiotem – jednym, jedynym Wszechœwiatem, i pos³ugujesiê ekstrapolacj¹ o wiele bardziej ni¿ fizyka czy inne nauki przy-rodnicze. Ekstrapoluj¹c, kosmologowie przyjmuj¹ wiele za³o¿eñ,które domagaj¹ siê ujawnienia. Ponadto matematyczne teoriekosmologiczne, bêd¹c doœæ odleg³e od zwyczajnego doœwiadcze-nia, domagaj¹ siê interpretacji. Oba te obszary, przyjmowaneza³o¿enia i interpretacja teorii, to ju¿ domena filozofa, bez wzglê-du na to, czy bêdzie nim sam kosmolog, czy filozof nauki.

Micha³ Heller, jako kosmolog i filozof kosmologii, pokazujew swoich pismach, jak mo¿na (powinno siê?) uprawiaæ filozofiêprzyrody. Przypomniane wy¿ej zalecenia da siê bowiem reali-zowaæ w ró¿ny sposób. Nawi¹zuj¹c do tradycji badawczej, którama niewielu przedstawicieli (w przesz³oœci Lange i Cartan, a obec-nie Penrose, Ehlers, Trautman, Toretti i jeszcze kilku innych),

» 41 «

3M. Heller, Szczêœcie w przestrzeniach Banacha, Kraków 1995, s. 42.

ksi¹dz Heller szuka odpowiedzi na pytanie: jakie cechy mia³byœwiat, gdyby odpowiada³ strukturze konkretnej teorii fizycz-nej? Prace: Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni (Warszawa 1993), TheScience of Space-Time (Tucson 1981), bêd¹ce ¿ywym przyk³ademomawianej metody, przynosz¹ analizy modeli czasu i przestrzenizak³adane przez mechanikê Arystotelesa, Newtona i ich nastêp-ców. Poniewa¿ Willard Van Orman Quine w g³oœnym tekœcieO tym, co istnieje sformu³owa³ tezê o ontologicznych zaanga¿owa-niach teorii i w ogóle wypowiedzi jêzykowych, metodê Hellera,za cenê doœæ du¿ego uproszczenia, mo¿na uznaæ za odmianê me-tody analitycznej. Uproszczenie jest du¿e, gdy¿ Hellerowa anali-za jest szczególnego rodzaju i, œciœle rzecz ujmuj¹c, nie uto¿samiasiê z ¿adn¹ wersj¹ tradycyjnej metody analitycznej. Nie jest bo-wiem ani analiz¹ jêzyka potocznego (teorie fizyczne s¹ zapisanew jêzyku matematycznym), ani rekonstrukcj¹ logicznej sk³adnijêzyków ró¿nych teorii (w jakim jêzyku mo¿na by tak¹ rekon-strukcjê przeprowadziæ?), lecz rekonstrukcj¹ wy¿ej wspomnia-nych modeli (a wiêc treœci) nowoczesnymi œrodkami geometrycz-nymi, opracowanymi na u¿ytek bardziej zaawansowanychteorii, zw³aszcza teorii wzglêdnoœci. Metoda ta pozwala odró¿niætreœci filozoficzne przypisywane teorii przez, na przyk³ad, jejtwórcê od treœci rzeczywiœcie zak³adanych przez matematyczn¹strukturê danej teorii. Ukazuje ona si³ê znanego powiedzeniaHerza, ¿e „teorie fizyczne s¹ czêsto m¹drzejsze od ich twórców”.

Zdaniem Hellera opisana metoda jest niezale¿na od okreœlo-nych pogl¹dów filozoficznych; sprzyja jedynie szeroko rozumia-nemu strukturalizmowi, to znaczy przekonaniu, ¿e struktury fi-zyki matematycznej „ujawniaj¹ w pewnym przybli¿eniustrukturê œwiata”4. A jej wyniki (zrozumienie dawnych teoriiprzy pomocy póŸniejszych narzêdzi matematycznych) maj¹ zna-

» 42 «

4M. Heller, Nauka i wyobraŸnia, Kraków 1995, s. 167.

czenie tak dla filozofii nauki, jak i dla filozofii kosmologii. W filo-zofii nauki zadaj¹ k³am popularnym i doœæ czêsto g³oszonymtezom o niewspó³miernoœci teorii naukowych. W filozofii kosmo-logii natomiast ukazuj¹ z³o¿onoœæ i bogactwo ontologicznychza³o¿eñ teorii matematycznych.

Zasygnalizowane wy¿ej przemyœlenia prowadz¹ ksiêdza Hel-lera do odrzucenia popularnych uproszczeñ i podzia³ów, którychpe³no jest w podrêcznikach filozoficznych i ksi¹¿kach popularno-naukowych. Wspomnijmy has³owo niektóre z nich.

(1) Odró¿nienie doxa od episteme; „rozró¿nienie to jest jednymz wiêkszych z³udzeñ filozofii”, „nie bojê siê na terenie filozofii hi-potez, nie bojê siê s³owa »nie wiem«”.

(2) Odrzucenie idea³u wiedzy bezza³o¿eniowej, albowiem„ludzkie myœlenie jest procesem niezmiernie z³o¿onym, nieustan-nie siê jakby zapêtlaj¹cym. Nie da siê w nim wyró¿niæ pierwsze-go ogniwa”.

