Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa...

24
Michal Heller ostateczne wyjaśnienia wszechświata universitas

Transcript of Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa...

Page 1: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

Michał Heller

ostateczne wyjaśnienia

wszechświata

universitas

Page 2: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

ostateczne wyjaśnienia

wszechświata

Page 3: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.
Page 4: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

Michał Heller

Kraków

ostateczne wyjaśnienia

wszechświata

Page 5: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

© Copyright by Michał Heller and Towarzystwo Autorów

i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2008

TAiWPN UNIVERSITAS

Redakcja

Edyta Podolska-Frej

Projekt okładki i stron tytułowych

Ewa Gray

www.universitas.com.pl

ISBN 97883-242-1412-9

Page 6: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

TREŚĆ

PRZEDMOWA.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..9

Rozdział 1: Ostateczne wyjaśnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111. Zrozumieć rozumienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112. Totalitaryzm metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133. Modele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164. Zasady antropiczne i inne wszechświaty . . . . . . . . . . . . . . . . 195. Stworzenie wszechświata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

CZĘŚĆ I: MODELE

Rozdział 2: Kłopoty z wiecznością wszechświata . . . . . . . . . . . . . . 251. Wieczność i nieskończoność wszechświata . . . . . . . . . . . . . . 252. Hipoteza śmierci cieplnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273. Pierwszy model Einsteina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284. Wszechświat i filozofia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305. Rozszerzająca się pustka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326. Kryzys filozofii Einsteina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Rozdział 3: Wszechświat cykliczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351. Problem początku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352. Wszechświaty oscylujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373. Twierdzenie o powrotach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384. Wszechświaty Tolmana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405. Twierdzenie Tiplera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426. Osobliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Rozdział 4: Zapętlony Kosmos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471. Wizje zamkniętego czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 472. Wszechświat Kurta Gödla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 483. Propozycja Gotta i Liego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524. Przyczynowość i czas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555. Globalny czas i fizyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 576. Piana czasoprzestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Page 7: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

Rozdział 5: Nieustanne stwarzanie przeciw początkowi . . . . . . . 1 611. Od stanu statycznego do stacjonarnego . . . . . . . . . . . . . . . 1612. Narodziny nowej kosmologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1623. Wszechświat Bondiego i Golda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1644. Wszechświat Hoyle’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1675. W ogniu dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1686. Zmierzch kosmologii stanu stacjonarnego . . . . . . . . . . . . . . 1707. Kreacja i lepkość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

Rozdział 6: Coś z prawie niczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1771. Problem horyzontu i problem płaskości . . . . . . . . . . . . . . . 1772. Mechanizm inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1793. Scenariusz inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1824. Kilka uwag krytycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Rozdział 7: Kwantowe stworzenie wszechświata . . . . . . . . . . . . . 1871. Od inflacji do kreacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1872. Wszechświat z fluktuacji próżni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1883. Falowa funkcja wszechświata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1914. Całkowanie po drogach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1935. Uwagi krytyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

CZĘŚĆ II: ZASADY ANTROPICZNE I INNE WSZECHŚWIATY

Rozdział 8: Zasady antropiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1011. Kompleks marginesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1012. Epoka człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1033. Referat Cartera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

Rozdział 9: Dobór naturalny w populacji wszechświatów . . . . . . 1091. Wieloświat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1092. Naturalna selekcja wszechświatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1103. Logika sytuacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1124. Uwagi krytyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1135. Czy życie jest tańsze od małej entropii? . . . . . . . . . . . . . . . 1156. O falsyfikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Page 8: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

Rozdział 10: Zasady antropiczne i teorie wszystkiego . . . . . . . . . 1191. Dążenie do jedności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1192. Czy można zmieniać strukturę wszechświata? . . . . . . . . . 1213. Sztywne struktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1224. Wyobraźnia i racjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1245. Nasz antropocentryzm? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Rozdział 11: Metafizyki zasad antropicznych . . . . . . . . . . . . . . . . 1271. Trzy filozoficzne postawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1272. „Wszechświat uczestniczący” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1283. Tworzenie własnej historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1294. Ile swoich kopii ma czytelnik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1315. Fałszywa alternatywa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Rozdział 12: Zakłopotanie Tegmarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1371. Inne wszechświaty w filozofii i fizyce matematycznej . . . . 1372. Domeny i wszechświaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1393. Żonglerka prawdopodobieństwami . . . . . . . . . . . . . . . . . 1414. Apologia wieloświata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

CZĘŚĆ III: STWORZENIE WSZECHŚWIATA

Rozdział 13: Pęd ku zrozumieniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

Rozdział 14: Metafizyka i teologia stworzenia . . . . . . . . . . . . . . . 1551. Idea stworzenia w Starym Testamencie . . . . . . . . . . . . . . 1552. Greckie zmagania z genezą wszechświata . . . . . . . . . . . . 1583. Chrześcijańska teologia stworzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . 1614. Orygenes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1635. Augustyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Rozdział 15: Stworzenie i odwieczność wszechświata . . . . . . . . . 1691. Kryzys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1692. Sytuacja problemowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1713. Contra murmurantes... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

Rozdział 16: Spory o wszechmoc Boga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1771. Dwukierunkowe pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1772. Dylematy bożej wszechmocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1783. Od klasyfikacji do matematyczności . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Page 9: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

Rozdział 17: Świat Newtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1851. Uzupełnienie do „Principiów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1852. Matematyczny plan stworzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1863. Fizyko-teologia i koncepcja stworzenia . . . . . . . . . . . . . . 1894. Wpływ Newtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Rozdział 18: Świat Leibniza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1931. Newton i Leibniz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1932. Gdy Bóg liczy i zamyśla... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1943. Tajniki Bożego rachunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1964. Czas i przestrzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2015. Przyczynowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

Rozdział 19: Osobliwość początkowa i stworzenie świata . . . . . 2051. Pytanie o ewolucję i jej początek . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2052. Czas i jego początek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2053. Kłopoty z osobliwością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2074. Metodologiczne przestrogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2105. Wielki Ślad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

Rozdział 20: Stworzenie i ewolucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2151. Dwa zawłaszczenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2152. Hiperprzestrzeń życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2173. Prawdopodobieństwo i przypadek . . . . . . . . . . . . . . . . . 2194. Bóg i przypadek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

Rozdział 21: Pytanie Leibniza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2251. Katalog wyjaśnień R.L. Kuhna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2252. Pytanie Leibniza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2273. Efekt domina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2284. Istnienie wszechświata a reguły języka . . . . . . . . . . . . . . . 2295. Prawdopodobieństwo niczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2316. Brutalny fakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

