VI Forum Młodych Bibliotekarzy w Poznaniu, 15-16 września 2011

Sylwia FalarczykWyższa Szkoła Lingwistyczna w Częstochowie

Metodologia tworzenia tematycznego katalogu linkowań dla biblioteki naukowej w oparciu o potrzeby informacyjne jej użytkowników

Wstęp

Współczesne biblioteki już dawno przestały pełnić rolę jedynie składnic książek.Postęp w dziedzinie nauki i techniki wymusza na bibliotekach, zwłaszcza tych o charakterze naukowym, sukcesywne poszerzanie swojej oferty informacyjnej. Dziś standardem jest posiadanie przez bibliotekę własnej strony internetowej, katalogu online, dostępu do elektronicznych baz danych, a coraz częściej również własnych baz bibliograficznych, serwisu zapytań, odnośników do swoich stron na portalach społecznościowych. Popularnym działem na stronach bibliotek w ostatnich latach stały się również zbiory odsyłaczy do stron WWW. Możemy zaobserwować, że w niedługim czasie, wraz z rosnącą potęgą informacyjną Internetu, zbiory odsyłaczy zaczęły zmieniać swoją formę na usystematyzowane dziedzinowo bazy danych - katalogi internetowe.W niniejszej pracy chciałabym odpowiedzieć na pytanie na ile popularne są dziś dziedzinowe katalogi odsyłaczy do stron WWW i czego od nich oczekujemy, jaka jest ich struktura i w jaki sposób zaprojektować katalog spełniający oczekiwania naszych odbiorców.

Czym są katalogi internetowe?

Zacznijmy od definicji katalogu internetowego. Jak podaje Wikipedia, katalog stron WWW/katalog internetowy to „jeden z rodzajów organizacji adresów i kategoryzacji stron internetowych. Moderowane ręcznie zbiory adresów internetowych, grupowane tematycznie”. Katalogi mogą mieć charakter ogólny funkcjonując w obrębie jakiegoś portalu lub wyszukiwarki, rzadziej jako samodzielne narzędzie. W sieci znajdziemy również katalogi wyspecjalizowane, np. katalogi firm, katalogi instytucji, katalogi regionalne, katalogi prywatne, itp. Redagowaniem katalogu mogą zajmować się pracownicy do tego powołani, fachowcy reprezentujący konkretne dziedziny, ale również wolontariusze, w zależności od potrzeb. Nad funkcjonowaniem katalogu jako całości działa zwykle redaktor. Działanie katalogu nie opiera się na słowach kluczowych – linkowane źródła są przedstawiane w formie spisu kategorii i podkategorii. Profesjonalnie zorganizowany katalog powinien posiadać przejrzystą i jasną typologię, należy również unikać powtórzeń jednego odsyłacza w obrębie kilku kategorii. Przy podkategoriach podaje się często liczbę zawartych linkowań, zaś przy linkowanych stronach WWW krótki opis zawartości, autorstwo i ocenę tego źródła. Katalogi rozległe o dużej liczbie linkowań mogą posiadać wbudowany mechanizm wyszukiwawczy.Witryny do katalogu są wyszukiwane przez moderatorów, bądź zgłaszane (odpłatnie lub nieodpłatnie) przez zainteresowane promocją firmy i instytucje. Wśród popularnych i lubianych dziś katalogów wymienić można Yahoo! Directory, Open Directory Project oraz polski Katalog Onet.pl oraz Katalog Wp.pl.

1

Potrzeby informacyjne użytkowników bibliotek naukowych

W literaturze przedmiotu katalogi tematyczne tworzone przez biblioteki odbierane są raczej sceptycznie przez środowisko bibliotekarskie. Pojawiają się pytania o celowość tworzenia czasochłonnych baz danych przy niewielkim zainteresowaniu użytkowników stronami internetowymi bibliotek. Lidia Derfert-Wolf cytuje raport OCLC dotyczący bibliotek amerykańskich, w którym podano, że według przeprowadzonych badań jedynie 1% użytkowników swoje poszukiwania zaczyna od strony biblioteki, podczas gdy 82% wybiera wyszukiwarki, a korzystanie z baz danych szacuje się w granicach 16%1.Jednak przeglądając witryny bibliotek uczelnianych wyraźnie widać, że większość bibliotekarzy stara się zamieszczać linki do interesujących stron w sieci, często w formie bardziej lub mniej rozbudowanych katalogów. Z opracowania przeprowadzonego w 2008 przez Arkadiusza Pulikowskiego dotyczącego odsyłaczy do zasobów internetowych na stronach WWW polskich bibliotek publicznych wynika, że także w tych bibliotekach istnieje trend wzrostowy, nie tylko samej liczby zamieszczanych linków, ale i liczby kategorii, w ramach których organizowane są odsyłacze2. Biblioteki wypełniają w ten sposób swoje zadanie o świadczeniu usług informacyjnych, a jednocześnie promują swoją działalność. Tworzenie tematycznych katalogów stron WWW może być postrzegane również jako biblioteczna wartość naddana, bo, jak definiuje Jacek Wojciechowski, „za wartość dodaną (naddaną) uważa się każdy przyrost, a więc naddatek wartości – wobec wartości wyjściowej oraz sumy poniesionych kosztów – osiągnięty w rezultacie pracy. (...) Jest oczywiste, że tego przyrostu nie da się zmierzyć, z uwagi na rozmiar, dynamikę oraz

1. Derfert-Wolf, L., Specjalista informacji 2.0? Bibliotekarz dziedzinowy 2.0? Nowa forma przewodników po zasobach – LibGuides. Biuletyn EBIB [online]. 1/2011 (luty), Serwisy i usługi informacyjne [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://www.nowyebib.info/2011/119/index.php, ISSN 1507-7187.

