MATERIAŁYZACHODNIOPOMORSKIE

Rocznik Naukowy Muzeum Narodowego w Szczecinie

Nowa Seria

tom VIII2011

zeszyt 1Archeologia

Szczecin 2012

Redaktor naczelny wydawnictw Muzeum Narodowego w SzczecinieLech Karwowski

Redakcja naukowa tomuAnna B. Kowalska, Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska-Skoczka,

Bartłomiej Rogalski

Redakcja wydawnicza i korektaDorota Cyngot

Tłumaczenia na język angielskiMonika Witek

Recenzencidr hab. prof. PAN Tadeusz Galiński

prof. dr hab. Marian Rębkowski

Adres RedakcjiMuzeum Narodowe w Szczecinie

70-561 Szczecin, ul. Staromłyńska 27tel. (+48) 91 431 52 02fax (+48) 91 431 52 04

Projekt okładkiWaldemar Wojciechowski

Skład i drukSoft Vision

ISSN 0076-5236© Copyright by Muzeum Narodowe w Szczecinie i Autorzy

Szczecin 2012

3

SPIS TREŚCI

S T U D I A I M A T E R I A Ł YM a r c i n D z i e w a n o w s k iGłos w sprawie klasyfikacji produktów eksploatacji wiórowej w zespołachświderskich ............................................................................................................. 7A comment on a classification of the blade exploitation in Swiderian assemblages .............. 29

A l e k s a n d r a G ó r s k a - M a c i a ł o w i c zStarożytne zabytki z doliny rzeki Iny w Suchaniu, pow. stargardzki ................. 31Ancient artefacts from the Ina valley in Suchań, Stargard Szczeciński County ................... 121

A n t o n i Po r z e z i ń s k iWczesnośredniowieczne groby ciałopalne na cmentarzysku w Cedyni,stanowisko 2 ........................................................................................................ 123The early medieval cremation cemetery in Cedynia (site 2) ................................................ 163

P i o t r P u d ł oPonownie o wczesnośredniowiecznym mieczu wyłowionym z ZalewuSzczecińskiego ..................................................................................................... 165A re-investigation of an early medieval sword recovered from the Szczecin Lagoon ......... 178

A n d r z e j J a n o w s k iWyniki przedwojennych badań na grodzisku w Starogardzie Łobeskim ......... 179Results of pre-war excavations at a stronghold in Starogard Łobeski .................................. 194

A n d r z e j J a n o w s k iCo odkrył Alfred Rowe na „Diabelskiej Grobli” w Trzebawiu? ...................... 195What did Alfred Rowe find on the “Devilish Causeway” in Trzebawie? ............................ 220

E u g e n i u s z C n o t l i w yKlasztor cystersów w Kołbaczu. Badania archeologiczne w latach 1960-1964 i 1978-1982 ......................................................................................................... 221The Cistercian monastery in Kołbacz. Archaeological excavations in 1960-1964 and 1978-1982 ........................................................................................................................ 239

G r z e g o r z J . B r z u s t o w i c z , A n d r z e j K u c z k o w s k iGotycka pieczęć rycerska spod Choszczna ....................................................... 241A gothic knight seal from somewhere around Choszczno .................................................. 250

J u d y t a J u l i a G ł a d y k o w s k a - R z e c z y c k a , L i d i a C y m e k , To m a s z K o z ł o w s k i , S ł a w o m i r S ł o w i ń s k iSzkielety z ruin klasztoru Franciszkanów w Pyrzycach, woj. zachodniopomorskie. Analiza antropologiczno-paleopatologiczna ......... 251Skeletons from ruins of the Franciscan monastery in Pyrzyce, West Pomeranian Voivodeship. Anthropological and paleopathological analysis ............... 277

O D K R Y C I AM a r c i n D z i e w a n o w s k iNajnowsze odkrycia z epoki kamienia na stanowisku nr 3 w Chwarstnicy, woj. zachodniopomorskieRecent findings from the Stone Age at site 3 in Chwarstnica, West Pomeranian Voivodeship ............................................................................................... 279

D o r o t a K o z ł o w s k a - S k o c z k aSztylet krzemienny z okolic jeziora Miedwie, powiat stargardzkiFlint dagger found in the vicinity of the Miedwie Lake, Stargard Szczeciński County ..... 289

A n n a B . K o w a l s k a , K r z y s z t o f K o w a l s k iWczesnośredniowieczna osada w Kunowie, gm. KobylankaEarly Medieval settlement from Kunowo, Kobylanka Commune ...................................... 293

R o m a n K a m i ń s k iKafel Hansa Bermana z rynku Starego Miasta w Kamieniu PomorskimHans Berman’s stove tile from the Old Town market in Kamień Pomorski ...................... 309

J a c e k B o r k o w s k i , A n d r z e j K u c z k o w s k i , M i c h a ł K u l e s z aKościół p.w. Przemienienia Pańskiego w Mielnie (gm. loco) w świetle badań archeologicznych Transfiguration Church in Mielno (loco commune) in the light of the archaeological research ................................................................................................ 317

J a c e k B o r k o w s k i , A n d r z e j K u c z k o w s k iNieznane krypty w kościele p. w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Żydowie (gm. Polanów)Unknown crypts in Church of the Immaculate Conception of Blessed Virgin Mary in Żydowo (Polanów commune) .......................................................................................... 357

R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I AK r z y s z t o f K o w a l s k iAgnieszka Matuszewska, Kultura ceramiki sznurowej na Dolnym Nadodrzu, seria: ARCHAEOLOGIA BIMARIS (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Prahistorii), Monografie, tom 5, Wydawnictwo Poznańskie,Muzeum Narodowe w Szczecinie, Poznań 2011, ss. 312, ISBN 978-83-7177-781-3, ISBN 978-83-86136-98-8 ....................................................................... 373

A n n a B . K o w a l s k aJacek Borkowski, Andrzej Kuczkowski, Cussalyn-Cőßlin-Koszalin. Źródła archeologiczne do dziejów Koszalina, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, Seria B-VIII:Archeologia, Tom I, Koszalin 2011, ss. 315 .................................. 375

A n n a B . K o w a l s k aWojciech Chudziak, Ryszard Kaźmierczak, Jacek Niegowski, Podwodne dziedzictwo archeologiczne Polski. Katalog stanowisk (badania 2006-2009), ss. 272, Toruń 2011, ISBN 978-83-231-2735-2; 978-83-925347-2-3 ................................................ 377

A n n a B . K o w a l s k aKrzysztof Guzikowski, Procesy kolonizacyjne w posiadłościach cystersów z Kołbacza w XII-XIV wieku. Przestrzeń i ludzie, ss. 267, Szczecin 2011, ISBN 978-83-7241-762-6 .................................................................................. 379

A n n a B . K o w a l s k aEkskluzywne życie – dostojny pochówek. W kręgu kultury elitarnej wieków średnich, „Wolińskie Spotkania Mediewistyczne” I, red. Marian Rębkowski, Wolin 2011, ss. 312, ISBN 978-83-932318-0-5 ..................................................................... 381

M a r t a K u r z y ń s k aMateriały do bibliografii archeologii Pomorza Zachodniego za 2011 rok ........... 383Indeks nazw geograficznych ...................................................................................... 422

K R O N I K AOdkrywanie tajemnic Majów. Polskie wykopaliska w Gwatemali. Wystawa czasowa ................................................................................................ 425

Moda i styl: elita i dwór Majów (Jaina 600-900 n.e.). Wystawa czasowa ............... 429

Bursztyn – Złoto Bałtyku. Wystawa czasowa ........................................................ 433

Barbarzyńcy u bramVI Międzynarodowa Sesja Naukowa Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego ........ 439

Archeologia w Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie ......................... 443

309

Materiały Zachodniopomorskie, Nowa Seriat. VIII: 2011 z. 1: Archeologia, s. 309-315ISSN 0076-5236