EPILOG: LEKCJA PSEUDO-DIONIZEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

Page 10: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

Przedmowa

Co. roku. w. malowniczej. alpejskiej. wiosce. Kirchberg. am. Wechsel.odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.dorobkowi.Ludwiga.Wittgensteina..Tu.właśnie,.w.miejscowej.szkole,.Wittgenstein.pracował.jako.nauczyciel..W.dniach.3–9.sierpnia.2003.r..miało.się.odbyć.już.26..Międzynarodowe.Sympozjum..Tym.razem.jako.wiodący.temat.wybrano.Wissen und Glauben – Knowledge and Belief..Zostałem. zaproszony. do. wygłoszenia. referatu. związanego. z.tym. te-matem..Jako.tytuł.referatu.zaproponowałem:.„Czy.Wszechświat.może.wyjaśnić.sam.siebie?”..Referat.wygłosiłem,.a.jego.pełny.tekst.ukazał.się.w.pozjazdowej.książce�..Zwykle.po.opublikowaniu.jakiejś.pracy.w.na-turalny.sposób.przechodzi.się.do.innych.zagadnień..Tym.razem.temat.ze.mną.pozostał..Nawet.się.nie.spostrzegłem,.kiedy.zacząłem.przemy-śliwać. nad. rozszerzeniem. mojego. Wittgensteinowskiego. odczytu. do.postaci.książki..Teraz.oddaję.ją.do.rąk.Czytelnika.

Pierwsza.część.książki. jest.dosyć.wiernym.rozszerzeniem.tamtego.odczytu..Oczywiście,.książka.rządzi.się.innymi.prawami.niż.odczyt.na.sympozjum..Autor.ma.większą.swobodę.wypowiedzi,.ale.też.musi.liczyć.się.z.tym,.że.książka.trafi.do.rąk.mniej.przygotowanych.czytelników.

W.swoim. referacie.na.Sympozjum.poświęciłem.nieco.uwagi. tzw..wyjaśnieniom. antropicznym. i. odwołującym. się. do. koncepcji. (nie-skończenie).wielu.„paralelnych.wszechświatów”..Choć.wyjaśnienia.te.znacznie.odbiegają.od.metodologicznych.standardów.przyjmowanych.w.nauce,.nabierają.one.coraz.większego.rozgłosu.i.często.wykazują.po-

�. „Can.the.Universe.Explain.Itself?”,.w:.Knowledge and Belief. Wissen und Glau-ben,.red.:.W..Löffler,.P..Weingartner,.öbv-hpt,.Wien.2004,.s..3�6–328..

Page 11: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

PRZEDMOWA

10

smak.„wyjaśnień.ostatecznych”..A.ponieważ.narasta.wokół.nich.coraz.więcej.nieporozumień,.niejednokrotnie.związanych.z.polowaniem.na.sensacje,.w.książce,. takiej. jak. ta,.nie.mogło.zabraknąć.dla.nich.nie-co.więcej.miejsca..Należało.je.jednak.wyraźnie.oddzielić.od.bardziej.uświęconych. naukową. tradycją. (choć. niekiedy. także. egzotycznych).wyjaśnień. opartych. na. solidnie. skonstruowanych. matematycznych.modelach..Dlatego.też.zamieściłem.je.w.części.drugiej.

W. trakcie. pisania. książki. dość. szybko. zrozumiałem. również,. że.muszę.ją.jeszcze.uzupełnić.o.trzecią.część,.w.której.poddałbym.ana-lizie.problematykę.stworzenia.świata.przez.Boga..Od.dawna.nosiłem.się.z.zamiarem.opracowania.tego.tematu;.teraz.uświadomiłem.sobie,.że.mogę.to.zrobić.jako.naturalne.uzupełnienie.poprzednich.dwu.czę-ści..Filozoficzno-teologiczne.rozważania.są.oczywiście.–.z.metodolo-gicznego.punktu.widzenia.–.czymś.zupełnie.innym.niż.konstruowanie.i.interpretacja.modeli.kosmologicznych,.ale.nabierają.pełniejszego.za-barwienia,.gdy.znajdują.się.na.przedłużeniu.analiz.ściślej.związanych.z.naukowym.badaniem.

Pragnę.zwrócić.uwagę.na.liczbę.mnogą.w.tytule.tej.książki:.Osta-teczne wyjaśnienia wszechświata..Jeżeli.jest.ich.wiele,.to.problem.ciągle.pozostaje.otwarty.

Tarnów,.25.sierpnia.2007.r.

Page 12: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

Rozdzia ł .�

Ostateczne wyjaśnienia

1. ZROZUMIEć ROZUMIENIE

Drzemie.w.nas.potężny,.nie.do.końca. zrozumiały,. instynkt. rozu-mienia..Chcielibyśmy.wszystko.do.końca.pojąć,.wyjaśnić,.udowodnić..Żeby.nie.było.nic,.co.by.nie.pozostawało.bez.racji,.i.to.racji.usuwającej.wszelki.niepokój.wątpienia,.wszelkie.znaki.zapytania..Im.rzecz.donio-ślejsza,.tym.bardziej.chcemy.ją.wyjaśnić,.zlikwidować.jakikolwiek.cień.podejrzenia,.że.mogłoby.być.inaczej..Taka.tęsknota.do.„ostatecznych.wyjaśnień”.sama.nie.jest.do.końca.zrozumiała,.a.gdy.chcemy.ją.zrozu-mieć,.nieuchronnie.narzuca.się.pytanie:.co.to.znaczy.„zrozumieć”?

Chcąc.odpowiedzieć.na.to.pytanie,.filozofowie.nauki.wylali.morze.atramentu.i.farby.drukarskiej..W.okresie.panowania.pozytywizmu,.gdy.usiłowano. likwidować.wszelkie.pytania,.na.które.nie.było.widać.od-powiedzi.w.zasięgu.bezpośrednich.metod.doświadczalnych,.propago-wano.twierdzenie,.że.zadaniem.nauki.nie.jest.tłumaczenie,.lecz.opis..Ale.już.w.klasycznym.okresie.budowania.filozofii.nauki.w.metodologii.Koła.Wiedeńskiego.pytaniem.było.nie,.czy.nauka.wyjaśnia,.lecz.co.to.znaczy,.że.wyjaśnia..Jeżeli.zgodzić.się.z.tym,.że.opis.jest.zbiorem.zdań.informujących.o.czymś,.a.wyjaśnianie.(mówiąc.najbardziej.ogólniko-wo).także.zbiorem.zdań,.ale.ukazujących.jakieś.logiczne.powiązania,.to.widoczne.się.staje,.że.–.z.jednej.strony.–.pomiędzy.opisem.a.wyjaś-nianiem.nie.ma.ostrej.granicy,.ale.–.z.drugiej.strony.–.wyjaśnienie.to.coś.więcej.niż.opis.