2. Pulikowski, A., Odsyłacze do zasobów internetowych na stronach WWW polskich bibliotek publicznych. Funkcje, rodzaje i dopasowanie do potrzeb użytkowników [online] [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://eprints.rclis.org/bitstream/10760/14334/1/pulikowski-n.pdf

2

Ilustracja 1: Strona główna polskiej wersji katalogu Open Directory Project

niemierzalność już nawet stanu wyjściowego, początkowego, jak też ze względu na niemożność wyodrębnienia tego, co w ogólnym przyroście generują wyłącznie biblioteki”. Wartość naddaną określa on jako „fundament bibliotekarstwa” i pisze: „naddawanie wartości zachodzi w toku różnych procesów bibliotecznych, nie tylko usługowych. Są to procesy gromadzenia, archiwizacji, opracowania oraz stosownego organizowania zasobów i zaplecza informacyjnego. Także: organizacji dostępu, udostępniania, wykorzystywania i uzupełniania, a również promocji, różnorodnych treści”.3

Wynika z tego, że po pierwsze praca, jaką wkładają bibliotekarze w tworzenie własnych baz zasobów sieci nie jest wartością wymierną. Po drugie praca ta powinna być promowana, aby spełniła swój cel.Tworząc katalogi tematyczne zasobów Internetu bibliotekarze nie mają zapewne aspiracji do konkurowania z wyszukiwarkami internetowymi na polu wyszukiwania informacji, chodzi tu raczej o wspomnianą „organizację zaplecza informacyjnego”. Nie każdy użytkownik (mowa tu zwłaszcza o studentach pierwszych lat studiów) orientuje się co tak naprawdę może dla siebie znaleźć w sieci. Studenci często zresztą odwiedzają proponowane strony z czystej ciekawości, znajdując tam interesujące źródła, który w zasadzie sami wcale nie szukali, ale do których sięgną zapewne niejednokrotnie, bo zawierają ciekawe materiały.Takie działanie wpisuje się w istniejący dziś aktywizujący model pracy z użytkownikiem, gdzie bibliotekarz nie skupia się jedynie na zaspokajaniu istniejących już potrzeb i oczekiwań użytkownika, ale sam je inicjuje.Dochodzimy więc do momentu, gdzie czas zadać pytanie: jakie właściwie są te potrzeby i użytkownika? Czego będzie oczekiwał odwiedzając wirtualny informator po zasobach?Myślę, że można tu wyróżnić dwa typy potrzeb: uniwersalne i charakterystyczne dla danej grupy odbiorców. Potrzeby uniwersalne dotyczą wszystkich grup odbiorców. Każdy bowiem użytkownik będzie w katalogu źródeł stworzonym przez bibliotekę poszukiwał:

– informacji wiarygodnej – źródła są recenzowane,– informacji gotowej – zorganizowanej i opisanej i dostępnej od razu po kliknięciu,– informacji pełnotekstowej o wolnym dostępie – w przeciwieństwie do wyszukiwarek

naukowych i repozytoriów, gdzie dominują dane bibliograficzne i abstraktowe,– informacji ogólnej o istniejących źródłach na dany temat, – informacji nieprzypadkowej – przykładowo student filologii będzie oczekiwał informacji z

dziedziny językoznawstwa, kultury czy literatury, a nie kursów językowych, – informacji aktualnej – aktualność zamieszczanych linków powinna być stale monitorowana.

W zależności od profilu biblioteki, dziedzin reprezentowanych przez instytucję, przy której jest afiliowana oraz form kształcenia, użytkownicy bibliotek będą wykazywać potrzeby zróżnicowane.Chcąc precyzyjnie określić kształt tych potrzeb należy sięgnąć do narzędzi badawczych - pozwolą one lepiej poznać oczekiwania, wiedzę i umiejętności naszych użytkowników.Do badania wykorzystać możemy m.in. wywiad (ilościowy lub jakościowy, indywidualny lub zbiorowy), ankietę (pytania otwarte i zamknięte), obserwację w miejscu pracy lub/i na zajęciach dydaktycznych, kontakt z działem dydaktycznym uczelni, analizę statystyk bibliotecznych, wcześniejsze doświadczenie.4

3. Wojciechowski, J., Biblioteczna wartość naddana. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006. ISBN 83-233-2121-0, s. 11-13.

4. Zdeb, U., Analiza potrzeb edukacyjnych. W: MedLibTrain : zostań lepszym nauczycielem kompetencji informacyjnych : przewodnik nie tylko dla bibliotekarzy medycznych [online], pod red. Barbary Niedźwiedzkiej i Irene Hunskår. Kraków: Wydawnictwo EJB, 2010. Dostępny w World Wide Web: http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/dlibra/doccontent?id=21288&from=FBC. ISBN 978-83-88519-43-7, s. 11-20.

3

Pisząc o potrzebach, nie można zapomnieć także o różnego rodzaju barierach informacyjnych, które będą inicjowały bądź blokowały użytkowanie katalogów tematycznych. Katalogi internetowe należą do źródeł łatwo i ogólnodostępnych, łatwych w obsłudze, bezpłatnych. Sięgną po nie użytkownicy wykazujący:

– bariery nieświadomości (niewiedza, że istnieje informacja) – w katalogach nie jest wymagana znajomość słów kluczowych,

– niewystarczające przygotowanie do wyszukiwania informacji poprzez tradycyjne źródła (niewystarczająca znajomość źródeł informacji),

– opór psychiczny przed proszeniem o pomoc w wyszukiwaniu informacji,– obawę związaną z korzystaniem z biblioteki,– bariery finansowe,– bariery geograficzne,– wśród barier tworzonych przez biblioteki i wydawców – brak źródeł w bibliotece

macierzystej i nieprzyjazne narzędzia wyszukiwawcze.5

Istnieje jednak szereg barier, które będą przyczyniać się do braku wykorzystywania zamieszczanych linkowań, a wśród nich:

– niewystarczające przygotowanie do wyszukiwania informacji poprzez elektroniczne źródła informacji,

– opór psychiczny przed korzystaniem z komputerowych baz danych,– brak wystarczającej ilości czasu na poszukiwanie informacji naukowej,– niedostateczna reklama źródeł,– nadmiar informacji,– bariera niedoboru informacji,– bariera niższej jakości informacji,– bariera informacji nierelewantnej.6

Znajomość potrzeb informacyjnych użytkowników i wiadomość istniejących barier informacyjnych pozwoli w efekcie stworzyć wartościowe merytorycznie źródło informacji, a jednocześnie użyteczne i przyjazne narzędzie wyszukiwawcze.

Metodologia tworzenia katalogów linkowań

Katalogi tematyczne to po prostu wyspecjalizowane katalogi internetowe. Metody i sposób ich opracowywania niewiele różnią się od opracowania katalogu branżowego opierając się na umieszczeniu linków do stron www i ich tematycznej kategoryzacji. Przyjęta jest również zasada, że każdemu linkowaniu powinien towarzyszyć krótki opis zawartości strony. Niemirowska zwraca także uwagę, że podanie autora strony wzmacnia jej wiarygodność. Autorstwo strony jest zresztą jedną z kluczowych kategorii w teście wiarygodności.7

Profesjonalnie wykonany katalog zawiera także podaną w nawiasie liczbę linkowań przy każdej kategorii.

5. Świgoń, M., Bariery informacyjne : podstawy teoretyczne i próba badań w środowisku naukowym . Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2006. ISBN 83-89316-64-1, s. 43-52.

6. Świgoń, M., tamże.7. Niemirowska, M., Metodyka tworzenia katalogów stron WWW – na przykładzie pracy redakcji portalu Onet.pl. Biuletyn EBIB [online]. Nr 6/2000 (15) lipiec-sierpień [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://www.nowyebib.info/biuletyn-ebib/15/a.php?niemirowska, ISSN 1507-7187.

4

Typologia

Czerpiąc z doświadczeń redaktorów globalnych katalogów internetowych takich jak Yahoo, Open Directory Project (Dmoz), Virtual Library, a także polskich Katalog Onet czy WP Katalog, wydaje się, że najtrudniejszą kwestią jest plan podziału katalogu na poszczególne kategorie, szczególnie jeśli potencjalna grupa odbiorców jest bardzo różnorodna.Twórca najstarszego katalogu internetowego na świecie The WWW Virtual Library, Tim Berners-Lee (autor języka HTML oraz sieci Internet), w pierwowzorze (Overview.html) oparł się na 17 kategoriach tematycznych: aeronautyce, astronomii i astrofizyce, naukach przyrodniczych, komputerach, geografii, prawie, bibliotekach, literaturze, naukach humanistycznych, matematyce, meteorologii, muzyce, fizyce, polityce i gospodarce, encyklopediach, religii, naukach społecznych. Dziś na stronie Virtual Library nie odnajdziemy prawie żadnej z tych kategorii. Zostały one zastąpione przez: rolnictwo, sztuki, biznes i gospodarkę, komunikacje i media, komputery i informatykę, edukację, inżynierię, nauki humanistyczne, informację i biblioteki, sprawy międzynarodowe, prawo, nauki przyrodnicze i matematykę, rekreację, regiony, nauki społeczne, społeczeństwo. To przykład pokazujący jak ważny jest odpowiedni dobór kategorii tematycznych już na samym początku, by w przyszłości nie trzeba było tak radykalnych zmian.Twórcy Open Directory Project wykorzystali w tym celu strukturę istniejących już grup dyskusyjnych Usenetu i na tej podstawie zaplanowali dobór 17 kategorii. ODP to dziś największy gigant katalogowy. Jego rywalem jest Yahoo Directory w większości opracowywany już automatycznie przez roboty sieciowe.Ciekawym przykładem jest również serwis ipl2 – fuzja serwisów Internet Public Library oraz Librarians' Internet Index. Tam linkowania uporządkowano, niczym w bibliotece, najpierw z podziałem na typy kolekcji, a dopiero według kategorii tematycznych.

W bibliotece naukowej podział na kategorie wydaje się oczywisty – w strukturze katalogu powinny znaleźć się nauki reprezentowane przez daną instytucję. Wątpliwości może jednak budzić dobór odpowiednich podkategorii. Warto pamiętać, że duża liczba podkategorii stwarza ryzyko powtórzeń i ewentualnych dylematów odnośnie przyporządkowania strony do danej dziedziny. Użytkownikom zaś wydłuża czas dotarcia do pożądanych źródeł. Lepiej więc ograniczyć się do kilku podkategorii niż tworzyć nieskończoną liczbę poddziedzin zawierających po 2, 3 linki. Typologią w obrębie dziedzin mogą zająć się zarówno bibliotekarze dziedzinowi jak i pracownicy naukowi – specjaliści w swojej dziedzinie.

Dobór źródełW poszukiwaniu ciekawych linków do źródeł bibliotekarz będzie wykorzystywał różne narzędzia i miejsca w sieci.

W pierwszej kolejności, w myśl zasady o niewyważaniu otwartych drzwi, warto najpierw przyjrzeć się jak robią to inni. Odwiedziny witryn bibliotek uczelnianych oraz innych bibliotek naukowych jest istotne z kilku powodów:

– znajdują się tam sprawdzone już linkowania, często poukładane i opisane – to duża oszczędność czasu,

– dają pogląd które serwisy są szczególnie popularne i chętnie wykorzystywane,

– sama organizacja katalogu linkowań może być inspiracją i podsuwać nam ciekawe pomysły do wykorzystania na przyszłość.

Niektóre katalogi prezentują się naprawdę profesjonalnie i imponująco (o czym później), uczmy się więc od najlepszych.

5

Dalej warto odwołać się do popularnych katalogów internetowych takich jak wspomniany Open Directory Project, Yahoo, Virtual Library, ipl2, oraz polskiego Onetu i Wirtualnej Polski. Będą one zawierały przede wszystkim linki do stron o charakterze prywatnym lub komercyjnym, ale znajdą się tam również ciekawe portale tematyczne. Trzeba być jednak ostrożnym w ewaluacji takich źródeł, coraz częściej bowiem witryny do katalogów zgłaszają odpłatnie sami właściciele tych witryn, w tym firmy edukacyjne.

Ważną rolę odgrywają również wszelkiego rodzaju wyszukiwarki, wyszukiwarki naukowe, portale tematyczne (czasami z osobnym działem zawierającym linkowania) oraz bazy danych znalezione w sieci.

Źródłem informacji o interesujących miejscach w sieci bywają też same strony internetowe oraz blogi. Często ich autorzy sami zamieszczają linki dziedzinowe do portali, czasopism, stron prywatnych oraz blogów o charakterze naukowym.

Na koniec wymienić należy narzędzia pozasieciowe, czyli wszelkiego rodzaju poradniki, książki oraz samych zainteresowanych, czyli studentów, wykładowców, naukowców.

Ewaluacja źródeł

Jak już wcześniej wspomniano, użytkownicy bibliotecznych katalogów tematycznych oczekują od nich cytowania źródeł wiarygodnych. W kompetencji bibliotekarza będzie leżała więc ocena zawartości podawanych linkowań. Ewaluacja źródeł sieciowych powinna opierać się na następujących kryteriach:

• Adres internetowy URL - jest wstępnym kryterium oceny strony. Zawiera informacje na temat autora lub wydawcy. Informuje czy jest to strona instytucji czy właścicielem jest osoba prywatna, a także jaki charakter ma dana witryna, np. czasopismo elektroniczne, blog, lista dyskusyjna, portal naukowy.

• Grafika - profesjonalna grafika dla strony o charakterze naukowym powinna charakteryzować się przejrzystością - krzykliwe kolory, duża liczba elementów multimedialnych, które długo się ładują, wyskakujące okienka pop-in zdecydowanie nie świadczą dobrze o wiarygodności strony.

• Nawigacja - podobnie jak grafika, powinna być przejrzysta i czytelna. Struktura strony musi być przemyślana, a poruszanie się po niej nie może zabierać użytkownikowi wiele czasu i w dużej mierze powinno być intuicyjne.

• Linki i źródła - warto sprawdzać jakie odnośniki do innych źródeł posiada strona - czy jest to literatura fachowa, prestiżowe portale naukowe czy może amatorskie strony internetowe o kiepskiej jakości? Czy w ogóle podawane są źródła i bibliografia, z której korzystał autor? Linki i zamieszczane odnośniki warto sprawdzać, ich aktualność wiele mówi na temat aktualności samej strony.

• Autor - informacje na jego temat wstępnie podaje nam już sam adres URL. Jeśli właścicielem strony jest instytucja naukowa lub jednostka edukacyjna, śmiało możemy się do niej odwoływać. Coraz więcej jednak w Internecie stron o charakterze prywatnym lub społecznościowym. Nie oznacza to informacji drugiej kategorii, bo wiele blogów, stron autorskich, forów dyskusyjnych zawiera wiele wartościowych treści, ale na pewno należy je weryfikować stosując pozostałe kryteria oceny. Ważne, aby strona w ogóle zawierała dane na temat osoby autora. Strony twórców anonimowych są co najmniej podejrzane. Na stronie

6

powinny się znaleźć również informacje o adresie i kontakt do autora lub instytucji.

• Rodzaj strony - wiarygodna witryna zapełniona jest przede wszystkim treściami własnymi. Jeśli są to głównie artykuły innych autorów lub zbiory linkowań do innych stron, być może warto zmienić źródło. Dobrze, jeśli strona dodatkowo zaopatrzona jest warunki licencji. Materiały zawarte na stronie powinny być umieszczane w formatach niepozwalających na ich edycję, aby nie zmieniać treści.

• Aktualność - z reguły data ostatniej aktualizacji zawarta jest na dole strony pod tekstem obok rodzaju licencji. Jeśli mamy do czynienia z dokumentem, często dane na temat opracowania zawarte są właśnie tam, jak w przypadku referatów np. Informacje na temat daty opracowania będziesz umieszczać dalej w swojej bibliografii, dlatego dane na jej temat są bardzo istotne. Aktualność strony nie jest kluczowa w przypadku wszystkich treści o charakterze naukowym, wiadomości na temat historii języka nie zmieniają się bardzo z roku na rok, ale już informacja na temat wyszukiwarek internetowych z 2002 będzie przestarzała.

• Miejsce w rankingu i wskaźnik cytowań - strony o dużym prestiżu i wskaźniku odwiedzin będą znajdowały się w rankingu wyszukiwania na samym początku. Niektóre wyszukiwarki naukowe dodatkowo podają informację na temat liczbie cytowań i odnośnikach do danej witryny. Warto z tego skorzystać. Należy również pamiętać, że od kilku lat istnieje możliwość komercyjnego pozycjonowania stron w wyszukiwarkach - opcji, w której autorzy stron płacą za miejsce w rankingach. Dotyczy to zwłaszcza domen o charakterze komercyjnym.

• Cel - chodzi tu o rozgraniczenie celu informacyjnego, światopoglądowego oraz komercyjnego. Jedynie ten nośnikiem wartości merytorycznych.

Pod względem technicznym katalog zasobów, jak każde narzędzie internetowe, powinna charakteryzować funkcjonalność, czyli łatwa obsługa i przyjemne użytkowanie. Niewątpliwą zaletą katalogu stron WWW jest jego przejrzystość i intuicyjność. Użytkownik nie jest skazany na labirynt poszukiwań, wszystko jest podane i opisane, nie trzeba czytać żadnych dodatkowych instrukcji. Poruszając się po katalogu użytkownik powinien dotrzeć do pożądanego źródła wykonując maksymalnie trzy kliknięcia myszą (np. dziedzina, jej podkategoria, link do źródła). Także grafika powinna być oszczędna i przejrzysta – idealnie jest jeśli wszystkie kategorie mieszczą się na jednym ekranie.

Monitorowanie statystykZaprojektowany i wdrożony katalog internetowy, jako narzędzie interaktywne, wymaga stałego monitoringu pod względem aktualizacji i statystyki użytkowania. Inaczej szybko staje się zbędnym elementem na stronie biblioteki.

Dzięki internetowym narzędziom statystycznym uzyskamy informacje m.in. odnośnie liczby odwiedzin, liczby niepowtarzalnych użytkowników, ilości odsłon, czasu spędzonego w witrynie, współczynnika odrzuceń, a także profilu użytkowników. Te dane pozwolą na wyznaczenie kierunku , w jakim należy podążać na dalszym etapie działania katalogu.

Na rynku komputerowym działa wiele aplikacji statystycznych, wśród nich te o charakterze komercyjnym oraz narzędzia bezpłatne. Można je podzielić również na aplikacje udostępniane na serwerze zewnętrznym, gdzie niezbędne będzie założenie konta, oraz aplikacje wewnętrzne na własnym serwerze. Wymienię tu tylko kilka najpopularniejszych: Google Analytics, Stat4u Pro, Stat24, Fine Tracker, AWStats czy Countomat. Polecam również lekturę artykułu Barbary

7

Cendrowskiej pt. Poznaj swojego czytelnika. Czy strona internetowa biblioteki może być źródłem informacji o czytelniku?8

Tematyczne katalogi linkowań w polskich bibliotekach naukowych

Na potrzeby niniejszej pracy przebadano łącznie 607 witryny naukowych bibliotek uczelnianych (w badaniu nie uwzględniono bibliotek instytutów naukowych PAN) według wykazu opublikowanego przez EBIB w dziale Biblioteki – było to 330 bibliotek akademickich, 245 bibliotek niepaństwowych uczelni wyższych oraz 32 biblioteki państwowych wyższych szkół zawodowych.Strony bibliotek badano pod kątem ilości, typologii i opisów odsyłaczy do zasobów internetowych. Ogólna liczba witryn zawierających linkowania do źródeł sieciowych to 249: 154 strony bibliotek akademickich, 77 stron bibliotek uczelni niepaństwowych oraz 18 stron bibliotek PWSZ.

Odsyłacze są zwykle zamieszczone w działach zatytułowanych: „linki”, „ciekawe linki”, „ciekawe strony”, „ciekawe miejsca”, „przydatne adresy”, itp. Nazwa działu zwykle sugeruje, że zawiera ona linkowania do źródeł internetowych. W dziale odsyłaczy zamieszczane są zwykle:

– wyszukiwarki naukowe,– encyklopedie i słowniki online,– adresy instytucji,– katalogi online innych bibliotek,– strony WWW innych bibliotek,– e-czasopisma,– portale naukowe,– adresy internetowe wydawnictw,– adresy o charakterze lokalnym,– kolekcje tekstów i biblioteki wirtualne,– repozytoria,– biblioteki cyfrowe.

Dobór kategorii do działu linków w bibliotekach uczelnianych jest tak różny, że w zasadzie ciężko tu mówić o jakichkolwiek modelach. Dominuje podział na:

– źródła według typu – linki klasyfikowane są do kategorii podanych powyżej,– źródła tematyczne – adresy przyporządkowywane są ze względu na dziedzinę jakiej

dotyczą, czasami wprowadzony jest dodatkowo podział na typy źródeł,– układ mieszany – linki wyświetlane są jako lista ciągła bez jakiejkolwiek typologii.

Można również dokonać podziału zamieszczanych odsyłaczy na te zawierające opis źródła oraz linki nieopisane.W strukturach bibliotek uniwersyteckich tworzeniem zasobów linkowań zajmują się głównie pracownicy bibliotek głównych – jedynie kilka z nich nie zamieszczało kompletnie żadnych odsyłaczy. Niezależnie linkowania umieszczają także biblioteki wydziałowe oraz niewielki procent bibliotek instytutowych. Ciekawe rozwiązanie zastosowano natomiast na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie każdy wydział posiada własny dział „Linki”, w którym zamieszcza linki dziedzinowe. Na stronie Biblioteki Głównej UMK znajdują się jedynie źródła naukowe o charakterze ogólnym.

8. Cendrowska, B., Poznaj swojego czytelnika. Czy strona internetowa może być źródłem informacji o czytelniku. W: Przestrzeń biblioteki akademickiej – tradycja i nowoczesność, pod red. Beaty Antczak-Sabali i in. Toruń: Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu, 2009, s. 87-103. ISBN 978-83-923607-6-6

8

Dość spójne po względem struktury linkowań są biblioteki uniwersytetów medycznych – zawierają podział na typy źródeł, zwykle bez szczegółowych opisów.

Biblioteki niepaństwowych szkół wyższych wypadają w tych statystykach nieco słabiej. Jest to prawdopodobnie podyktowane faktem, że niektóre z nich w ogóle nie posiadają własnej strony, ograniczona jest także liczba personelu, który byłby skłonny zajmować się gromadzeniem takich źródeł.

Chciałabym również podkreślić, że kilka bibliotek zdecydowało się na poprowadzenie odrębnego serwisu zawierającego dziedzinowe odsyłacze do stron WWW. Wymienić tu można Bibliotekę Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie (Ekonomia on-line) oraz Bibliotekę Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej (Informacja w świecie cyfrowym).

Na stronach bibliotek poszukiwałam jednak przede wszystkim klasycznych tematycznych katalogów linkowań zachowujących strukturę katalogu internetowego z przemyślaną typologią oraz opisami źródeł. Taki model udało mi się znaleźć na stronach 14 bibliotek uniwersyteckich (11 bibliotek głównych i 3 wydziałowe), 7 bibliotek uczelni niepaństwowych oraz 5 bibliotek państwowych szkół wyższych – łącznie to 26 bibliotek na 607 przebadanych (4%).Przegląd tematycznych katalogów linkowań tych bibliotek przedstawia poniższa tabela:

Biblioteki akademickie Biblioteki uczelni niepaństwowych

Biblioteki PWSZ

• Biblioteka Główna Politechniki Krakowskiej – w serwisie OIN jako linki dla wydziałów,

• Biblioteka Główna UMCS w Lublinie – w dziale E-źródła w układzie

• Biblioteka Ateneum – Szkoły Wyższej w Gdańsku – Serwisy tematyczne prezentowane jako linki do portali, czasopism i instytucji,

• Biblioteka Główna i

• Biblioteka PWSZ w Chełmie – w układzie dziedzinowym z opisami Biblioteka zawarła linki do internetowych baz danych,

• Biblioteka PWSZ w Elblągu – w układzie

9

Ilustracja 2: Dziedzinowy serwis naukowy tworzony przez Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

dziedzinowym przedstawiono portale naukowe,

• Biblioteka Główna Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie – osobny serwis Ekonomia on-line.

• Biblioteka Główna Uniwersytetu Gdańskiego – w dziale Ciekawe strony podział na 15 dyscyplin,

• Biblioteka Główna Uniwersytetu Pedagogicznego KEN w Krakowie – w dziale Pedagogika online linkowania do różnych dokumentów i portali z zakresu edukacji, psychologii i pedagogiki specjalnej,

• Biblioteka Główna Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy – w dziale Ciekawe strony zaprezentowano linki w 8 dyscyplinach z podziałem na typy źródeł,

• Biblioteka Medyczna Collegium Medicum UJ w Krakowie – opracowany Przewodnik po zasobach Internetu w dziale Linki i wyszukiwarki,

• Biblioteka Politechniki Łódzkiej – wprowadzono tzw. Zakładki dla wydziałów,

• Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu - profesjonalnie opracowany katalog Linki dziedzinowe zawierający bogaty zbiór linkowań w 15 dyscyplinach,

• Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu – dobrze opracowane portale tematyczne w dziale E-źródła,

• Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego – w dziale Linki znajdują się tematycznie opracowane portale podzielone dodatkowo na polskie i światowe.

• Biblioteka Austriacka Uniwersytetu

Czytelnia Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie – w Wirtualnym informatorium dziedzinowo opracowano portale naukowe,

• Biblioteka Krakowskiej Akademii im. Frycza Modrzewskiego – jako dziedzinowe katalogi stron zorganizowane są 2 działy: Bazy ogólnodostępne oraz Serwisy i strony internetowe,

• Biblioteka Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej – oddzielny serwis Informacja w świecie cyfrowym,

• Biblioteka Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku – w zakładce Dla anglistów przygotowano przegląd stron dla studentów filologii angielskiej,

• Biblioteka Wyższej Szkoły Lingwistycznej w Częstochowie

• Biblioteka Wyższej Szkoły Zarządzania w Gdańsku – Ciekawe linki zorganizowano z podziałem na dyscypliny.

katalogowym zaprezentowano Portale dziedzinowe,

• Biblioteka PWSZ w Raciborzu – E-źródła zorganizowano i opisano z podziałem na dyscypliny wykładane na uczelni oraz na typy źródeł

• Biblioteka Uczelniana PWSZ im. Angelusa Silesiusa w Wałbrzychu – w zakładce Bazy danych i e-źródła znajdziemy wykaz dziedzinowych baz danych,

• Biblioteka Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie – Biblioteka wybrała i opisała interesujące bazy danych w oparciu o dyscypliny reprezentowane w Uczelni – podział na polskojęzyczne i obcojęzyczne.

10

Wrocławskiego – jako baza Austria-online,

• Biblioteka Instytutu Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Wrocławskiego – adresy podzielone są według krajów,

• Biblioteka Wydziału Prawa i Administracji UAM w Poznaniu – jako Polecane strony WWW – wykazy w formie plików PDF.

Tabela 1: Tematyczne katalogi odsyłaczy do stron WWW na stronach polskich bibliotek uczelni wyższych – przegląd.

Przewodnik po zasobach w Wyższej Szkole Lingwistycznej w Częstochowie Obecnie w Wyższej Szkole Lingwistycznej w Częstochowie studenci mogą kształcić się na kierunkach: filologia germańska, filologia angielska oraz pedagogika. W tym roku planowane jest również uruchomienie katedry filologii polskiej. W ramach tych kierunków realizowane jest nauczanie w zakresie m.in. przekładoznawstwa, nauczania wczesnoszkolnego, metodyki nauczania języków obcych, języków specjalistycznych, nowoczesnych technologii w edukacji, resocjalizacji oraz pedagogiki specjalnej. Wykładane kierunki i profile znalazły odzwierciedlenie w typologii zastosowanej przy tworzeniu katalogu tematycznego.

Uprzednio zbadano jednak potrzeby informacyjne użytkowników Biblioteki z zastosowaniem takich narzędzi jak wywiad zbiorowy (w trakcie zajęć z przysposobienia bibliotecznego oraz zajęć z wyszukiwania informacji naukowej), obserwacja, konsultacja z działami dydaktycznymi Uczelni oraz krótka ankieta sondażowa sprawdzająca m. in. ścieżki docierania do informacji w Internecie, znajomość popularnych portali (w tym portali prasowych) i repozytoriów tekstów, a także umiejętność rozróżniania naukowego charakteru tekstu.

11

Ilustracja 3: Zasoby i źródła prezentowane jako linki dziedzinowe w Bibliotece UAM w Poznaniu

Przy projektowaniu katalogu linkowań wzięto także pod uwagę deficyty w zbiorach Biblioteki.

Przewodnik tematyczny po stronach WWW jest elementem składowym działu e-Biblioteka, w którym, wzorem wielu bibliotek, umieszczono także wszystkie narzędzia wyszukiwania naukowych zasobów sieci, a więc: katalogi online, encyklopedie i słowniki, wyszukiwarki naukowe, serwisy naukowe.

Podkategorie nie są szczegółowe, mają charakter ogólny – ułatwia to klasyfikację bibliotekarzowi, a użytkownikowi – szukanie, poza tym pozwala unikać powtórzeń linku w obrębie innych podkategorii.

Z uwagi na brak rozwijalnego menu na stronach, które zwykle pozwala na przejrzystą grafikę, zastosowano dokumenty PDF, które są podczepione pod istniejące kategorie – rozwiązanie może mniej profesjonalne, ale stosowane przez niektóre uczelnie. Ma ono jeszcze jedną zaletę – dane zachowane są w formacie pozwalającym na swobodną konwersję w razie jakichkolwiek zmian technicznych na stronie uczelni.

12

Ilustracja 4: Przewodnik tematyczny po stronach WWW w WSL w Częstochowie - strona główna

13

Grafika utrzymana jest w kolorach Uczelni, przy kategoriach zawsze podawana jest liczba linków, zaś przy linkowaniach - opis i informacja o autorze strony. Nawigacja opiera się na zasadzie trzech kliknięć w dotarciu do źródła.

Grupą, do której kierowana jest usługa pozostają studenci, choć z podanych źródeł korzystają również wykładowcy, a także osoby spoza uczelni.

Przewodnik jest popularyzowany na zajęciach dydaktycznych z zakresu przysposobienia bibliotecznego oraz informacji naukowej, a jego zastosowanie mierzone przy użyciu narzędzia statystycznego jakim jest Google Analytics.

Przyszłość bibliotekarskich katalogów tematycznychJak każde narzędzie sieciowe, również katalogi tematyczne niechybnie czekają wielkie zmiany. Internet jest przestrzenią zbyt dynamiczną by na dłuższą metę można było samodzielnie porządkować jego zasoby. Potrzeby współczesnego użytkownika biblioteki obejmują przede wszystkim ograniczenie narzędzi wyszukiwawczych do jednego serwisu, a nawet okienka.

Lidia Defert-Wolf w swoim artykule pt. Specjalista informacji Web 2.0? Bibliotekarz dziedzinowy 2.0? Nowa forma przewodników po zasobach – LibGuides pisze również o uspołecznieniu owych katalogów.9

Istnieje także potrzeba dzielenia się wiedzą w środowisku bibliotekarzy akademickich – ekwiwalentu NUKATu , ale dla odnośników sieciowych.

9. Derfert-Wolf, L., Specjalista informacji 2.0? Bibliotekarz dziedzinowy 2.0? Nowa forma przewodników po zasobach – LibGuides. Biuletyn EBIB [online]. 1/2011 (luty), Serwisy i usługi informacyjne [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://www.nowyebib.info/2011/119/index.php, ISSN 1507-7187.

14

Ilustracja 5: Przewodnik tematyczny po stronach WWW dla kierunku pedagogika w WSL w Częstochowie

Odpowiadając na zapotrzebowanie, w 2009 roku firma Springshare wypuściła na rynek platformę o nazwie LibGuide. Jak można przeczytać na stronie firmy, z LibGuide korzysta już ponad 2000 bibliotek na świecie dzieląc informacje i współtworząc łącznie 125 tyś. przewodników. Springshare daje również możliwość wykorzystania LibGuide jako głównej strony biblioteki, a także zapewnia bezpłatną wersję programu na komórkę. Imponujące... niestety także i drogie. LibGuide to luksus, na który większość polskich bibliotek jeszcze nie stać. Pojawiły się co prawda odpowiedniki LibGuide rozprowadzane na wolnej licencji takie jak: MyLibrary, SubjectsPlus, PirateSource, LibData, Reseach Guide czy LibCB, ale siła tego typu serwisów tkwi w liczbie partycypujących bibliotek – tu rozreklamowany komercyjny Springshare jest ewidentnym liderem.

Meredith Farkas w swoim blogu Information Wants To Be Free jako alternatywę dla LibGuide proponuje społecznościowy serwis del.icio.us lub wiki platformę MediaWiki10, a Edward M. Corrado i Cathryn A. Frederick dodają także serwisy blogowe takie jak choćby WordPress.11

W jakim kierunku pójdą zmiany pokaże czas.

Bibliografia:

1. Cendrowska, B., Poznaj swojego czytelnika. Czy strona internetowa może być źródłem informacji o czytelniku. W: Przestrzeń biblioteki akademickiej – tradycja i nowoczesność, pod red. Beaty Antczak-Sabali i in. Toruń: Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu, 2009, s. 87-103. ISBN 978-83-923607-6-6,

2. Corrado, E. M., Frederick, K. A., Free and open source options for creating database-driven subject guides. The Code4Lib Journal [online]. Issue 2, 2008 [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://journal.code4lib.org/articles/47#21. ISSN 1940-5758,

3. Derfert-Wolf, L., Specjalista informacji 2.0? Bibliotekarz dziedzinowy 2.0? Nowa forma przewodników po zasobach – LibGuides. Biuletyn EBIB [online]. 1/2011 (luty), Serwisy i usługi informacyjne [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://www.nowyebib.info/2011/119/index.php, ISSN 1507-

10. Farkas, M., The long road torwards subject guide 2.0. W: Information Wants to Be Free [online] [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://meredith.wolfwater.com/wordpress/2007/10/24/the-long-road-towards-subject-guide-20/.

11Corrado, E. M., Frederick, K. A., Free and open source options for creating database-driven subject guides. The Code4Lib Journal [online]. Issue 2, 2008 [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://journal.code4lib.org/articles/47#21. ISSN 1940-5758.

15

Ilustracja 6: LibGuide na stronie biblioteki Florida State University

7187,

4. Farkas, M., The long road torwards subject guide 2.0. W: Information Wants to Be Free [online] [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://meredith.wolfwater.com/wordpress/2007/10/24/the-long-road-towards-subject-guide-20/,

5. Karciarz, M., Dutko, M., Informacja w Internecie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010. ISBN 978-83-01-16476-8,

6. Niemirowska, M., Metodyka tworzenia katalogów stron WWW – na przykładzie pracy redakcji portalu Onet.pl. Biuletyn EBIB [online]. Nr 6/2000 (15) lipiec-sierpień [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://www.nowyebib.info/biuletyn-ebib/15/a.php?niemirowska, ISSN 1507-7187,

7. Pulikowski, A., Odsyłacze do zasobów internetowych na stronach WWW polskich bibliotek publicznych. Funkcje, rodzaje i dopasowanie do potrzeb użytkowników [online] [dostęp: 10 sierpnia 2011]. Dostępny w World Wide Web: http://eprints.rclis.org/bitstream/10760/14334/1/pulikowski-n.pdf,

8. Świgoń, M., Bariery informacyjne : podstawy teoretyczne i próba badań w środowisku naukowym. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2006. ISBN 83-89316-64-1,

9. Wojciechowski, J., Praca z użytkownikiem w bibliotece. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2000. ISBN 83-87629-49-9,

10. Wojciechowski, J., Biblioteczna wartość naddana. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006. ISBN 83-233-2121-0,

11. Zdeb, U., Analiza potrzeb edukacyjnych. W: MedLibTrain : zostań lepszym nauczycielem kompetencji informacyjnych : przewodnik nie tylko dla bibliotekarzy medycznych [online], pod red. Barbary Niedźwiedzkiej i Irene Hunskår. Kraków: Wydawnictwo EJB, 2010. Dostępny w World Wide Web: http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/dlibra/doccontent?id=21288&from=FBC. ISBN 978-83-88519-43-7, s. 11-20.

16