Roman Kamiński

Kafel Hansa Bermana z rynku Starego Miasta w Kamieniu Pomorskim

Hans Berman’s stove tile from the Old Town market in Kamień Pomorski

Prace archeologiczne prowadzone w roku 2011 na rynku staromiejskim w Ka-mieniu Pomorskim dostarczyły dużych ilości materiału zabytkowego, głównieceramicznego, datowanego od końca XI do XVIII wieku (Kamiński, Kurka 2011).W materiale nowożytnym niewielki procent stanowiły kafle, głównie płytowe.Pośród nich w wykopie nr 8 w warstwie II znalazł się stosunkowo rzadki egzem-plarz pochodzący z pracowni Hansa Bermana (ryc. 1-2). Zachowane fragmentyto górny lewy narożnik ramki i część środkowa płyty, z przedstawieniem późno-gotyckiego okna przeszklonego gomółkami (ryc. 3).

Cały kafel miał prawdopodobnie wymiary 27 x 17 cm, typowe jak na tego ro-dzaju egzemplarze zachowane w całości. Znaleziony fragment ramki pozwalałzaklasyfikować go do tzw. typu „a” – „Hans Berman 1562” według H.P. Mielkego(1982, 28). Ramki tego typu to dwie kolumny połączone łukiem z liści granatui jego owocem. Dolną partię ramki tworzyła sygnatura „Hans Berman” i data.

Kafle z tym rodzajem ramy powleczone były zazwyczaj zieloną polewą, takateż znajduje się na fragmentach kafla kamieńskiego. Wyjątkowość tego znaleziskapolega głównie na osobie twórcy matrycy do wykonania tego kafla, jakim byłHans Berman, wyraźnie sygnujący swoje prace imieniem, nazwiskiem i datą, bozazwyczaj twórcy wyrobów tego typu pozostawali anonimowi. Wyjątkowa jestponadto tematyka wizerunku na kaflu – okna przeszklonego gomółkami. W bo-gatej gamie przedstawień mistrza Hansa czołowe miejsce zajmowały bowiemzwykle treści religijne zaczerpnięte ze Starego i Nowego Testamentu, portretykrólów, książąt, przedstawienia dworzan, muzykantów i herbów rodowych.

Trudno jest powiedzieć, co było inspiracją do tego typu przedstawienia nagłównej środkowej partii kafla. Mogło to być zainteresowanie pracami ówczes-nych i wcześniejszych grafików, na których bardzo często się wzorował (Kamiński2007, 79-86). Mam tu na myśli między innymi miedzioryt A. Dürera „ŚwiętyHieronim w pracowni” (Bóbr 2000, 59, ryc. 68), czy drzeworyt Burqkmaira Star-szego „Cesarz w pracowni malarza” (Bóbr 2000, 70, ryc. 81), gdzie ukazane sąwnętrza z oknami przeszklonymi gomółkami. Niewiele też jest miejscowości,

310

gdzie znalazły się bermanowskie kafle z elementami architektury. Do tej poryoprócz Kamienia Pomorskiego znaleziono je w Bierzwniku i Myśliborzu w wo-jewództwie zachodniopomorskim, heskim Giessen, turyńskim Rockenstuhl,duńskim Helsingør i czeskiej Bilinie.

Kafle myśliborskie z przedstawieniami okna znalezione zostały w południowejczęści miasta na stanowisku nr 4 przy ulicy Pomorskiej 3, tuż przy murze miej-skim. Funkcjonował tam jeden z warsztatów garncarskich w okresie XVI do XVIIIwieku (Kałagate, Kościukiewicz 2004, 383-385). Wśród wielu kafli z tego stano-wiska niekompletne egzemplarze przedstawiają gotyckie okno przeszklone go-mółkami. Jeden z nich miał zachowaną część środkową i górną z elementamibordiury w postaci kolumn i łączącego je łuku z liści granatu. Nie posiadał dolnejpartii z sygnaturą.

Drugi egzemplarz, o prawie klasycznych wymiarach, posiadał część środkowąz przedstawieniem trójdzielnego okna z dwunastoma kwaterami. Całość zwień-czona została maswerkiem i kolistą rozetą. W tym egzemplarzu zmieniona zostałaklasyczna ramka, a kolumny są tutaj znacznie „szczuplejsze” i połączone zostałyzamiast splotu liści granatowca arkadą imitującą kamienie. W pachach łuku za-miast liści ostrokrzewu umieszczone zostały wypukłe prostokąty (Szymczyk2011, 9). Na przykładzie obydwu egzemplarzy z Myśliborza możemy powiedzieć,że garncarze nie zawsze zachowywali zgodność z oryginałem matrycy i na przy-kład zachowując płytę środkową, zmieniali ramki, bądź skracając poszczególneegzemplarze, zamazywali sygnaturę, w tym przypadku Hansa Bermana.

Fragmenty kafli z motywami architektonicznymi znalazły się także pośródmateriału kaflarskiego z obszaru klasztoru pocysterskiego w Bierzwniku, woj. za-chodniopomorskie. Prawie wszystkie reprezentują typ ramy „a”, najbardziej po-pularnej i rozpoznawalnej w wytwórczości H. Bermana (Majewski 2001, 39-41).Innowacją w tym przypadku jest forma imitacji szybek okiennych. Są nimi rombyujęte w oprawkę, a nie okrągłe gomółki jak w Kamieniu i Myśliborzu.

Kafel z motywem gotyckiego okna znaleziono również w Turyngii na obszarzezamku w miejscowości Rockensthul, Kr. Bad Salzungen (Lappe 1999, 234-239).Pozyskany egzemplarz też reprezentuje typ ramki „a”, jednak bez sygnatury„Hans Berman”, z płytą środkową przedstawiającą trójdzielne okno podzielonena kwatery.

Kolejny znany z literatury egzemplarz kafla o tej tematyce spotykamy w he-skim Giessen. Kafel ten jest o tyle interesujący, że jako jedyny z przedstawianychposiada ramkę typu „c” – „Venus” według Mielkego, gdzie klasyczną kandelab-rową kolumnę zastępuje stosunkowo płaska ornamentowana listwa (Mielke 1982,46, fot. 56). Omawiany motyw okna przedstawiony jest ponadto na kaflu naroż-nikowym z Muzeum Miejskiego w duńskim Helsingør. Kafel posiada wyraźnąprostokątną formę z elementami ramki typu „a”. Samo okno zredukowane jest

311

do trzech kwater. Dolna partia nie posiada sygnatury Hans Berman (Majewski2001, il. 13).

Ostatnimi egzemplarzami kafli z motywem okna są kafle znalezione w ka-mienicy mieszczańskiej w czeskiej Bilinie. Na zachowanych fragmentach widoczna jest ramka typu „a” z kolumnami, roślinnym łukiem i sygnaturą, w tymprzypadku datą nie jest jak zwykle rok 1562 a rok 155X (Sýkora 2006, ryc. 13,20). Ta ostatnia data pojawia się kilkakrotnie na obramieniach bermanowskichkafli, ale jej końcowa cyfra do końca nie została zinterpretowana (Fritsch 1990,ryc. 1-2,4). W przypadku Biliny jest to pierwsze znalezisko kafla z warsztatuHansa Bermana na terenie Czech. Na tym generalnie wyczerpują się miejsco-wości, gdzie znaleziono kafle z motywem gotyckiego okna w różnych wariantachwkomponowanego w różnorakie formy ramek.

Pozostaje jeszcze kwestia lokalizacji w Kamieniu Pomorskim ewentualnegopieca, z którego wystroju mogły pochodzić fragmenty kafli o tej tematyce. Naj-prawdopodobniej był to budynek, którego relikty zlokalizowane zostały w nie-wielkiej odległości od ratusza w północnej części rynku. Trudno w tej chwilipowiedzieć o jego rozmiarach, a tym samym jego funkcji z uwagi na fakt, że od-słonięty został tylko niewielki fragment ściany wschodniej wraz z fundamento-waniem i mała część wnętrza (ryc. 2). Znaleziony we wnętrzu bardzo licznymateriał ceramiczny, głównie fragmenty naczyń stołowych, pozwala wstępnie da-tować jego funkcjonowanie na wiek XVI i początek wieku XVII. Zniszczony zos-tał prawdopodobnie w czasie wojny trzydziestoletniej. Wyraźne ślady pożaruw jego wnętrzu być może związane były z pożarem z początków czerwca 1630roku, kiedy wycofujące się z Kamienia Pomorskiego przed Szwedami wojska cesarskie podpaliły miasto. Ocalał wówczas jedynie ratusz.

To skromne znalezisko kamieńskie wpisuje się na mapę zasięgu wyrobów ceramicznych heskiego mistrza i uzmysławia, jakim powodzeniem w ówczesnejdobie cieszyły się jego wytwory, skoro znalazły się w tak wielu miejscach Europy(Kamiński 2003, ryc. 7 mapa).

312

Ryc. 1. Kamień Pomorski, Stary Rynek. Lokalizacja wykopu nr 8Fig. 1. Kamień Pomorski, Old Market. Trench no. 8 location

Ryc. 2. Kamień Pomorski, Stary Rynek. Wykop nr 8, profil północny: 1 – zaprawa wapienna, 2 – gruz ceglany, 3 – konstrukcje drewniane, 4 – spalenizna, węgielki (rys. G. Kurka)Fig. 2. Kamień Pomorski, Old Market. Trench no. 8, north profile: 1 – lime mortar, 2 – brick rubble,3 – wooden constructions, 4 – traces of burning, charcoals (drawn by G. Kurka)

313

Ryc. 3. Kamień Pomorski, Stary Rynek. Wykop nr 8, warstwa II. Rekonstrukcja kafla Hansa Bermana z motywem gotyckiego okna (wg R. Kamińskiego)Fig. 3. Kamień Pomorski, Old Market. Trench no. 8, layer II. Reconstruction of Hans Berman’sstove tile with a Gothic window motif (according to R. Kamiński)

314

LITERATURA

Bóbr M. 2000 Mistrzowie grafiki europejskiej od XV do XVIII wieku, Warszawa.

Fritsch R.1990 Hans Berman 155X. Der Fund zweier signierter Kachel im Schloss Brake,

„Schriften des Weser-Renaissance Museumus Schloss Brake” 4: Renaissancein Nord-Mitteleuropa I, 275-291.

Kałagate S. , Kościukiewicz M. 2004 Nowożytny ośrodek produkcji półmajoliki w Myśliborzu, „Archeologia Środ-

kowego Nadodrza” 3, 383-385.

Kamiński R.2003 Kafle Hansa Bermana z Kołobrzegu, (w:) Res et Fontes, red. T. Galiński,

E. Wilgocki, Szczecin, 359-360. 2007 Grafika renesansowa jako źródło przedstawień o tematyce religijnej w twórczości

kaflarskiej Hansa Bermana, (w:) Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy– podobieństwa – różnice, red. M. Dąbrowska, H. Karwowska, Białystok,79-86.

Kamiński R. , Kurka G. 2011 Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w otoczeniu

Ratusza Miejskiego w Kamieniu Pomorskim na obszarze inwestycji pole-gającej na jego renowacji wraz z otoczeniem. Działka nr 21, obręb 2w Kamieniu Pomorskim, maszynopis w archiwum Muzeum Naro-dowego w Szczecinie.

Lappe U.1999 Mittelalterliche bis frühneuzeitliche Funde vom Rockenstuhl im Reiss Bad Salzun-

gen „Ausgrabungen und Funde” 36, 234-239.

Majewski M.2001 Renesansowe kafle piecowe z klasztoru pocysterskiego w Bierzwniku,

województwo zachodniopomorskie (maszynopis), Poznań.

Mielke H.-P.1982 Ein hessischer Hafner und seine Werk: Hans Berman, „Kunst in Hessen und

Mittelrhein” 21, 23-52.

315

Sýkora M.2006 Archeologický výzkum mĕštánského domu čp. 52 v Bilinