Studia Antyczne i Mediewistyczne 10 [45] (2012)PL ISSN 00393231

ZBIGNIEW NERCZUK

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH

Powszechnie przyjmuje si, e zainteresowanie sowem jako instrumentem perswa-zji byo przyczyn rozwoju trzech podstawowych dla sofi styki metod, jakimi s: erysty-ka (e)ristikh/), dialektyka (dialektikh/) oraz metoda dwu mw, ironicznie okrelana przez Platona mianem antylogiki (h( a)ntilogikh\ te/xnh)1. Najbardziej tajemnicz, ale, jak twierdzi Platon w Sofi cie2, wyraajc istot sofi styki, jest sztuka antylogiki, czyli metoda przeciwstawiania logosw, zwana rwnie w literaturze tego okresu metod mw przeciwstawnych (lo/goi a)ntikei/menoi, lo/goi e)nanti/oi), mw podwjnych (du/o lo/goi, a]mfw tw\ lo/gw, dissoi\ lo/goi) czy enantiologi (e)nantiologi/a).

Na fali coraz wikszego zainteresowania sofi styk oraz denia do odczytania r-dowego znaczenia takich uznanych i od wiekw przyjtych terminw jak dialektyka, erystyka czy retoryka badacze duo uwagi w cigu ostatnich dekad powicili anali-zie sensu i kontekstu fi lozofi cznego metody dwu mw3. Ze zrozumiaych wzgldw przedmiotem tych analiz sta si przede wszystkim materia zawarty w dialogach pla-toskich. Warto jednak podkreli, e nawizania do metody dwu mw znajdujemy rwnie w wiadectwach przedplatoskich. Biorc pod uwag ubstwo rde odnosz-cych si do tego zagadnienia, warto podda je bliszej analizie.

O zaistnieniu fenomenu mw przeciwstawnych w V wieku p.n.e. informuje nas kilka pochodzcych z tego okresu przekazw. O duym znaczeniu i popularnoci tej metody wiadcz aluzje zawarte w Chmurach i abach Arystofanesa czy w tragediach Eurypidesa Antiope i Fenicjanki. Gwnym wiadectwem jest jednak fragmentarycznie zachowany, wywodzcy si z krgu sofi stycznego, anonimowy traktat powstay naj-pewniej na pocztku IV wieku p.n.e. okrelany jako Mowy przeciwstawne (Dissoi\ lo/goi, Dialexeis).

1 G. B. Kerferd, The sophistic movement, Cambridge 1981, s. 57 n. 2 W pnym dialogu pt. Sofista, powiconym poszukiwaniu definicji sofisty, Platon wykazu-

je, e najbardziej znamienn cech sofisty jest zwizek z antylogi, a sam sofista uzyskuje miano antylogika (Platon, Sofista, 232b).

3 Por. np. G. B. Kerferd, The sophistic..., A. Nehamas, Eristic, Antilogic, Sophistic, Dialectic: Platos Demarcation of Philosophy from Sophistry, w: Virtues of Authenticity. Essays on Plato and Socrates, Princeton 1999, s. 108122, M. Mendelson, Many Sides: A Protagorean Approach to the Theory, Practice and Pedagogy of Argument, Dordrecht/Boston/London 2002.

Mediewistyka 45_2012.indb 37Mediewistyka 45_2012.indb 37 2012-12-17 12:27:012012-12-17 12:27:01

ZBIGNIEW NERCZUK38

wiadectwa Arystofanesa i Eurypidesa

Komedia Arystofanesa Chmury powstaa w okresie, w ktrym, jak mona sdzi, popularno sofi styki osigna w Atenach swj szczyt. Jest ona bowiem jedn z szere-gu komedii wystawionych w latach dwudziestych V wieku p.n.e., ktre w satyrycznej formie nawizuj do ruchu sofi stycznego. Mona si domyla, e jedn z przyczyn zainteresowania tematyk tego typu bya popularno, jak retorzy i sofi ci zyskali w owym czasie w Atenach. Bya ona z pewnoci wypadkow dziaalnoci Protagorasa, o ktrym wiemy, e zwizany by z atesk elit, zaprzyjaniony m.in. z Peryklesem4 czy najbogatszym Ateczykiem Kalliasem5. Duy wpyw mogo te wywrze synne poselstwo Gorgiasza z Leontinoi do Aten (r. 427 p.n.e.), podczas ktrego pod wpy-wem popisw retorycznych Gorgiasza wielu Ateczykw ulego fascynacji sztuk wymowy6. W rezultacie w okresie tym powstao kilka komedii nawizujcych poru-szan w nich problematyk do sofi styki. S to zachowane w caoci Chmury Arystofa-nesa, a take dziea zaginione, znane nam jedynie fragmentarycznie, wrd ktrych s Pochlebcy, Demy oraz Kozy Eupolisa, Dzicy Ferekratesa czy wystawiony w tym samym roku co Arystofanesowe Chmury Konnos Amejpsjasza7.

Komedia Chmury podejmuje problem sofi stycznego nauczania oraz jego katastrofal-nych dla tradycji moralnej i porzdku spoecznego konsekwencji. Sokrates jest w niej przedstawiany jako karykaturalne uosobienie sofi sty i fi lozofa przyrody, ktry wyko-rzystuje rzekom fi lozofi czn i quasi religijn misj do realizacji cakiem przyziemnych i zdecydowanie niecnych celw. Nie wnikajc w problem wiernoci przedstawienia Sokratesa, moemy stwierdzi, e Chmury stanowi nie tylko wiadectwo obiegowych pogldw na temat sofi styki czy fi lozofi i przyrody, ale rwnie zawieraj niemao na-wiza do autentycznej nauki wielkich sofi stw, takich jak Protagoras, Hippiasz czy Prodikos.

Wrd zarzutw, ktre Arystofanes odnosi do Sokratesa, znajduje si wiele moty-ww powszechnie wizanych z sofi styk. S wrd nich nieustannie eksploatowany przez komediopisarza zarzut faszywej mdroci, oskarenie o bezbono i krytyk tradycyjnych wierze, ktre zastpione zostaj kultem pienidza. Komediopisarz wska-zuje take na konsekwencje Sokratesowej pseudonauki, wrd ktrych jest prowadz-ce do relatywizmu etycznego i psucia modziey zerwanie z tradycj moraln.

Wiele z tych zarzutw stanowi wynik karykaturalnej interpretacji pogldw goszo-nych przez przedstawicieli ruchu sofi stycznego. Arystofanes, konstruujc t hybryd, wykazuje si jednak bardzo dobr znajomoci sofi stycznych doktryn, a wtki, ktre si w komedii pojawiaj, stanowi wane uzupenienie naszej wiedzy o sofi stach. Kome-diopisarz wprost albo porednio nawizuje do bada przyrodniczych i astronomicznych prowadzonych przez fi lozofw przyrody i kontynuowanych przez sofi stw, przemiewa si z rozwaa jzykowych stanowicych jeden z gwnych przedmiotw ich zaintereso-wania, wskazuje na antytez umowy i przyrody (no /mov fu /siv), a przede wszystkim podkrela fundamentalne znaczenie, jakie dla sofi stycznego nauczania ma jzyk czy

4 Por. DK 80 A 10. 5 Akcja Platoskiego dialogu Protagoras rozgrywa si w domu Kalliasa. 6 DK 82 A 1a. 7 Por. DK 80 A 11.

Mediewistyka 45_2012.indb 38Mediewistyka 45_2012.indb 38 2012-12-17 12:27:012012-12-17 12:27:01

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 39

sowo, midzy innymi przedstawiajc Jzyk (Glw=tta), obok Powietrza i Chmur, jako jedno z trzech nowych bstw, ktre Sokrates kae czci Strepsjadesowi8.

W tej przemiewczej wizji sofi stycznej sztuki wymowy, z ktrej wiele wtkw podjtych zostanie pniej przez Platona w dialogach, na pierwszy plan wysuwa si wszechobecny temat manipulacji sowem, majcej na celu zwycistwo w dyskusji czy w procesie. Sokrates przedstawiany jest jako mistrz pokrtnej mowy, umoliwiajcej zwycistwo w sprawach sdowych9. W opisie Sokratesa jako tego, ktry uczy przema-wia w zej sprawie, W. K. C. Guthrie susznie dostrzega nawizanie do Protagorasa: Sokrates jest tu w gruncie rzeczy replik Protagorasa, jeli przyj (tak jak to robili Arystofanes i inni konserwatyci), e chwyty retoryczne, ktrych naucza Protagoras, musiay suy niewaciwym celom10. Komediopisarz, gdy podkrela wtek nieuczci-wego posugiwania si sowem, ma z pewnoci na myli synn dewiz Protagorasa sabsze sowo czyni silniejszym, ktr konsekwentnie interpretuje jako zdolno umoliwiajc niesprawiedliwej sprawie odniesienie zwycistwa w procesie nad spraw sprawiedliw.

Powyej wymienilimy szereg zarzutw o bardzo oglnym charakterze, ktre, jak mona si domyla, byy popularne wrd Ateczykw i jako takie gwarantoway efekt komiczny. Blisza analiza dziea pozwala jednak dostrzec, e w te bardzo oglne oskarenia wpisane zostay zarzuty o charakterze szczegowym, odnoszce si bezpo-rednio do pogldw poszczeglnych sofi stw.

Wielokrotnie pojawiajcy si w komedii zarzut ateizmu ma swojego konkretnego adresata w osobie Protagorasa. Chocia problematyk genezy i istoty religii intereso-wali si rwnie Prodikos czy Krytiasz, to jednak najwikszy wpyw na wspczesnych i potomnych wywaro synne zdanie Protagorasa rozpoczynajce traktat O bogach11. To ono zadecydowao o zaliczeniu go w poczet ateistw, przysporzyo zej sawy sofi styce, stworzyo negatywn legend, ktrej odpryskiem jest opowie Diogenesa Laertiosa o procesie za bezbono wytoczonym Protagorasowi12.

Interesujcy jest zestaw nauk oferowanych przez przedstawianego w komedii Sokra-tesa. Na program, ktry proponuje, skada si cae spektrum przedmiotw wchodzcych w skad sofi stycznego nauczania13. Warto zwrci uwag, jak precyzyjne jest wylicze-nie sofi stycznych nauk dokonane przez Arystofanesa. W powyszym zestawieniu maj swoje miejsce nie tylko nauki humanistyczne zazwyczaj kojarzone z sofi styk, ale i na-

8 Aristoph., Nub. 424. Wydanie tekstu: Aristophanes, Clouds, edited with introduction and commentary by K. J. Dover, London 1970.

9 Aristoph., Nub. 9499: Oni te ucz, za dobr zapat,/Zwyciskiej mowy w dobrej czy zej sprawie. Korzystam z tumaczenia: Arystofanes, Komedie. Acharnejczycy. Rycerze. Chmury. aby, przeoya, przedmow i przypisami opatrzya Janina awiska-Tyszkowska, Wrocaw 1991, s. 223.

10 W. K. C. Guthrie, Sokrates, prze. K. apiski i S. uawski, Warszawa 2000, s. 61. 11 DK 80 B 4. 12 DK 80 A 1. 13 Dostrzega to T. J. Morgan (Literate Education in Classical Athens, The Classical Quar-

terly, New Series, Vol. 49, No. 1. (1999), s. 52), ktry pisze: The curriculum of Socrates phron-tisterion in the Clouds (143ff., 637871) is a medley of all the teachings of all the Sophists avail-able in Athens at the time including natural science, mathematics, geometry, astronomy, literary criticism, meteorology, grammar, rhythm, dialectic, and rhetoric.

Mediewistyka 45_2012.indb 39Mediewistyka 45_2012.indb 39 2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02

ZBIGNIEW NERCZUK40

uki przyrodnicze czy matematyczne, ktre byy rwnie w duym stopniu przedmiotem zainteresowa sofi stw14.

Jednak szczegln rol zarwno w komedii Arystofanesa, jak i w dociekaniach sa-mych sofi stw odgrywaj rozwaania dotyczce literatury i jzyka. W jednym z frag-mentw Sokrates, goszc pochwa boskich Chmur, wylicza dary, ktrych boginie udzielaj swym uczniom:

i myli, i rozum nam daj, i sztuk mdrej rozmowy, I cudw znajomo, i sowa obfi to, oszustwa i sprytne wykrty15. Cay passus skonstruowany jest tak, by olni suchaczy mdroci udzielan przez

Chmury ich wyznawcom. Sowa, ktre padaj w tym wyliczeniu, wykraczaj poza za-kres jzyka potocznego (np. teratei/a, krou=siv), maj znaczenie techniczne w zakresie sztuki wymowy (dia/leciv, peri/leciv) albo zwizane s ze sfer poznawania i rozumienia (gnw/mh, kata/lhyiv).

Szczeglnie interesujce s takie terminy jak dia/leciv i peri/leciv, ktre odzwiercie-dlaj sofi styczne zainteresowanie jzykiem i gramatyk. Pamitamy bowiem, e zagad-nienia jzykowe wiod prym wrd nauk udzielanych Strepsjadesowi przez Sokratesa. Nauczanie rozpoczyna si od wiadomoci o charakterze przyrodniczym, od wykadu na temat chmur i piorunw, nastpnie Sokrates przechodzi do tematu miar, rytmu i po-ezji16, ktry wprowadza parodi Protagorasowych rozwaa na temat rodzajw gra-matycznych. Wiadomo bowiem, e Protagoras wprowadzi rozrnienie na trzy rodzaje gramatyczne, a take poprawia Homera, wykazujc, e bdnie uywa on rzeczownika mh=niv w rodzaju eskim17. Nawizanie do tych rozwaa pojawia si w Chmurach w trakcie wykadu Sokratesa, w ktrym fi lozof domaga si zmiany rodzaju gramatycz-nego wyrazw a)lektru/wn i ka/rdopov, by dziki temu dostosowa ich rodzaj gramatyczny do rodzaju naturalnego18.

Te przedstawione powyej nawizania pokazuj, jak skarbnic wiedzy o sofi sty-ce jest dla nas tekst komedii. Potwierdzaj one, e warstwa komediowa kryje w sobie wiele odniesie do nauk poszczeglnych sofi stw, i to odniesie bardzo szczegowych. Wskazuj rwnie na to, jak popularne musiay by owe nauki w tym czasie, skoro Arystofanes w ludycznej i plebejskiej formie, jak stanowia komedia, decydowa si na umieszczenie aluzji do tak wyrafi nowanych zagadnie jak Protagorasowe wywody na temat rodzajw gramatycznych.

14 Por. Z. Nerczuk, Miar jest kady z nas. Projekt zwolennikw zmiennoci rzeczy w plato-skim Teajtecie na tle myli sofistycznej, Wydawnictwo UMK 2009, s. 49 n.

15 Aristoph., Nub. 316317 (s. 239). 16 Bardzo zbliony przedmiot nauczania Platon wie z Hippiaszem w dialogu Hippiasz Wikszy

(285d): ; (A wic to, co ty najjaniej i najcilej ze wszystkich umiesz rozbiera: o doniosoci gosek i zgosek, o rytmach i harmoniach?).

17 Na temat Protagorasowego zainteresowania jzykiem por. Z. Nerczuk, Miar..., s. 178 n. 18 Por. Aristoph., Nub. 658679 (DK 80 C 3).

Mediewistyka 45_2012.indb 40Mediewistyka 45_2012.indb 40 2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 41

Spord wielu aluzji, ktre odnale mona w tekcie komedii, najbardziej interesuj nas te, ktre odnosz si do metody mw przeciwstawnych. S one wplecione w wtek, ktry jest gwnym tematem komedii, mianowicie wtek sztuki wymowy.

Gdy Strepsjades zgasza si do szkoy Sokratesa, ma jasno okrelone oczekiwania. Powoujc si na powszechne przekonanie mwi, e Sokrates zna dwie mowy (a]mfw tw\ lo/gw), z ktrych jedna jest gorsza, a druga lepsza. Celem Strepsjadesa jest po-znanie tylko jednego z dwu lo/goi, mianowicie tego, dziki ktremu, jak powszechnie wiadomo, moliwe jest zwycistwo nawet w niesprawiedliwej sprawie. Tak gor-sz spraw jest niewtpliwie uniknicie spaty dugw, ktre zacign rozrzutny syn Strepsjadesa. Logos gorszy jest wic interpretowany przez komediopisarza jako lo-gos niesprawiedliwy, przy pomocy ktrego moliwe jest obalenie logosu lepszego sprawiedliwego.

Wydaje si, e w wtku tym Arystofanes czy dwie rne doktryny zwizane z Protagorasem. Okrelenie, ktrym posuguje si Strepsjades, mianowicie obie mo-wy (a]mfw tw\ lo/gw), kojarzy si z metod mw przeciwstawnych. Zostaje ona jed-nak w komedii powizana ze synnym Protagorasowym twierdzeniem sabsze sowo uczyni silniejszym, zmodyfi kowanym w taki sposb, i sabsze sowo rozumiane jest jako gorsze, niesprawiedliwe, ktre w wyniku argumentacji sofi sty ma zdomino-wa czy pokona sowo sprawiedliwe.

Ten wtek przeciwiestwa dwu lo/goi, sowa gorszego i lepszego, stanowi ni prze-wodni komedii oraz wyznacza gwny zarzut postawiony Sokratesowi. Umiejtno posugiwania si logosem gorszym stwarza moliwo przeciwstawiania si czy przedstawiania opozycyjnej racji, jak tumaczy mona kilkakrotnie pojawiajcy si w tekcie komedii czasownik a)ntile/gein, w stosunku do sowa silniejszego, tak jak w zdaniu:

Nazywaj mnie przez to tylko gorszym sowemMyliciele, e pierwszy wpadem na ten pomys, By dyskutowa z prawem i sprawiedliwoci19.

Wtek ten kulminuje w wielkim agonie mw przeciwstawnych, w ktrym cieraj si logos dikaios i logos adikos, reprezentujce: jeden tradycj archaia paideia, a drugi now mod. Zwycisko z tej konfrontacji wychodzi gorsze sowo, a mody Fejdip-pides koczy nauk u Sokratesa.

Warto zwrci uwag, e Strepsjades, zachwycony now umiejtnoci zdobyt przez syna, wita go sowami:

Hej, hej, hej! Syneczku mj!Od razu wida, e wszystkiemu przeczysz, Zarzut odpierasz []20.

19 Aristoph., Nub. 10381041(s. 292). Dosownie nieco inaczej: / / / . 20 Aristoph., Nub. 11721173 nn.: / .

Mediewistyka 45_2012.indb 41Mediewistyka 45_2012.indb 41 2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02

ZBIGNIEW NERCZUK42

W tekcie greckim pojawiaj si w tym miejscu epitety: e)carnhtiko/v i a)ntilogiko/v. Oba przymiotniki s niezwyczajne i w zachowanej literaturze pojawiaj si po raz pierwszy wanie w tekcie Arystofanesa21. Zakoczone s one sufi ksem ikov, ktry nadaje tym wyrazom brzmienie kojarzce si z nazwami oznaczajcymi uczonych (por. takie wyrazy jak fusiko/v, maqhmatiko/v). Przymiotnik e)carnhtiko/v jest z ca pewnoci neologizmem, ktry Arystofanes tworzy, dodajc uczon kocwk do wyrazu e)carne/omai (przecz), tak by stworzy nowe sowo okrelajce eksperta od zaprzeczania eksarnetyka, spe-cjalist w nowej dziedzinie negowania. Efekt komiczny osigany jest w ten sam sposb w przypadku przymiotnika a)ntilogiko/v. W opinii uradowanego Strepsjadesa Fejdippides po zakoczeniu nauki u Sokratesa doczy do grona mdrcw, sta si eksarnetykiem i antylogikiem, czyli mistrzem w sztuce przedstawiania przeciwnej racji.

Wart szczeglnej uwagi jest drugi z przymiotnikw a)ntilogiko/v. Chocia w tek-cie Arystofanesa znajdujemy pierwsze udokumentowane wystpienie tego terminu, to wiemy na podstawie wiadectwa Diogenesa Laertiosa, e jedno z dzie Protagorasa, powstae z duym prawdopodobiestwem przed Chmurami Arystofanesa, nosio tytu Antilogikoi (sc. logoi) czy te Antilogiai, czyli Mowy przeciwstawne22. Mona si domy-la, e Arystofanes nawizuje do tego tytuu, wpisujc t nazw w komiczny kontekst. W przypadku tekstu Protagorasa przymiotnik a)ntilogiko/v odnosi si do logos, podczas gdy Arystofanes okrela tym mianem czowieka, wspomnianego ju pseudo-uczonego od wykazywania przeciwnych racji, czowieka, ktrego kunszt polega na wykazywa-niu, e szpetne jest pikne, a pikne jest szpetne23. Std te Fejdippides okrelony zostaje przez swojego ojca jako ten, kto posuguje si dwusiecznym jzykiem (a)mfh/khv glw=tta)24. Jzyk suy bowiem Sokratesowi i jego uczniom za bro, jest niczym miecz o dwu ostrzach25, wskutek tego, e pozwala obali kad z tez, wykazujc jej przeci-wiestwo.

Powicilimy wicej miejsca omwieniu Chmur, poniewa jest to najwczeniejsze, a zarazem bardzo wane wiadectwo zawierajce wiadomoci na temat metody mw prze-ciwstawnych. Arystofanes wyranie czy j z tez Protagorasa sabsze sowo uczyni silniejszym, nawizuje do tytuw dzie Protagorasa: Antilogikoi oraz Kataballontes26, a take przedstawia szczegowe aluzje do Protagorasowych rozwaa gramatycznych. Wszystkie te informacje pozwalaj na wycignicie wniosku, e posta komediowego Sokratesa jest w duej mierze wzorowana na postaci sofi sty z Abdery, a bogactwo i zakres przedstawianych nawiza, i to w dziele przeznaczonym dla bardzo szerokiego krgu od-biorcw, dowodzi duej popularnoci goszonych przez Protagorasa przekona.

Nawizania do metody mw przeciwstawnych znajdujemy rwnie w dwu trage-diach Eurypidesa. Chocia, podobnie jak w Chmurach Arystofanesa, aluzje do tej me-

21 Por. Liddell-Scott: hasa i . 22 DK 80 A 1. 23 Aristoph., Nub. 10191021 (s. 291292). 24 Aristoph., Nub. 11581160 (s. 300): / /

.25 To pierwotne znaczenie przymiotnika a)mfh/khv. Por. Liddell-Scott. 26 Aristoph., Nub. 12281229 (s. 304): /

. mowa nie do zbicia, dos. ktrej nie mona pooy na opatki. Jest to z pewnoci aluzja do tytuu Protagorasa Kataba/llontev (por. DK 80 B 1).

Mediewistyka 45_2012.indb 42Mediewistyka 45_2012.indb 42 2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 43

tody w dzieach Eurypidesa nie wskazuj bezporednio na sofi stw jako na jej twrcw czy propagatorw, to jednak, gdy wemie si pod uwag wielki wpyw, jaki myl sofi -styczna wywara na Eurypidesa, wpyw wyraajcy si w zapoyczeniach mylowych czy upodobaniu do agonw mw, mona zasadnie wnosi, e wzmianki te s jednym z elementw dziedzictwa sofi stycznego obecnego w twrczoci wielkiego tragika.

Pierwsza z dwu aluzji, na ktre chcielibymy zwrci uwag, zawarta jest w jednym z zachowanych fragmentw tragedii Antiope, ktrej czas powstania okrela si na lata 411409. We fragmencie tym chr wypowiada sowa:

wszak w kadej sprawie dwa przeciwne zdania moe przeciwstawi ten, kto tgim mwc [...]27. Badacze, komentujcy ten fragment, s zgodni, e w zdaniu tym Eurypides wspomi-

na o sofi stycznej metodzie mw podwjnych. W. Nestle dostrzega w nim nawizanie do Protagorasowego traktatu Antilogiai czy Antilogikoi oraz wskazuje na zbieno z przekazem Diogenesa Laertiosa o Protagorasie, ktry by twrc argumentacji za i przeciw dowolnej tezie (DK 80 6a)28. Z kolei T. Buchheim przedstawia ten fragment jako odzwierciedlenie agonicznych skonnoci sofi styki, uwaajc zreszt, e metoda mw przeciwstawnych jest elementem sofi stycznego agonu mw29.

Fragmentaryczno zachowania tej tragedii nie pozwala rozstrzygn, jaki jest do-kadny kontekst i znaczenie wzmianki chru o metodzie mw podwjnych30. Sens wy-powiedzi wydaje si jednak taki, e ten, kto jest biegy w wymowie, umie przyj kade z dwu przeciwnych stanowisk we wszelkiej sprawie. Umiejtno argumentowania za i przeciw przysugujca mdremu w wymowie (sofo\v le/gein) ma charakter uniwersal-ny przez to, e przedmiotem tej sprzecznej argumentacji moe sta si dowolne zagad-nienie (peri\ panto\v pra/gmatov).

Druga z interesujcych wzmianek znajduje si w tragedii Eurypidesa Fenicjanki, ktra powstaa w tym samym czasie co Antiope, w latach 410409. Jest to jedna z ostat-nich tragedii, ktre Eurypides wystawi w Atenach. Polinejkes, dyskutujc z bratem Eteoklesem, wypowiada w niej zdanie:

Pojedynczy jest przekaz prawdyI nie wymaga barwnych wymysw; Sama bowiem ma to, co stosowne; a mowa niesprawiedliwaBdc sama chora, wymaga mdrych lekw31.

27 Fr. 189 Nauck; (.) / . Eurypides, Tragedie, przeoy i opracowa J. anowski, PIW, Warszawa 1980, s. 651.

28 W. Nestle (Vom Mythos zum Logos, Stuttgart 1940, s. 289) oraz W. Kranz (Vorsokratisches IV. Die sogenannten Dissoi logoi, w: C. J. Classen (Hg.), Sophistik, Darmstadt 1976, s. 633).

29 T. Buchheim, Die Sophistik..., s. 13. 30 T. Buchheim, Die Sophistik..., s. 13. 31 Eurip., Phoenissae, 469473: . /

/ / . Przekad wasny.

Mediewistyka 45_2012.indb 43Mediewistyka 45_2012.indb 43 2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02

ZBIGNIEW NERCZUK44

W. Nestle susznie zauwaa w tym fragmencie aluzj do metody mw podwjnych. Jak pisze ten niemiecki badacz, zwrot a(plo\v mu/qov (pojedyncza mowa) jest domylnie przeciwstawiany okreleniu dissoi\ lo/goi, czyli mowom podwjnym, i jest przejawem opozycji wobec lo/goi a)ntikei/menoi w znaczeniu Protagorasowym32.

Ta uwaga W. Nestle znajduje swoje potwierdzenie w caym kontekcie, w jakim zwrot a(plo\v mu/qov pojawia si w tragedii. Sowa te wypowiada Polinejkes, ktrego brat Eteokles zama umow (zgodnie z ni bracia mieli sprawowa rzdy na zmian) i za-waszczy wadz. Polinejkes, pragnc odzyska nalen mu cz dziedzictwa, zebra wojsko i stan pod murami Teb. Ich matka Jokasta doprowadza do spotkania braci, ktre miaoby skoni ich do pojednania.

Rozmowa dwu braci przyjmuje retoryczn form, wielokrotnie wykorzystywan w tragediach przez Eurypidesa, jak jest posta a]gwn lo/gwn. Nie tylko jednak forma agonu, ale i tre obu mw wskazuje na wyrany wpyw sofi stycznych dyskusji. W swej mowie, pozbawiony praw i wadzy Polinejkes, opowiada, na czym polega jego krzywda. Podkrela, e Eteokles zama przysig, ktrej wiadkami byli bogowie, wbrew umowie pozbawi go nalenej mu wadzy i wygna z kraju. Przedstawia zarazem swoj dobr wo-l, pragnie porozumienia i gotw jest wycofa wojska33. W odpowiedzi Eteokles mwi o niezgodzie panujcej wrd ludzi na temat tego, co dobre i mdre. Wedle Eteoklesa sprawiedliwo i rwno to tylko nazwy, ktrym nic w rzeczywistoci nie odpowiada. Wadza jest dla niego tak wartoci, dla ktrej wspiby si do gwiazd albo zstpi pod ziemi, i ktrej dobrowolnie nigdy nie odda. Nie chce sta si niewolnikiem brata, skoro moe by jego panem. Chocia cnota powinna by celem dziaa, nie obejmuje ona sfery polityki w tym zakresie cel uwica rodki34.

Mowy obu braci zawieraj argumenty oparte na antytezie, ktra uzyskaa fundamen-talne znaczenie w sofi stycznych rozwaaniach. Polinejkes powouje si na odwieczn sprawiedliwo, na wyznaczany przez bogw, wiadkw jego racji, porzdek rzeczy, podczas gdy Eteokles przeczy jej istnieniu, wskazujc na panujc niezgod na temat tego, czym sprawiedliwo jest. Ponadto, w swej mowie Polinejkes przedstawia uwa-gi, ktre wpisuj si w toczon wczenie dyskusj na temat relacji pomidzy sztuk sowa a prawdziwoci mowy. Na pocztku i na kocu swej wypowiedzi odcina si od wszelkiej kunsztownej argumentacji w przekonaniu, e prawda zawarta w sowach jest wystarczajcym wiadectwem jego racji. Di/kaiov lo/gov, ktry jest mu/qov a)lhqei/av, nie wymaga upiksze w przeciwiestwie do lo/gov a]dikov, ktry poszukiwa musi wsparcia zwodniczych i kunsztownych sw.

Warto wspomnie, e problem, ktry porusza Polinejkes, jest przedmiotem licznych dyskusji toczonych w owym czasie. Narodziny retoryki, wykorzystywanej w procesach sdowych, uwiadamiaj, e niejednokrotnie o sukcesie nie decyduje prawdziwo sw, ale ich moc perswazyjna wynikajca z kunsztu retorycznego. To rozdzielenie prawdy oraz skutecznoci mowy, ktra okazuje si niejednokrotnie wypadkow jej formy, wy-raa doskonale Gorgiasz w Pochwale Heleny, gdy wspomina o mowach napisanych zgodnie ze sztuk, ale nieprawdziwych35. Problem ten pojawia si w owym okresie

32 W. Nestle, Vom Mythos..., s. 290. 33 Eurip., Phoenissae, 469 nn. 34 Eurip., Phoenissae, 499525. 35 DK 82 B 11, 13.

Mediewistyka 45_2012.indb 44Mediewistyka 45_2012.indb 44 2012-12-17 12:27:022012-12-17 12:27:02

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 45

zarwno w mowach Gorgiasza, zatytuowanych Pochwaa Heleny i Obrona Palamede-sa36, datowanych na lata 420410, w Prawdzie Antyfonta37, Platoskiej Obronie Sokra-tesa, powstaej wkrtce po roku 39938, anonimowym traktacie Dialexeis39, a wspaniae zwieczenie rozwaa dotyczcych tego tematu stanowi wielka dyskusja Platona z Gor-giaszem, Polosem i Kalliklesem przedstawiona w dialogu Gorgiasz (ok. roku 385)40.

Eurypides, doskonale zaznajomiony z koncepcjami sofi stw, wkada zatem w usta Polinejkesa sowa, ktre pniej powtrzy Sokrates przeciwko retorom i sofi stom na pocztku Platoskiej Apologii, przeciwstawiajc prawdziwo sw retorycznemu kunsz-towi kojarzonemu z tworzeniem zudy41. Kontekst, w ktrym Polinejkes mwi o a(plo\v mu/qov, potwierdza zatem tez W. Nestle o celowej opozycji, jak zwrot ten stanowi w sto-sunku do sofi stycznej metody dissoi\ lo/goi.

Traktat Dissoi logoi

Powyej przedstawione wiadectwa Arystofanesa i Eurypidesa, pochodzce z dzie powstaych w latach 425409, zawieraj aluzje do metody, ktra okrelana jest w nich mianem a]mfw tw\ lo/gw, du/o lo/goi czy dissoi\ lo/goi. Jak wskazuje nasza analiza, na-wizania do tej metody pojawiaj si w takich tekstach jak Chmury Arystofanesa czy Antiope Eurypidesa, ktre wizane s przez badaczy z Protagorasem czy z sofi styk w ogle.

36 Por. Z. Nerczuk (Sztuka a prawda. Problem sztuki w dyskusji midzy Gorgiaszem a Plato-nem, Wrocaw, s. 34): Prawda jest te przyczyn tragizmu sytuacji Palamedesa. On sam, ktry doskonale wie, i jest niewinny, zmaga si z cakowicie nieprawdziwym oskareniem, bdc zmuszonym do przekonania nie znajcych prawdy sdziw o swej niewinnoci. Jak zauwaa Pa-lamedes na zakoczenie swej mowy, trudno jego sytuacji bierze si std, i prawda o czynach wyraana w sowach nie ma w sobie takiej bezporedniej mocy, ktra czyniaby j cakowicie odmienn od faszu, a przez to oczywist i natychmiast rozpoznawaln. Tym tumaczy rwnie mona sowa Palamedesa wypowiedziane na pocztku mowy, w ktrych okrela prawd i ko-nieczno mianem nauczycieli bardziej naraajcych na niebezpieczestwo ni pobudzajcych przemylno (4). Palamedes jest wiadomy, i nieumiejtne przedstawienie prawdy nie wystar-czy do skutecznej obrony. Obrona prowadzona przez herosa oparta jest zatem na pewnej meto-dzie, majcej na celu przekonanie i unaocznienie sdziom prawdy. Polega ona na systematycznym wykazywaniu moliwoci bd niemoliwoci zajcia jakiego wydarzenia, a kryterium decydu-jcym o ocenie jest prawdopodobiestwo.

37 DK 87 B 44A col. 6: Antyfont, Prawda: Przede wszystkim bowiem pozwala ona na to, by krzywdzony doznawa krzywdy, wyrzdzajcy za j wyrzdza, jak te i nie przeszkadza w tym, i krzywdzony doznaje krzywdy, a wyrzdzajcy j wyrzdza. Jeli za sprawa znajdzie si w sdzie, ten, kto dozna krzywdy nie ma adnej przewagi nad tym, ktry krzywd wyrzdzi. Musi on bowiem przekona tych, ktrzy bd wymierza sprawiedliwo, o tym, i krzywdy dozna i mie moliwo dochodzenia swych roszcze. Tak sam moliwo ma jednak i ten, kto krzywd wyrzdzi, zwaszcza jeli temu zaprzecza. Ponadto sia przekonywania obrocy oskaronego moe by wiksza ni sia przekonywania oskaryciela Zwycistwo bowiem rodzi si ze sw (tum. J. Gajda, Sofici, Warszawa 1989, s. 273).

38 Platon, Obrona Sokratesa, 17a18a. 39 90 DK 3, 10. 40 Por. Z. Nerczuk, Sztuka.... 41 Platon, Obrona Sokratesa, 17a n.

Mediewistyka 45_2012.indb 45Mediewistyka 45_2012.indb 45 2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03

ZBIGNIEW NERCZUK46

Najwaniejszym wiadectwem pochodzcym z tego okresu jest jednak anonimowy traktat, ktry na podstawie tytuu widniejcego w rkopisach okrela si jako Dia-lexeis bd te mianem Dissoi logoi, pochodzcym od zwrotu przedstawiane s dwie mowy (dissoi\ lo/goi le/gontai), ktry rozpoczyna cztery pierwsze czci traktatu. Na podstawie sw anonimowego autora, ktry wspomina o zakoczeniu wojny midzy Spart a Atenami jako o wydarzeniu bardzo bliskim w czasie, powszechnie przyjmuje si, e tekst ten powsta krtko po 404 roku p.n.e.42.

Dziewi (czy jak chc niektrzy dziesi43) zachowanych fragmentw skadaj-cych si na traktat nie stanowi zwartej caoci, ale po pierwszych czterech wywodach waciwych, okrelanych w manuskryptach mianem Dialexeis, nastpuje do zr-nicowana pod wzgldem formy i treci zawarto44. Pierwsze cztery wywody maj charakterystyczn form mw przeciwstawnych, na ktr skadaj si antynomiczne argumentacje, z ktrych pierwsza gosi tosamo, a druga wspiera tez o rnicy mi-dzy dobrem i zem, piknem i brzydot, sprawiedliwoci i niesprawiedliwoci oraz prawd i faszem. Ze wzgldu na nag zmian formy, ktra nastpuje po czwartym wywodzie, C. Trieber uwaa, e w tym miejscu waciwy tekst si urywa, a pozostae fragmenty stanowi wybr z dzie anonimowego autora, ktry doczony zosta do tek-stu przez jakiego nieznanego nam kompilatora45. Inni badacze, tacy jak H. Gomperz czy M. Pohlenz, tumacz t odmian formy narastajcym popiechem autora46.

Kolejny przedmiot naukowej kontrowersji stanowi problem autorstwa tekstu. Z wy-jtkiem A. E. Taylora, ktry uwaa, e twrc dziea jest ktry z erystykw wywo-dzcy si spord uczniw Sokratesa47, badacze zgodnie przyjmuj, e autorem tekstu jest raczej kto zwizany z krgiem sofi stycznym. Precyzujc to przekonanie, C. Trieber przedstawi sugesti, e podstaw tekstu Dialexeis s pisma jakiego protagorejczy-ka48. Z kolei E. Duprel, sprzeciwiajc si tej hipotezie, twierdzi, e tekst stanowi podsumowanie pogldw Hippiasza49.

Zbierajc rezultaty bada, moemy stwierdzi, e w traktacie Dialexeis widoczne s reminiscencje pogldw Gorgiasza, Hippiasza, Sokratesa, Protagorasa oraz szereg wtkw, ktre nale do motyww obiegowych w krgach sofi stycznych.

Wrd motyww bliskich Gorgiaszowym znajduj si nawizania do zagadnienia techne oraz do problemu sprawiedliwej zudy, znanej nam z Gorgiaszowej defi nicji tra-gedii50, a take kontynuacja tego wtku w postaci przekonania o prymacie przyjemnoci

42 90 DK 1, 8: ( )

43 Por. C. Trieber, Die Dialexeis, Hermes 27 (1892), s. 225. 44 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 225. 45 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 225226. 46 H. Gomperz, Sophistik und Rhetorik, Leipzig 1912, s. 186187; M. Pohlenz, Aus Platos

Werdezeit, Berlin, 1913, s. 7274 (cyt. za A. Levi, The ethical and social thought of Protagoras, Mind 40 (1940), s. 292).

47 A. E. Taylor, Varia Socratica, Edinburgh 1908, s. 93 (cyt. za A. Levi, The ethical..., s. 294).48 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 245. 49 E. Duprel, Les Sophistes. Protagoras, Gorgias, Prodicus, Hippias, Neuchtel 1948, s. 41. 50 DK 90 3, 10. Dostrzega to C. Trieber (Die Dialexeis, s. 231).

Mediewistyka 45_2012.indb 46Mediewistyka 45_2012.indb 46 2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 47

nad prawd w sferze technai51. By moe z Gorgiaszowym przekonaniem o wielkoci retoryki zwizany jest take wtek wszechwiedzy opartej na znajomoci sw52. Wpy-wy Gorgiasza zaznaczaj si take, jak wskazuje C. Trieber, w sferze stylistyki, w ktrej anonim naladuje styl retora z Leontinoi53. Nawizanie do pogldw Hippiasza stanowi praktyczny wykad mnemotechniki we fragmencie dziewitym54. Z kolei za wpyw Sokratesa uznaje si motyw dialogu sokratycznego, ktry zawarty jest w pierwszym z fragmentw Dialexeis55.

Jednak zdecydowana wikszo nawiza odnosi si do pogldw, ktre na pod-stawie rde i wiadectw wiza moemy z Protagorasem56. Nale do nich problem moliwoci nauczenia arete, ktry odpowiada przedstawieniu w Protagorasie Platona57, przeciwstawienie onoma i pragma58, teza goszca tosamo prawdy i faszu59, orzeka-nie sprzecznoci o tej samej rzeczy60, twierdzenie o wzgldnoci i rnorodnoci dobra, zainteresowanie stanami, ktre odpowiada temu, co referuje si jako pogldy Prota-gorasa w Teajtecie61, a take obecno wtkw heraklitejskich, w ktrych C. Trieber dostrzega oddwik szerszej zalenoci Protagorasa od Heraklita62.

Gdy do tego szerokiego spektrum zapoycze dodamy motywy charakterystyczne dla caej sofi styki, takie jak argumentacje o charakterze erystycznym63, wtek kairos64 czy zainteresowanie kwesti wychowania i kultury, trudno mie wtpliwoci, e pod wzgldem treci traktat ten stanowi kompilacj wielu wtkw pojawiajcych si u r-nych mistrzw sofi styki65.

Ze wzgldu na to bogactwo zapoycze jednoznaczne rozstrzygnicie problemu autorstwa tekstu, mimo usilnych stara niektrych badaczy, nie wydaje si moliwe. Suszne jest raczej przekonanie, e Dialexeis nale do kategorii tekstw szkolnych,

51 DK 90 3, 17. 52 90 DK 8. 53 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 231. 54 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 236. 55 DK 90 1, 1214. Por. E. S. Ramage, An Early Trace of Socratic Dialogue, The American

Journal of Philology, Vol. 82, No. 4. (Oct., 1961), s. 418424. 56 W. Nestle, Vom Mythos..., s. 437. 57 D. L. Gera, Two thought experiments in the Dissoi logoi, American Journal of Philology

2000, s. 2145. Levi (The ethical..., s. 298): zbieno w kwestii arete zachodzca pomidzy tek-stem Dialexeis a Protagorasem Platona (319a nn.) zostaa opisana ju przez Zellera. Por. rwnie C. Trieber (Die Dialexeis, s. 235236).

58 W. Nestle, Vom Mythos... 59 C. Trieber (Die Dialexeis, s. 232): w 4. traktacie Dialexeis zniesienie faszu odpowiada

temu, co o Protagorasie dowiadujemy si z platoskiego Eutydema, 283 n. Nie zgadza si z tym A. Levi (The ethical..., s. 298), ktry uwaa, e jest to zupenie inna koncepcja.

60 DK 90 5. 61 DK 90 5: mowa jest o ludziach szalonych i zdrowych, gupich i mdrych. C. Trieber (Die

Dialexeis, s. 235) susznie dostrzega podobiestwo do motywu wizanego z Protagorasem przez Platona w Teajtecie (158e).

62 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 247. 63 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 241. 64 DK 90 2 i 3. 65 Por. np. Gera (Two thought experiments..., s. 24): The Dissoi Logoi betrays the influence of

various fifthcentury authors and sophists of the first generation.

Mediewistyka 45_2012.indb 47Mediewistyka 45_2012.indb 47 2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03

ZBIGNIEW NERCZUK48

w ktrych zebrane zostao wiele obiegowych motyww, a dominacja wpyww Prota-gorasa odpowiada wiodcej roli, jak myl sofi sty z Abdery miaa dla caej sofi styki66.

Dla naszych rozwaa najbardziej istotna jest forma, od ktrej traktat uzyska swoje miano Dissoi logoi. Jak ju wspomnielimy, tytu ten pochodzi od sw, ktrymi ano-nimowy autor rozpoczyna pierwsze cztery rozdziay: przedstawia si dwojakie mo-wy (dissoi\ lo/goi le/gontai). Owa podwjno znajduje wyraz w strukturze czterech rozdziaw traktatu67, odrniajc je od reszty tekstu. Kady z rozdziaw skada si bowiem z dwu czci, z opozycyjnych logoi, z ktrych pierwszym jest logos stwierdza-jcy tosamo sprzecznych poj, a drugim mowa przeciwstawna (a]ntiov lo/gov)68 zawierajca argumenty popierajce tez, i s one czym rnym (e[teron).

Formua dissoi\ lo/goi le/gontai wskazuje, e anonimowy autor traktatu nie jest twr-c przedstawianych argumentacji, lecz dokonuje kompilacji cudzych wywodw (toi\ me\n toi\ de\), opierajc si rdach, ktrych tytuw nie podaje. W intencji autora tekst stanowi wic katalog przykadw, ktre mog by wykorzystane w dyskusji dotyczcej dobra, za czy innych omawianych w traktacie poj69. Na ten systematyczny charakter zwraca uwag T. Buchheim, wysuwajc w zwizku z tym przypuszczenie, e Dialexeis s notatkami z sofi stycznego nauczania, zawierajcymi szereg argumentacji pomocnych w prowadzeniu sporw70.

Szkolny i propedeutyczny charakter potwierdza regularna struktura wywodw. Pa-radoksalne argumenty, wspierajce tez goszc tosamo poj przeciwstawnych, poprzedzaj wywd wykazujcy ich rnorodno. Dydaktyczny i propedeutyczny cha-rakter tekstu podkrela rwnie fakt, i autor, podsumowujc cigi argumentw, trzy-krotnie zaznacza, e maj one charakter uniwersalny i odnosz si do kadej rzeczy (peri\ pa/ntwn, peri\ tw= panto\v, peri\ tw=n a(pa/ntwn)71. W ocenie anonimowego autora s to modelowe argumenty, ktre mog by wykorzystane w dowolnym zakresie. S one pod tym wzgldem bliskie modelowym mowom Gorgiasza z Leontinoi, ktrego Pochwaa Heleny jest na tyle oglna, e stanowi wzr obrony kadej wiaroomnej ony, a Obrona Palamedesa kadego czowieka oskaronego o zdrad72.

Dialexeis s zatem zbiorem uytecznych argumentacji, ktre mog zosta wyko-rzystane w dowodzeniu kadej z tez przeciwstawnych. Bogactwo nagromadzonych ar-gumentw i ich rnorodny charakter wskazuj, e wykazywanie tosamoci poj

66 Te zbienoci C. Trieber (Die Dialexeis, s. 236) podsumowuje nastpujco: So zeigen sich die Diale/ceiv fast in allen Punkten [...] von Protagoras vollkommen abhngig. In ihnen kommt demnach die Lehre eines Protagoreers zum vollen, unverflschten Ausdruck.

67 Rozdzia 5. mg by rwnie skonstruowany w oparciu o ten sam schemat, ale nie zacho-wa si jego pocztek. Pity ma szcztkow form dissoi logoi mona przypuszcza, e dowo-dzono w nim, e mdro i gupota jest tym samym i rnym. Pozostaa cz wydaje si jednak powiela schemat mw podwjnych.

68 DK 90 3, 13. 69 Ten sprawozdawczy charakter zostaje naruszonym w dwu miejscach, w ktrych autor

wydaje si wspiera jeden ze sprzecznych pogldw. W pierwszym rozdziale przychyla si do stanowiska goszcego tosamo dobra i za, a w czwartym preferuje tosamo prawdy i faszu (4, 1).

70 T. Buchheim, Die Sophistik..., s. 9. 71 DK 90 1, 15; 2, 8; 2, 23. 72 Por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda..., s. 40.

Mediewistyka 45_2012.indb 48Mediewistyka 45_2012.indb 48 2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH 49

sprzecznych czy orzekanie sprzecznoci o rzeczy byo praktyk bardzo w owym czasie rozwinit. Potwierdzony przez badania zwizek anonimowego autora tekstu z krgiem sofi stycznym pozwala take wnosi, e pojawiajca si w traktacie forma w postaci opo-zycyjnych argumentacji jest charakterystyczna dla sofi styki, a, jak podkrelaj zgodnie badacze, w szczeglnoci winna by wizana z Protagorasem73.

*

Z ca pewnoci te przedstawione powyej skpe wiadectwa nie daj moliwoci szczegowej rekonstrukcji metody dwu mw. Wszystkie one wskazuj jednak na to, e metoda mw przeciwstawnych bya wizanym z sofi styk uniwersalnym zabiegiem, ktry polega na umiejtnoci konstruowania mw bd argumentacji przeciwstawnych na dowolny temat (peri\ panto\v pra/gmatov).

Na podstawie przekazw komediowych i dramatycznych mona z ca pewnoci stwierdzi, e konstruowanie mw przeciwstawnych musiao by zjawiskiem na tyle znanym, by aluzje do nich mogy by odczytane przez przecitnego odbiorc. Nie ma rwnie wtpliwoci, e wszystkie fragmenty wi t metod z sofi styk. Trudno jest na podstawie tak skpych nawiza wskaza jednoznacznie postaci ruchu sofi styczne-go, z ktrymi ta metoda miaaby by wizana. Najciekawsz informacj moemy od-nale w Chmurach, w ktrych okrelenie Sokratesa mianem e)carnhtiko/v i a)ntilogiko/v moe stanowi aluzj do traktatu Protagorasa pt. Antilogiai czy Antilogikos.

Warte uwagi jest rwnie to, e we fragmentach dramatycznych, ktre wywodz si spoza krgu sofi stycznego, metoda dwu mw spotyka si ze zdecydowan krytyk. Zrozumiae jest to w przypadku Chmur Arystofanesa, o ktrych autorze wiemy, e by niechtny nowej modzie, reprezentowanej jego zdaniem przez Sokratesa i sofi stw. Ten pejoratywny wydwik obecny jest rwnie w Fenicjankach Eurypidesa. Na ich podstawie mona si domyla, e s to przejawy popularnej niechci do metody dwu mw, ktra, jak mona wnioskowa, w powszechnym odczuciu przeciwstawiaa si prostej antytezie prawdy i faszu, wyraanemu przez mow pojedyncz (a(plo\v mu/qov).

Naley te podkreli, e krytyka metody dwu mw jest w powyszych fragmen-tach wpisana w kontekst etyczny. Konstruowanie mw przeciwstawnych w powszech-nym odbiorze interpretowane byo jako odrzucenie prawdy, a zatem postpowanie pro-wadzce do faszu czy kamstwa. W poczeniu z etyczn interpretacj twierdzenia Protagorasa sabsze sowo uczyni silniejszym metoda mw przeciwstawnych stano-wia zatem podstaw do oskarenia, i sofi ci dziaaj wycznie we wasnym interesie

73 Wedug W. Nestle (Vom Mythos..., s. 437) gwnym rdem jest Protagoras, od ktrego autor czerpie form antylogiczn. A. Levi (The ethical..., s. 300) podkrela zaleno traktatu od Protagorasa pod wzgldem metody i treci oraz dodaje, e jest to powszechna opinia. Por. take W. Wrblewski (Pojcie arete w II poowie V wieku p.n.e. Protagoras, Gorgiasz, Demokryt, To-ru 1979, s. 17) i G. Reale (Historia filozofii staroytnej, I: Od pocztkw do Sokratesa, prze. E. I. Zieliski, Lublin 1993, s. 250): Echem tego protagorejskiego sposobu postpowania jest bardzo prawdopodobnie anonimowe pismo noszce tytu Mowy podwjne; D. L. Gera, Two thought experiments..., s. 24): Scholars are generally agreed that Protagoras influenced this sophistic work both in structurethat is, in the use of opposing, antithetical argumentsand in content; T. Buchheim (Die Sophistik..., s. 9) pisze, e wynajdywaniem takich oglnych wzorw argumen-tacji zajmowa si wanie Protagoras.

Mediewistyka 45_2012.indb 49Mediewistyka 45_2012.indb 49 2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03

ZBIGNIEW NERCZUK50

bez wzgldu na prawd czy fasz, lub jeszcze radykalniej: przede wszystkim majc na celu niesprawiedliwo i fasz! T interpretacj metody dissoi logoi dostrzec mona w Chmurach Arystofanesa, w ktrych komediopisarz czy ze schematem dwu mw przekonanie, e jego celem jest zwycianie w niesprawiedliwych procesach. W podob-nym kontekcie pojawia si nawizanie do metody mw podwjnych w tragedii Eu-rypidesa Antiope, w ktrej wyraz prawdy stanowi przeciwstawiany sofi stycznym dwu mowom mowa pojedyncza.

Z ca pewnoci tych kilka fragmentw, chocia dla historii sofi styki z pewnoci interesujcych, nie pozwala rozwika szeregu spornych kwestii zwizanych z meto-d dwu mw. Nie znajdziemy w nich odpowiedzi na gwne pytanie, ktre nurtuje badaczy, mianowicie, czy metod dwu mw daje wyraz gbszym fi lozofi cznym roz-strzygniciom, czy te jest wycznie retoryczn metod o praktycznym charakterze. Wydaje si, e odpowiedzi na to pytanie moe udzieli tylko skrupulatna interpretacja przekazw Platona i Arystotelesa.

The method of dissoi logoi in Pre-Platonic testimonies

The paper analyzes the references to the method of dissoi logoi (antilogic) in Pre-Platonic testimonies such as Aristophanes The Clouds, fragments of Antiope and The Phoenicians of Eurypides and the anonymous treatise called Dialexeis. The analysis of them results in the following observations: (1) The method of dissoi logoi was the universal strategy of arguing on both sides in every subject (peri pantos pragmatos). (2) The Sophists are pointed out by all the testimonies as those who invented this method. (3) The criticism of the method is based on the conviction that it is used by the Sophists with no regard for truth and justice.

Mediewistyka 45_2012.indb 50Mediewistyka 45_2012.indb 50 2012-12-17 12:27:032012-12-17 12:27:03