Wystarczy.nawet.pobieżna.znajomość.jakiejkolwiek.teorii.fizycznej,.by. dostrzec,. że. ona. nie. tylko. opisuje,. lecz. także. wyjaśnia.. A. nawet.

Page 13: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

12

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

przede.wszystkim.wyjaśnia,.a.dopiero.potem.opisuje..Osnowę.każdej.teorii.fizycznej.stanowi.zawsze.jakaś.struktura.matematyczna.(najczęś-ciej.równanie.lub.układ.równań),.odpowiednio.zinterpretowana,.czyli.jakoś. odniesiona. do. świata.. Struktura. matematyczna. jest. w. gruncie.rzeczy.niczym.innym,.jak.tylko.siecią.logicznych.wynikań,.odpowied-nio.zakodowaną.w.symbolach..Żeby.te.wynikania.wydobyć.na.wierzch,.odkodować,.należy.daną.strukturę.matematyczną.rachunkowo.rozwi-kłać. (najczęściej:. rozwiązać. dane. równanie. lub. układ. równań).. In-terpretacji,.czyli.odniesienia.do.świata,.nie.dokonuje.się.wprost,.lecz.przez.wyliczenie. empirycznych.przewidywań. teorii. i. porównanie. ich.z.wynikami.rzeczywiście.przeprowadzonych.doświadczeń..Zabieg.ten.w.istocie.oznacza.niejako.umieszczenie.wyników.doświadczeń,.a.więc.tego,.co.mówi.świat,.wewnątrz.siatki.wynikań,.stanowiących.matema-tyczną.strukturę.teorii..Co.więcej,.świat.mówi.tylko.za.pośrednictwem.matematycznych.struktur..Wyniki.doświadczeń.zawsze.wyrażają.się.za.pomocą.jakichś.liczb,.a.liczby.nic.nie.znaczą.poza.obejmującą.je.struk-turą.. Logika. działania. aparatu. pomiarowego. jest. w.gruncie. rzeczy.częścią.logiki.matematycznej.struktury,.będącej.osnową.danej.fizycz-nej. teorii..W.konstrukcji. aparatu. jest.niejako.ucieleśniona. struktura.danej.teorii.fizycznej.

Standardowy.podręcznik.metodologii.różnicę.między.opisem.a.wy-jaśnianiem.(tłumaczeniem).widzi.w.tym,.że.opis.jest.„układem.zdań.informujących.o. jakiejś.dziedzinie. rzeczywistości.bez.wyraźnego. ich.odniesienia.do. innych.zdań”,.podczas.gdy.wyjaśnianie.„stanowi.sze-reg.zdań.powiązanych.od.strony. systematycznej.dowodowo”�.. Jeżeli.zgodzić.się.na.te.dość.ogólnikowe.określenia,.to.w.teoriach.fizycznych.nigdy.nie.ma.czystego.opisu,.zawsze.opis.jest.także.wyjaśnieniem..Ten.sam.autor.pisze,.że.„pomiędzy.opisem.a.tłumaczeniem.zachodzi.róż-nica. podobna. do. tej,. jaka. występuje. między. twierdzeniami. i.dowo-dami”2.. Takie. postawienie. sprawy. prowadzi. do. problemu. wyjaśnień.ostatecznych..W.dowodzeniu.bowiem.nie.możemy.„cofać.się.w.nie-skończoność”,.lecz.ostatecznie.musimy.przyjąć.jakieś.aksjomaty.jako.podstawy.dowodzenia..Podobnie,.w.wyjaśnianiu.musimy.na.czymś.się.oprzeć..W.przeciwnym.razie.grozi. regressus ad infinitum..Co. to.więc.znaczy. „ostateczne. wyjaśnienie”?. Trzeba. by. znaleźć. coś,. co. byłoby.

�. Z..Hajduk,.Filozofia przyrody – Filozofia przyrodoznawstwa – Metakosmologia,.To-warzystwo.Naukowe.KUL,.Lublin.2004,.s..�48–�49.

2. Tamże,.s..�49.

Page 14: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

13

„wyjaśnieniem.samo.dla.siebie”..Jak.Bóg.w.chrześcijańskiej. teologii,.który.„Jest,.bo.Jest”..Jest.samowyjaśniającym.się.Absolutem;.gdyby.Go.nie.było,.byłoby.to.jakąś.fundamentalną.sprzecznością..Ale.wszystko.wskazuje,.że.ta.Logika.nie.jest.dostępna.dla.naszego.rozumu.i.jeżeli.chcemy.opierać.się.tylko.na.rozumie,.musimy.zachować.daleko.idący.respekt.w.stosunku.do.teologicznych.uzasadnień.

Oczywistość,. jako.coś,.co.wyjaśnia.się.samo.przez.się,. już.dawno.skompromitowała.się.w.historii.nauki:.od.dziejów.sporu.pomiędzy.Pto-lemeuszem.i.Kopernikiem.począwszy.a.skończywszy.na.osiągnięciach.fizyki. kwantowej.. Nasz. zmysł. oczywistości. wytworzył. się. w. trakcie.naszych.kontaktów.z.makroskopowym.środowiskiem.i.nieodmiennie.zawodzi,.ilekroć.musimy.wyjść.poza.granice.tego.środowiska..Światy.„nieskończenie.małych”.i.„nieskończenie.wielkich”.są.całkowicie.róż-ne.od.tego,.do.czego.przyzwyczaiły.się.nasze.oczy.

Pozostaje.jeszcze.jedna.możliwość:.coś.w.rodzaju.„wyjaśnień.koło-wych”.–.zamknięty.łańcuch.wynikań:.obecny.wniosek,.który.staje.się.racją.dla.przesłanek,.z.jakich.wynika..Istnieje.wiele.ideologii.wykorzy-stujących.tego.rodzaju.intuicje.do.snucia.filozoficznych.wizji,.lecz.do-póki.nie.stworzy.się.logicznego.modelu,.wykazującego.niesprzeczność.takiego. podejścia,. będą. to. tylko. wizje. i. ideologie.. W.logice. i. mate-matyce.dość.często.używa.się.metody.samoodniesienia.(self-reference),.np..w.dowodzie.słynnego.twierdzenia.Gödla,.ale.metody.te.są.ciągle.jeszcze.odległe.od.tego,.co.bylibyśmy.skłonni.nazwać.ostatecznym.wy-jaśnieniem.

Wszystkie. powyższe. zastrzeżenia. nie. przeszkadzają. temu,. że. nie.tylko.w.głębi.naszych.osobistych.tęsknot,. lecz.również.w.horyzoncie.tego. ambitnego. przedsięwzięcia. ludzkości,. które. nazywamy. nauką,.drzemie.wiara,.że.wszystko.ma.swoją.rację..Siłą.napędową.nauki.jest.dążenie.do.tego.horyzontu.

2. TOTALITARYZM METODY

Na.pierwszy.rzut.oka.matematyczno-empiryczna.metoda.współczes-nych.nauk.jest.wysoce.ascetyczna..Samo.jej.powstanie.było.związane.z.poniechaniem.zbyt.zawiłych.kwestii.metafizycznych.i.ograniczeniem.się.do.analizy.prostych.faktów.danych.w.doświadczeniu..To.zawężenie.

Page 15: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

14

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

pola.zainteresowań.natychmiast.zaowocowało.niezwykłą.skutecznością..Wprawdzie.matematyczno-empirycznej.metodzie.ulegało.coraz.więcej.zjawisk.i.to.coraz.bardziej.odległych.od.potocznego.doświadczenia,.ale.nadal.interpretowano.ją.bardzo.ascetycznie,.ograniczając.się.tylko.do.tego,.co.da.się.zmierzyć..Z.tego.nastawienia.wyrósł.pozytywizm:.to,.co.wykracza.poza.doświadczenie,.w.ogóle.nie.zasługuje.na.zainteresowa-nie..Z.czasem.dostępność.w.doświadczeniu.stała.się.wręcz.kryterium.istnienia..Pozytywizm,.w.swojej.najbardziej.radykalnej.fazie,.przychylał.się.do.poglądu,.że.to,.czego.nie.można.uchwycić.w.doświadczeniu,.po.prostu.nie.istnieje..Nietrudno.dopatrzyć.się.w.tym.przejawu.swojego.rodzaju.metodologicznego. totalitaryzmu..Matematyczno-empiryczna.metoda. po. prostu. nie. toleruje. żadnej. konkurencji:. to,. co. nie. ulega.matematyczno-empirycznej. metodzie,. zostaje. unicestwione.. W. neo-pozytywistycznej.wersji.ten.totalitaryzm.sprowadza.się.do.twierdzenia,.że.granice.racjonalności.pokrywają.się.z.granicami.matematyczno-em-pirycznej.metody..To,.co.znajduje.się.poza.zasięgiem.metody,.znajduje.się.poza.zasięgiem.racjonalności,. jest.więc. irracjonalne,. czyli.pozba-wione.sensu.

Konsekwencją.takiego.postawienia.sprawy.powinno.być.przekona-nie,. że. ostateczne. wyjaśnienie. świata. mieści. się. w. zasięgu. matema-tyczno-empirycznej. metody.. Bo. jeśli. poza. tą. metodą. nie. ma. innych.wyjaśnień,.to.najdalej.idące.wyjaśnienie.(a.więc.wyjaśnienie.ostatecz-ne).mieści.się.w. jej.zasięgu..Ale.w.okresie.panowania.pozytywizmu,.a.potem.neopozytywizmu,.takich.przekonań.nie.wypowiadano.głośno,.ponieważ.sprzeciwiały.się.one.pozytywistycznej.zasadzie.oszczędności..Postulat.wyjaśnień.ostatecznych. trącił.metafizyką,. a. ta.była. skazana.na.banicję.nie.tylko.z.obszaru.nauki,.lecz.również.z.obszarów.wokół-naukowych..Dziś,.po.upadku.klasycznego.pozytywizmu,.tego.rodzaju.nastawienie. przetrwało. tylko. wśród. niektórych,. bardziej. radykalnie.zorientowanych,. grup. filozofów. analitycznych.. Wielu. uczonych,. wy-zwolonych.ze.scjentystyczno-pozytywistycznego.pancerza,.ulega.natu-ralnemu.instynktowi.poszukiwania.wyjaśnień.ostatecznych,.ale.czyni.to. niejako. „na. przedłużeniu”. matematyczno-empirycznej. metody,.niewiele.robiąc.sobie.z.tego,.że.szukając.takich.wyjaśnień.w.pewnym.miejscu.nieuchronnie.trzeba.przekroczyć.granicę.między.fizyką.a.me-tafizyką..Na.ogół.twierdzi.się,.że.miejscem.takich.poszukiwań.jest.lite-ratura.popularno-naukowa,.natomiast.w.pracach.badawczych.uczeni.wystrzegają.się.wkraczania.na.tereny.filozoficzne..Jest.to.tylko.częścio-

Page 16: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

15

wo.prawdą,.bo.oprócz. jawnych.wycieczek.w.stronę.filozofii,. istnieją.rozmaite. szlaki,. którymi. filozofia. może. przenikać. do. badań. nauko-wych.. Jednym.z. takich.szlaków. jest. rozwijanie. teorii. i.modeli,.które.stwarzają. szansę.na. „ostateczne.wyjaśnienie”.w.wersji. przeczuwanej.lub.wręcz.wymyślonej.przez.danego.naukowca..Co.więcej,.uważniej-sze.przyjrzenie. się.historii.nauki.wskazuje,. iż. ta. strategia. skutecznie.działała.nawet.w.okresach.największej.dominacji.pozytywizmu.

Tendencja. do. „wyjaśnień. ostatecznych”. jeszcze. w. inny. sposób.(i.w.innym. sensie). tkwi. w. samej. matematyczno-empirycznej. meto-dzie..Gdy.badacz. staje.wobec. jakiegoś. trudnego.problemu,.metoda.naukowa.wymaga.od.niego,.aby.nie.poddawał.się. i.nigdy.nie.szukał.wyjaśnień.poza.metodą..Jeżeli.–.przynajmniej.roboczo.–.zgodzimy.się.wszechświatem.nazywać.wszystko,.do.czego.można.sięgnąć.matema-tyczno-empiryczną. metodą,. to. wyżej. sformułowana. zasada. metodo-logiczna.przybiera.postać.postulatu.domagającego.się,.by.wszechświat wyjaśniać samym wszechświatem..W.tym.sensie.wyjaśnienia.naukowe.są.„ostateczne”,.gdyż.w.ramach.metody.nie.dopuszczają.żadnych.innych.wyjaśnień..

Należy. wszakże. podkreślić,. że. postulat. ten. i. implikowane. przez.niego. rozumienie. „ostateczności”. mają. znaczenie. czysto. metodolo-giczne,.to.znaczy.zobowiązują.one.uczonego.do.takiego.postępowania.badawczego,.jakby.inne.wyjaśnienia.nie.istniały.i.nie.były.potrzebne..Jest. skądinąd.prawdą.(natury. raczej.psychologicznej),.że.długotrwa-łe.posługiwanie.się.metodą.naukową.wytwarza.silnie.narzucający.się.nawyk. nadawania. regułom. metodologicznym. sensu. ontologicznego,.to.znaczy.przekonania,.że.wyjaśnienia.wykraczające.poza.matematycz-no-empiryczną.metodę.są.pseudowyjaśnieniami,.ponieważ.poza.zasię-giem.tej.metody.nic.nie. istnieje..Widzimy,.że.prowadzi.to.prosto.do.pozytywistycznej. ideologii,.a.gdy.z. jakichkolwiek.względów.nie.chce.się.jej.ulegać,.jedynym.wyjściem.pozostaje.takie.„rozciąganie”.nauko-wej.metody,.by.podlegało. jej. to.wszystko,. co.badacz. chce.osiągnąć..Wydaje.się,.że.ta.druga.tendencja.ma.dziś.wśród.uczonych.wielu.zwo-lenników..Wielu.uczonych.prawdopodobnie.w.ogóle.nie.zdaje. sobie.sprawy. z.konieczności. rozróżnienia. „porządku. metodologicznego”.i.„porządku. ontologicznego”. i. reguły. metodologiczne. traktuje. jako.ontologiczne.zasady.

Wróćmy. jeszcze. do. postulatu,. by. „wszechświat. wyjaśniać. samym.wszechświatem”..Wyraz.„wszechświat”.w.tym.nieco.hasłowym.sformu-

Page 17: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

16

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

łowaniu.niedwuznacznie.sygnalizuje,.że.nauką,.w.której.pęd.do.„wyjaś-nień.ostatecznych”.najbardziej.się.uwidacznia,.jest.kosmologia.–.nauka.o.wszechświecie..Kosmologia,.z.jednej.strony,.mówiąc.w.jakimś.sensie.o.całości,.nie.ma.szans.na.szukanie.wyjaśnień.poza.swoim.obszarem.ba-dań,.z.drugiej.jednak.strony,.stawiając.na.przykład.pytanie.o.początek.kosmicznej.ewolucji,.niejako.narzuca.perspektywę.z.zewnątrz..Tu.roz-różnienie.„porządku.metodologicznego”.i.„ontologicznego”.okazuje.się.bardzo.pożyteczne..Ale.żadne.rozróżnienia.nie.są.w.stanie.zlikwidować.napięcia.pomiędzy.tendencją.do.rygorystycznej.oszczędności.środków.a.tęsknotą.do.pełnego.zrozumienia..To.właśnie.na.terenie.kosmologii.toczy.się.najbardziej.ostry.spór.o.„wyjaśnienia.ostateczne”.

3. MODELE

W. �983. r.. Jim. Hartle. i. Steven. Hawking. opublikowali. pracę3,.w.której. zaproponowali. głośny. potem. model. „kwantowego. stwarza-nia.wszechświata.z.nicości”..Ich.głównym.celem.było.połączenie.ogól-nej.teorii.względności,.czyli.Einsteinowskiej.teorii.grawitacji,.z.fizyką.kwantową.w.jedną.spójną.teorię.fizyczną..W.zacytowanej.pracy.stwo-rzyli.oni.pewien.przybliżony.schemat.kwantowania.grawitacji.i.starali.się.pokazać,.że.–.w.ramach.tego.schematu.–.istnieje.skończone.praw-dopodobieństwo. wyłonienia. się. wszechświata. w. pewnym. stanie. ze.stanu.„pustego”..Mechanizm.ten.nazwano.„kwantowym.stwarzaniem.wszechświata.z.nicości”;.stał.się.on.punktem.wyjścia.wielu.innych.prac.i. niejako. paradygmatycznym. przykładem. „ostatecznego. wyjaśniania.w.kosmologii”.(modelowi.Hartle’a-Hawkinga.poświęcimy.jeden.z.na-stępnych.rozdziałów).

Jednym.z.uczniów.Hawkinga.był.Chińczyk,.Wu.Zhong.Chao..Do.tego.stopnia.zafascynował.się.on.modelem.Hartle’a-Hawkinga.(roz-wijanym.potem.głównie.przez.samego.Hawkinga.i.jego.uczniów),.że.poświęcił. mu. odrębną. monografię.. Ukazała. się. ona. w. Chinach,. ale.w.języku.angielskim4..W.książce.tej.(zwłaszcza.na.początku.rozdzia-

3. J.B..Hartle,.S.W..Hawking,.„Wave.Function.of.the.Universe”,.Physical Review.D28,.�983,.s..2960–2975.

4. Wu.Zhong.Chao,.No-Boundary Universe,.Hunan.Science.and.Technology.Press,.Changsha.�993.

Page 18: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

17

łu.3).Wu.czyni.szereg.uwag.o.charakterze.metodologicznym.na.temat.„ostatecznego. wyjaśniania”. w. kosmologii.. Wprawdzie. dotyczą. one.bezpośrednio.modelu.Hawkinga,.ale.w.gruncie.rzeczy.mają.bardziej.ogólny.charakter..Dlatego.warto.im.już.teraz.poświęcić.chwilę.uwagi..

Teorie.kosmologiczne,.tak.jak.wszystkie.inne.teorie.fizyczne,.mu-szą.podlegać.tym.samym.zasadom.poprawnej.metody,.a.więc.przede.wszystkim.muszą.być.spójne.(self-consistent),.tzn..logicznie.niesprzecz-ne. i. przynajmniej. niesprzeczne. ze. znanymi. faktami. empirycznymi..Pierwsze.z.tych.wymagań.musi.być.spełnione.w.sposób.rygorystyczny,.drugie. –. z. pewną. tolerancją,. o. której. obszernie. mówią. podręczniki.współczesnej.filozofii.nauki..Idzie.o.to,.że.czasem.lepiej.mieć.teorię,.która.ma.kłopoty.z.wyjaśnieniem. jakichś.„drobnych.odchyleń.empi-rycznych”,.niż.nie.mieć.żadnej.teorii..Taka.sytuacja.miała.miejsce,.na.przykład,. w. drugiej. połowie. XIX. wieku,. kiedy. to. wiedziano. już,. że.teoria.grawitacji.Newtona.nie.jest.w.stanie.wyjaśnić.pewnych.„małych.zaburzeń”.w.ruchu.Merkurego.(jego.ruch.peryhelionowy),.a.mimo.to.nadal.posługiwano.się.tą.teorią.z.dużym.powodzeniem..Jak.wiadomo,.nie. jest. łatwo.skodyfikować.wszystkie. reguły.metodologii.naukowej,.ale.w.zwykłych.sytuacjach.badawczych.zdrowy.instynkt,.oparty.na.tra-dycji. i.doświadczeniu,.poprawnie.podpowiada.uczonemu.procedury.postępowania..Jest.rzeczą.zrozumiałą,.że.badania.w.obszarze.kosmo-logii.muszą.tym.procedurom.podlegać.

Ale.kosmologia.ma.swoją.specyfikę..Wu.wymaga.od.kosmologicz-nych.teorii,.by.były.ponadto.samozwarte.(self-contained)..Wyjaśnijmy,.co.Wu.przez.to.rozumie..Zwykle.matematyczny.trzon.fizycznej.teorii.stanowi. jakieś. równanie. różniczkowe. lub. układ. równań. różniczko-wych..Równanie.takie.(lub.ich.układ).nie.tylko.należy.rozwiązać,.lecz.również,. celem.wybrania. rozwiązania.odpowiedniego.dla.danego. fi-zycznego.zagadnienia,.trzeba.określić.(lub.„zadać”,.jak.mówią.fizycy).warunki.początkowe.lub.brzegowe.dla.tego.rozwiązania..Na.przykład.gdy.równanie.ma.opisywać.ruch.jakiegoś.ciała,.to.warunkami.począt-kowymi.mogą.być.położenie.lub.prędkość,.od.jakich.ruch.się.rozpo-czyna..A.gdy.równanie.ma.opisywać.pole.grawitacyjne.jakiejś.gwiazdy,.to.za.warunki.brzegowe.(identyfikujące. rozwiązanie).można.wybrać.zachowanie.się.tego.pola.dostatecznie.daleko.od.gwiazdy,.np..można.założyć,. że. w. nieskończoności. (dostatecznie. daleko). natężenie. tego.pola.jest.zaniedbywalnie.małe..Jednym.słowem,.warunki.początkowe.

Page 19: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

18

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

lub.brzegowe.wybiera.badacz,.kierując.się.rozumieniem.fizycznej.sy-tuacji,.którą.chce.modelować.

Oczywiście,.w.kosmologii.można.by.postąpić.tak.samo..Model.kos-mologiczny.też.jest.układem.równań.różniczkowych.i,.wybierając.ja-kieś.jego.rozwiązanie,.także.musimy.zdecydować.się.na.jakieś.warunki.początkowe.lub.brzegowe..Najczęściej.w.tym.wyborze.albo.kierujemy.się. zasadą. prostoty,. albo. próbujemy. wszystkich. możliwości. i. ex post.dopasowujemy.równanie.do.danych.empirycznych,.albo.–.i.tak.bywa.–.do.rozwiązania,. jakie.udało.się.nam.znaleźć,.dobudowujemy.jakąś.„filozofię”..Rzecz.w.tym,.że.żadna.z.tych.możliwości.nie.odpowiada.fizycznej.sytuacji,. jaka.ma.miejsce.w.kosmologii..Warunki.początko-we. lub. brzegowe. są. czymś. z. zewnątrz. modelu,. co. fizyk.do.modelu.musi. „włożyć. ręką”.. Wszechświat. jest. układem. fizycznym,. który. do.dziś.podlega.ewolucji.(kosmologia.z.dużym.sukcesem.ją.rekonstruu-je),.a.więc.jej.warunki.początkowe.lub.brzegowe.musiały.zostać.jakoś.ustalone..Tyle.że.nie.było.żadnej.ręki,.która.by.je.do.świata.włożyła..Lub.mówiąc.bardziej.precyzyjnie.z.metodologicznego.punktu.widze-nia:.w.ramach.metody.matematyczno-empirycznej.nie.wolno.nam.za-kładać,.że.ta.ręka.istniała..Musimy.się.obejść.bez.jej.pomocy.

Krótko. mówiąc,. warunki. początkowe. lub. brzegowe. należałoby.czerpać.z.zewnątrz.wszechświata..Ale.nie.jest.tak,.że.wszechświat.nie.ma.żadnego.zewnętrza,.lecz.raczej.tak,.że.pojęcie.zewnętrza.w.odnie-sieniu.do.wszechświata.traci.jakikolwiek.sens..To.logiczne.zapętlenie.Wu.nazywa.problemem.Pierwszej.Przyczyny5,.który.był.zmorą.dla.kos-mologii.od.czasów.Newtona..Teoria.kosmologiczna.byłaby.samozwar-ta,.gdyby.udało.się.jej.wyzwolić.z.tego.problemu..Jak.zobaczymy.w.dal-szych.rozdziałach,.kosmologowie.poszukują.takiej.teorii.(lub.takiego.modelu).na.rozmaitych.drogach..Na.przykład.można.sobie.wyobrazić.teorię,. która. nie. wymagałaby. żadnych. warunków. początkowych. lub.brzegowych,.lub.model,.który.by.sam.dla.siebie.jednoznacznie.takie.warunki.ustalał..Zobaczymy.również,.że.różni.autorzy.uciekają.się.do.bardzo.egzotycznych.pomysłów,.by.zapewnić.światu.własność.samo-zwartości..Jest.to.niewątpliwie.motywacja.filozoficzna,.ale.wyrasta.ona.z.prawidłowego.wyczucia.metodologicznego.i.stanowi.dziś.bardzo.sil-ny.wątek.myślenia.o.wszechświecie.i.kosmologii.

5. Jeżeli.pozostajemy.na.poziomie.rozważań.metodologicznych,.określenie.to.na-leży.rozumieć.metaforycznie,.bez.intencji.nawiązywania.do.zagadnienia.Boga.

Page 20: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

19

4. ZASADY ANTROPICZNE I INNE WSZECHŚWIATY

Tendencja.do.jedności.jest.mocno.zakodowana.w.naukowej.meto-dzie..Nauka.nowożytna.rozpoczęła.się.z.chwilą,.gdy.takim.gigantom.jak.Kopernik,.Galileusz,.Kepler.i.Newton.udało.się.zunifikować.„fizy-kę.ziemską”.i.„fizykę.niebieską”,.czyli.wykazać,.że.te.same.prawa.fizyki.obowiązują.na.Ziemi.i.w.astronomii..Potem.przez.jakiś.czas.wydawa-ło.się,.że.odkryte.przez.Newtona.prawa.mechaniki.są.już.ostateczną,.„zunifikowaną”. teorią,. która. rządzi.wszystkim..Wprawdzie.odkrycie.elektryczności.i.magnetyzmu.ostatecznie.zburzyło.tę.iluzję,.ale.wkrót-ce.Maxwell.pokazał,.że.te.dwie.klasy.zjawisk.można.połączyć.w.jedną,.matematycznie.bardzo.elegancką.teorię.elektromagnetyzmu..Einstein.jako.pierwszy.zaczął.głosić. ideę,.że. teorię.Maxwella.należy.połączyć.z.teorią.grawitacji.i.urzeczywistnieniu.tej.idei.poświęcił.resztę.swojego.życia..Dziś.wiemy,.że.zamysł.Einsteina.nie.mógł.się.udać,.gdyż.oprócz.elektromagnetyzmu.i.grawitacji.istnieją.jeszcze.dwie.inne.podstawowe.siły.fizyczne:.siła.jądrowa.słaba.(oddziaływanie.leptonowe).i.siła.jądro-wa.silna.(oddziaływanie.hadronowe)..Mamy.już..obecnie.empirycznie.potwierdzoną.teorię.unifikującą.siłę.elektromagnetyczną.z.siłą.jądro-wą. słabą. do. postaci. jednego. oddziaływania,. zwanego. elektrosłabym.(teoria.Weinberga-Salama)..W.zasadzie.wiemy. także,.w. jaki. sposób.z. tym.oddziaływaniem.połączyć. silne.oddziaływanie. jądrowe..Mamy.kilka.scenariuszy.tej.unifikacji.i.czekamy.tylko.na.dane.doświadczal-ne,. które. wybrałyby. scenariusz. właściwy.. Jedynie. grawitacja. swoim.odmiennym.charakterem.powoduje,. że.cały.dotychczasowy.schemat.unifikacyjny.w.stosunku.do.niej.się.załamuje..Nic.więc.dziwnego,.że.poszukiwania.kwantowej.teorii.grawitacji.(jest.bowiem.prawie.pewne,.że.przed.zunifikowaniem.grawitacji.z.innymi.oddziaływaniami.należy.ją.skwantować).stają.się.coraz.bardziej.nerwowe..Prawie.każdy.nowy.model.matematyczny,.z.reguły.bardziej.wyrafinowany.od.swoich.po-przedników,.najpierw.rozbudza.entuzjazm.i.nowe.nadzieje,.by.wkrót-ce.dołączyć.do.magazynu.ciekawych,.ale.jałowych.konstrukcji.

Dotychczas.wielość.unifikujących.modeli.nie.tyle.jednoczy.fizykę,.ile.raczej.coraz.bardziej. ją.dzieli.na.odrębne.szkoły. i. tendencje..Ten.proces.fragmentaryzacji.doszedł.do.szczytu.w.teorii,.w.której.dziś.bo-daj.największa.liczba.badaczy.pokłada.największe.nadzieje,.a.miano-wicie.w.tzw..M-teorii,.która.jest.rozwinięciem.i.uogólnieniem.głośnej.

Page 21: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

20

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

już.nawet.poza.fizyką.teorii.superstrun..W.dobrej.teorii.kwantowej.po-winien.istnieć.jeden.stan.o.minimalnej.energii,.tzw..stan.podstawowy..W.M-teorii.stanów.podstawowych.istnieje.„praktycznie.nieskończenie.wiele”.(ich.liczbę.szacuje.się.nawet.na.�0500)..Problem.polega.na.tym,.że.stan.podstawowy.w.znacznej.mierze.określa.fizykę.wszechświata..Co.więc.zrobić.z.tak.ogromną.liczbą.stanów.podstawowych?.Jeżeli.nie.chce.się.po.prostu.odrzucić.teorii,.która.do.nich.prowadzi,.to.jedynym.wyjściem.z.sytuacji. jest.zgodzić.się.z.tym,.że.istnieje.ogromna.liczba.różnych.wszechświatów.(tyle,. ile.możliwych.stanów.podstawowych),.każdy.z.odmienną. fizyką..Ludzie.od.M-teorii.mówią.o. „strunowym.pejzażu”.rozmaitych.wszechświatów.i.zajmują.się.jego.badaniem.

Zaakceptowanie.takiej.sytuacji.było.psychologicznie.łatwiejsze,.po-nieważ.idea.wielu.wszechświatów.już.od.jakiegoś.czasu.funkcjonowała.w.dyskusjach,.jakie.toczyły.się.wokół.niektórych.zagadnień.kosmolo-gicznych.. Najpierw. idea. ta. pojawiła. się. w. związku. z. tzw.. zasadami.antropicznymi..Zasady.te.w.różny.sposób.formułowały.spostrzeżenie,.że.istnienie.organizmów.żywych,.przynajmniej.na.jednej.planecie.we.wszechświecie,.w.bardzo.czuły.sposób.zależy.od.warunków.początko-wych.i.innych.parametrów.charakteryzujących.wszechświat..Niewielka.zmiana.któregoś.z.tych.warunków.lub.parametrów.powoduje.na.ogół.drastyczne.zmiany.w.ewolucji.wszechświata,.które.uniemożliwiałyby.zawiązanie. się. ewolucji. biologicznej.. Na. przykład. bardzo. niewielka.zmiana. początkowego. tempa. ekspansji. wszechświata. (jej. niewielkie.przyspieszenie.lub.spowolnienie).uniemożliwiałoby.powstanie.węgla,.na.którym.opiera. się. cała. chemia.organiczna..Takich.„koincydencji”.jest.wiele.

Co.sprawiło,.że.wszechświat.jest.„przyjazny.życiu”?.Narzuca.się.myśl.o.celowym.zaprojektowaniu.wszechświata..Ale.myśl.taka.jest.obca.re-gule.„wyjaśniania.wszechświata.samym.wszechświatem”..Ażeby.tę.myśl.zneutralizować,.posłużono.się.następującym.argumentem:.Załóżmy,.że.istnieje. (nieskończenie).wiele.wszechświatów,.w.których. realizują. się.wszystkie.możliwe.kombinacje.warunków.początkowych.i.innych.para-metrów.charakteryzujących.dany.wszechświat..Tylko.bardzo.nieliczne.z.tych.wszechświatów.są.przyjazne.życiu,.a.my.żyjemy.w.jednym.z.nich,.bo.w.innych.nie.moglibyśmy.zaistnieć..Wśród.dyskutantów.natychmiast.znaleźli. się. tacy,. którzy.hipotezę.wielu.wszechświatów.uznali. za.bar-dziej.racjonalną.niż.hipotezę.Boga,.i.inni,.którzy.stwierdzili,.że.„bytów.nie.należy.mnożyć.bez.potrzeby”,.skoro.wystarczy.jeden.Bóg.

Page 22: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

21

Niezależnie.jednak.od.tych.teologicznych.sporów,.idea.wieloświata.(bo.tak.wkrótce.zaczęto.nazywać.tę.koncepcję).zaczęła.żyć.własnym.życiem..Wkrótce.całkiem.konkretne.modele.kosmologiczne,.np..mo-dele.inflacyjne.lub.pewne.scenariusze.unifikacyjne,.zaczęły.wskazywać.na.mechanizmy,.które.mogłyby.produkować.bądź.inne.wszechświaty.(całkowicie.rozłączne.z.naszym),.bądź.takie.obszary.w.naszym.wszech-świecie,.do.których.nigdy.nie.będziemy.mieli.poznawczego.dostępu..Tak.czy.inaczej,.moda.na.wieloświat.stała.się.faktem.dokonanym..Ale.czy.jest.to.jeszcze.nauka?.Czy.przedmiotem.nauki.może.być.coś,.do.czego.nawet.w.zasadzie.nigdy.nie.będziemy.mogli.dotrzeć.żadnym.do-świadczeniem?.A.może.to.metoda.naukowa.na.naszych.oczach.ulega.przeobrażeniom.i.to,.co.kiedyś.nie.było.nauką,.zaczyna.nią.być?.Myślę.jednak,. że. nie. należy. zbyt. pochopnie. podważać. –. tak,. jednak. pod-ważać.–.metody.naukowej,.która.słusznie.jest.uważana.za.największe.osiągnięcie.nauki. i.na.której.wszystkie. inne.osiągnięcia.naukowe.się.opierają..Raczej. trzeba. sobie. jeszcze. raz.uświadomić,. że.granice. ra-cjonalności.nie.pokrywają.się.z.granicami.metody.naukowej.i.dlatego.niekiedy.warto.wyjść.poza.te.granice,.by.już.poza.nimi,.„z.drugiej.stro-ny”,.prowadzić.racjonalny.dyskurs..Choć.w.tym.obszarze.nie.można.spodziewać.się.empirycznych.rozstrzygnięć,.krytyczne.racje.i.rozsądne.ważenie.argumentów.zachowują.na.nim.swoją.wagę.

5. STWORZENIE WSZECHŚWIATA

Dyskusje.na.temat.zasad.antropicznych.i.wieloświata.znajdują.się.niejako.na.przedłużeniu.badań.naukowych..Na.ogół.trudno.wskazać.moment,.w.którym.przekraczamy.granicę.pomiędzy. tym,.co. jeszcze.można. by. nazwać. kosmologicznym. modelem,. a. tym,. co. już. zdecy-dowanie.należy.do. spekulacji. po.drugiej. stronie. granicy..Ale.można.postąpić. jeszcze.odważniej:. umieścić. swój.punkt.obserwacyjny.dość.daleko. poza. granicą. metody. (choć. ciągle. w. obszarze. racjonalności).i.już.zdecydowanie.„z.tamtej.strony”.przyjrzeć.się,.jak.matematyczno--empiryczna.metoda.funkcjonuje.wewnątrz.właściwego.sobie.obszaru.i.co.się.dzieje.z.jej.wyjaśnieniami,.gdy.zbliża.się.ona.do.granic.swoich.możliwości..Obszar.„z.tamtej.strony”.jest.doskonale.znany.w.historii.myśli.ludzkiej:.to.obszar.zamieszkany.przez.filozoficzne.i.teologiczne.

Page 23: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

22

OSTATECZNE WYJAŚNIENIA

koncepcje.. Jest. to. obszar. ogromny. i. bardzo. „spekulatywny”.. Ażeby.nie.zgubić.się.w.zbyt.poplątanych.szlakach.tego.obszaru,.zawężę.go,.czyniąc. dwa. ograniczenia:. Po. pierwsze,. w. zasadzie. nie. wyjdę. poza.koncepcję. stworzenia,. mającą. swe. korzenie. w. myśli. judaistycznej.i.chrześcijańskiej..Idea.stworzenia.ma.niewątpliwie.ambicje.wyjaśnie-nia.ostatecznego,.choć.w.teologicznym.sensie..Jest.to.idea.teologicz-na,.ale.doczekała.się.ona.wielu.opracowań.filozoficznych.(w.świetle.różnych. filozoficznych. systemów). i. to. właśnie. głównie. filozoficzny.aspekt.tej.idei.będzie.przedmiotem.naszych.analiz..Inne.filozoficzne.koncepcje.wyjaśnień.ostatecznych.(lub.próby.ich. likwidacji).poruszę.tylko. ubocznie,. raczej. celem. nakreślenia. pełniejszego. krajobrazu. fi-lozoficznych.pomysłów.niż.celem.ich.głębszej.analizy..Po.drugie,.spo-śród.różnych.opracowań.i.interpretacji.idei.stworzenia.wybiorę.tylko.te,.które. jakoś.można.odnieść.do.współczesnej.nauki,.względnie. te,.które.choć.historycznie.odległe.od.współczesności,.są.jednak.niezbęd-ne.do. tego,.by. takie.odniesienia.właściwie. zrozumieć..Kryterium. to.nie.jest.bardzo.zawężające,.gdyż.historia.myśli.–.zarówno.naukowej,.jak.i.filozoficznej.–.wskazuje,.że.główny.nurt.myślenia.o.stworzeniu,.od.chrześcijańskiej.starożytności.począwszy.po.czasy.nowożytne,.ma.genetycznie.ścisły.związek.z.ewolucją.idei,.które.doprowadziły.do.po-wstania.nowożytnych.nauk..Nie.jest.jednak.moją.intencją.spisywanie.historii.tych.genetycznych.związków,.lecz.podjęcie.próby.spojrzenia.na.ostateczne.wyjaśnienia.z.innej.perspektywy,.niż.się.to.zazwyczaj.czyni.wychodząc.z.fizyki.i.kosmologii.

Czy.filozoficzno-teologiczne.spekulacje.znajdują.się.na.jakimś.da-lekim.przedłużeniu.dociekań.opartych.na.naukowych.teoriach.i.mode-lach?.Czy.może.jedne.i.drugie.są.względem.siebie.jakoś.komplemen-tarne?.A.może.–.jak.chcą.niektórzy.–.choć.pozornie.mówią.o.czymś.podobnym,.są.nawzajem.nieprzekładalne?.Niezależnie.od.tego,.która.z.tych.możliwości.–.czy.jeszcze.jakaś.inna.–.jest.słuszna,.wszystkie.one.są.wyrazem.tego.samego.instynktu,.wszczepionego.ludzkiej.racjonal-ności,.by.żadne.rozsądne.pytanie.nie.pozostało.bez.odpowiedzi.

Page 24: Micha‡ Heller ostateczne wyjaœnienia wszechœwiata · Przedmowa Co.roku.w.malowniczej.alpejskiej.wiosce.Kirchberg.am.Wechsel. odbywają.się.Międzynarodowe.Sympozja.poświęcone.filozoficznemu.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie