t6nZKIE TOWARZYSTWO NAUKOWESOCIETAS SCIENTIARUM LODZIENSISPRACE WYDZIAUJ II -- NAUK I1ISTORYCZNYCII I SPCH.ECZNYCll

Nr 96

METODY BADAN SPOLECZNYCIIWybranc zagadnienia

l.6dzkic Towarzystwo Naukowc

tODZ 1994

III. KONCEPCJA BADAWCZA. POJ~CIE, GL6WNESKLADNIKI I PROBLEMY *

.Koncepcja badawcza jest to ogol ustalen dotyczqcych celu, glownychfaz i aspektow procesu badan z wykorzystaniem wynik6w wlqcznie.Ustalenia majq postae twierdzen, dyrektyw lub pytan, zaleznie od tego,jakiej fazy czy aspektu badan dotyczq. Znajdujq w nich wyraz decyzjedotyczqce poszczegolnych zadaii. badawczych. Ustalenia powinny two-rzye zwart'! cal~

KOllcepcja stanowi glownq cz~se projektu badan. Pelny projekt musi

\

ponadto zawierac propozycje dotyczqce spraw organizacyjnych, harmo-nogramu prac, rozwi,!zania kwestii finansowych itp. Przygotowanie pro-jektu i koncepcji jest specjalnie waine w badaniach prowadzonych nazlecenie, czy w ramach prac instytucji badawczych, kieruj,!cych sit;

. w swojej dzialalnosci planem (takie finansowym) i zobowi,!zanych do, jego wykonania.

Rodzaje koncepcji badawczej zaIez,! od typu badaii.. W niniejszychrozwazaniach mamy na mysli irodlowe badania spoleczne, tj. opierajqcesi~ na irodlach,a nie na wynikach innych badar1, statystykach Hp. NaleiytakZe odrozniC badania wlasciwe od badan eksploratorskich (formula-tywnych). Te ostatnie maj,! najcz~sciej na celu sformulowanie poznaw-czych problemow w odniesieniu do danego spolecznego obiektu (zbio-rowosci, procesu Hp.), sprawdzeniu do danego spolecznego obiektu(Zbi,orowosci, procesu itp.), sprawdzenie wozIiwosci zastosowanianowych poj~c, wypr6bowanie metod i technik. \

Rozwazania poniisze b~d,! dotyczyly badan wlasciwych. Wsrod tycllostatnich obok badaii. wyl,!cznie opisowych (w szerokim sensie), nalezywyr6zniC jeszcze badania prognostyczne, maj,!ce na celu przewidywanieoraz badania stosowane, kt6rych glowne wnioski obejmujq rowniez cha-rakterystyk~ poz,!danej dzialalnosci praktycznej i jej sposobow. Badaniate zalicza siG do tzw. inzynierii spolecznej; sluzye majq socjotechnicei praktyce. Z tej racji przypisuje si~ im zazwyczaj duzq wagG, chociaz iehteoretyezne znaczenie moze bye znikome. Metodologia prognoz orazbadan stosowanych nie bGdzie tutaj omawiana, podobnie jak i zagadnie-nie formulowania ocen badanych zjawisk, kt6re mog'! zreszt'! wysqpie:j:kazdym badaniu. Trzeba jeszcze dodac, ze uwagi ponizsze dotycz,!

,/ w pierwszym rZGdzie - choe nie wyl,!cznie - badaii. kwestionariuszo-\ or Artykul opublikowany w 1981 r. Zob. NOla bibliograficzna, s. 109 - K.L.]

!

wyeh. Cho·dzic nam b((dzieprzy ~i~·b jedno badanie, wyodrt;:bnionew qasie, a nie na przyklad 0 seri~ b~daI).. \Y! badaniach soejologi~znyeh k6dtepcja)1adawcza rzadko jest z goryw pelni opracowana iQatdz0-.Sadk~ nie Z~_L.5lL-'~I·JQk1LJ2~ri.Powinna hye ona najbardziej kompJe~na.i, jednoczeSnie, nie powinnaulegae zmianomw badaniach ekspeiyfnentalnych. \Y! badaniaeh kwestio-nariuszowych (sondazowych),opart.ych ria kwestionariuszach wywiadu

· i ankiery, jest mniej dokladna i uleg~.p~wnym zmianom w toku badari.Jest na poczqtku opraeowywana szkie!Jw9 i nastt;:pnie zmienia si~ najbar-dziej w studiach monograficznych spol.ecznosci lokalnyeh oraz w innychbad;J.niach wykorzystuj'lcych rriateri?!y jakoseiowe, na przyklad autobio-grafie, uzyskiwane na konkursach ora·zwbadaniach, w krorych badaczopierasi't' na irc)dlaeh isrniej')eyeh i utrwa¥onych zwlaszcza niesrandar-dowych (np. n:l dokumentaeh s'ldoWych).W rych badaniach rodzaj pos-t~powania badawezego w kolejnychofazaeh jest najbardziej unleznionyod rego, co wysqpilo w fazaeh poptzednich i czego badaez nie magI naj-ezt;:seiejprzewidziec z gorY,kiedy ·::-przyst~powal do projektowaniabadari.

Przyklady· i1usrruj'lce pc~wyzszestwierpzenia larwo jesr wskazacwsrodzrianych prae badawczych. ·Pi.erw.otny zamysl J. ChalasiI1skiego

· hpraeow:mi3 materialow aurobiograJi~ilJych, zebranych w wyniku kon-· kllfSU wsr6d mlodzieiy wiejskiejw·Po1s.ce w 1936 roku, obejmowal glow-nie problem uwzgl~dniony w torhi·e "i Mfodego pokolenia chfopow(1938) pL Spoleezne -podloie ruehnw mfodziezy w Polsce. Dopierow toku dokladnego zapoznania si~z materialem autor rozszerzyl znacz-nie problemaryk~ studiow i dzie!a, 'oQ.ejmuj'lc ni') zagadnienia organiza-

· cji mlodzieiowych, szkoly wiejskiej,;j<tllrury chlopskiej i narodowej itp.\Y! wyniku zwiadu terenoweg9 zasadiliczym zmianom ulegla koncepcjaznanej pracy A. Hollingsheada pt. lJJmt~wn'.Youth (1949), 0 czym piszew przedmowie sam autor. Natomiast .zrriiany koneepcji byly niewielkienp. w badaniach surveowych· P. F.l~zarsfelda i W. Thielensa, krorycllefekt·sranowila ksi'lzka AcademiC MinCj;,S9cia1Scientists in a Time of Cri-

· sis (1958). Jednak i vi! badaniac·h kwes't,ionariuszowych modyfikacje kon-cepcji wyst~puj'l i s'ldosc duze. Polegaj'l Ofie niemal zawsze na j~j usz-czeg(S!owieniu w odnjesieniu do. dal?zyc;h faz procesu bad an (np. w za-krcsie budowy skal isposobOw oprac.ow.ania material6w) bardzo cz<:stotakZe na tym, ii po .zebra'niu rnateriafu· badaeze z r6znych wzgl~dowrezygnuj:t z opracowania danych :(m ..In.: ze wzgl~du na nisk'l icll war-tose), a wit;:c i z cz~sci problel1).aryb.:Czasarili, choc dzieje sit; to dalekorzadzlej, pioblematyka ulega· wzhogaceniu, poniewaz w roku hal"',fJ.

·badacz ZW[()ci! u\Vag~ na zwiqzki mi~qty zjawiskami, kt6rych przedtemnie dostrzegat. > •••• (.

Bioqc pod uwagc: omawiane zmiany rrzeba odraznie poczqtkow;!,pierwotnq koncepej<: badari od zrealizowanej. Odr6znienie ieh od siehiena podstawie anahzy konkretnych prae nie jest zreszq larwe, ponie\vJl.w publikacjaeh badacze nie zawsze zdaj:j spraw~ ze zllliJn we wfasnyellzamierzeniaeh,

Pelna koncepcja badawcza ohejrnuje ustalenie prohlcm;uykLha.d:u1,~o, przedmiotu badar1, podstawy zradlowcj i reehnil:;iotrzymywania materia16w innych technikbadan, meteXTYT1-i(.lJn, jej UZ;l-~loienia i aceoy wnioskillY, sposohu prezenrJcii wfltoskc)w i iQUQJL

Problcmatyka badan. Istome s;! ru zwlaszcza nast<;:puj~ee sprJwy:Uakie prohlemy odnosz:!ce si~ do spolecznej rzeczywisLOSci bJdacz elleet-ozstrzygnqc i dlaezego? Jaki jesr ich uklad i hierJrchia? Czy hadacz mozesformulowac pr6bne rozwi'lzaoia tyell problemaw,. t~, krare~? ]aki jest stosunek problemaw i iell rozwi:VaI1 do reo-rii, wynikow innych bad an, dzialan realizuj:!cycll cele praktyczne, doocen spoleeznych zj:l\visk i stanowisk w tym zJkresiel JakL~:_j~,~t~BY.iflzk!l.2_rYI11u7.asa.dDi.~nie ~J)roblelllillYl()L

Aparat poj~ciowy. Aparar ren eharakteryzuj:! przede wszystkil11odpowiedzi na nastr;puj:\ce pytania: W jakim jGzyku wyrazone S:1 prob-

. Iemy badan? Jak moina sprecyzowac rerminy tego j<:;zyka, jaki jest ich; srosunek do it;zyka teorii, jak je odnieSc do doswiadczenia? ]aki jest zwi:!-,zek precyzacji termin6w z uszczegolowieniem problem6~' i hiporez,badawczyeh?

Przcdmiot badan. Nalezy luraj odpowiedziec sobie na takie pyrania:

\

Jakie konkretne zjawiska, dost't'pne doswiadezeniu, w jakim spoleeznymobie~cie lub obiektach (zbiorowosciach, systemJch, procesach.), w jakichgral1Icach czasowo - przesrrzennych b~clzie sic: badae? Co hGclzie haclanebezposrednio, na co z okreslonym lub duiym prawdopodobieIlstwemmozna rozszerzyc wnioski, w odniesieniu do czego mozna sformulow:1Cslabo uzasadnione przypuszczenial

Podstawa zrodlowa i tcchniki otrzymywania matcriaUnv.i Baclaez podejmuje tutaj deeyzje w nast~puj;leych sprawach: Jab b~dzie pod-

~

stawa_ zradlo.wa wniosk6~ ~dnosz')cyeh si<;:dO. bezposrcdniego przedmiotubadan? ]ak! Jest srosunek zrodel do badanych zjawisk, a w konsebveneji jaLI·est ich wartose poznaweza? Za pomoq jakieh sposobc)w i rechnik badacz.:vywola zradla i orrzyma materialy lub dotrze do ir6del nie wywolywanychl

Innc tcchniki badall. Chodzi tutaj 0 decyzje w nastr;puj:!cych kwes-riach odnoszqcyeh si<; do procesu badafJ: Jak, za pomoq jakich sposo-

bow badacz wybierze zrodla lub ich grupy? Jak oceni i opracuje zebranematerialy i zawarte \Y nich informacje? Jaka bt;dzic zatem ostatecznaopcracjonalizacja problemaw hadan i wyst~pujqeyeh w nich poj<:C?

Metoda badari., jcj uzasadnienie i ocena wnioskow. Sformulowa-nie ustalen dotycz~cych tego aspektu badan wymaga powtornego spoj-rzenia na calosc proponowanych badawczych zabiegow przy uwzglt;d-nianiu nast<;puj~cych pytan: Jakijest uklad proponowanych sposobowi technik bad an? Czy tworzq one zwarq calose, a wic;c okreSlonq metodc;badan? Jakie jest uzasadnienie jej zastosowania? Czy jest dostosowana dobadanych zjawisk i problematyki? Jaki bGdzie w zwiqzku z tym stopiCl'Iuzasadnienia wniosk()w? Jakie uklady zjawisk, znajdujqce wyraz np.w zestawieniach tabelarycznych, z okreslonymi wartosciami zmiennych,uzasadniajq wnioski, weryfikujq lub obalaj;l hipotezy?

Spos6b prczcntacji wniosk6w i ich rola. Chodzi tu m. in. 0 takiekwestie jak: czemu i j3k b<;dq sluzyc wnioski z badan? Jakq w z\\'iqzkuz tym przewiduje si<; formc; pubIikacji lub innego rozpowszechnieniawynik6w? [Zamierzone funkcje badan - ich cele - dla kogo bGdzie siG jeprowadzilo? - J. L. - K. L.j

LProhlematyka badan to og61 pytan, na ktc)re badacz chce dostarczyeodpowiedzi jak najlepiej uzasadnionych. Udzielenie takich odpowiedzijest celem dzialalnosei badawczej. Stanowiq one glowne wnioski i zara-zem rezultaty badal1 .../

Pytania nalezqce do problematyki badan nie magq hye ile postawio-, ne. l)ytania tie postawione to takie, .na,kt6rekazda odpowiedi jest-pra-Iwy:zi""r~,_bAd:?kazda jest falszywa. Pytania tie postawione w problema-

tyee badafl nalezq najczGseiej do drugiego rodzaju. Zakladajq one jakisstan rzeczy, kt6ry nic wyst<;puje; falszywe jest wowczas tzw. pozytywnezalozenie pytania. Np. pytanie problemowe sformulowane wedlug sche-matu: "Ktory z zastosowanych srodkow byl najbardziej skuteczny dlaosiqgniGcia danego celu?" byloby falszyWie postawione, gdyby zadenz zastosowanych srodkow nie hyl w ogole skuteczny lub gdyby srodkowtakich nie stosowano. Mozliwose pbjawienia siG pytafl ile postawionyehwi'lze siG z tym, ze zalozen pytania bezposrednio nie sprawdza si~ w ba-daniu, zas ich akceptacja maze bye wywolana roznymi wzgl~dami poza-pozoawczymi rip. propagandowyrrfi. Inny, cz~sty pow6d wyst~powaniapytafl ile postawionych, to blGdne wyobrazenia a badanych ludziach.

Tak wi~c badacz maze falszywie sqdzic, ie interesujq siC; oni sprawqi stqd celowe jest badanie, jaki jest rozklad ich opinii w tej kwcstii.I3adani natomiast opinii takich nie majq, gdyz sprawa ta ich nie intc rcsu-je. Zapytani wprost - n. p. przez grzecznose mogq formulowae jednakjakies poglqdy.

Pytania skladaj'lce siG na problematyk~ badan rozniq si~ wielomacechami. Przede wszystkim dzielq siG one na(2ytania zamkniGte, tj._.;kie,w ktorych okreslone Sq mozliwe odpowiedzi oraz(otwarte, ktore zhiorutakich odpowiedzi nie wyznaczaj'l. Wsrod pytan zamkni~tych wyre]:',1iasiG pytania dopelnienia (typu "ktary") orn rozstrzygniGcia (typu "c.y").W tych ostatnich pytaniach wymienione s'l z reguly mozliwe odpowicJ7iGdy pytanie jest zamkni~te i badacz ma podstaw~, aby przypuszezae, zcjedna odpowiedi na nie jest prawdziwa oraz chce w hadaniu sprawdzie,czy tak jest, w6wczas ta odpowiedi nazywa si~ hipotez'l roboczq. ZdarzasiG, ie ewentualnie prawdziwych odpowiedzi jest wi~cej niz jedna. W6w-czas Sqone konkurencyjne (tzo. nie mag'! bye zarazem prawdziwe), h'ldiuzupelniaj,! siC;.Gdy badaez sprawdza hipotezc; lub hipotezy, bezposred-nio stawia sobie pytanie 0 ich prawdziwosc i uzasadnienie. Rozstrzygnic;-cie pytania problemowego polega w6wczas na udzieleniu odpowiedzi napytanie 0 prawdziwose (uzasadnienie) hipotezy czy hipotez. I3adania,w ktarych pytamy si~ 0 prawdziwosc (uzasadnicnia) hipotezy, spraw-dzamyjq, nazywa siC;badaniami weryfikacyjnymi. Jest to zreszq jedno zeznaczefl tego okreslenia bad a!"'!.

Z pytaniami zamkni~tymi, a zwlaszcza z hipotezami, spotykamy si~cz~sciej w bardziej rozwini~tych dziedzinach nauki. Ukierunkowujq onebowiem poszukiwania w wi~kszym zakresie niz pytania otwarte. Z tejracji cieszq siG wi<;kszym prestizem rowniez i w badaniach spolecznyei1.Niewqtpliwie poslugiwanie siG nimi oznacza wyzszy stopien precyzacjiproblematyki. Nalezy jednak zauwazyc, ze stawiaj'lc pytania> zamkni~teprzyjmujemy w odniesieniu do rzeczywislOSci wi~cej zalozeri, poniewazwskazujemy, ktore stany rzeczy mogq wystqpie, wyrozniamy je. Ryzyku-jemy wi~c wiGcej, poniewaz te zalozenia bywajq falszywe. WCJwczas samepytania Sq zle postawione, a wysilek badacza - przynajmniej cz~sciowo -okazuje si~ daremny. Taka sytuacja maze nawet sklaniac go do akceptaejirozwiqzan falszywych. Do tego same go prowadzi czasem wykorzystaniew badaniach hipotez nie posiadaj'lcych dot'ld zadnego uzasadnienia,zwiaszcza sformulowanych przez prowadzqcego badania. Gdy otrzy-mane rezultaty nie potwierdzajq takich hipotez, moze on sqdzic, iz bada-nie byio bezcelowe, a stqd stara siG .naci'lgn'lC" rezultaty. Nie nalezy wi~cdqzyc do formulowania pytafl problemowych zamkni~tych, .za wszelk'lcenG", gdy nie jest si~ do tego przygolOwanym, co zdarza siG cZGsto,zwlaszcza przy podejmowaniu nowej problematyki.

Pytania w problema tyee badanr6inl~'::si-~ takZe stopniem og6lnosci,okreSlonym ze wzgl~d Ll na stopief1pgplnosci od powiedzi, tj. zdan(twierdzen) b<;d~cych odpowiedziamf.l1og~ to,byc zdania scisle og61nebqdi generalizaeje historyczne 0 r6znyrri':.zakfesie. Poniewaz socjologianalezy do nauk zmierzaj~eyeh doszeroki~h uog6lnien, w problematycebadaii preferowane s~ pytania 0 duzyms,tGlpniu ogolnosei. ]ednoezesnietrzeba srwierozic, ze w jednym badaniumo;ma w najlepszym przypadkudostarczyc pewnych argument6w Oap?rwievdzenie slusznosci twier-dzen sciSle og6Jnych, wzgl~dnie tylko ko,n.fjrmowac bardzo szerokie his-toryezne generalizacje. \VI praktyee jedoq 'badanie zmierza co najwyiejdo pelnego, ezy. zbljionego do pel!!ego, uzasadnienia generalizacjiodnosz,!eych si~ do jednego, najwyzej '~ilku spoleczenstw, w kt6ryehprowadzi sit: poszukiwania, zazwyczajwblizejr nie okreslonym krotkimczasie.. Oczywiscie, olbrzymia wi~kszq~,c badaezy ogranicza zakresswoich wniask6w ~ a wi~c i problemow";-'jeszcze bardziej ze wzgl~du nazakres swaich wniosk6w. - a wi~c i prob.lem6w - jeszcze bardziej zewzgl~du na zakres i ch~c pefniejszego uzasadnienia odpowiedzi na pyta-nia problemowe. Mozliwie peine uzasadl}ienie'porrzebne jest zwfaszczaw badaniach dostarczajqcych wniosk6w, .kiore majq bye wykorzystanew praktyce...., \

Pytania w problematyce badan r6in!;l s!{;; nast'ipnie, stopniem boga-etwa rresciowego, ze wzgI~du na znapknie podstawowyeh termin6ww pytaniu i odpowiedzi. 'Pytanie ozamoiiJosc jest bogatsze tresciowo,dotyczy zjawisk bogatszychwr6inorodm~· elell;1enty, od pytania 0 wyso-kosc miesit;czHych zarobk6w, pytaniiI 0 iadowolenie z praey - ad pyta-oia' 0 zadowolenie z fizycznych warun~9w: 'praey, pytanie 0 sprawnosckierownietwa - od pytania 0 to, czy umie;qno zach~cac do pracy swoichpodwladnych. We wszystkich tych ltzeeh'.p-rzypadkaeh podstawowe ter-miny w pierwszym pytan-iu (zamoznosc, za~'owQIenie z praey, sprawnosckierownietwa) s,!bogatsze tre.sciowo odr<;>dstawowych termin6w w po-zostalyeh pytaniach (miesi~ezn:e zawpk.i,'.·zadowolenie z fizycznych

·warunkow pracy, umiej~tn:bSc zach~eahia:G.o praey). Powszechnie prefe-rowane s'lpytania 0 duiym iresciowym bqg.actwie, pod warunkiem spre-

, cy20wania lej trese!. Odpowiedzinanfe,.1d.:os.tarezaj'l bowiem wi~eejinformacji oraz stanowiq podstaw~dla hatdz~ej r6znorodnyeh przewidy-wan nii pyt:mia tresciowo t.lb~i:sze otak\m;~~mym stopniu og6lnosci.

Najwazniejsze: roinic~ mi~Gzy'. pyt~~iami' w problematyee badanodnoszq sic: do' ich przedmiotu. ZawszE::bezposrednio lub posredniodotycz'l one zjawisk spolecznychtj ...za~nowan, przeiyc i wytwor6wzachowan ludz(' istotnyeh ze wzgl~du [la:. ich interakcje. W rezuItaciepowtarzania sit: regularnosci w powtarzah.il.dnterakcji pojawiajq si~ zbio-rowosci, grupy,instytucje, kt6re s'! ostaiet~nie takZe ukladami zacho-

wan, przezyc i wytwor6w. Analiza tego czego dotycZq pytania, pozwalawskazac na nast~puj'lee ich typy i podtypy:

A. Znaezna ez~sc pytan problemowych adnosi si<; do zbiorowpsciIudzkich,grup, organizacji, instytucji itp. obiekt(r~\T_U~I.L.cech.Te obiekty

rowI~si~ze wzglcrdu na wielkosc, odznaezar:;si~ takie r6znym stop-niem zfozonosci i hierarchizacji cz~sci skladowych. Dwa kraneowe typymag'! stanawic: bardzo zfa2:ona instytucja - np. uniwersytet i ludzie nale-z'!cy do jednej kategorii wieku, np. w danym kraju. Ludzi tych moznapotraktowac jako zbiorowo.sc statystycZllq, zbi6r jednostek ludzkichwyr6iniony ze wzglt;du na podobienstwo w zakresie co nJjmniej jednejwfaseiwosci. Najwazniejsze ceehy takiego obiektu S4 pocbodne w sto-sunku do r6znych cech wzgl~dnie jednorodnych element6w tj. jednos-tek, kt6re ponadto mozna rozpatrywac w oderwaniu od siebie. Nato-miast uniwersytet stanowi daleko bardziej zlo2:ony system, skladaj;jcy si~z roznorodnych element6w. Sposr6d nicb tylko pewne i to tylko podniekt6rymi wzgI~dami (np. studenei, nauczyciele akademiccy rc)znychstopni Hp.) tworzq zbiory jednostek. Niektore skfadniki stanowiq nJto-miast zlozone podsystemy r6znych szczebli i poziomow (wydzialy uni-wersytetu, instytuty, kierunki studiow, bihlioteki, rc)zne dZia!y wadminis-tracji, domy akademickie, organizacje studenckie i inne), ktore funkCJo-nujq w powi'lzaniu wzajemnie na siebie oddzialujq.

Pytania problemowe, oj.llQsz~4.cesi~ do charakterystyki obiektu - sys-.t~mJlw znaeznym zakresie b~d~ doiyczyc 'ceeh ealosci i powi'lzanych zesobq ezc;sci skladowyeh, kt6rych nie mozna sprowadzic do cech jednos-tek. Natomiast w przypadku zbiorowosci traktowane jako zbi6r, pytaniaproblem owe, na kt6re odpowiedzi majq dostarczyc charakterystykiobiektu, dotyczq gl6wnie liczebnosci (rozkbd6w liczebnosci) poszcze-g61nyeh podkategorii, wyr6znionych ze wzgI~du na odmiany ceeh jed-nostek, rozpatrywanych bez uwzgl~dnienia ieh oddziafywal1 na siebie.

Przeciwstawienie ~temu i zbioru, r6znie zreszt:l nazywJnych, zwi;!-zane jest po ez~sci z r6znicaml stanowisk teoretycznych, do ktc')rych nieb~dziemy tutaj nawiqzywac. Z punktu widzenia praktyki badawczejistotne jest natomiast to, iz pasiada ana w znaeznym zakresie charJkreranalityczny, gdyz w konkretnyeh obiektach mozna odnaleic wlasciwosci

. i zbioru i systemu. Uwypuklamy jednak tutaj to przeciwstawienie rnajqcna mysli fakt, ze wiele obiekt6w moina zbadae ze wzglc;du na is[Qrne -np. dla prakryki - cechy, badaj'le tylko jednostki ludzkie za.<;w odniesie-niu do innyeh nie mozna si~ do tego ograniezyc.

Niezaleznie od zr6znicowania badanych obiektow pytania 0 ich cechysranowi'l pewien og61ny typ pytan problemowych, razny od pozosralych.Znamienne Sq one zwlaszcza dla monografii roznych zbiorowosci, grupi instytueji maj'lcych na celu dosrarczenie ich charakrerysryki, chociaz

bynajmniej nie wszystkie pytania problemowe w takich monagrafiachmusz<! nalezec do tega typu. Pytania takie wyst<;puj<! zreszt<! we wszys-tkich rodzajach badal'!, chac rola ich maze bye podporz<!dkowana.

B. Pytania w problematyce badan mog<!, nast<;pnie, dotyczyc Ear6~oari obiekt6w.,- sprawy, jakie s<! ich podobieristwa i roznice. za szcze-

:gQlny przypadek PI' tal} tega rodzaju moina uznac pYtanEi datycz<!ce{)b~~ktu zmieniaj'lcego.:pi<; w czasie, kt6rego paszczegoine fazy parow-nujemy ze sob<!. Odpowiadaj<!c na pytania tego rodzaju dostarczamy cha-rakterystyki zmian w czasie, a wit;c procesow tendencji i trendow rozwa-jowych. --------- .--..

Por6wnania i zwi'lzane z nimi pytania mag'l datyczyc takie proces6wzmian wielu roznych obiektow w czasic. Wowczas zestawiamy ze sobqnie tylko obiekty, ale i trendy w rozwoju czyw przemianach innega typu.Warlo tu z2znaezyc, ze badan takich w soejologii jest niewiele, podobniezreszt'l, jak badan trendow rozwojowych, i procesow przemian. Wiqiesit; to z faktem, ze za pomocq wit;kszosci technik, kt6rymi poslugujq sit;soejologowie, ouzymuje si<; informaeje dotyezqce gl6wnie jednego prze-kroju ezasowego, czy kilku przekrojow w krotkim okresie czasu.

C. Do cech badanych obiekt6w mozna takze zaliezyc wystt;pujqcew nieh~aleznos_sL W sferze zjawisk spoIeeznych s<!to zaleznosci bardzoroine, ez<;sto s<! ponadto rozmaieie ujmowane pod wplywem r6inychteoretycznych stanawisk. Do tyeh zaleinosci nalezq w istacie i oddzialy-wania (interakeja) mi~dzyludzkie czy mit;dzygrupowe z konfliktemwlqcznie, nast~pnie zwiqzki mit;dzy roinymi e1ementami i podsyste-mami w ramach systemu. W kansekwencji pytaniami dotyez'lcymi zaIez-nosci s'l takie pytania adnoszqce sit; do roli i funkcjanowania clemen-tow i padsystemow, przyezyniajqeych sit; zarowno do utrzymania lubrozwoju ealosci systemu, jak i - przeeiwnie - powadujqcych jego osla-bienie lub rozklad. 0 zaleinosci chodzi takie wtedy, gdy bada sit;, coz czego lub na wzor czego powstalo, a wit;e zwi<!zki genetyczne, do kt6-rych zalieza sif; takie zaleinosc np. zaehowafi kulturowych od ich wzo-r6w.

Specjalnym typcm zaleznosci, ktorych bodaj najczf;sciej dotyczq pyta-nia problemowe w badaniach socjologieznyeh, Sq zwi<!zki mit;dzyccchami jednostek ludzkich lub - rzadziej - innych element6w zbioro-wosci. Wyst~powanie takich zwiqzkow stanowi takie wlasciwosci obiek-tow tego rodzaju. Najcz~sciej zwiqzki cechprzedstawione s<! jako zalei-nosci statystyczne mit;dzy zmiennymi, wsrod kt6rych wyr6inia sit;cZGslo zmienne niezaleine i zaleine. To ostatnie rozroinienie nawiqzujedo rozroinienia miGdzy przyczyn<! a skutkiem, aczkolwiek nie jest z nimtoisame. yak wiadomo, w ostatnich dziesil(cioleeiach zrobiono wiele, aby

,I

L

w badaniaeh sondaiowych Ckwestionariuszowych) ustalae nie tylkozaleinosci statystyczne, ale i przyczynowe, kt6re, jak_s~' ~~ono poprzed-nio, moina badac wyIqcznie przy zastasowaniu eksp,-,,,mentu, bardzorzadkiega w sacjalogii.

~~_prz~nl( formulawane ~q w r6iny &:P,-;>sob. ]eieli niewymienia sif:; 'ivnich slow "przyezyna" lub "skutek" (jake-hy!a przyczynaX, wzgll(dnieskutek X --O(,";Slo "'bwa !(~pajawiaj~r:j<;;ldkze w liczbiemnogiej, najezl(sciej pyta si~ w nieh a u\\,arllnkaw~ni,=, 0 determinantyi ::'}'znaezniki, 1,) to, co, jaki czynnik decyduje a pap\vieniu si~ X jakoskutku;-o add~ia!yv.ranie iwplyw czegas na cas itp. O.specjalny typ przy-czyn chadzi badaczowi wtedy, gdy pyta si~ 0 matywy ludzkich dzia!an.Bardzo cZl(sta pytania 0 przyczynt: farmulujes-i~ui)T\\;ajqc partyku Iy "dla-czega". Za pamaq tej partykuly akresla si~ zreszt4 czasem i sam'! przy-czynl( Cprzyczyna X to zjawisko, kt6re wymicnia siG W odpowiedzi napytanie: dlaczega wyst'lpilo X). Bardzo czt;sta przez "przyczyn~" rozumiesil( takZe JiM.ul.lek._!Y.Y..~t.a(cz?jqey.lu.\;lnawetjega niezb~dny sk!adnik, cza-sem takie ~~nek konieczny. Pytania typu "?~z~gQ'::§<!o~~~_rte, jezeli niefarmuluje si~ zarazem liipOtez, b~dqcych na nie odpowiedziami.

Pytania datyez'lce ---;;;iqzk6w przyezynawo - skutkawych uwaza si~pawszechnie za bardzo waine. Pastawienie ich maze stanowic punktwyjscia przy budowaniu tearii, kt6re wskazujq napowi'lzania przyczy-nawa - skutkawe mi~dzy zjawiskami i stanawiq dobrq podstawc; dla

. przewiciywari. Ustalenie zWi<!zk6w przyezynowo - skutkawychjest bar,dzo waine r6wniei dla dziaiainosci praktycznej, mi~dzy innymi takZe zewzgl~du na moiliwosc przewidywania skutk6w r6inych dzialan. jedcnz przyklad6w badan 0 funkcjach prakrycznych, w kt6rych ustalenia, cowywoluje dane zjawisko, jest bardzo waine, stanowi'l: badania skutkawjakiejs dzialainasci, podjc;tej przez instytucjc; czy organizacjc; w okre.slo-nym celu. Pytanie problemowe dotyczye tu maze zwlaszcza kwestii, czyskutki te pokrywaj<! sil( z zamierzonymi czy tei nie pokrywaj<!, wzgk;dnienawet utrudniaj<! realizacj~ gI6wnych ezy nadrzt;dnych cel6w dziatat1.Badania zaleinosci stanowi<! tutaj zarazem badania efektywnosci ludz-kiego dzialania i nalezq do szeroka poj~tej praksealagii.

Pytania problemawe i hipatezy w badaniach socjalogieznych mog'l:dotyczye wszystkich rodzaj6w zwiqzk6w, przy czym rodzaj ten zalezy nietylko od typu obiektu Caby mozna byla m6wiC a funkcji jakiegos elemen-tu, musi bye on elementem systemu), ale i 0 preferencji badaeza w adnie-sieniu do jednego z teoretycznych stanowisk w kwestii zaleinoscii w sprawach zbliianyeh. Trzeba takie zauwaiyc, ie waga pytan i hipotezdatyczqcych zaleinosci bywa r6ina w caIaksztalcie problematykipaszczegolnych badaii. Badania socjologiczne, w kt6rych nie stawia Sit;w og61e takich problem6w, nalezq obecnie do rzadkosci. l.atwa jest jed-

nak wskazacjako typy przeciwstawnebadania maj,!ce przede wszystkimna celu charakterystykr; r6inych spote:cznych obiekt6w z wyl'!czeniemzalezncsci w ich ramach, i ·badania;k~6rych celem jest glawnie - czywyl:teznie - ustalenie zWi,!zkaw rriir;dzy zjawfskami: mi~dzy zmiennymi,dZialaj,!cymi jednostkami, grupamitzy instytucjami, z ustaleniem ich

.funkcji w ramach szerszych systemaw .wl'!cznie. Czasem te dwa kran-cowe typy okresla sir; mianem badan opisowych (jest to jedno ze zoa-czen tego terminu w tym konteksde)oraz.ba~an eksplanacyjnych.

Orientacja na badanie zaleznosci cha)'qkterystyczna jest przede wszys-tkim dla wspomnianych jui poszukiwan 0 duiych aspiracjach teoretycz-nych, nastawionych na wykrywanie iuz.asadnianie praw, [generalizacji -J 1. - K. 1.]. Zwracaj'!c na to uwag~ trzeba jednoczesnie zaznaczyc, zezaleznosci wyst~puj,!zawsze w konkretilych vyarunkach w danych obiek-tach spotecznych. Warunki te musz'!· by¢. uwzgl~dniane w interpretacjiwszystkich wynik6w bad an. Z tego wzgl~du studia badawcze 0 bardzoszerokich ambicjach teoretycznych povyinny podejmowae i charakterys-tyki r6inych obiektaw spolecznych,uwzglt;dniaj,!c kankretne warunkiw'danym czasie i miejseu. . .

Pytania problemowe, na kt6re badaa chce adpowiedziec w danymbadaniu, a takZe zwi:tzane z nimi hipotezy, bYwaj:t nowe, sformulowaneprzez niega·po raz pierwszy lub nie. W tym drugim przypadku musieli jesformulowac innL Cz~sto s'! one dobrze znane w literaturze. 5tawianienowych pytan (czasami innowaeja dotyezy tylko radzaju obiektu, a nietresci pytania) znamianuje odkrywczose; 'nowatorstwa, nawe spojrzenieoa zjawiska spoleczne. 5,! to niew'ltP.liwie 'cechy pozytywne bad an,zwlaszcza jesli ma sic: na mysli jedn'l z .ich. funkcji, polegaj,!C'l na pog!c:-bianiu spolecznej samowiedzy. ]ednoczesnje trzeba zauwaiye, ie w nau-kach bar9ziejrozwini~tych korzystanie~f'ypii i hipotez juz sformulowa-nych jest bardziej rozpowszechnione niz w na~kach mniej rozwini~tych,ill, in. w socjologii. " "

W badaniach zWi,!zanych z naubml.·bardziej rozwini~tymi bardzoczc:sta stawia si~ takie pytania nastc:pujac~go typu: "Do ~~c?rejkategorii

, obiekt6w .. odznaczaj'!cyeh sir; znanymi ;2. p'oprzednicfi oadan cechami,''i'ialeiy zaIiczyc dany obiekt?". 5,! to pyta.pi'a chiuakterystyczne dla badaJ1diagnostycznych np. lekarskich. UdzieI~nie odpowiedzi na nie, a wi\cmic:dzy innymi z;liczenie danego przypidkudo jakiejs kategorii chorab,ze wzgl~duna jut nagromad~ony, dH~Y'zas6b wiedzy pozwala powie-dziec wiele 0 tym przypadku bez dals~y:.ch badaJ1. Umozliwia zwiaszczaformulowanie przewidywan i zaleceJ1.f:iraktycznych. Badania diagnos-tyczne w zasadzienie wnosz~ nic n(j~~go da dotychczasowej wiedzyteoretycznej, jeSli jest ana jui dobrze li~rUl)tawana. W saejolagii. badan.i~

l:"

"";, diagnostyczne s'l jeszcze dose rzadkie, aczkolwiek wyst~puj;! m. in. w socjolo-~ii przemysru w odniesieniu do zagadnien relatywnie juz dose dobrze 2na-

nych w danym kraju (np. u nas fluktuacja pracawnikaw). Trzeba tei zaznaczye,." ie - ze wzgl~du na zmiennose spolecznych warunkow w czasie i przestrzeni -':( w socjologii badania, ktare mialy bye diagnostycznymi, cz\sto wskazuj;! na

nowe elementy zjawisk i pelni,! rol~ odkrywcz,!.W charakterystyee pytan i ieh rodzaj6w podkreslamy, ze niektore spa-

srad nich s'! wyiej ceniane, a inne niiej. Tak wic:c wyzej cenione s;! pyta-nia bardzo og6IJ1~_i bogate w t~~JfJodnag~c::esi~d() abit'ktow_s.l.llzychi zloiony<:.h-' (systemowT ·uv:.zgl~dniaj~c przemiany w czasie .ora.?~._Z:~!t:Z-

nosd(oddzialywania) zarawnomi~dzy obiektami, jaki cechami, zwlasz-'cza zaleinosci wielostranne i posiadajqee charakter zWiqzk6w przyczy-ngFYch. Dla oceny problematyki badan waine jest jednak nie tylko ta,

-jakiego rodzaju problemy badacz podejmuje, ale ita, ezy potrafi je sfor-mulowae poprawnie, tj. tak, aby nadawaly si~ da rozwi~zania i nast~pnie- co to rozwi,!zanie wniesie do wiedzy w danym eta pie jej rozwojll.a takie czemu w ogale moze sluzye.

Problematyka obejmuje wiele pytaJ1 powiqzanych ze sobq. Zwyklewsrad tych pytait moina wyroznie jedno Illb wic:cej pytan naczelny~'h,glawnych, kt6re okre§l.aj'l_ chGlrakterp()z()3>t.qbr~h, pocl i)orz~dk9W-'Uln;h.ROYQznienie to,-odnoszqce sit; takie do hipotezy, posiada charakterwzglt;dny. Pytania podporz'ldkowane w jednych badaniach magq bye

-naczefnymi w innych, a takZe naczelnymi w stosunku do innych pytal1w tym samym badaniu.

ZWi'lzek pytait naczelnych z podporz'ldkowanymi moie mlec roZIWcharakter. Najczt;stsze stosunki mi~dzy nimi bywaj~ naslt;pllj'lce:

A. Pytanie naczeln~ dotyczy porawnania jakichs obiekt6w, pytania bar-dZiej szczegalowe - obiekt6w porawnawczych. Por6wnanie moze dotyczyctakie Tazprzemian jednego obiektu lub wielu obiekt6w.

B. Pytanie naczelne dotyczy Z lQ?<)f)ego Qpje!sru, natomiast pytania przypo-rz'ldkowane odnosz'l si~ do jego .s.?:t:;~ci sktadoW}'ch. Na przyktad: pytanienaczelne adnosi Sit; do gminy jako systemu instytucji i organizacji, zas pytaniapodporzqdkowane dotycz,! poszezegalnych instytucji i arganizacji oraz ichagend jako cz\sci skladowyeh gminy.

C. Pytania naczelne datycz'!_~k~n.Qscj tj. zwi~zkll cech, oddzia~aniJmit;dzy czt;Sciami systemu, ich roli w calym ukladzie itp. natomiast pylaniapodporz'ldkowane -.poszczeg6Inych cech i rozkladaw ich odmian, wzglt;dniewlaSciwosci czc:sci systemu.

D. Pytanie naczelne jest bardziej ogolne lub - co zdarza si~ najczt;s-ciej - tresei9WD.bogattge, nat6-1l1ias'tp'ytania podporz~dkowane~. szcze£o~lowe,s,! mniejggalne lub datyezq zjawisk uboiszych w trese. Z tym ostat-

/

nim rozr6inieniem mi~dzy pytaniami naczelnymi i podporz<!dkowanymiszczeg610wymi, wi1zae si~ moie i ta r6inica, ze pytanie naczelne jestotwarte, zas pytania szczegolowe s1 zamkni~te.

E. ZWiqzek mi~dzy pytaniami naczelnymi i podporqdkowanymipolega prawie zawsze na tym, ze .3.Qy-lQ?:~JrzygnqCp.ytanie_naczelnetrzeba najpi~!W_()QQ()lVleQ~ieL. na-.pytania ..podporz'ldkowane. Zawszerozstrzygnil';cia pytan z r6i:nych poziom6w s<!od siebie uzaleznionc.

Oczywiscie charakter pytan naczelnych przesqdza najczc;sciej ° cha-rakterze pytan podporzqdkowanych, przy czym nalezy pami~tae, zerozr6znienie mic;dzy pytaniami naczelnymi i podporzqdkowanymiposiada charakter wzglc,:dny. Podzial ten jest jednak podzialem waznymchociaiby ze wzglC;du na okolicznose wskazan<! w ostatnim punkcie.Z tej racji ograniczenie si~ przy opracowywaniu koncepcji bad an tylkodo og6lnikowego zarysowania naczelnych problemow, kt6re nast~pnieod razu poddaje si<; powierzchownej operacjonalizacji za pomoq pytanw kwestionariuszu, 0 czym bc;dzie za chwilC; mowa, stanowi wad~ kon-cepcji. Wada ta zresztq wyst~puje dose cz~sto.

Powiqzalle mic,:dzy sobq mogq bye takie pytania lub hipotezy naczel-ne. Czasami odpowiedzi na nie, a takZe na pytania im podporzqdkowanemog<! tworzye zwarty logicznie uklad. Jesli waga tych pytan jest dosta-tecznie duia, wowczas - wed lug wielu autor6w - przy duiym stopniuuzasadnienia moina m6wie ° tym ukladzie jako tearii. Oczywi.5ciezespol hipotez tworzqcych problematykc; jednych badan z reguly nieobejmuje calego zakresu teorii. Jdli zwiqzane Sq one z jakqs teoriq, tozwykle odnoszq siC;do jej fragmentu. Najczc;sciej stanowiq konsekwencjc;poszczegolnych twierdzen wchodzqcych w ski ad teorii, cz~sto tylko jed-nego twierdzenia, ktore w rezultacie badan ehce si~ potwierdzic lub oha-lie, a zwlaszeza wskazae na warunki, do ktoryeh si~ one stosujq.

W badaniach spoleeznych pytan naczelnyeh jest zwykle duio, proble-matyka jest wic;c bogata. Uwaia si~ to na og61 za walor badan. Trzebajednak zauwaiyc, ze w badaniach nauk bardziej rozwini~tych, m. in.nauk przyrodniczych, problematyka badaii jest na ogol mniej bogata.Wiqze siC; to z faktem, ze w badaniach (mam tu na mysli'rozne nauki, nietylko takie jak fizyka) wi~ksZq wag~ przywiqzuje si~ do uzasadnieniawniosk6w, tj. rozwiqzan problem6w, kt6re w rezultacie zwykle sqlepiejuzasadnione, cz~sciej - w praktyce - uzasadnione definityWnie. W socjo-logii definitywne uzasadnienie zdarza si~ rzadziej, wlaseiwie bardzo,rzadko. Wydaje si~, ze rozwoj naszej dyscypliny pawinien pojse takzew kierunku zmniejszenia liczby problemow przy lepszym uzasadnieniuich rozwiqzan. Ten poglqd moze bye jednak kwestionowany ze wzgl~duna ogolne stanowisko metodologiczne i teoretyczne.

Przedstawiaj'le problematyk~ swoich poszukiwaI'i badacze z regu I)'formulujq takie ~dnienie...c.ela~ podj~cia tej problematyki Celo-wose t~ uzasadnia powolanie siC; glownie na ~dy poznawczc--a wi~c na powiqzanie problematyki z dotychczasowymi badaniami i sta-nem wiedzy, potrzebq rozbudowani~ tej o·statniej w danym zakresie,sprawdzenia juz pastawionyeh hipotez, zwlaszcza wehodz'leych w skladteoriL lone uzasadnienia padkreSlaj'Fw.!£.e~. pr9.b.!!_~~tyki22otrzebam i

.PE~k..ty:czny-mi,najcz~sciej szeroko poj~tymi, jeszcze inne - jej waznoscdla pogl~bienia i rozszerzenia spolecznej samowiedzy, kt6rej v':ySOklpoziom uwaza si~ powszechnie za niezb~dny dla dobrego funkcjonowa·nia wspolczesnych spoleczenstw. Powolujqc siC; ne.~zgl~dy J:?~.d..~\\~s;:Z&:.-wskazujq, ie wnioski z badan, stanowiqce rozwiqzania postawionychproblemow, spelniq pozytywnq rol~ w rozszerzeniu wiedzy, w udoskona-leniu praktyeznej dzialalnosci bqdi tei; przyczyni'l :>i« do pOh1«bieniaspolecznej swiadamosci, m. in. da tega, aby jedni ezronkowic spoleczcn-stwa rozumieli innych, ;itali si<; sobie blizsi.

Te trzy funkcje oczywiscie nie wylqczajq siC;wzajemnie. Trzcba jednakzaznaczyc, ie wiqzq siC; z nimi do pewnego stopnia r6zne \\Tymaganiadotyczqce probleinatyki. Tak wi~c zakres problem ow badan w celachpraktycznych moze ograniczae sic,:do sfery objc;tej dan;! praktyk;! dzialal-nosci. Stopien ogolnasei tyeh problemow moie wi~e bye bardzo mat)'.Badania zmierzajqce do pogl<:bienia spolecznej samowiedzy dotycz'lzwykle szerszego kr~gu spraw i problematyka ich powinna bye szeroka,a zbiorowase - duza. Ceni si~ w6wczas z reguly takze jej ewentualnynowatorski charakter, [wainose - J L - K. 1.], dqzy si~, aby wprowadzitanowe spojrzenie na sprawy spoleczne. Jednoczesnie powinna to byeproblematyka wielostronna, uwzgl~dniaj<!ca humanistyeznq, a wiGe i psy-chologicznq stron~ zjawisk, a sarno badanie powinno poza tym ulatwieieh ocen~. W problematyce winien wi~c bye polozony naeisk na te cechy,ktore Sq przedmiotem oeen w spoleczenstwie. W badaniach ° duzycbaspiracjach naukowych, zwlaszeza teoretyeznych, bardzo istotne Jestnatomiast ta, aby wnioski, a wi~e i problemy, mialy jak najszerszy i do-brze sprecyzowany zakres, [nadawalyby si~ do uzasadnienia bqdi obale-nia - J L - K. L)

Umiej~tnose formulawania problematyki badan w znacznym stopniupolega na znalezieniu pytan problemowych bardziej szczegolowych;odpowiedzi na nie umoiliwiajq rozwiqzanie problem6w naczelnych. Te

ostatnie stanowiq bowiem zwykle' puiIkt wyjscia poszukiwafl. Jest towi~c umiejt;tnose uszczeg6lowienia pr?blemat!'ki. ~~ces t:n. CZt;stoprzebiega rownolegle z procesemprecyzowqnJa pOJ~c I POJ~clowegoaparatu. Rozwazanie tego aspektu koncepcji badan nalezy poprzedzieom6wieniem sprawy pojt;e i ich rodzaj6w. w spolecznych badaniach.

Pytania problemowe i hipotezy muszq- bye sformulowane w jakimsjt;zyku. Kluczowe jego terminy ..oznaczajq zjawiska, kt6rych d?tyczqgl6wne problemy badafl. Podobniejak problemy badawcze, pOJ<:C1atwo-rZq pewnq struktuff;. Bywajq one xoznego rodzaju. Rodzaje te Sq roznienazywane, przy czym metodologowiebadafl spolecznych pozostajqCZt;sto w tej kwestii pod silnymwplywem ogolnej metodologii nauk, roz-wini~tej w okresie dominacji neopozytywizmu i kierunk6w zblizonych,ktorych przedstawiciele na wz6r nauki !?tali fizykt;.

Podstawowe rozre)znienie w zakresie aparatu pojt;ciowego naukempirycznych, przej<:te przez wielu socjs>log6w, to podzial na terminyteoretyczne i obserwaeyjne. Pierwsze znich Sq terminami wystt;pujqcymiw teoriach danej nauki i nie posiadajq [n~ ogol - J. 1. - K. 1.] bezposred-niego odniesienia empirycznego, tj. na podstawie obserwacji nie moznastwierdzic, czy poj<:cie da Sit; zastosowae w danym przypadku. Natomiastkonotacje terminow obserwacyjnych stanowiqcechy postrzegalne zmys-lowo, zas ich znaczenie da sit; przekazacza pomocq definicji obejmujq-cych - poza formulq slownq typu ntojestjakie a takie" - wskazanie ozna-czonego przedmiotu (definieje deiktycine lub ostensywne). Terminyteoretyczne bezposrednio lub zaposrednictwem innych powinny byedefiniowane . (rownosciowo bqdiczt;stiowo) za pomoq termin6wobserwacyjnych, kt6re w ten' spos6b pethiq folt; termin6w podstawo-wych w kazdej empirycznej nauce. Poniewaz w naukach przyrodniczychobserwacji dokonuje sit; najczt;sciej przy'.zastosowaniu instrumentowi zwiqzanych z nimi zabieg6w tj. operacji, te ostatnie nalezy wskazacw definiejach. Powinny to wit;c bye jediloczesnie definicje operacyjne,zalecane przez operacjonizm, kierunek ;zblizony do neopozytywizmu.Na tej ·drodze lerminy te.oretyczne. nabietajq jednoznacznego empirycz-nego sensu i wiadomo, kiedy moznasit; 'r:imi posluzyc, zas hipotezy, tj.twierdzenia; w kt6ryeh one wystt.;pujq, s:taj~ si~ weryfikowalne. Mozna jeuzasadniC, a zwlaszcza sklasyfikowac, poniewaz,znane Sq operacje, kt6rew tym celu nalezyzastosowac:Obyd",;ie :.~e·sprawy, tj. jednoznacznosetermin6w i weryfikowalnose twierdzen,:p:qsiadaj'l oczywiScie olbrzymi'ldonioslose dla wszelkich poszukiwan w !'1aukiich empirycznych. W kon-sekwencji pierwszorzt;dnej .. wagi . nabier:a i sprawa przetlumaczeniajt;zyka teorii na j~zyk empirii, sprowadzenia - p{zynajmniej czt;sciowego- sensu termin6wteoretycznych do podstawOwych oraz powiqzania tegosensu z okreslonymi badawczymi zabiegarni.

Jak juzbyla mowa, metodologowie ['S,Nowak - J. L. - K. L.] badansocjologicznych zaakceptowali rozr<,>~ni<~rliemit;dzy terminami teore-

tycznymi i obserwacyjnymi. Na oznaczenie pierwszych z nieh w pracachsocjologow uzywa sit; zreszq czt;sciej nazwy .terminy absrrakcyjne",zapewne w zWiqzku ze slabym rozwojem teorii, zwlaszeza w sensieakceptowanym przez neopozytywistycZl1'l metodologi~, a takZe nazwy.konstrukty", wyst~pujqcej zreszq i w ogolnej metodologii nauk. TC;bstatniq nazw(( metodologowie badan spo!ecznych stosowali glownie dozlozonych kompleks6w zjawisk niezhyt jasno zarysowanych, przy kto-rych wyr6znieniu rola badacza jest szczegolnie duza i ktor'l najczl:{'sciej[ezy przede wszystkim - J. 1. - K. L.] obejmujq takze przezyeia psychicz-ne. Jednoczesnie w metodologii tych hadafJ. zaakeeptowano wylllaganiedotyczqce pe!nej lub cz~sciowej sprowadzalnosci j~zyka teorii do j~zykaobserwacji, uzupelniajqc je niekiedy postulatem, ahy terminy abstrak-cyjne definiowae takZe i za pomoq innych terminow tego rodzaju. Natym miala wlasnie polegac precyzja pojt;C i pojl:{'ciowego aparatu. [Toostatnie wyst<:puje i w og61nej metodologii - J. 1. - K. L,]

Przedstawiaj,!c to stanowisko trzeba zauwazyc, ze nazwy "terminyobserwacyjne", a takZe "operacje badawcze", [neopozytywistyczni - j. L.- K. 1.], metodologowie nauk spolecznych rozumieli na ogC)! w specy-ficzny sposob. Tlumaczenie na j~zyk obserwacji w ich lIjt';ciu polegalow istocie na tym, ie w okresleniaeh termin6w abstrakcyjnych powoly-walo sit; na fakty ustalone przy uzyciu standardowych sposobow zdohy-wania danych. Fakty te nazywano CZt;sto wskainikami [wadliwie - bc;dzieo tym mowa dalej - J. 1. - K. L.].(Qt.praktyce badawczc.:i wskainik to zja-wisko, na podstawie wyst~powania kt6rego mozna wzglc;dnie Ll!wOstwierdzie wystt;powanie innego zjawiska, nazyw:mego indicatum.Obydwa te zjawiska powinny bye ze sob:! zwiqzane. Przy omawianymzastosowaniu terminu "wskaioik':'" indicatami S4 wic;c zjawiska i kom-pleksy odpowiadajqce konstruktom. Wielu socjolog6w ze vagl<:du narolt; wskainik6w przy wprowadzaniu abstrakcyjoych poj~e uzywa sfor-mulowania "wskainik poj<:cia" czy "konstruktu"). Poniewaz najczC;Sciejuzywanym standardowym zabiegiem tj. operacjq badawcz'l przy otrzymy-waniu danych bylo zadawanie pytan respondentom, przyjl:{'to, ie 0 zasto-sowaniu danego konstruktu w konkretnym przypadku decyduje faktudzielenia okreSlonej odp6wiedzi na pytanie. Rodzaj odpowiedzi - niekoniecznie zreszt'l na jedno pytanie - stanowi wi((c najczt;stszy wskainikdla konstruktu i oznaczonego przez niego kompleksu zj3wisk (czt';stowskainikiem nazywa sit; zresztq sarno pytanie). W ten spos()b ahstrak-cyjne pojt;cia wyst((pujqce w problematyce zostaj:l :wperacjonalizow:Jof',poniewaz znane s'l zabiegi, kt6rych rezultat decydowac m3 0 zastosowa-niu pojt;cia.

Termin' "operacjonalizacja" stosuje sit; rowniez do problematykibadafl. Rozumie sit; pod nim przetlumaczen'ie jt;zyka z regll!y pojt;ciaabstrakcyjne, w kt6rych sformulowane Sq problemy, na jc;zyk odnosz:jcysit; do odpowiedzi na pytania, j~zyk pytan zadaw3nych respoodentorn

i ich odpowiedzi. Dominuje takze poglqd, ze na drodze tak pojt;tej ope-pcjonalizacji nadaje si~ empiryczny sens poj~ciom teoretycznym wyst~-.c1ujqcym w problemach bad an i samym problemom. Akceptacji tego.::'oglqdu sprzyjal fakt, ii bardzo cz~sto - wlasnie pod wplywem opera-cjonalizmu - nie odr6iniano zabiegu nadawania terminom znaczenia,kiedy nabierajq one dla kogos sensu, stajq si~ zrozumiale, od zabiegu

".po[egaj'lcego na wskazaniu warunk6w stosowalnosci tyeh ter.min6ww badaniach tj. sytuaeji, kicdy moina je zastosowa~ w proeesie puszuki-,llano Zgodnie z rozpowszeehnionym przekonaniem, operacjonalizacja·:".go rodzaju umoiliwia rozstrzygni~cie problemu iwetyfikacj~ hipotez.

Koncepeje powyisze uzyskaly szerokie rozpow!>%echnienie i zastoso-~\;'anie w badaniach. Przyezynita si~ do tego nie'W~tpliwie ieh prostota,.pwstiz fizyki i zarazem duza latwosc operacjonali~acji prablematyki zapomoc'l pytan. w kwcstionariuszach. Ten prosty zabieg otwiera przy tym'il'iO:diwosc rozstrzygania wszelkich prablemow, takze posiadaj~lcychduze teoretyczne znaczenie, w ktorych Z reguty wykorzy8tuje 8i~ kon-strukty odlegle ad doswiadczenia. Trzeba jednak stwierdzie, ze cen4,kt6f<l si~ placi za ow'l latwose, jest znaczny stopien arbitralnosci podsta-wowych badawezych decyzji dotyczqcyeh poj~ciowego aparatu. Arbitral-ne, uzaleznione od przypadku ezy predylekcji badacza, zWiqzanychcz<;sto z jego wyobraieniami, jakie pytania mozna zadac danym respon-dentom, jest wlasnie przyporzqdkowanie pytan konstruktom i proble-mom. Arbitralnosei towarzyszy nadmierne upraszezenie kwestii znaeze-nia termin6w, odnoszqeyeh si~ do spolecznyeh zjawisk, kt6re ma rozwiq-zac owo przyporzqdkowanie. Uproszezenie to prawadzie maze do nie-porozumien i jednoezesnie pozbawia wyniki pelnej zrozumialosci. [Np.terminy z j~zyka potocznego, ktorym nadano operaeyjnie sens nie-zgodny z odezuwanym przez respondent6w. Nie wykorzystuje si~doswiadezenia pozabadawezego. - J. 1.. - K. 1..) ,

Zarzuty te odnosz<] si~ takZe do rozpowszechnionej praktyki badaw-czej, znajduj<]cej przynajmniej cz~sciowe oparcie w sformulowaniaehmetodologow. Wypadnie jeszcze wrocie do nich w dalszym eiqgu szkicu.Trzeba jednoczesnie podkreslie, ze nie stosujq si~ one, przynajmniejw takim zakresie, do wszystkich koncepeji metodologow nalezqeyeh doomawianego nurtu, zwlaszcza do koncepcji tyeh, ktorzy sami prowadziliwiele badan i, jednoczcSnie, w ten czy inny sposob, nawi<]zywali do star-szej socjologicznej tradyeji. Nalezy do nich w znaeznej cz~sci znana kon-.££Psj~_.E:.Y.}.a.~~r!'[<:Is!!l.s.iQtY.e.z1s::aprze!=hQdzenia ,od" p0i.~(L do wsktiiii-.k6.~J...~mie'lUY.£!1 opublikowana po raz pierwszy w artykule Pt. Evidenceand Inference in Social Research CnDaedalus, 1958). W koneepeji tejwykorzystane Sq bogate doswiadczenia badan sondazowyeh. Lazarsfeldpostuluje nast<;puj<]cq proeedur<;._Gdy ~cz ehee si~ pos~1.Y9j~-

~zeze niezbyt_ dS~':lfZe zanali~wan'y"m, ~5hoA.~!_ ?a..9gglnego~obrazel1la zjawisk, ktore si~ z nim wi<]zq, dO sKojarzen, kt6re wywo-

- ~e_ ---.......- •• •...•••.,._ ••_.~: .•.,.,..w.~ <-""_· -- ..•.• - .• ''-'''--'~-~'''''''''' ~ •.••

j.tlje. w nim_d~L!:.~.rD~i~. Analiza tyeh zjawisk pozwala wyroznic pos7('7e-g61ne a.speRty Kon~tr~ wi<;;cglow?c skladniki kompleksu, kH>'-': '-[",'-'odpowlada w spo eezneJ rzeezYWlstosel. Tak wl~e w postawie 1",:":,,\',',\

profesorow w okresie istnienia Komisji do Badania Dzialalnosci ",1\1.,-merykanskiej MacCarthego i zWiqzanych z niq represji, bazarsfeld\\lYla.s.

.nil aspekt ostr_o~?2~S.i, znajduj'ley wyrazw zaehowaniacb (np. us;:;:," .10-z listy obowi'lzujqeyeh lektur studenckicb prae kontro:wersyjnyz.i: /''-'',\1

r6w) L~~.e..e~.t....~?Ei~p.()~?JeDia,ktory potega na wysu;powaniu P~~';T"wywolanycE przez sytuacj~ zagrozenia (np. zaniepokojenie profesoratym, iz ktos ze student6w moze zinterprelOwac niewlasciwie jego wypo-wieuzi, co z kolei zawazy na jego politycznej opinii). Nast~PI1'! ctap,v pfocedurze, to~~j Q9b6r wskai,niK¢.E,. tj. wzgh;dnie latwo ~\"ier-d;.;alnyeh fakt6w, odpowiadajqeych wyroznionym aspebom. W,;k:.;I)ikimog'! bye obj<;te treseiq poj~cia, jak, na przyklad, v.'ymienione przed

:dri!ilq. Mogq bye taki.e zcwnGtrzne 'w stosunku do hOOlpleksu, kn:r'; Il1U'Odjl0wiada. Wc'nvcza::i S'l cmpiryeznie z nim zwi1zanc. Pierwsze 7. tyehwskainikow - tak mozna zinterpretowac stanowisko Lazarsfcld} -pozwalajq ustalic, jaki jest empiryezny sens ab3trakeyjnego tC\;",.l1UPoniewai wskainikow moze bye bardzo duio, badaez dokonuje ichselekeji, Qgraniezajqe si~ do tyeh, kt6re moze zbadac. Po zebraniu da.ny-ellna podstawie wybranych wskainik6w, odpowiadajqeych wyr6zniol1\'1lJaspektom, stwierdza on, ezy w przypadku danej jednostki konstruktmoze bye zastosowany,.wzgl~dnie, <;0 zdarza si<;;ez~seiej, jab jest inien-sywnosc wyst~powania postawy czyinnego kompleksu zjawisk. StWtef-dzenie takie wymaga polqezenia wskainik6w i ustalenia zbiorezej oceny.

. Takie polqczenie Lazarsfeld nazywa uformowaniem zmiennei Trzebajeszcze dodac, ze w jego badaniach wskainikami byly z reguly odpowie-dzi na pytania zadane respondentom. Cala koncepcja nie przesqdza jed-nak, ze tak bye musi i zgodnie z jej zalozeniami jako wskainiki mog'l slu-zye r6wniez inne latwo stwierdzalne fakty.

Koneepeja Lazarsfelda dopuszeza r6ine interpretacje, r6wniez pozestawieniu jej z jego praktykq badawczq. Pozostawia ona, poza tym,takZe miejsee dla arbitralnyeh decyzji. Arbitralny moze bye zwlaszezaspos6b Iqezenia wybranyeh wskainikow i, co si~ z tym wiqze, okre.~lcniestopnia intensywnosci postawy i innyeh zlozonyeh zjawisk, mimo zcwlasnie tutaj Lazarsfeld przedstawit oryginalne propozycje matematycz-nyeh rozwiqzan (analiza ukrytcj struktury). Niezaleznie od tych zastrze-zen omawiana koncepcja zawiera sugestie istotne dla tworzenia poiGei aparatu poj~ciowego, redukujqca do pewnego stopnia arbitralnoscbadawezych deeyzji. Sugestie te Sq bardziej istotne dla badaczy nil usta1e-nia metodologow - filozofow. W zestawieniu z innymi stanowiskamiw koneepcji Lazarsfelda najwazniejszy jest niewqtpliwie pewien naeiskna wyobrazenie sobie konkretnych zjawisk, kt6re odpowiadajq danemupoj~ciu, na ieh specyfikacj~ i ustalenie ieh struktury w ramaeh komplek-

~u. Badacz powinien tego dokonae,c()~arro tutaj specjalnie podkreslie,zanim ustali, jakie operacje badawcze przynios'l mu dane, kt6re pozwol'l·na utworzenie.zmiennej .. Lazarsfeld przedsrawia niewiele sformulowan,kt6fe charakteryzuj'l ten· etap procedury. Analiza ich, a takie spos6bjego badawczego post~p6wania w riiektorych przypadkach, pozwala jed-nak s'ldzic, ie mial on tu na mysliuruchomienie tego, co C. W. Mills,zreszt'l jego merodologiczny przeCiwnik', nazywal socjologicZllq wyo-brainiq, wspomaganq przez niesraridaryzowane sposoby uzyskiwaniadanyeh (obserwaeja uezesrniczqea, ~wob'odne wywiady, analiza doku-menr6w), uzupelnione dyskusjami foezywiseie, lekturq. Lazarsfeldpowoluje si~ takie na literarur~ pi~kn'l, do kt6rej naleiy dodac zapisanewspomnienia, listy i inne tzw. dokumenty osobiste. Kontynuujqe dalej tt'(inrerpretaejt'(, moina przyj'lc, iew proeesie formowania pojt'(c znaezn'lrolt'( powinna odegrac takie wiedza potaezna, w kt6rej znajduj" wyrazdoswiadezenia samyeh soejolog6w iifll1yeh ludzi, [umiejt'(tnosc "wezu-wania Sit;" - J. L. - K. L.). .. '. .

Przedstawiona analiza i interpretacja'koneepeji Lazarsfelda, wykracza-j'lea zreszq poza najbardziej rozpowszechnione inrerpreracje jega stana-,,;,iska, ulatwia wyr6inienie waznego aspektli proees6w tworzenia apa-ratu pojt'(eiawego. Uwzglt'(dnienie teg!? aspektu prowadzi do dalszegozmniejszenia arbitralnosei deeyzji i upr.os.zczen w badawezym proeesie.

TOperaejonalizaeja problematyki palega.na wskazaniu zabiegow umoili-wiajqeyeh rozwiqzanie problem6w. W iez.ultaeie tyeh zabiegow zapera-ejonalizawane zostaj'l pajt'(cia, wystt'(pu~~ee w sfarmulawaniaeh proble-mow. W6wezas wiadomo, kiedy, pezy jakimwyniku, maina je zastoso-wac. Przy pos!ugiwaniu sit'( standaryzowa~ymi teehnikami taka operaeja-nalizaeja jest konieczna. Nalezy jedriak QdroiniC j'l i oddzielie w czasiepastt'(powania polegajqeega na ustaleniti !!1Qiliwie pelnega empiryczne-go, zrozumialego dla wszystkieh sens~ terminu. Postt'(powanie tegorodzaju mazna nazwac konkretyzacj'l PQ)~cia.

Maj'lc.na uwadze ta:eorzeezYWIsde·-.choe bynajmniej nie w pelnymzakresie - robiqbadacie, riie ogranicZaLq.cy sit'( do pawierzchownej ope-racjonalizaeji, wyr6Znimy 'nast~pujqce ":~Iementy konkretyzacji poj~e.

. Aparat paj~ciowy tworzy si~ okreslajqc)~aezenie terminow, najcz~sciejza pomoq definieji. RoJa ieh (Jub innydfokreSlen) paJega takZe natym,izustalajq one stosunek pajt'(c do siebie:' Terminy wystt'(pujqce w defini-ejaeh si najezl(sciej t~kie -termiriamiab-Strakcyjnymi, odlegtymi od dos-wiadezenia. ,Konkretyzaeja palega wla~~'ie oa tym, aby wskazae zjawiska,ktorewystt'(pujq w bezpasrednimdoswi.a~czeniu ludzi i do ktorych w ro-

. zumieniubadacza powinien bye stosow)lny..dany termin. Wskazanie tychzjawisk maze polegac na przedstawieri:iu. 'ich}ednazdaniowego okresle-nia, cZt'(sto wymagae' bt'(dzie jedna~'char~kterystyki obszerniejszej, w za-

I " .,' . . .::. ~

c.w. Mills, Sociological Imaginacion, NewYofk; 1959:.

!eznosci ad tego, w jaki sposob wzglt'(dnie jednoznaeznie mozn3 przeka-zae trese daswiadezen, wywolae jednakawe przypamnienia lub wyobra-zenia. Tak wil(e konkretyzujqe pajl(cie religijnosci ludzi w Polsce trzebaw~kaz~c, mit'(dzy ionymi, zar6wno oa praktyki religijne jak i na odpo-wledDlq postawl( w stosunku do pewnych zjawisk. Sehar3kteryzowaniepraktyki religijnej nprzystl(powanie do komunii" w Polsce wymaga jednak jed-nozd~iowego okr~sle~i.a, wskaz~jqeego na ewentualne wyst<:powanie legafaktu 1Jego cz<:stot!lwosc. Natomlast dluzszego opisu, w ktoryrn powolac si<:tfzeba na konkretne syluaeje, wymagae bt'(dzie charakterystyb, ze ktos clanezaehowania (np. opowiadanie falszywych i negatywnych neen 0 kims) traktujejako grzeeh (np. m6wiqe 0 tym uzywa slowa ngrzeeh", odezuwa \vyrzuty sum ie-nia, gd~ sam sit:. tego ?opusei, nawet jesli uwaia to za potrzebne z innyehwzgl.~dow, spo":'l,ada SIC: z tego, wskazuje komus, kim sit;' opickuje, ie nienalezy tego roblc ze wzgl~du na oclpawiednie przykazanie itp.) Zwlaszczaw~edy, gdy dane pajc:eie jest nieostre, obok eharakterysrykikonkrctnych zja-w~sk, w st.asu~ku do ~t6ryeh mozna je zastosowae, nalezy wskazac i takie zja-v.:~ska;~tore ~le nalezq do tyeh astatnieh, ehoc s'l zbHione. W przypaclku reli-glJnosel bt'(dzle to, na przyklad, fakt, ie ktos negatywnie ocenia Oh1110Wt'(bezokreslenia, ze jest ona grzeehem. ~

O~zywiscie konkretnyeh zjawisk obj~tyeh zakresem clanego terminubt'(dzle.zav.:s~e bardzo duio i nie spos6b ich nawet wymienie. Chodzi jednakprzynaJmDleJ 0 to, aby wskazac mozliwie wszystkie ich glowne rodzaje i nadactym ~odzajo~ e~piryezny, zwiqzany.z daswiadczeniem sens Za pomoq przy-klad?:". Wazne Je~~takze, a~y okreslIe stosunek do siebie zjawisk nalezqeyehdo r.oznyeh rodzaJow, ustalaJ'le zarys struktury kompleksu i wskazuj:lc na jegokO~le.ezne l~b alte.rnatywne ~zt'(sei skladawe. Przy adwoJywaniu sit; dod.os,,:",ladezema ludzl nalezy takze uwzglt;'dnic kwestic:, jak nazywaj!! oni clanezjawlska: ezy ~oslug~jq sic: lerminem przyjt'(tym przez badacza. ]esli si\ nimP?slugu,lq, to lstotne Jest ustalenie, jaki konkretny sens mu nadaj,,, analo-glczny, Jak badaez, czy inny.. ]ak wi?ae kon~r~tyzacja pojc:cia zaklada dokonanie obszernych ana-

hz, w kto.rych DleJedn?krotDle t~zeba sit'( pasluzye wspomnianymipoprze.dnlo .(przy Oka~Jl omaWlaDla koneepcji Lazarsfelda) spasobamiI m,at~flalam,l,. DIe mow~~e 0 wykorzystywaniu wlasnych zyciowyehdos:Vladc~en 1 konfront~CJI wyobr~zen z opiniami innyeh. Badacz czt'(slomaz~ takze wykarz~stae paprzed~lo dokonane anaHzy ezy nawet wynikiem?l~ycznye~ bad an. Zakres anahz zalezy zreszlq od tego, jak odlegle oc!doswladczenla Sq. pajt'(cia WYSlt'(pujqce w danym badaniu. Zazwyczaj Sqone z.e sobq pOWlqZane, co zmniejsza z3kres anaHz lub pozw3b na kon-troIt'( leh poprawnosci, jesli S'l przeprowadzone niezaIeznic.

Pewne uwagi naIeiy takZe sformulawac w zwi'lzku z tym, ze w rc)z-nyeh typaeh badan konce~eja nabiera ostateeznega ksztaliu w roznyellfazaeh p~acesu ~oszuklwan. Datyezy to lakie lworzenia poj~c i ich kon-kretyzaCjI. Tak Wlt'(Cw badaniaeh wykorzystuj:jcych rnateria1y alltobiogra-

fiezne nadeslane na konkurs badaez tworzy i konkretyzuje poj~cia takZepodezas opraeowywania material6w i - przynajmniej ez~sciowo -W oparciu 0 nie. Konkretyzaeja jako osobny zabieg dokonywana przyprzygotowywaniu pierwotoej koocepcji badan wyst~puje - lub powiooa

- wyst~powac - przede wszystkiJl1 w poszukiwaoiach, w kt6rych korzysta;;i\j' ze standaryzowanych teclrflik otrzymywaoia i opracowywaoiamale-fjf1!()W. ]edoak i w tyell bad;m:(;tCh oie wszystko da si~ \.lstalic ad pocz;,!t-ku, takZe w odniesieniu do poj~c. Dotyezy to przede wszystkim kon-strukt6w, odpowiadaj'lcyeh l:lttzortymkompleksom zjawisk wyst~puj'l-eych w roznych wariantaeh -ora-z.pojt;c zakladajqeyeh skale co najmniejporz'ldkowe, kt6ryeh zastoS'owanie pozwala uporzqdkowac jednostkiw jakims kootinuum. Zwlaszcza w tych przypadkaeh badacz podejmujeostatecznq deeyzjG w sprawie poj~c po zebraniu zestandaryzowanegomatcrialu. ]cdoak i wtedy w pierwotoej koocepcji musi dyspooowacjakims zarysem koostruktu lub poj~eia zakladajqeego skalt;. Przygotowa-nie takiego zarysu wymaga wlasnie wczesniejszej konkretyzaeji.

Potrzeb<: sprowadzeoia poj~c do konkretnyeh, doswiadezonyeh zja-wisk i, zarazem, niewystarezaloosc samej ieh operaejonalizaeji w bada-niach spoleeznych mozna wykazac odwolujqe sit; do eharakterystyez-nych cceh proeesu tyeh badafJ. i eeeh samyeh spoleeznyeh zjawisk. Ana-liza proeesu badan, eo podkreslaj'l oiekt6rzy metodologowie, wykazuje,ze badaeze wi'lZq na ogol z poj~ciami wyobrazeoia jakichs kookretnychzjawisk. Dzieje si~ tak takZc wtedy, gdy 0 tym oie piszq. W teo sam spo-s6h nadaj;'l empiryezoy seos termioom, a wi~c i woioskom, takzeodhiorey wynik6w badafJ. tj. ezyteloiey monografii i raportow. Gdy bada-cze i ezytelnicy tego nie robiq, tj. myslq 0 badanych zjawiskach tylkow kategor.iaeh wprowadzonyeh przez abstrakeyjne definicje lub na dro-dze zabiegu operaejonalizacji, wowezas mozna poddac w wqtpliwosc,ezy ieh rozumienie przedmiotu bad an jest wystarezajqce.]akis konkretoysens nadajq pojGciom, z kt6rymi ewentualnie spotykajq sit; w proeesiebadaIl i inne uczestoiczqce w oich osoby, a wit;c obserwatorzy, ankiete-rzy, kodcrzy i, zwlaszeza, rcspondenci. W przypadku wszystkieh tyehkategorii os()b spotykamy Sit; z tym, co nazywalismy kookretyzacj'lpoj~c. Dzieje si~ tak dlatego, ze inaezej trudoo jest W og6le mysleca wielu spolecznych zjawiskaeh, pooiewaz wszyscy w oieh uezestni-ezymy w zyciu, przy czym w zyciu uzywamy cz~sto tyeh samych termi-06w, kt6re wyst<:puj'l w badaoiach. Sytuaeja pojt;C, uzywanych w badaniachspoleeznych, jest pod tym wzgl~dem inoa, niz oa przyklad w fizyce, ktorq oawzor brali metodologowie - filozofowie. W fizyce aoalizuje si~ bowiem glow-nie zjawiska dost~pne tylko dzi~ki zastosowaniu badawezych operaeji, ktorez tej raeji obok teorii mUSZqodgrywac speejalnq rol~ przy nadawaoiu seosutermioom uzywaoym w badaoiach. Natomiast w naukaeh spoleeznyehbadamy zjawiska, kt6re w calosci lub fragmeotach Sq dOSwiadezaoe w zyciuikt6ryeh nazwy posiadajq sens ze wzgl~du na te doSwiadezenia. l

Koosekweocje tej r6ioicy Sq bardzo waine. Kookretoe wyobraicniazjawisk, oa ktoryeh oznaczeoie uzywa si~ abstrakcyjnych poj~c. iOgj:fllj;!

w proees myslenia 0 nich i wplywajq oa przeprowadzcnie rozumow<lnia.W koosekweocji wplywaj<l i oa praces badawczy, jego przebieg i rCv.ull.t-ty. Gdy badaeze nie ujawoiajq tych wyobrazen, ukrywaj'l istotny fragment

chadawczego procesu przed czytcloikiem i krytykiem, usuwajq go spoel.j(11kontroli. ]edooczesoie zas, ponicwaz te pojt;cia v,rystt;pujq w proc:csiekomuoikowania badacza z ezlonkami badanego zespolu, a takie respon-i!entami i odbiorcami rezultatow badan, tj. czytelnikami, pozbawia "'~; onmo.tliwosci wplywu na rozumienie przez oieh pOjt;c. W szezegoliwsu:.r()7Jlie mogq rozumiec kluczowe terminy badawcze, rcspondeoci i CfI;. rel-·rW.-y. ·Latwo w tej sytuaeji 0 zasadnicze nieporozumienie, kt6re l'/yni,~badanie czyms bezuzyteeznym, a nawet szkodliwym. Nieporozumiel1:mozo" uoikoqc, a w kazdym razie wydatnie je zmniejszyc, gdy pojt;Ciom-nada si~ kookretoy sens, gdy stan'! sit; one dla wszystkieh w pelni zrozu-JDiale. Istotna jest tu takZe rola ieh potoeznego rozumienia. Z tej racjitf.leba je zanalizowac i ewentualnie wskazac, na ezym polega [()znieami~dzy pojt;eiem wprowadzonym w daoym badaniu, a potoeznym rozu-mieoiem odpowiadajqeej mu nazwy.

Niewystarezalnosc, a nawet nieadekwatno.sc samej opcracjonalizaejiiVI' zastosowaniu do badan spolecznych latwo jest wykazac takze winnysposob, podkre.slaj'lc zarazem pewn'l istotnq eeel1t; zabiegu konkrctyza-eji. W charakterystyee operaejonalizaeji m6wi Sit; bardzo ez<;sto 0 spro-wadzeoiu sensu terminow teoretycznych do obserwaeyjoych jako pod-stawowych. Pomijajqc juz dyskusyjn'l spraw<;, czy w og6le da si~ je precy-zyjnie od siebie oddzielic, latwo jest zakwestiooowac przekonanie, iii.

w socjologii terminy odnosz'lee si~ do elcmeotarnyeh ~polceznych zja-wisk Sq terminami obserwaeyjnymi, wzgl~dnie dadz'l siG do nich sprmva-dzic. Analiza tyeh zjawisk pozwala sformu!owac wniosek, ZC jedyniewyjqtkowo mozna je opisac wylqcznie w terminaeh obserwacyjnyeh. GelymySlimy 0 tyeh zjawiskaeh i staramy sit; je tak scharakteryzowac, any jeodr6zoiC od ionych, odwolujemy si~ z reguly nie tylko do pojedynczyehobserwowaloyeh zaehowan i wytworow. Powolujemy si~ i na przczyeiapsychiczoe, zwiqzane z tymi zachowaoiami i okreslaoe l'lczoie jedoqnazw'l, nast~pnie oa regularnosci w wyst~powaniu kompleksow zacho-wan i przezyc, ezt;sto jednoczeSnie u roznych os6b, a takze na to, ze rew-oym zachowaniom i wytworom, nazywanym symbolieznymi, przypisujesit; zoaczeoia, bez ktorych ich ideotyfikacja jest niemoiliwa.

Aby si~ przekonac 0 sluszoosci tego poglqdu wystarcza zastanowic si~oad nast~puj'lcymi zjawiskami spoleczoymi, uwazaoymi ehybapowszechnie za elemeotarne: X posiada wyksztaJeeoie tylko podstawo-we, X zarabial przeeit;tnie tyle a tyle zlotych oa miesiqc w daoym roku,

X ,•.,iierzy w cas lub nie wierzy, X jest0-~zem, X postqpil zgodnie z jakqsnOrlrlq czy rozkazem, jest przj'\Yodcg;w danej grupie, cieszy si~ wi~k-szym' powaianiem wgrupie przyjaci6Fnii Y itp. Wypowiada si~, co pra-wda, przekonanie, ie terminy teotetyczne wyst~pujqce w zdaniachtakich jak powyisze, dadzq' si~sptoV,fadziC do obserwacyjnych, a calezdania -' do koniunkcjiczy innyc::h'f?olqczen zdan spostrzezeniach.Trzebajednak .stwierdzic,ze nikt tego:dotychczas w sposob zadowala-j~!cynie zrobiL . . . .

Jednoczesnie nalezy takZe stwierdik:'ze sprowadzenie, 0 kt6rym tu1110wa,nie' moze polegac na wskazaniu .t,Ddzaju odpowiedzi na zadanepytania. Na drodze obserwacji moierriy.Q5.taIiejedynie to, ie odpowiedzil11ialyt.akie a nie inne.brzrilienie czyksztalL Inaczej natomiast przedsta-wia si~ sprawa z rozumieniem WYPowie~zi,a"wi~e pytan i reakeji na nieze strony respondent6w, z przek6naniefI); ze z odpowiedziami zwiqzaneSq okreslone przezycia wypowiadajqcych -deeydujqee a ieh szezeroseilub wiarygodnosei jako informatorc5w,~2e:odpowiedziom i przezyciomtowarzyszq regularnie inne przeiycia i zachowania, skladajqee si~ na pos-tawy itp. Przekonania badaezy we wszy~ikich tyeh kwestiach nie opierajqsi~ naobserwacji, co wiqze si~ z faktem, .ze jej rola w uzyskiwaniu infor-l11aeji.w technikach opartych na kom\lQil>:o~aniu nie jest bynajmniejwylqezn;t ani samodzielna.·· ..;·.

· Biorqc pod uwag~ calosc rozwaian [p'ftemat aparatury poj~ciowej -· K. L] mozna wi~e przyjqe.ze przy o~teslaniu sensu poszezegolnych

poj~e, musimy si~ odwolae takie do }enjliq6w i zdar'! podstawowychinnych niz spostrzezeniowe: do l1azw.przeiye psychicznych, do stwier-dzer'!, w ktoryeh wiqie si~ z .danYlTl.t'r.zedmiotem ezy zaehowaniemjakies znaezenie, na pewnotakZe dozd;J;~.ustalajqeyeh okreslone reakejei zwiqzki mi~dzyzaehowaniami itp.Is·t9~hyjest tutaj nie charakter ter-

· minu ezy zdania, leez to, ezy razem z innymi,zdaniami przekazuje ana·wzgl~dnie jednoznaeznie swoj sens tyrri, ~p ktoryeh jest skierowane. Ter-miny i zdaniasposttzezenio'.",e podiy:rt1. wzgl~dem majq zreszq na~ewno duze walory- przy poslugiwanil1 i;'!~nimi latwiej jest zapewnie

· )ednoznacznose. W olbrzymiejwi~k~zoSc{ przypadkow ograniczenie si~do nich nie jest jednak mozIiwe.. .:/:., '"

Nadani~ empiryeznegosensu termj~~lh' wyst~pui'leym w problema-tyee badan wymaga konkretyzacji abstra~cyjnych poj~e. Powinna ona

·poprzedzic operacjonalizaej~. W rezultaci:~ konkretyzacji clane terminyb~~q rozumiane petniej, a sens ieh b~dzi~>bogatszy. Uwazaj~c konkrety-zaCJ~ poj~e za koniecznq trzeba si~je9:nak'·zastrzec, ie jako zabiegbadawczy w obecnej postaci maona wide· brakow. Jest trudna i bardzopracochlonna, wymaga nieraz foz'egl~j. \viedzy 0 iyeiu spolecznym,cz~sto wyobraini, wspomaganej niejedrfQk~{)tnie przez ulamkowe tylko

doswiadczenia. Konkretyzacja moze zapewnic jednoznacznose i to niepozornq, Jeez takq, przy kt6rej nie zapomina sif; 0 waznyel1 skladnikael1znaezeniu terminu. Osiqgni~eie tei jednoznaeznosci nie jest iednak lat-we, poniewaz trzeba si~ tu odwolac do potoeznej, niepreeyzyjnej wiedzyi potoeznego j~zyka. Bye moze nie zawsze jest to mozliwe. Nalezy takienadmienic, ze wzgl~dnie pelna zrozumialosc i trudna do zapewnieniajednoznaeznosc ogranicza si~ tylko do danei kultury. Ostarnie zastrzeze-nie wiqze si~ z kwestiq, ze dyrektywy dotyczqee konkretyzaeji, kt()re sta-rano si~ tu sprecyzowac, Sq mimo to nieraz ogolnikowe, a ieh stosowanienie gwarantuje sukcesu. Nie dotyezq one przy tym sposobu Iqczenia zesobq wyroznionyeh elementow, co jest konieezne w dalszym badawczympost~powaniu. Jednoczesnie warto r6wniez dodac, ie omawiana proce-dura konkretyzacji maze bye udoskonalona, przy czym post~p powinienzmierzae do jej obiektywizaeji i wykorzystania w jak najwi~kszym stop-niu wynik6w systematycznych badar'!.

Na zakonezenie uwag poswi~eonyeh aparatowi poj~eiowemu nalezywrocie do ich punktu wyjseia tj. do kwestii zwiqzku mi~dzy procesamipreeyzaeji i uszezegolowienia problematyki. Otoi: poj~cia najbardziejocllegle od doswiadczenia wyst~pujq najbardziej w sformulowaniael1problemaw naczelnyeh i bezposrednio zwiqzanych z nimi hiporezaeh.Jedna z drag uszezegalowienia problematyki stanowi konkretyzacjapoj~e. Powolajmy si~ jeszeze raz na przyklad badania z zakresu i stopnia:eIigij~o.~ei. Przy konkretyzaeji religijnosci wyrozniamy jej aspekty1 wskazOl,kl,.tj. konkretne przejawy kultu, wiary, doznan i uczuc reJigij-nych, dOSWladezanyeh przez ludzi. Problemy bardziej szezeg610we b~d4dotyezye wlasnie tyeh aspektow, jeszeze bardziej szczegolowo - wskaini-kow lub inaczej nazywanych wzgl~dnie prostych zjawisk. Taki szczeg6-lo~ problem b~dzie, na przyklad, dotyczyc sprawy, ilu ludzi, kiedy rea-gUJe na fa~t. obmowy jako na grzech, ewentualnie w zaleznosci od tego,kto kogo 1pk obmawia, przy ezym spos6b reagowania na zjawiskoobmowy uznawany zostal przed tym za jeden ze zbiorezyel1 wskainik()wp~stawy. W ten sposob badaez dokonuje obydwu wspomnianyeh zabie-

.go~" ti.)uszeze.g610wienia pr~ble~atyki i k~)fikret.yzaeji oraz precyzaejipOJ~c. I ost~puJ'le w ten sposob Ole tylko Ole traCl z pola widzenia waz-nych e1ementow badanyeh zjawisk. Maze takie dojse do sforl11ulowanian~wyeh problemow, kt6re nasuwa mu pogl~biona analiza P(lj~c i zja-wlsk, ktore im odpowiadaj:j.

Og61 konkretnyeh zjawisk, oznaczonych przez terminy, kt6re wystt;-puj,! w pytaniach prohlemowych i kt6rych ostatecznie dotyezq wnioskibadacza, stanowi przedmiot had an. Przedmiot badan jest wic;c r6zny odproblemu. Powiedzmy, ze problem dolyczy wplyw6w jednych zjawisk nainne. Przedmiotem badal1 nie jest jednak wplyw, lecz zjawiska,kt6re tenwplyw wywierajq i te, kt6re mu ulegajq.jestrzeczq waznq, aby przedmiotbadal1 byl okreslony jak najdokladniej, a nie og6lnikowo,:.jeSli powiemy,ze przedmiotem badan jest system spoleczny przedsi~biorstwa, b~dzieto og61nikowa i niewystarczajqc2. charakterystyka. Nalezy starac siC;wska-zac, jacy ludzie, jakie ieh zachowania i przezycia skladajq sit; na ow sys-tem. W charakterystyce przedmiotu badari trzeba wit;c wykorzystacrezultaty konkretyzacji pojc:c.

Przcdmiot badan moze pokrywae si~ zakresowo z jakims spoleeznymobicktcm, a wi«c systcmem ezy zbiorowoseiq. Taka sytuaeja jest ch3.r:lk-terystyczna dla wyczerpujqeych, obszernych studi6w monograficznych.W innych hadaniach jednak przedmiot had an stanowiq wla.snie zjawiskaad siehie odmicnne, takie oddzielone wezasie i przestrzeni, np. gdybadamy ealy uklad powi'lzanyeh ze sobq zjawisk, proeesy przemian kilkuobiekt6w itp. Jaka.s zbiorowose ezy zbiorowosci [system ezy systemy -J. L. - K. L.], stanowi jednak CZC;SlOramt; dla zjawisk skladajqeych siC; naprzedmiot. Tak wit;c gdy badamy zagadnicnia wplywu wyksztalcenia nawysokose zajmowanego stanowiska, niemal zawsze robimy to w odnie-sieniu do jakiejs zbiorowosci, chociaz trudno byloby powiedziee, ze tazbiorowose jako ealose stanowi przedmiot badari. Przedmiot stanowiqtutaj zjawiska konkretne skladajqce Sit; na kompleksy okreslone jakowyksztalcenie i pozyeja w hierarchii zawodowej w danej zbiorowosci.- Okrdlenie przedmiotu badan powinno obejmowae takZe jego 10kaIi-zacj~ czasowo-przestrzennq. Innymi slowy, badaez powinien wskazaegraniee przestrzenno-ezasowe badanych zjawisk, tych zjawisk, na kt6rerozciqga swoje wnioski, tj. odpowiedzi. na pytania problemowe.,Potrzebne jest zreszq tutaj pewne rozroznienie. ~ badacz bezposred-nia bada pewne zjawiska, jednak wnioski stosuje niekiedy i do zjawiskinnyeh, ktoryeh bezposrednio nie bad a!. Gdy tego nie robi, prowadziJ2gdania z intencjq sprawozdawczq 2, eo zdarza si~ najcz~sciej w bada-niaeh do eelow praktyeznyeh. Gdy rozszerza zakres swoich wniosk6w oainoe zjawiska, stanowiq one takZe przedmiot bad an, jesli dostareza uza-sadnicnia dla tego, aby potraktowae zjawiska badane bezposrednio jako

1

reprezentatywne dla calego przedmiotu badan, np. odwoluje siC; dozasad teorii prawdopodobienstwa przy losowym doborze proby. NalO-miast zjawiska, do ktoryeh wnioski badaeza stosujq si~ tylko jako roboczehipotezy, wymagajqce osobnego uzasadnienia, nie staoowiq przedmiotubadaD., aczkolwiek mogq bye obj~te zainteresowaoiem badacza

Inna droga dla rozszerzenia zakresu wniosk6w i przcdmiotu hadaI'!,obok wskazanej przez statystykC;, polega na okresleniu warunkow, w kto-ryeh, zdaniem badacza, wnioski zachowujq swoj walor. Droga ta jestw pelni efektywna, gdy jest on w stanie uzasadnie poglqd, ie w danJ:chwarunkach wystt;puJ:t zawsze stwierdzone przez niego prawidlow()~"iGdy ponadto warunki te umie on okrdlie w zdaniach scis!e og6lnyril.klasa badanych zjawisk staje sit; otvvarta, a wnioski nabierajq eharaktz:-.uog61nyeh praw. Ostatnia sytuacja w praktyce jeszcze nie wyst~pujc i najej drodze wnioski z badan rozszerza sit; oa inne zbiorow05ci itp. tylkojako robocze hipotezy.

Wskazanie (okreslenie) ramy czasowej przedmiOlu badan jestkonieczne zawsze, gdy badaez formuluje przewidywania dotyez'lce przy-szlosci; w praktyce jest niezbE;dne takZe w odniesieniu do przeszlo.~ci,ehyba, ze dane zjawiska byly cZt;sto badane poprzednio. Warunek lokali-zaeji przedmiolU badan w ezasie, a takZe zwiqzane z nim wymagania, har-dzo rzadko s'l realizowane przez hadaczy. NajezE;sciej starajq sit: oniwykazae, ze wnioski Sq reprezentatywne dla jakiejs zbiorowosci w hlizejnie okreslonych czasowo, obecnych warunkaeh. Wydaje siC; r6wniez, zerozwazania dotyczqee tych warunkow, w kt6rych okresla si<: je doklad-niej, stanowi'l rezultat analiz wykonywanych ezasem juz po zehraniumaterial6w i sformulowaniu wnioskow, a nie w pierwotnej koncepcjibadan, jak bye w zasadzie powinno.

Zakres stosowalnosei wniosk6w z badan, 0 ezym m6wilismy powyzejw zwiqzku z kwesti'l og61no.sci problematyki, bywa r6zny miGdzy innymize wzglt;du na funkcit;, kt6rq majq pelnie badania. Powinien on hye moz-liwie najszerszy w badaniach 0 dominujqcej funkcji naukowej, zwlaszczawtedy, gdy badania majq przyezynie siC; do rozbudowania teorii. Przed-miot badan w studiaeh, kt6rych funkcj'l ma hye przede wszystkim poglC;-bienie spoleeznej samowiedzy, maze bye wt;zszy. jego ramE; powinna sta-nowie zbiorowosc, kt6rej samowiedzG badaez ehec rozszerzye. Zakresprzedmiotu badan 0 dominujqcej funkcji praktyeznej wyznaczony jestprzez zakres dzialalnosci 0 tym samym charakterze i jest 00 z reguly naj-w~zszy. Ostatnie stwierdzenie stanowi opis tego, co dZieje siGobecnie,gdyz w przyszlosci moze bye inaczej. Wyehodzqe z zalozen niekt6ryehteoretyeznych stanowisk glosi siC;bowiem nieraz przekonanie, ie najlep-SZq podstaw~ dla formulowania wskazan praktyeznyeh stanowi dobra

W koncepcji badawczej wskazanq?y~' musi P?d.st~wa ir~d~o:va. dlarozwiqzania problemow. Podstaw~ t~ Sta.now.ltago/ zroder: zas zrod/a tozawsze jakies zjawiska, z ktorymi bada.cz lub Jego wys/annlcy (np. ~bser-watorzy, ankieterzy) wehodzq w bezpo~re9ni, zmys~owy ~ontak~ 1skqdczerpie on informacje 0 badanychzjawi·skach. Zrod/aml Sq nlek~ed~same badane zjawiska, z regu/y 0 eleme~.tarnym charakterze. Cz~~cleJjednak s1 nimi fragmenty badanych zjawisk l)l? zjawisk inny~h, zwqza-nyeh empiryeznie z badanymi, co zdar~a. si~ Jednak rzadZleJ. W bada-niach socjologicznyeh irod/ami bywajq·.cz~sto takze relaCJe 0 badanychzjawiskaeh, w ktaryeh stwierdza si~ wystc;powanie tyeh ostatnich.

Za przyk/ad irader identyeznych z badanymi zjawiskami (?czywiSeienie muszq to bye wszystkie rodzaje tyeh zjawisk w danym studlUm) mogqpas/uiye poszezego!ne akty w wymianie r~.ko~zynaw v.: bojce obserw~:wanej przez socjo!oga. Zjawiska wskapne w proeesle k.an~retyzaeJ1poj~eia stanowiq przyk/ad trade! - fra~~entow badanye~ zjawlsk, oez:,-wiseie gdy Sq bezposrednio dost~pne 19dy badaez SqdZl, ze na podSt'l:wie fragmentow moze on eos orzekae o.c:;a/osei.Tak wi~c WYPowie~zlosob badanyeh w okreslonych warunkaeb, np. w sOCjo!ogleznym WYWla-dzie, traktowane Sq ezc;sto jako iro~Ha Wbada'niu ieh opini~, ktora j~k~zjawisko obejmuje taki:e przezywanie fakiegos przekonama, w Jaklmssensie regu!arnie. Wypowiedzi respondeiltow s'! rowniez irod/ami, przyusta!eniu stopnia poinformowania tj. wiedzy badanyeh, ktora poJega naokreslonyeh, przy tym prawdziwyeh s'ldow, 'o~noszqeyeh si~ do jakiejssprawy. Wiedza, z kolei, stanowi ezasem, :podstawc; dla badaeza .przyokrdlaniu, stopnia zainteresowartia' respc;mdenta, pOOlewaz' wledzazwykJe wiqie si~ z zainteresowaniem' ,tyiP, co stanowi jej p~zedmi.ot.

.irodtem dla poznaniastopnia zainteres~wania respondenta Jest Wl~etutaj fragment innego zjawiska, tj. jegCl:WfRowiedi lub wypowiedziwskazuj,!cena stopien poinformowania: Wypowiedzi ustne ezy pisemnew wywiadzie, ankiecie czy.·dokum,entach,· ~~~sto stanowiq takie iro?laz tego powodu,ii stwierdza siC;w nich-wy;>tc;powanie badanyeh faktow.Wowczas Sq one relaejami o. badanych '''zjawiskach i powinny bye pra-wdziwe. Moiliwe S4zreszt4 i inne srosunki'miC;dzy irod/ami a badanymizjawiskami. .,'

Z innegopunktu widzenia irod/a moin,rpodzielic na wywo/aneJ niewywo/ane oraz utrwalone i nieutrwaloflf:: ]?odzia/y te krzyiujq si~. Zrod-

lami wyWo/anymi i utrwalonymi b~dq pisemne odpowiedzi na pytaniawankieeie lub wypowiedzi autobiograficzne nadesbne na konkurs. Niewywolane i utrwalone to dokumenty, na ktoryeh powstanie badaez niemial wp/ywu, np. znajdujqce siC;w r6inyeh urz~dach. Do irade/ wywo/a-nyeh i nie utrwalonyeh naJez4 wypowiedzi ustne w wywiadzie, zas do niewywolanyeh i nie utrwalonyeh - spontaniczne zachowania !lldzi obser-wowane przez badacza.

Z wyjqtkiem sytuaeji, kiedy badacz wykorzystuje irod!a nie wywolanei utrwalone, tj. wszetkiego rodzaju zewn~trzne, wytworzone w iyeiudokumenty, musi on stosowae jakies sposoby wywolania z[()dellub spo-soby przygotowania na ich podstawie materia/ow. Materialami nazywasiC;powszechnie wszelkiego rodzaju zapisy odnoszqee sit; do badanyehzjawisk, znajdujqce si~ w pracowni badaeza i w jego dyspozyeji. Czasamitakie materia/y przygotowuje on zreszt4, i na podstawie zewnt;trznychdokument6w. Sposoby, 0 ktoryeh byla mowa przecl ehwihl s;l najczt;seiejustabilizowane i przynajmniej wogolnych zarysach jednakowe w rM-nyeh badaniaeh. Takie sposoby nazywa sit; najez~seiej technikami otrzy-mywania materialow, danyeh, ezy informaeji, wzglt;dnie teehnikami iehzbierania ezy uzyskiwania. Przykladowo teehniki tego rodzaju stanowi;rzwyk/a obserwaeja zjawisk nie wywo/anyeh przez badacza, wywiad kwes-tionariuszoWy, ankieta. Dyrektywy sk/adaj4ee sit; na teehnikt; konkretnejobserwaeji dotyezq wyboru i sposobu postrzegania zjawisk oraz OpiSllspostrzeien. Sq one raine w roznyeh obserwaejaeh, jednakowe Sq jednakzasady ieh przygotowania. Podobnie jest w przypadku wywiadu ezyankiety, w ktorych dyrektywy dotycz,! i wywolania zracle/ tj. wypowiedzi.Wszystkie teehniki otrzymywania materia/ow moina podzielie na ohser-waeyjne i opane na proeesie wzajemnego komunikowania sit:: bezpo-sredniego (wywiad) lub posredniego (np. ankieta) oraz ze wzgl~du na to,ezy S4 one standaryzowane w duiym stopniu, czy nie. Teehniki w dllzymstopniu standaryzowane ulatwiajq opracowanie iloseiowe materia/ow.Od teehnik malo standaryzowanych rOini je obeenose jakichs formularzy(kwestionariusz, karta obserwaeji itp.) .

Wybor techniki ezy teehnik otrzymywania materia/ow okre.sla kiefll-nek operaejonalizaeji problemow i poj~e. Najez~seiej operaejonalizacjazostaje zakonezona wraz ze sformu/owaniem dyrektyw skladaj4eyeh sit:na teehnik<,;, a wi<,;c na przyk/ad, pytan w kwestionarillszu, na kt6rerodzaj odpowiedzi b~dzie deeydowae 0 tym, ezy moina zastosowae danepoj~cie. Uiyte przed ehwilq okreslenie "najezc;seiej" wskazuje na to, ieostateezna operaejonalizaeja w niektoryeh przypadkach dokonanazostaje jeszeze poiniej, przy wykorzystaniu jui otrzymanyeh materia/ow.Dotyczy to zwlaszcza materia/ow malo lub mniej standaryzowanyeh (np.odpowiedzi na pytania otwarte), ale takie sytuacji, gdy badaez na podsta-

wie odpowiedzi na kiIka pytan buduje skale ezy typologie zjawisk, ad po-wiadajqcyeh jakims l«mstruktom.

PrzygotoW::lOie te.chniki powinno obejmowae takze ustalenie zasadoeeny warto$ci. daflych, zawartych w materialach otrzymanych za jejpomoq. WSL~.pn{\ ocena moze bye rezultatem wyprobowania techniki.O(ena taka jest!zonieczna, aby maina bylo podj'le decyzj<; 0 zastosowa-niu techniki. Opracowuj:jC teehnikt; naleiy takie ustalic, jakie sposohyzostanq wykorzystane przy ostatecznej oeenie materialow, jakie dodat-kowe informacje w zwi4zku z tym trzeba bt;dzie zebrae i jak si~ nimiposluzye. Pewne og6lne ustalenia powinny bye zawarte w pierwotnejkoneepcji barla..t'l, dlQf.hy dlatego, ie analizyumozliwiaj:jce ocen~ zebra-n)'ch materialow 5q pr:lcpchlonne i kosztowne i lrzeba zdae sobie z goryspraw<; z ich zakrcsu. Nicstety, badaeze rzadko zajmujq sit; tym zagadnie-niem.

Poj<;cic irodcl, ktorym si<; tutaj poslugujcmy, jest hardzo uzytecznew:malizie procesu bad an. To:eha przy tym zauwazyc, ze st:lI1owi 000

podstawowe pojGcie takie wanalizie badan historyeznyeh, z ktoryminasze badania maj<j wiele wspolnego. Chodzi tu przy tym nie tylko, cho-ciaz w najwit';kszym stopniu, 0 badania soejologiczne, wykorzystuj<jceobfite przeeiez ircJdla nie wywolane i utrwalone. Podkreslaj<je wagr;poj~eia "irc)dla" naleiy okre.~lie jego stosunek do pojr;cia "wskainik",kt6re wystr;puje najcz~sciej wowczas, gdy anaIizuje sir; aparat pojr;ciowy,uZyty w badaoiach. Nie 5q to pojc;cia idcntyczne. Zrodlami mogq byesame badane zjawiska, gdy jc obscrwujemy, zas wskainiki powinny hyezawsze od nich raine, choc mog4 stanowie ich fragmenty. Na ogol nienazywa si~ wskainikami zdal1-relacji 0 badanych zjawiskach. Moinajeszcze dodae, ze zjawiska, kt6re hardzo cz~sto uwaza sit; za wskainikijakichs konstrukt6w (kompleksow) nie s'i obserwowalne, Sq jedynie lat-wiej ad nich stwierdzalne (np. zaw6d jako wskainik pozycji spolecznej).Natomiast irodla ex dcfinitione muszq bye dost<;pne bezposredniobadaczowi lub wyslannikowi.

W uzupelnieniu charakterystyki irode! warto jeszcze zaznaczye, ienie obejmuje tym pojGcicm zapisanych wynikow bad an, w tym rowniezwynikc)w spisow powszechnych i innych badan statystycznych. Nie ozna-cza to, ze zr6dlami oznacza siC; tutaj tylko irodla tzw. pierwotne, pocho-dzqce z autopsji, a nie wt6rnc, kt6rc pojawily si~ na podstawic ir6delpierwotnych. Takimi wt6rnymi irodlami, wykorzystywanymi w bada-niach socjologicznych mogq bye np. lisry placy, opracowane na podsta-wie innych, pierwotnych dokumentow. Nie s'! one jednak rezultatemnaukowych bad an.

Wazny skladnik koncepcji badawczej 5tanowiil takie ustalenia '->,1

SZ'1ce si~ do innych koncepcji i sposobow badan. Przez techniki hac!<nv-cze fOzuunie siC;utrwalone, ujr;te w zarisanyrh dyrektywach wzory"C"n-nosci pOlrlehych do realizacji posz,·r.:.:'g(Jlnych,Y.adari baJawczych lu!:' lehczc;sti. Gdy wzory tych qynnusci Q,ie ~silu trw"looe, LJ. uJ<:;tew zapi.~ili \:<.,j

dyrektywach, m6wimy 0 sposohach had3wczych. \X'sr0l! czynnosci ckh-dajq<:ych si~ na socjdogiczne tcchniki badawczl' - obol.: aktywno~Ci ill!' .lektualnej 'oraz czynnosci zwiqzanych z komunikow:llTlcm si~ - !','wr;,!rol~ _peln'iq takZe czynnosci organizacyjne oraz tech Hiczno- mal1\.::dnpTechniki:q opracowane na roznym poziomie konkretnusci. Tak WlyL Ill'.dyrcktywy kodowania w danym badaniu (instrukcja czy klucz kodmvv)S'l konkrerne, poniewai mUSZq uwzgh;dniac to, co jest kodowane tl trese'odpowiedzi na pytania czy inny~h wypowiedzi. Ohok tego mozna jcdnakwyroznic ogdine zasady odnoszqce si<; do kodowania, kt6re stan()wi~wytyczne przy przygotowaniu dancj instrukcji cz.y klucza kodowe~q.Rozroinienie ze wzgl~du na stopien konkretno.~ci odnosi siC; taki.l' doomowionych juz technik otrzymywania materialow.

Mozna wyroznie naste;pujqce zadania badawcze, w stoslInkli do KL(,'·

rych opracowane s'! techniki hadan:A. Otrzymywanie material6w oraz przygoLOwanie tcchnik \V tym

zakresie.B. Dob()r zjawisk, z ktorymi badacz wejdzie w kontakt przy otrzyl11)'-

waniu matcrialow i w stosunku do ktorych zastosuje techniki olfzyl1lywa-nia material6w. Najcze;seiej chodzi tutaj 0 rozne techniki doboru pr()by,zwlaszcza respondentow, kt6rzy S<jpotencjalnymi autorami wielu wypo-wiedzi tj. irodel, takie dob()r innach grup zrodel (np. leczek dokulllcn-tow, z kt6rych kazda dotyezy jakiejs badanej s<jdowej sprawy). CZe;Sto Sqto techniki statystyczne oparte na teorii prawdopodobienstwa, czasamiinne (np. dob6r kwotowy). W wielu przypadkach dobor, 0 kt6rym mowa,jest idenryczny z doborem jednostek badania, takze takich, kt6re tworz,jzbior i stanowi'l podstawe; do opracowania, zwlaszcza ilosciowego

C. Wst~pne opracowanie materialow. Najlepiej opracowane socjolo-gicznie techniki w tym zakresie to techniki kodowania oraz iloscimvejaoalizy tresci w jej wstc;pnej fazie. Zaliczyc tu nalezy takie wszystkic tech-niki skalowania na podstawie zebranych material6w, ktorych zastosowa-nie prowadzi do wyr6znienia nowyeh jednostek badania lub nowego ichu porz'ldkowania.

D. WJaseiwe opraeowanie material6w. Chodzi tutaj glownie a 5tatys-tyezne teehniki opisu zbiorowosci i pomiaru zaleznosei oraz statystycz-

'~-{':~.....:: •..•..:

nej weryfikaeji hipotez, a,takie roinelecnniki opraeowania danyeh rela-eyjnyeh np, soejometryezoe, Zakres tycl1,teehnik bardzo rozszerzyl si~w ostatnich dziesi~doleciaeh, przy czym nie JIlieszezq si~ one juz w za-kresle standardowej statystykL '

Przy realizaeji kaidego zadania Qad'awezego, takZe takiego, w odnie-sieniu do ktorego istniejq raine, cZ~stQ statystyczoe, sformalizowaneteehniki, badacze wykorzystujq rawrrie,z inne sposoby, niekiedy opartena zasadaeh okreslonych tylko bardzo dg'6Inikowo (np, w zakresie inter-pretacji wynikow), niekiedy calkowideflowatorskie, GI6wnie dzi~kinowatorstwu tego rodzaju, dokonuje si~ post~p w metodologii badani stqd waine jest, aby wszelkie probynowych spasabow badania bylyszczegolnie dakladnie przedstawione, Itldywidualne sposoby stosowaneSq zw/aszcza w badaniaeh, w kt6rych nie Wykorzystuje si~ sundaryzowa-nych technik otrzvmywania tbnych i nie stosuje si~ analizy ilaseiowej.Do takich ogolnie'tylko akreslonych spo6obow analizy naleiy np, budo-wanie typalagii na padstawie jakasciowyeh materia/ow. Przy realizaejiinq,yeh nii wymienione zadanbadawczyeh (przygotowanie koneepejibadan, prezentaeja wynik6w) trudno mowic o'jakiehkolwiek teehnikaeh.

Kompleks teehnik i spasobow siasowanyeh w danym badaniu lubw typie badan deeyduje a jego metodzie, Mowiqe 0 merodzie ma si~ z re-guty na mysli takzeuzasadnienie srosowania takieh a nie innyeh teehniki sposobow w odniesieniu do danejprbblematyki i przedmiotu. Uzasad-nienie metady palega na wykazaniu, ze ~wstasunku do danego przed-miotu bada1'J., na podstawie danye!1·z·r'99e1 i materia/ow, dobranyeh,atrzymanyeh i opraeowanyeh przy pO'O)Gcytakieh a nie innyeh teehniki sposobow badawezyeh, moina udzielic odpowiedzi na pytania proble-mawe; takieh odpowiedzi, ktore b~9:(uzasadnione w okreslonym stop-niu" wystarczajqeym ze wzgl~du qa z;:tJozony eel i funkej~ badan, Trzebatu zauwazye, ze oeena tega sropniasranQwi wazny element koneepejibadaii, niestety ez~sro pamijany przy jej ·opraeawaniu. Rzadka takZebadacze przewidujqey opracawanie Hez9owe, 'v"skazujq w niej, jakie Iicz-bowe wyniki b~dq deeydowac 0 takim:a n'ie innym rozwiqzaniu proble-mu, falsyfikaeji czy konfirmaeji hipote:?,y, Ten skladnik koneepeji jest

. tymezasem bardia wainy, jega obeen;osc wskazuje, ze jest ona doklad-nie opracowana. .' . ,. "

Uzasadnienie metody wymagawifie ..i.izasadnienia i oeeny wielu ele-mentow kaneepcji badawtzej. Aby bylp\9no przekonywujqee, mitidzytypami elementow musi wyst~powac zgo(1rlaSCi powi'lzanie. Nie moina,

• .'1

np. przewidywac opraeowania Iiezbowego w przypadku, gdy materialyehee si~ otrzymac za pomoq technik nie standaryzowanycll i nie przcwi-duje si~ specjalnych sposobow wst~pnego opracowania materia!c)w pro-wadzqeyeh do ich standaryzaeji. Nie maina ograniczyc siti do teehnikiankiety skierowanej do poszczegalnyeh respondentaw, gdy chee si~ zba-dac funkejonowanie systemu itp. ]eieli metoda badan jest dobrze uza-sadniona, eo oezywiseie zaklada, ze jest wewntitrznie zharmonizowana,koneepeja badafi jest dobra.

Ostatni element koneepeji badaii dotyezy sposobu publikaeji wyni-kow. Badanie nie jest zakoiiezone, jesli jego wyniki nie zostaly przeka-zane innym. Wyniki badaii powinny stanowic zjawisko kultury. Bezupowszeehnienia nie s~ one jednak zobiektywizowane i nie mag:l wejsew sklad spoleezoego dorobku nauki w danej zbiorowosci. jednoczesniebez upowszeehntenia wynikow, abejmujqeego rowniez przedstawienicsposobu ieh uzyskiwania, badanie nie maze bye acenione przez sro-wiska naukowe, kt6re astateeznie deeyduje 0 jego akeeptacji i wLlezeniudo tego dorobku.

Upawszeehnienie wynik6w moze miee jednak rozny charakter - odreferatu na zebraniu do publikaeji drukiem wasobnej ksi<IZCCezy seriiksiqzek () spasabie i zakresie upowszechnienia deeyduje rodzaj badar'l,ieh waga i funkeja spoleezoa. Najw~zszy jest zakres upowszeehnianiawynikow bada1'J.diagnostyeznyeh. Najszerszy - badan 0 duzym zoaczeniudla rozwaju spoleezoej samowiedzy, zwlaszeza wtedy, kiedy dotybj<lone problem ow istotnyeh dla danego kraju i kiedy prezentaeja wynikowjest atrakcyjna, a witie kiedy opracowanie przedstawia ezytaj<jeej pubJi-eznosei wszeehstronny, iywy plastyezny obraz zjawisk, obejmuj:ley naj-czt;sciej takie zjawiska psyehiczne, zbliiajqee opisywanyeh ludzi i iellsprawy ezytelilikowi. Oezywiseie zakladamy tu peln~ swobodt; przedsta-wiania wynikow badafi.

Upowszeehnienie wynikow badaii 0 dominuj:leej funkcji naukowejnigdy nie jest tak szerokie, a naklady publikaeji s~ z reguly mniejsze,gdyz mniejsza jest Iiezba potenejalnyeh ezytelnikow. jednocze.snie w pll-

blikaejaeh tego rodzaju przeznaeza siti zazwyezaj wit;eej - ehoc nieraz zamalo miejsea - na przedstawienie sposabu dojseia autora do wniosko\v,tj. na prezentaej~ metody badar'l, a nawet ich historii, w ezym nie jest z re-guly zainteresawany zwykly ezytelnik. jest to natol11iast konieczne dboeeny wartasei naukowej badan. jednaezeSnie publikaeje tego rodzajumogq liczyc na wit;kszy zakres swobody w prezentaeji wynikow, ehociaz

i w nieh znajdujemy ezasem tylko fragmenty badan, eo bardzicjsumicnni ezy zn;ezni ·autorzy zaznnczajq nieraz w podtytule lub wewst~-pic.

Jak widac funkeja, kt(Hq majq pelnie badania, posiada duze znaezenicdla ieh eharakteru, na eo parokrotnie juz wskazywalismy, jak i dla pro-dllktu w postaci publikaeji. Podkreslajqe to trzeba jednoezesnie zauwa-;i:yC, ;i:c wspolczcsnie wszystkie funkejebadan pdniq istotn'l rol~ w ichrozwoju Z pewnego punktu widzenia najwazniejsza dla nieh b~dzie jcd-n;t!, zawsze funkeja naukowa, poznawq;a. Stanowi ona 0 ieh specyfieejako dzicdziny intelektualnej tW(lfczosei,odn;bnej, np. od reportazu i in-ne-go rodzaju literatury faktu, ktore w fOZW()jUspolcczncj samowiedzytJki.e lllog'l odcgrac olbrzymi" rol<;. Zc wzglGdll na funkej~ naukowqbadaez d'liy bowiem przedc wszystkim do precyzaeji iduzego stopniauzasadnienia wniosk(ny, dzi<;ki czemu wyniki badaI1 socjologieznychmOlZ<i liczyc 11(\ wic:ksze zaufanie, nil opi5Y zawarte w utworach literaturypie;knej. Funkcie; poznawcq badania mogq spelniae dobrzc tylko w ra-mach okresloncj nauki, gdzie mozliwa jest kumulacja wynikow i do-swiadezen, takze dotyczqcyeh sposob6w prowadzenia poszukiwaI1.

Punkt wyjscia konccpeji stanowi zazwyczaj jakis problem, hipolezaczy pojGcie wystGpuj'lce w literalurze, czasem zaobserwowany w iyciuciekawy fakt, ezy spoleczne zagadnienie, cZGsto problem podsuni~typrzez jui prowadzone badania kolegi ezy kierownika badacza.

I'rzygotowanie wstGpnej koneepcji badan wymaga z reguly wykorzys-tania wzorow innych badaI1 oraz dyskusji w kompetentnym gronie. Trwaono zazwyezaj dlugo i tak zreszq bye powinno. Niektorzy metodologo-wie uwazaj'l zresztq, ze ezas poswi~cony na to przygotowanie jest z re-guly zbyt krotki. Niekt6rzy metodologowie, mianowicie R. 1. Aekoff,uwaiaj'l takZe za eelowe przygotowanie dwoch wersji koncepeji "ideal-nej" i "praktycznej" 3. Tylko w tej drugiej badacz liezy siG ze srodkamifinansowymi i innymi i stqd musi siG ona r6iniC od pierwszej, kt6ra jako"idealna", sluzy za wzorzee jej oceny.

Niezaleznie od tego, ze najcz~sciej w badaniach spolecznyeh trudnojest sformulowac pelnq koncepcj~ na poczqtku badan, naleiy starac si~,aby byla ona moiliwie najbardziej rozbudowana. Oplad si~ to nawetwtedy, gdy bt;dzie trzeba jq zmienic. Poza tym, gdy post~powanie w dal-

szyeh fazach badania uzaleinione jest od \vyniku faz poprzednich,1110zna zawszccPf7_ewidziec }egowarianty. l()..ncep ..cV ;)hejmuje wciwczast;J.kZe alternatywne sposobyrozwi'lzywania r6iriydl .•...adarl.

jak jui a tym byla mowa, nie istniejq utane spolioby przygolmvaniakoneepcji, gwarantujqee powodzenie. Wiqze lii~ to Z Lktcm, ze przygolo",wahie - ohok opraeowania wynik6w - &tJnowi .•..> l v..· procesu bad an.wymagaj'lC<J najwi~cej lw6rczej inwencji. Niekt6f)~,~\,cjologowie stojqzresztq na stanowisku, ie caly proces badawczy zdopdonwany bye pmvi ..J.lien przez pjerwia.stek i.w()fczy i st'ld nie poddajesl\ ·;:~ldnyrn rcgllloll1,, Ojego powodzeniu decydute bowiem indywiduaJnc Q)iSlfzostwo i \vysi ..

4 ." _ .lektworczy 90cjcJ1oga . Na pcwno jest tak w. !J'"rzyradk,Jf1ieklC)ryeh socjo-log6w i typowpytan. Bye maze zreszt'l iell badan;;l .~;j najcennil'jszeiwklad ieh jest najwi~kszy, eZGsciowo takie dlatego, ze wielu z nich nil'

·voddaje si~ utartym ezy aprobowanym z gc)ry WZ('Jrom my.~lenia, icpodejmuj'l tematy trudne, "kontrowersyjne", ryzykuj,jc ezc;slo wiele nietylko w plaszczyinie intelektualnej. Jednoczesnie (rzeba zauwazyc, icobecnie, kiedy socjologiczne badania staly si~ faktycznie zjawiskienlmasowym (ilose r6wnolegle prowadzonych badaI) w Polsce wynosipewno kilkasel) nie tylko tego rodzaju studia powinny bye przedmiotemrefleksji. Duza liezba badari i ieh konieezna zl'spolowosc, a tahe wyso-kose ich kosztow, nie tylko zreszt'l finansowych, sklaniaj'l do lego, abyd'liye do zapewnienia ich poprawnosci w masie, aby zapewnic przyzwo ..ity przeci~tny poziom. Przygotowanie koncepejibadan akcepLOwanejnastGpnie przez kierownikow naukowych instylueji jest zreszq warun-kiem uzyskania niezb~dnych srodkow przez znakomil'l wic:kszosc hada-czy. W zwi'lzku z tym do nich skierowane S'l uwagi zawarte w lym szkieu.zmierzajqee do ulepszenia nie zawsze dobrej praktyki.

NOTA BIBLIOGRAFICZNA (K. Lutyfiska)Koncepcja badawcza. Pojc;cia, glownc, skladniki i problemy.Pierwodruk - w: Z mctodologii..., z.6, 1981, s.9-51Artykul ten byl pisany.jako obszerny "konspekt" przeznaezony g/(nv ..

nie dla eel6w dydaktyeznyeh. Poszezeg61ne fragmenty tego sludiumw pierwodruku byly ponumerowane od 1 do 45.

IV. ANKIETA I JEJ RODZAf~ NA TLE PODZIALUTECHNIK OTRZYMYWANli\. MATERIAL6w *

1. Uwagi wst<;pqe. Poj<;cie t~chn.ikotrzymywania materialOw

Naukowe badania spo/ecznych zjawisk tyill, mi~dzy ilillymi, r6zniq si~ad codziennych zabiegow majqcych hi celu zd9bycie potrzebnych w zy-ciu informacji, ie uznanie w nich 2;1 uz.asadnione wszelkich sqdowwymaga odwo/ania si~ dookreslonych m4t~(ia/ow. Materia/y te s,tanowl;l

. zwykle zapisane w ten Iub w inny spos6b,.!~artki papieru, rzadzieJ zdJ~cJafotograficzne i filmowe, tasmy magnetofqnowe itp, Zawierajq one_uv",';lclone informacje 0 badanych zjawiskach. tub te~ na ich podstawie infor-macjetaKlemoznasforn1ulowac;'pr'Zyn~jri}ntej przez pewien czas pozos-tajq one w dyspozycji badacza, kt6ry poddaje je obr6bce i opracowaniu,Gdy badacz nie moie odwo/ac sic: do takich materia/ow i jednoczesnietraktuje jako uzasadnione sqdy 0 interesujqcych go zjawiskach, opierajqcsic: tylko na w/asnej pamic:ci, naraza sic: .na zar,zut naruszenia pewnychpizynajmniej regu/ naukowej metody, Nikl' nie jest bowiem wawczasw stanie ocenic, czy jego postc:powanie bylo w/asciwe, czy nie. W tensposab pr.oces poznawczy wymyka sic: int~rs'ubiektywnej kontroli.

lsmieje wiele ":~e9~obow otrD-:nw:y~~}~,_ITI!~<:-~ia!oww badaniachsoqologicznycn-:"Niekt6reznTch maj'lChdlrakter "zdroworozSqdkowy"i zblizone s4 do codziennych spos,obaw post~powania w r6znych celach.Tak wic:c badacz, ktory chee przeprow.adziC ,Iosciowq anaIizc: tresci

. jakiejs gazety w danym. okresie czasu,mo.ie po prostu kupowac egzem-plarze jej kolejnych numer6w, moze··j"qzapr.enumerowac, wypozyczycz biblioteki itp. Te zdroworozsqdkbW~Spos:oby stosowane Sq z regulywtedy, gdy badacz korzysta z u[rwalonych:irod~/, ktore powsta/y nieza-leinie od jego dzialainosci, przedews?y-stkirn z wszeikiego rodzajudokumerit6w s!Worzonych pr.zezsamo:Zycie:

Inaczej ,sprawa otrzymywania~ateri~f~:v przedstawia si~ wledy, gdybadacz sam wywo/ujeirodla lub gdy ir94!ami tymi s4 nie wywo~aneprzez niego zachowania ludzi i ich wyglqd " W,tych przypadkach Jegoz~bie.gi nie inajq z~zwYczaj tYlk.OZ.drow..or?iS:~d...ko:vegO c~rakteru i roz-nq Sl~ odsposobow post~powanIa w zYCI~:codzlcnnym-LDzede wszys-tkim postc:powanie badawcze obejmtJje~wczas ..c:;~ynnos_ci~~p!.s_ylubiri.nego rodzajLi utrwaleriie danych, tj.przygQ'tqwanie samych materialow.

• (Artykul opublih)wany w 1968r. Zob·.I' ..iorabibnogr~ficzna s, 150 - K. L)'Przez .zrodla".rozumie :~.i<,;ruraj wszelkie zjawisk;i) '.i kr6rymi badacz styka sif; hezpo-srednio, tj. przy pomocy zmys!riw, skqd czcrpie pienyiaslkowc informacje odnosZ:jcesi<; do badanych zjawisk, kt6re nast<;pnie przetwarza F"Qpraeowuje.

W sklad tego postc:powania wchodzi tabe wiele innych czynnosei czystopozfiawczych.!:t~\hni~zn,Ysh,_c2:~s[OtakZe zwiqzanych z wywo/aniem iwy-lJOrem-z]awisk itpJW sumie postc:powanie badawcze zwi;gane Z otrzy-maniem material6w w omawianych przypadkach stanowi rozbudowanykompleks czynnosci zak/adajqcych pos/ugiwanie si~ okre.sIonymi srod-kami technicznymi i intelektualnymi. Ca/y ten kompleks ujc:ty jestw okreslone regu/y. sposrod ktorych Qj!jbardziej ogolne skodyfikowaneSq w podr~cznikach metodyki badanLNa oznaczenie tego kompleksuuzywa si~ najez~sciej nazwy ~,technika otr2imywania (wzgl(~dnie zdoby-wania, zbierania, uzyskiwania) materia/ow..J Nazw~ tc:stosuje sit;' na przy-klad do wywiadu w jakims badaniu w przeciwienstwie do zwyklej roz-mowy, przy pomocy ktorej uzyskujemy czc:sto r6Zne inforlllacje w zyciucoP-zie-nnym.---·· -.. -_ ..~

(IT~chniki otrzym~~_n.i~_~:~_~.e:~~~~nie Sq je.dynymi technikami s,tOS~)-wanymi--w-trad:rn1acn sOCJ01oglCznych.Obok nleh badaczc posluguF! SIt;'innymi technikami zwiqzanymi z roznymi zadaniami, ktore musz;1 byezrealizawane w toku bada{{ Tak wi~c przy wyborze sytuacji badawczychi jednostek badania korzysta si~ czc:sto ze statystycznych technik dohorureprezentatywnej pr6bki; pay przygotowaniu materia/ow do wlasciwego ~ . , ;opracowania - z lechnik umozliwiajqcych standaryzacjt: i lechnik budo- .wania skal; przy opracowaniu danych - ze statystycznych technik hacla-nia zaleznosci itp. Wszystkie techniki stanowiq mniej lub bardziej rozbu-dowane kompleksy 'czynnosci i srodkow uj\te w reguli] Czasami s;l oneswoiste dla socjologii, cz\sciej jednak Sq wspolne w badaniach r6znychnauk; niekiedy wyst\pujq i w innych dziedzinach pracy umys/owej (npkompleksy czynnosci zwiqzane z inwentaryzacjq i przechowywaniemmateriaI6w). Nieklore czynnosci w badaniach socjologicznych, taklei nie zwiqzane z wykorzystamemlstniejqcych utrwalonych ir6del, maj:1zresztq charakter zdroworozsqdkowy. Poza tym w kazdym niemal pOSTfpowaniu badawczyi;;- -~ysi~piij4-'erementy tworcze, ktc'Jre trudno jestsprowadzic do jakichkolwiek schematow czy zwyczajowych regul. Tetw6rcze elementy Sqnajbardziej istotne przy opracowywaniLJkoncepcji badar'l

, Zgodnie z przyjf;tym tu stanowiskiem przeprowadzenie kazdego badania polega na reaJizaeji kilkuzadan. $;1one nastt;puj~ee: L przygotowanie koncepeji badawczej; 2./)rqgotowanie Illb wybrir tech-nik i sposobriw badawczych; 3. wybrir sytuacji badawczych, w ktr>ryc 1 b<;d7je si<; olrzymywac mate-rialy (np. sytuaeji, w ktorych przeprowadzane bt;dq wywiady oy obserwacjc), oraz jednostck hada-nia; 4. olrzymywanie matcrialow; 5. krytyka, selekcja i wstf;pne przygolowanie m3lerialriw do WI;L~ci-wego opraeowania; 6. opraeowanie iinterpretaeja materialow; 7. napisanie elahoratu; H.zadania orga-nizaeyjne. Realizaeja kazdego z tyeh zadan wymaga zazwyczaj wykonania wietu czynnoSci, Iwire nie-konieeznie musz~ bye skupione w czasie. Takze kolejnose realizacji poszczcgcilnych zadan jest niznaw r6znyeh typach hadan, np. w badaniach opartyeh na dokurnentaeh osobislych, w/asciwa koncepcjabadaweza powstaje zwykle juz po otrzymaniu materialriw. Z tej racji uzyto (utaj n;\zwy "zadania .hadaweze", a nie .etapy hadan". ktorej najezr;Sciej uzywa siC;przy charaktcryzowaniu procesu h;.Jaw!czego. Nazwa .elapy· ezy Jazy badan" zaklada bowiem, ze ezynnosci hadaweze, zaliezone do jedncgoetapu, s<jsku pi one w czasie i ze we wszystkieh badaniach mamy do czynienia z okreslon~ kolejnosci;1wwystr;powaniu pos],e],cgrilnych elapriw, co faktycznie nie fila micjsca.

oraz opracowywaniu i interpretacji materialow, wwielu badaniach wystGpujqonc jeclnak i przy rcaJizacji innych zadarl badawczych.

Poclane wyzej oh .slenie technik otrzymywania materialow nalezyjeszcze sprecyzowae. Odr(Jznie trzeba mianowicie techniki konkretne,stosowane w poszczegolnych -6adinEi'ch, ._0eu.~l!nILmEt~.g2.~tftfdiJ:··omawianych zazwyczaj w jednym rozelziale ezy podrozdziale w pod[{~cz-nikach metodyki badarl.0:0nkretnq technik;l b~dzie na przyklad ankietaz okreslonym kwestionariuszem, rozeslanym pocztq do respondentow.Heguly i dyrektywy oclnoszqce si~ do ezynnosci zWiqzanych z otrzymy-waniem materialow w tym przypadku ustala zazwyczaj sam badacz,maj;!e na wieloku uzyskanie danych potrzebnyeh do rozwiqzania posta-wionego problemu. S'l to dyrektl'WY konkretne, dotycz,! one sl'tuacjibadawezych spceyfieznych dla tego badania lub co najwyzej ella niewielubadan przeprmvadzanyeh dokladnie wedlug tego samego wzoru. Ustala-j'lc jc, to jest mi~dzy innymi przygotowuj'lC danl' kwestionariusz, badaczkicruje si~ takze dyrektywami ogolniejszymi, zawartymi w podr~ezni-kach i odnoszqcymi siG do ankiety w ogGle,' a wi~c do teehniki wyzszegorz(;'clu. Dyrektl'WY te mozna z gF'ybsza podzielie.Esuj)YieJ;<l[~goric. jednez nieh mOWI,! 0 tym,j~_nalcZyuklasIi'!'crcvZe~~'tTonariuszankietl', bardziejogolnie, jak przygotowywae konkretn'l teebnikt;, kt6q badaez bGdzie sif;poslugiwae w dalszym hadaniLt Dyrektywy nalez'lce do elrugiegorodzaju_,~5.kazuj'l,. jak nalezY,IOZ!nowadzac.kwestionariusz wsr6d-res-

.po·lidentow, jak post~powae, by otrzymae jak najwif;kszq ilosezwrotowitp. Og61nie mowi'lc, eharakteryzuj'l one czynnosci badaweze, kt6repowinny bye wykonane przy poslugiwaniu si~ danq technikq, i okreslaj,!,jak organizowae te czynnosci. Te wlasnie dyrektywy badacz konkretyzu-je, odnosz,!c je do sytuacji w danym badaniu. Teehniki konkretne stano-wi,! wi<;c zastosowanie technik wyiszego rz~dll. W pewnym sensie tech-niki wyzszego rzc;dll stanowi'l takZe ogolniejsze kategorie, do ktarychnalcz'l poszczegolne konkretne techniki. Majqe to na uwadze, moinawif;C, gdy mowa 0 jakiejs tech nice wyzszego rz<::c1u, poslugiwac si<::nazwc! w liczbie mnogiej, na przyklad "techniki ankietowe", "teehniki .obserwacyjne" itp. Trzeba zreszq dodae, ze techniki wyzszego rz~du -a wi<::ei grupy tcchnik konkretnych - majq bardziej lub mnicj ogolny cha-rakter. Mowimy przeciez 0 technice (technikach) wywiadu i zarazemo tech nice (technikach) wywiadu kwestionariuszowego.

Mowiqc 0 teehnikaeh wyiszego rz~du posluzylismy si~ przyklademankiety iwywiadu, wzglf;dnie wywiadu kwestionariuszowego. Obok nichw podr~cznikach - w cz~sciaeh poswi~eonyeh otrzymywaniu materia-

,~eguly le odnosz~ sit; wi~c w islocie nie do zadania zdobycia malerial6w,lecz do zada-

fila przygolowania konkrelnych technik ich otrzymywania.

law - znajdlljemy zazwyczaj rozdzialy iub podrozdzialy omawiaj<jcepbserwacj<t bezp?sredniq, .zwykt'l i kontrolowanq, zewn~trzn'l i uczestni-aqCCl, nast<tpnie wywiad swobodny (wolny),dokumenty osobiste oraz

-reehniki projekeyjne~. Nasuwa si<t przypuszczenie, ze S,! to technlkiwyzszego rz~clll, a wi<;c igrupy konkretnych technik.

Charakteryzuj'le techniki otrzymywania material6w jako rozblldo-wane kompleksy czyilnosci i srodk6w poddane pewnym reglliorn, har-dziej ogolnym (techniki wyiszego rz~du) lub hardziej szczeg6lmvym(np. techniki konkretne), nalezy zwrocie uwag~ na jeszezc Jedn'l okolicz-nose. W badaniaeh socjologicznych w kazdej sytuacji badawczej uzyskujesi~ zazwyczaj wiele informacji, odnoszqeyeh sif; w ten ezy winny sposcJbdo baclanych zjawisk, np. informacji zawartych w odpowiedziach naposzczegolne pytania w wywiadzie, w poszczegolnych zdaniaeh w spra-wozdanill z obserwacji ezy autobiografii nadeslanej na konkurs. \\1 celuuzyskania tyeh informacji i ieh utrwalenia wykonuje si~ bardzo cz«stoodn;bne ezynnosci badawcze i stosuje sil( odmicnne srodki intelcktual-nc, tj. kategoric poj<teiowe. Te czynnosci i srodki niekoniccznie mUS2~bye jednorodne; pos2czeg61ne informacje w ramach j~dn'ej badawczejsl'tuaeji mog'l bye uzyskane na odmiennej drodze. \YJ rezu!tacic samakonkretna technika otrzymywania materiatow jest wcwn<;trznie ni'~jed-

.norocl"n'a.'Db'takichtechnik'nalezy na przyklacl tzw. technika ujawnio-~y~Ii'~'~'j-£f!C0olegajqca na obserwowaniu dyskusji l11i<;<:rzyK1tR"onla-(naj-~erdwoma) osobami na temat r6znie w ieh poglqdach, ktore ,vyst,!-pill' w odpowiedziach na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety.Przl'kladow tego rodzaju teehnik mozna podac wi~cej, przy czym za kaz-dym razem mog~ bye one niejednorodne z r6znyeh punktc)w widzenia.

Obydwie omowione ostatnio okolieznosci, a wi<;e zroznicowanie tech-nik otrzymywania materialow na techniki wyzszego rz<;du i techniki kon-kretne oraz sprawa niejednorodnosci niekt('jrych teehnik, s;\ istotne dlazagadnienia ich podzialu. jak 0 tym byla mowa, techniki wyzszego rZGdumaina potraktowae jako razne kategorie technik konkretnych. Mamywi~c tu do czynienia z cZqstkowymi podzialami, ugruntowanymi w tech-nice badawezej oraz w refleksji dydaktycznej i metodologicznej. Pro po-nuj'lc jak'lkolwiek klasyfikaej~ konkretnych teehnik, nalezy brae pod

< Por. np. C. Sellitz, M. lahoda, M. Deutsch, S. W. Cook, Research Mcchods in Social Rcla·cions. Rev. one-volume edicion, New York, 1960; W. J. Goode, P. K. Hatt, Mechods inSocial Research, New York, 1952; R. Pinto, M. Grawitz, Mechodes des sciences .50ciales,l. I-II, Dalloz 1964; Handbuch der empirischen Sozialforschung, red. R. Konig, t. I, Stut-19art, 1962; S. Szostkiewicz, Procedury i cechniki badan socjologicznych,Warszawa,1964 i inne. .

Por. anykul F. Strodtbecka w zbiorze Talenc and Sociecy, red. D. C. McClelland, 1958,oraz cylowan~ tam Ii tcralun;. Zgodnie z pr7.yj«;t~ lu lerminologi~ technika ujawnio-nych r6znic jeSllechnik'l wyzszego rz«;du.