(3) Odrzucenie izolacjonizmu metodologicznego, podkre-œlaj¹cego odmiennoœæ p³aszczyzn poznania naukowego, filozo-ficznego i teologicznego. W najbardziej uproszczonej wersji,bêd¹cej fuzj¹ pozytywistycznego fenomenalizmu i Arystotele-sowskiej metodologii nauk, g³osi on, ¿e powierzchnia rzeczy nale-¿y do nauk, ich g³êbia zaœ do filozofii. Tymczasem w „metodolo-gii nauk przyrodniczych króluje dziœ raczej strukturalizm,wed³ug którego istnieje g³êboka warstwa rzeczywistoœci, maj¹cacharakter struktury. My zaœ ze swej strony konstruujemy pewnematematyczne modele, które maj¹ równie¿ pewn¹ matema-tyczn¹ strukturê i jeœli modele te przystaj¹ jakoœ do realnegoœwiata, to nie dlatego, ¿e zgadzaj¹ siê z nim niejako ‘powierzch-niowo’, ale dlatego, ¿e struktura wewnêtrzna takiego modelujest podobna do wewnêtrznej struktury badanej przez nas dzie-dziny rzeczywistoœci, czy bêdzie to dotyczy³o atomu, czy te¿zwyk³ego przep³ywu cieczy przez rurê”.

» 43 «

(4) Odrzucenie dychotomii teoria–doœwiadczenie5. Wszelakoto nie walka z popularnymi uproszczeniami jest zas³ug¹ Hellera(dziœ trudno o wyznawcê przeciwnych pogl¹dów!), lecz wyci¹g-niête konsekwencje, prowadz¹ce do wy¿ej wspomnianej metodyfilozofowania. Z wymienionych odrzuceñ wynika „wszech-w³adny holizm” z pewn¹ kwalifikacj¹. (Jak wiadomo, nawet fizy-cy mog¹ coœ zrozumieæ, pod warunkiem, ¿e nie wszystko jestuzale¿nione od wszystkiego. Przep³yw cieczy w rurze jest na tyleniezale¿ny od Teorii Wielkiego Wybuchu, ¿e mo¿na go opisy-waæ, ignoruj¹c tê ostatni¹.) Jednoœæ metody usprawiedliwia ho-lizm, ale metoda naukowa te¿ nie jest monolitem. Micha³ Hel-ler, ksi¹dz i naukowiec w jednej osobie, jest specjalnie wra¿liwyna metodologiczn¹ przejrzystoœæ. Sprawa jest doœæ delikatna. Na-wet Albert Einstein, który przecie¿ nie by³ wrogo nastawiony doreligii, zarzuca³ Lemaître’owi, ¿e rozwija „ksiê¿owsk¹ naukê”.Nic dziwnego, ¿e ksi¹dz Heller niezmiennie podkreœla autono-miê metody naukowej. Jednak uczciwoœæ intelektualna jest jakmiecz obosieczny: mo¿e prowadziæ i – zdaniem Hellera – de factoprowadzi równie¿ do zwrócenia uwagi na granice metody nauko-wej. Nikt bardziej ni¿ Heller nie wyrazi³ potrzeby refleksji nadgranicami metody. Granice te nie s¹ ustalone raz na zawsze.

„Jednym z wa¿nych elementów metody naukowej jest jej ekspan-sjonizm: to, co dziœ pozostaje poza zasiêgiem tej metody, mo¿ejej ulec jutro. Historia nauki ostatnich wieków dostarcza wieludowodów tego rodzaju ekspansjonistycznych tendencji. Mo¿li-woœæ badania krzywizny czasoprzestrzeni, struktury cz¹stek ele-mentarnych, unifikacji oddzia³ywañ czy twórczych w³asnoœcideterministycznego chaosu znajdowa³y siê ca³kowicie poza zasiê-giem matematyczno-doœwiadczalnej metody, jak¹ stosowa³Newton lub Laplace. Metoda naukowa zdobywa nowe tereny

» 44 «

5Powy¿sze cytaty z: Rozmowy o filozofii, s. 215 n.

nie brutalnym naciskiem, wspomaganym rozwojem stosowa-nych technik, lecz swoj¹ wewnêtrzn¹ plastycznoœci¹: sama prze-obra¿a siê, dostosowuje swoje mo¿liwoœci do wymagañ, jakie sta-wiaj¹ przed ni¹ nowe tereny. […] Zmiany, jakie dokona³y siêw fizyce w pierwszych dekadach naszego stulecia, to przedewszystkim zmiany w jej metodzie”6. Problemy, jakie przynosinowa nauka, zdaniem Hellera, domagaj¹ siê nie tylko nowej filo-zofii, lecz tak¿e „nowej teologii”. Zagadnienia stawiane przezwspó³czesne teorie naukowe wykraczaj¹ bowiem daleko pozasam¹ naukê, poza to, co nauka sk³onna jest uznaæ za w³asn¹ dzie-dzinê. Ju¿ sam przedmiot kosmologii, dany nam przecie¿ w jed-nym egzemplarzu, prowadzi do trudnych pytañ o pocz¹tek czywrêcz racjê istnienia Wszechœwiata. Pytañ tych nie mo¿na ponie-chaæ, aczkolwiek z punktu widzenia nauki s¹ to pytania „Ÿle po-stawione”. Czy¿ granic¹ naszej wiedzy o Wszechœwiecie nie s¹granice samego Wszechœwiata? Pytanie zdaje siê mieæ charakterretoryczny, co jednak wcale nie przeszkadza, aby kosmologowiespekulowali o wieloœci wszechœwiatów… Nigdzie dobitniej ni¿w kosmologii nie wychodzi p³ynnoœæ granic nauki, filozofii i teo-logii. Dlatego wydawane przez ksiêdza Micha³a Hellera pismoOœrodka Badañ Interdyscyplinarnych, dzia³aj¹cego przy Papie-skiej Akademii Teologicznej w Krakowie [dziœ to UniwersytetPapieski Jana Paw³a II – przyp. red.], nosi tytu³: „ZagadnieniaFilozoficzne w Nauce”. A jedno z zagadnieñ, któremu Heller filo-zof poœwiêci³ najwiêcej uwagi, dotyczy relacji nauki i teologii(Wszechœwiat i S³owo, Kraków 1981; Nowa fizyka i nowa teologia,Tarnów l994).

W zwi¹zku z tym mo¿e trochê dziwiæ, ¿e ksi¹dz Heller do-tychczas nie rozwin¹³ systematycznie metafizyki. W filozoficz-nych pismach ksiêdza profesora Hellera jest jednak sporo prze-

» 45 «

6M. Heller, Nowa fizyka i nowa teologia, Tarnów 1992, s. 12.

myœleñ sugeruj¹cych coœ wiêcej ni¿ kierunek poszukiwañ.Wszystkie one s¹ zwi¹zane z tematem szeroko rozumianej mate-matycznoœci przyrody i prowadz¹ do pewnej wersji quasiplatoñ-skiego idealizmu. W nieco uproszczonym sformu³owaniupogl¹d ten sprowadza siê do stwierdzenia prymatu idealnej su-perstruktury matematycznej (zawieraj¹cej wszystkie mo¿liwestruktury matematyczne) wobec materii. Istnienie takiej struk-tury, któr¹ ksi¹dz Heller lubi nazywaæ polem formalnym lub po-lem racjonalnoœci, jest warunkiem mo¿liwoœci matematyki i jejskutecznoœci w modelowaniu rzeczywistego œwiata. Czy taka hi-poteza metafizyczna ma jakieœ potwierdzenie? Zdaniem ksiêdzaHellera rozwój fizyki mo¿na uznaæ za argument na rzecz przed-stawionej hipotezy. „Fizyka jako taka (tzn. nie poddana ¿adnej fi-lozoficznej interpretacji) nie mówi niczego o istnieniu materii,albo inaczej: fizyka jest neutralna wobec problemu istnienia czynieistnienia materii”7. A poniewa¿ poza fizyk¹ równie¿ nie mawystarczaj¹cych racji do przyjmowania materii, dlatego jej istnie-nie nale¿y uznaæ za w¹tpliwe.

Z powy¿szych rozwa¿añ wynika drogi ksiêdzu Hellerowi po-stulat, ¿e nie tylko filozofia przyrody, lecz wszystkie dziedziny fi-lozofii, z filozofi¹ cz³owieka w³¹cznie, winny byæ rozwijane nagruncie dobrej znajomoœci nauk przyrodniczych. Przyk³adowo

„rozwa¿anie sensu ludzkiego ¿ycia i innych egzystencjalnych pro-blemów cz³owieka, bez osadzania tych rozwa¿añ w kontekœciejednoœci cz³owieka z Wszechœwiatem, pozbawia je konkretnoœcii ³atwo mo¿e prowadziæ do fikcyjnych ujêæ i pseudowyjaœnieñ”8.Myœl ta raz po raz pojawia siê w pismach Micha³a Hellera, choænigdy z oczywistych racji nie zosta³a dostatecznie rozwiniêta.W rzeczy samej postulat ten jest programem przebudowy filo-

» 46 «

7Zobacz na przyk³ad: M. Heller, Uchwyciæ przemijanie, Kraków 1997, ostatni rozdzia³.

8M. Heller, Nowa fizyka, s. 65.

zofii, którego realizacja domaga siê wspó³pracy wielu ludzi.Trudno przewidzieæ, czy program ten doczeka siê zakrojonej naszerok¹ skalê realizacji. Kolejne publikacje ksiêdza Hellera kon-sekwentnie jednak wyznaczaj¹ drogê w tym kierunku.

Opracowano na podstawie: Stanis³aw Wszo³ek, Ksi¹dz Profesor Michal Heller.¯ycie i filozofia, „Analecta Cracoviensia” XXXIII (2001), s. IX-XX

SACERDOCIS PROFESSORIS MICHAELIS HELLER

CURRICULUM VITAE

URODZI£ SIÊ 12 MARCA 1936 ROKU w TARNOWIE w rodzinieinteligenckiej. Matka, Zofia, z domu Strugalewicz, pochodzi³az polskiej rodziny zamieszka³ej na Ukrainie w guberni kijow-skiej; jej ojciec posiada³ niewielki maj¹tek ko³o Murafy. Ojciec,Kazimierz, by³ absolwentem Politechniki Wiedeñskiej i Lwow-skiej. Pracê zawodow¹ rozpocz¹³ w Szwajcarii, lecz po odzyska-niu przez Polskê niepodleg³oœci wróci³ do kraju i zosta³ in¿ynie-rem w fabryce Zwi¹zków Azotowych w Moœcicach ko³oTarnowa. Nale¿¹c do grona wspó³pracowników ministra Kwiat-kowskiego, czynnie uczestniczy³ w realizacji projektu „Polski B”:budowa³ fabryki w Nisku i Stalowej Woli.

Kiedy w roku 1939 wkroczyli Niemcy, grono in¿ynierów po-stanowi³o unieruchomiæ niedawno powsta³e zak³ady chemicznew po³udniowej Polsce. Wskutek tego Kazimierz Heller, aktyw-ny uczestnik zorganizowanego sabota¿u, musia³ wraz z rodzin¹uciekaæ przed Niemcami na wschód. Hellerowie osiedli na krót-ko we Lwowie, ale ju¿ w 1940 roku Rosjanie wywieŸli ca³¹ rodzi-nê na Sybir.

Koniec wojny pozwoli³ Hellerom wraz z innymi wróciæw 1946 roku do Polski. Ojciec powróci³ na stanowisko in¿ynierado Moœcic. Tam te¿ Micha³ Heller ukoñczy³ szko³ê podstawow¹(rozpoczynaj¹c od klasy pi¹tej) i œredni¹ (gimnazjum), w roku1953 zda³ maturê, a nastêpnie wst¹pi³ do Wy¿szego Semina-rium Duchownego w Tarnowie. W rodzinie Hellerów zawsze

» 49 «

pielêgnowano tradycje religijne. Pani Zofia by³a osob¹ g³êbokowierz¹c¹ i kieruj¹c¹ siê w ¿yciu zasadami religijnymi. Pan Kazi-mierz uzupe³nia³ tradycyjn¹ religijnoœæ akcentami intelektualny-mi. By³ wszechstronnym intelektualist¹, ³¹cz¹cym zdolnoœci ma-tematyczne z artystycznymi (piêknie rysowa³, interesowa³ siêfilozofi¹); w dobie pozytywizmu, w czasach studenckich, nazes³aniu w Rosji radzieckiej i w Polsce powojennej wiarê zacho-wa³. Rozmowy na tematy religijne, toczone nieraz w gronie inte-resuj¹cych ludzi, którzy bywali w domu Hellerów, niew¹tpliwiewywar³y na póŸniejszego ksiêdza Micha³a Hellera du¿y wp³yw.

W trudnych warunkach wojennych dziêki pracy pod nadzo-rem rodziców uczeñ Micha³ robi³ szybsze postêpy ni¿ jego rówie-œnicy. W Urbachu, dok¹d Stalin w 1944 roku przesiedli³ Pola-ków, zosta³ przyjêty od razu do drugiej klasy, po wojnie sytuacjasiê powtórzy³a i po egzaminie przed dyrektorem szko³y w Moœci-cach „przeskoczy³” jeszcze klasê czwart¹. Ponadto w seminariumtrafi³ na ostatni rocznik, który „szed³” tokiem studiów piêciolet-nich. Po ukoñczeniu studiów filozoficzno-teologicznych Micha³Heller okaza³ siê – wedle przepisów prawa kanonicznego – zbytm³ody, by otrzymaæ œwiêcenia. W konsekwencji musia³ ca³y rokczekaæ na œwiêcenia w… domu rodzinnym. Wykorzysta³ tenczas na napisanie rozprawy z egzegezy biblijnej: Wspó³czesny stanegzegezy Rdz 1, 1-2, 4. W ten sposób rok œwiêceñ kap³añskich (26kwietnia 1959) by³ dla niego równie¿ rokiem uzyskania na Kato-lickim Uniwersytecie Lubelskim stopnia magistra teologii napodstawie wy¿ej wymienionej rozprawy. Warto dodaæ, ¿e ojciecksiêdza Micha³a doznawa³ wielu przykroœci ze strony ówcze-snych w³adz komunistycznych z powodu wst¹pienia syna do se-minarium duchownego.

Po œwiêceniach ksi¹dz Micha³ Heller trafi³ do Ropczyc na za-stêpstwo, które z woli prze³o¿onych szybko przemieni³o siêw roczny wikariat. Trafi³ do tego podkarpackiego miasteczka

» 50 «

w czasie trudnym. By³ to ostatni rok nauki religii w szko³ach.W³adze komunistyczne stara³y siê usilnie, aby usuniêcie naukireligii ze szkó³ wygl¹da³o tak, jakby by³o dokonane „na ¿¹danierodziców”. Ksiê¿a wraz z rodzicami spe³niali wymyœlne i absur-dalne ¿¹dania w³adz, aby nauczanie religii ocaliæ, lecz ostatecz-nie to siê nie uda³o.

W roku 1960 decyzj¹ bp. Karola Pêkali ks. Heller rozpocz¹³studia z filozofii przyrody na Wydziale Filozofii ChrzeœcijañskiejKatolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W trakcie studiów sta-ra³ siê, równie¿ na wniosek bp. Karola Pêkali, o paszport, abypodj¹æ dalsz¹ naukê w Rzymie. Jednak¿e dopiero na pocz¹tkulat siedemdziesi¹tych XX wieku ksi¹dz Micha³ Heller móg³wyjechaæ za granicê. Studia na KUL absolwent filozofii przyro-dy ukoñczy³ w roku 1965 ze stopniem magistra filozofii na pod-stawie rozprawy dotycz¹cej interpretacyjnych zagadnieñ szcze-gólnej teorii wzglêdnoœci. Wkrótce potem zosta³ mianowanyprefektem (prze³o¿onym) i wyk³adowc¹ filozofii przyrody w Se-minarium Duchownym w Tarnowie. Równoczeœnie przygotowy-wa³ rozprawê doktorsk¹ z kosmologii relatywistycznej. W roku1966 uzyska³ doktorat na macierzystej uczelni w Lublinie napodstawie rozprawy: Koncepcja seryjnych modeli Wszechœwiata i jejfilozoficzne implikacje. Rozprawa zawiera³a wiele elementów skon-struowanego oko³o 20 lat póŸniej i powszechnie akceptowanegomodelu inflacyjnego. Wkrótce potem ksi¹dz dr Heller rozpocz¹³pracê nad rozpraw¹ habilitacyjn¹, uzupe³niaj¹c swoje studia lu-belskie jako wolny s³uchacz na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Ja-gielloñskiego w Krakowie. Habilitowa³ siê na Katolickim Uni-wersytecie Lubelskim w roku 1969. Rozprawa habilitacyjnanosi³a tytu³: Zasada Macha w kosmologii relatywistycznej.

W roku 1972 ksi¹dz Heller obj¹³ stanowisko docenta na Pa-pieskim Wydziale Teologicznym w Krakowie (dzia³aj¹cym podtak¹ nazw¹ po usuniêciu Wydzia³u Teologicznego z Uniwersyte-

» 51 «

tu Jagielloñskiego), w latach póŸniejszych przekszta³conymw Papiesk¹ Akademiê Teologiczn¹ (PAT). W roku 1985 uzy-ska³ tytu³ profesora nadzwyczajnego PAT w Krakowie, a w roku1990 tytu³ profesora zwyczajnego [dziœ PAT to Uniwersytet Pa-pieski Jana Paw³a II – przyp. red.]. Warto dodaæ, ¿e od roku1991 ksi¹dz Heller pe³ni³ funkcjê rektora Instytutu Teologiczne-go w Tarnowie, a od roku 2000 – kiedy Instytut Teologicznysta³ siê zamiejscowym Wydzia³em Teologicznym – przez dwiekadencje funkcjê dziekana Wydzia³u Teologicznego w Tarno-wie – PAT w Krakowie.

Wykorzystuj¹c swoje ¿ywe kontakty z astronomami jeszczeprzed wprowadzeniem stanu wojennego (1981), ksi¹dz Hellerstworzy³ Krakowsk¹ Grupê Kosmologiczn¹, w której pracachudzia³ bra³o wielu m³odych fizyków i astronomów. W ostatnichlatach jest coraz mocniej zwi¹zany z warszawskimi matematyka-mi, g³ównie Wies³awem Sasinem i Leszkiem Pysiakiem. W wie-lu wspólnie napisanych pracach wyjaœnili matematyczn¹ naturêró¿nych typów osobliwoœci w kosmologii oraz zaproponowalimodel nieprzemiennego Wszechœwiata.

Praca filozoficzna ksiêdza Hellera, œciœle zwi¹zania z jegoprac¹ naukow¹, nie jest w jego ¿yciorysie wcale marginalna. Prze-ciwnie, chcia³by przede wszystkim utrwalenia stylu uprawianiafilozofii w kontekœcie nauki. Temu ma s³u¿yæ – zainicjowanyi stworzony wraz z ks. Józefem ¯yciñskim – Oœrodek BadañInterdyscyplinarnych (OBI) dzia³aj¹cy przy PAT w Krakowiei w Tucson w USA (Center for Interdisciplinary Studies). Temusamemu celowi s³u¿y naukowy periodyk „Zagadnienia Filozo-ficzne w Nauce”, w którym od dwudziestu piêciu lat rozwa¿anes¹ tematy z pogranicza nauk empirycznych i filozofii.

Od roku 1981 ksi¹dz Micha³ Heller jest cz³onkiem stowarzy-szonym Watykañskiego Obserwatorium Astronomicznegow Castel Gandolfo, a w 1991 zosta³ wybrany cz³onkiem zwyczaj-

» 52 «

nym Papieskiej Akademii Nauk w Rzymie. Lista innych towa-rzystw i zrzeszeñ, do których nale¿y, jest doœæ d³uga; wymieñmytylko niektóre: Polskie Towarzystwo Fizyczne, Polskie Towarzy-stwo Astronomiczne, Petersburska Akademia Historii Naukii Techniki, International Astronomical Union, European Physi-cal Society, International Society for General Relativity andGravitation, International Society for Science and Theology.

Ksi¹dz Micha³ Heller jest laureatem wielu presti¿owych na-gród i wyró¿nieñ, m.in. doktoratu honoris causa Akademii Górni-czo-Hutniczej w Krakowie (1996) oraz Uniwersytetu Kardyna-³a Stefana Wyszyñskiego w Warszawie (2009), Nagrody im.Ksiêdza Idziego Radziszewskiego Katolickiego UniwersytetuLubelskiego (2000), Nagrody im. Hugo Steinhausa (2001),przede wszystkim jednak Nagrody Templetona (2008), zwanejpowszechnie „teologicznym Noblem”, przyznawanej za szczegól-ne zas³ugi w ³¹czeniu religii z nauk¹ (nagrodê tê otrzymali rów-nie¿ m.in.: Matka Teresa z Kalkuty [1973], Aleksander So³¿eni-cyn [1983], a ostatnio Francisco J. Ayala [2010]). Ksi¹dz Hellerca³¹ nagrodê (w wysokoœci 1,6 miliona dolarów) przeznaczy³ nastworzenie Centrum Kopernika Badañ Interdyscyplinarnych,wspólnego projektu Uniwersytetu Jagielloñskiego i PapieskiejAkademii Teologicznej w Krakowie.

Opracowano na podstawie: Stanis³aw Wszo³ek, Ksi¹dz Profesor Michal Heller.¯ycie i filozofia, „Analecta Cracoviensia” XXXIII (2001), s. IX-XX

INDEX LIBRORUM ET COMMENTATIONUM

SELECTUM

KSI¥¯KI

Wobec Wszechœwiata, Kraków 1970Spotkania z nauk¹, Kraków 1974Pocz¹tek œwiata, Kraków 1976Zagadnienia filozoficzne wspó³czesnej nauki. Wstêp do filozofii przyrody,

Warszawa 1980 (wspó³autorzy: M. Lubañski, S.W. Œlaga) (dwawydania; wyd. trzecie, zmienione: Warszawa 1992; wyd. czwarte:Warszawa 1997)

Wszechœwiat i filozofia. Szkice z filozofii i historii nauki, Kraków 1980(wspó³autor: J. ¯yciñski) (wyd. drugie: Kraków 1986)

Wszechœwiat i S³owo, Kraków 1981 (wyd. drugie, uzupe³nione: Kraków1994)

The Science of Space-Time, Tucson 1981 (wspó³autor: D.J. Raine)Encoutering the Universe, transl. by A. Potocki, ed. by G.W. Collins,

Tucson 1982Drogi myœl¹cych, Kraków 1983 (wspó³autor: J. ¯yciñski) (wyd. drugie:

Kraków 1985)Ewolucja kosmosu i kosmologii, Warszawa 1983 (wyd. drugie: Warszawa

1985)Usprawiedliwienie Wszechœwiata, Kraków 1984 (wyd. drugie, zmienio-

ne i rozszerzone: Kraków 1995)Cosmology of Lemaître, Tucson 1985 (wspó³autor: O. Godart) (w serii:

„History of Astronomy Series”, vol. 3)Questions to the Universe – Ten Lectures on the Foundations of Physics and

Cosmology, Tucson 1986

» 55 «

The World and the Word – Between Science and Religion, Tucson 1986Teoretyczne podstawy kosmologii, Warszawa 1988Wszechœwiat – maszyna czy myœl? Filozofia mechanicyzmu: powstanie – roz-

wój – upadek, Kraków 1988 (wspó³autor: J. ¯yciñski; przywspó³pracy: M. G³ódŸ, J. Szczêsnego, J. Urbañca) (wyd. drugie,zmienione: Tarnów 1996)

Dylematy ewolucji, Kraków 1990 (wspó³autor: J. ¯yciñski) (wyd. dru-gie, zmienione: Tarnów 1996)

Osobliwy Wszechœwiat. Wstêp do teorii klasycznej osobliwoœci kosmologicznej,Warszawa 1991

Rozmowy w nocy. Rekolekcyjne zamyœlenia o sobie i Wszechœwiecie, Tarnów1991 (wyd. drugie: Tarnów 2002)

U istokow kosmo³ogii: Fridman i Lemetr, Moskwa 1991 (wspó³autor:A. Czernin)

Filozofia œwiata, Kraków 1992Nowa fizyka i nowa teologia, Tarnów 1992Filozofia nauki. Wprowadzenie, Kraków 1992Theoretical Foundations of Cosmology – Introduction to the Global Structure of

Space-Time, World Scientific, Singapore 1992Moralnoœæ myœlenia, Tarnów 1993Fizyka ruchu i czasoprzestrzeni, Warszawa 1993Kosmiczna przygoda Cz³owieka M¹drego, Kraków 1994Wszechœwiat u schy³ku stulecia, Kraków 1994Wiecznoœæ – czas – kosmos, Kraków 1995Szczêœcie w przestrzeniach Banacha, Kraków 1995 (wznowienie: Kraków

1997)Nauka i wyobraŸnia, Kraków 1995Mechanika kwantowa dla filozofów, Kraków 1996The New Physics and a New Theology, prze³.: G.V. Coyne, S. Giovannini,

T.M. Sierotowicz, Vatican Obserwatory Publications 1996Lemaître, Big Bang and the Quantum Universe (with His Original Manu-

script), Tucson, 1996

» 56 «

Uchwyciæ przemijanie, Kraków 1997 (wyd. drugie, poprawione: Kra-ków 2010)

Czy fizyka jest nauk¹ humanistyczn¹?, Tarnów 1998Sens ¿ycia i sens Wszechœwiata, Tarnów 2002Czas i przyczynowoœæ. Wyk³ady i przemówienia, Lublin 2002Pocz¹tek jest wszêdzie, Warszawa 2002Creative Tension, Templeton Foundation Press, Philadelphia 2003Drogami myœl¹cych. Wyk³ady o nauce, Wszechœwiecie i nieskoñczonoœci [czte-

ry p³yty CD], Kraków 2004Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Kraków 2004Tworczieskij konflikt, Moskwa 2005Granice kosmosu i kosmologii, Warszawa 2005Los origenes de la cosmologia – Friedman y Lemaître, Moscu 2005 (wspó³-

autor: A. Chernin) (przek³ad z rosyjskiego)Podró¿e z filozofi¹ w tle, Kraków 2006Filozofia i Wszechœwiat. Wybór pism, Kraków 2006 (wznowienie: Kra-

ków 2008)Some Mathematical Physics for Philosophers. Pontifical Council for Culture,

Pontifical Gregorian University, Vatican City 2005Der Sinn des Lebens und der Sinn des Universums. Moderne theologische Stu-

dien, (prze³. S. Sellmer), Frankfurt am Main 2006Pojmowalny Wszechœwiat, Warszawa 2007 (wspó³autor: G. Coyne)Elementy filozofii przyrody, Kraków 2007 (wspó³autor: T. Pabjan)Ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata, Kraków 2008Podgl¹danie Wszechœwiata, Kraków 2008A Comprehensible Universe. The Interplay of Science and Theology, New

York 2008, (wspó³autor: G. Coyne)Filozofia nauki. Wprowadzenie, Kraków 2009Kosmologia Lemaître’a, Warszawa 2008Nuova fisica e nuova teologia, traduzzione di Tadeusz Sierotowicz e Simonetta

Giovannini, Torino 2009Un Universo comprensibile. Interazione tra scienza e teologia, New York

2009 (wspó³autor: G. Coyne)

» 57 «

Teologia i Wszechœwiat, Tarnów 2009 (w serii: „Biblioteka Religioni etLitteris”)

Ultimate Explanations of the Universe, transl. by T. Ba³uk-Ulewiczowa,Heidelberg 2009

Pasja wiedzy. Miêdzy nauk¹ a filozofi¹, Kraków 2010 (wspó³autor:J. ¯yciñski)

The Sense of Life and the Sense of the Universe. Studies in Contemporary The-ology, transl. by A. Shaw, K. Czerska-Shaw, Kraków 2010

PRACE MATEMATYCZNO-KOSMOLOGICZNE

Evolution of Space – Time Structure, „Concepts of Physics” 3, 2006,s. 119-133

Inner Geometry of Random Operators, „Demonstratio Mathematica” 4 (39),2006, s. 971-978 (wspó³autorzy: L. Pysiak, W. Sasin)

Conceptual Unification of Gravity and Quanta, „International Journal ofTheoretical Physics” 46, 2007, s. 2492-2512 (wspó³autorzy:L. Pysiak, W. Sasin)

Anatomy of Malicious Singularities, „Journal of Mathematical Physics”48, 2007, s. 092504-092511 (wspó³autorzy: Z. OdrzygóŸdŸ,L. Pysiak, W. Sasin)

Gravitational Aharonov – Bohm Effect, „International Journal of Theore-tical Physics” 47, 2008, s. 2566-2573 (wspó³autorzy: Z. Odrzy-góŸdŸ, L. Pysiak, W. Sasin)

Noncommutative Closed Friedman Universe, „General Relativity andGravitationa” 41, 2009, s. 1625-1637, DOI 10.1007/s10714–008–0740–3 (wspó³autorzy: L. Pysiak, W. Sasin, Z. Golda)

A Commutative Friedman Cosmological Model, „Annalen der Physik” 19,2010, s. 196-201

» 58 «

PRACE FILOZOFICZNE

Disovering the World Structure as a Goal of Physics, w: Paths of Discovery(Plenary Session, 5-8 November 2004). The Pontifical Academy of Scien-ces, Acta 18, Vatican City 2006, s. 154-167

Filozofia przyrody w dzia³aniu, „Roczniki Filozoficzne KUL” 2 (53),2005, s. 408-410

Geneza prawdopodobieñstwa, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” 38,2006, s. 61-75

Science and Transcendence. Limits of Language and Common Sense, w: Scienceand the Search for Meaning. Perspectives from International Scientists,red. J. Staune, Philadelphia 2006, s. 225-236

Science and Theology, w: The Blackwell Companion to Catholicism, ed. byJ.J. Buckley, F.Ch. Bauer-Schmidt, T. Pomplun, Blackwell,Oxford 2007, s. 477-489

Unification Theories and Theories of Everything. Philosophical Aspects, w: Con-troversial Relationships between Science and Philosophy: A Critical Asses-ment, red. G. Auletta, Vatican City 2006, s. 97-107

O strukturalnym rozumieniu nauki i œwiata, w: Prace Komisji Filozofii NaukPrzyrodniczych Polskiej Akademii Umiejêtnoœci, Kraków 2006, s. 9-15

Idea wiecznych powrotów: od Zawirskiego do dziœ, w: Krakowska filozofiaprzyrody w okresie miêdzywojennym, t. II: Metallmann – Zawirski –Gawecki, pod red. M. Hellera, J. M¹czki, P. Polaka, M. Szczerbiñ-skiej-Polak, Kraków 2007, s. 281-303

Predictability, Measurements and Cosmic Time, w: Predictability in Science:Accuracy and Limitations. The Proceedings of the Plenary Session 3-6November 2006. Pontificia Academia Scientiarum, Acta 19, VaticanCity 2008, s. 155-161

Stworzenie œwiata wed³ug Leibniza, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce”42, 2008, s. 3-14

Afirmacja racjonalnoœci, w: Godnoœæ czy sukces? Kulturowe dylematy wspó³-czesnoœci. Materia³y III Kongresu Kultury Chrzeœcijañskiej (Lublin,KUL, 25-28 wrzeœnia 2008 r.), pod red. J. Mariañskiego, S. Ziêby,Lublin 2008, s. 333-341

» 59 «

Rzeczy najwa¿niejsze, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” 43, 2008,s. 18-23

Where Physics Meets Metaphysics, w: A. Connes, M. Heller, Sh. Majid,R. Penrose, J. Polkinghorne, A. Tylor, On Space and Time, ed. byS. Majid, Cambridge 2008, s. 238-277

Granice czasu, przestrzeni i prawdopodobieñstwa, „Filozofia Nauki” 3-4(63-64), 2008, s. 7-17

Teilhard’s Vision of the World and Modern Cosmology, „Teilhard Studies”58, 2009

Koniecznoœæ i przypadek w ewolucji Wszechœwiata, „Zagadnienia Filozo-ficzne w Nauce” 44, 2009, s. 3-12

Filozofia przypadku, w: Prace Komisji Filozofii Nauk Przyrodniczych Pol-skiej Akademii Umiejêtnoœci, t. III, Kraków 2009, s. 57-66

Rewolucja probabilistyczna, w: Rozwa¿ania o filozofii prawdziwej – JerzemuPerzanowskiemu w darze, pod red. J. Sytnik-Czetwertyñskiego, Kra-ków 2009, s. 203-218

The Struggle for Meaning, „Copernicus Center Reports” 1, 2010,s. 67-76

Filozoficzne wyzwania matematyki nieprzemiennej, w: Œwiaty matematyki.Tworzenie czy odkrywanie? Ksiêga Pami¹tkowa ofiarowana ProfesorowiRomanowi Murawskiemu, pod red. I. Bondeckiej-Krzykowskiej,J. Pogonowskiego, Poznañ 2010, s. 177-185

INDEX RERUM

RECTORIS MAGNIFICI ORATIO

» 9 «

DECANI SPECTABILIS ORATIO

» 13 «

LAUDATIO A PROMOTORE HABITA

» 17 «

DOCTORIS HONORIS CAUSA LECTIO

» 27 «

MICHAELI HELLER – PHILOSOPHUS

» 37 «

SACERDOCIS PROFESSORIS MICHAELIS HELLER

CURRICULUM VITAE

» 49 «

INDEX LIBRORUM ET COMMENTATIONUM

SELECTUM

» 55 «

Publikacja powsta³a

z okazji nadania Doktoratu Honorowego

Ksiêdzu Profesorowi Micha³owi Hellerowi

przez Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu.

Teksty redagowa³y Anna Krybus i Ewa Strycka.

T³umaczy³ z jêzyka ³aciñskiego

prof. dr hab. Ignacy Lewandowski.

Autorem fotografii jest dr hab. in¿. Adam Walanus, prof. nadzw.

Graficznie ksi¹¿kê opracowa³ Jacek Grzeœkowiak.

Tekst z³o¿ony czcionk¹ American Garamond

w firmie perfekt zosta³ wydrukowany i oprawiony

w Zak³adzie Poligraficznym Moœ i £uczak.

ISBN 978-83-7160-608-3

Na ok³adce wykorzystano fragment przemówieniawyg³oszonego przez ksiêdza profesora Micha³a Hellera

12 marca 2008 roku z okazji przyznania muNagrody Templetona.

Pierwodruk: „Tygodnik Powszechny” 14 (3065)z dnia 6 kwietnia 2008 roku.

ISBN 978-83-7160-608-3

Zawsze chcia³em robiæ tylko rzeczy

najwa¿niejsze. A czy mo¿e byæ coœ

wa¿niejszego od nauki i religii? Na-

uka daje nam Wiedzê, a religia

daje nam Sens. I Wiedza, i Sens s¹

niezbêdnymi warunkami godnego

¿ycia. I jest paradoksem, ¿e obie te

wartoœci czêsto pozostaj¹ w kon-

flikcie. Nierzadko spotykam siê

z pytaniem, jak potrafiê je godziæ.

Gdy takie pytanie bywa zadawane

przez naukowca lub filozofa, nie-

odmiennie dziwiê siê, jak wykszta³-

ceni ludzie mog¹ nie dostrzegaæ,

¿e nauka nie czyni nic innego, jak

tylko eksploruje Dzie³o Stworzenia.

Micha³ Heller

MIC

HA

EL

HE

LL

ER

•D

OC

TO

RH

ON

OR

IS

CA

US

AU

NIV

ER

SIT

AT

IS

ST

UD

IO

RU

MN

AT

UR

AL

IU

MP

OS

NA

NIE

NS

IS

MICHAEL HELLER

DOCTOR HONORIS CAUSA

UNIVERSITATIS

STUDIORUM NATURALIUM

POSNANIENSIS

DIE XVIII MENSIS NOVEMBRIS ANNO MMX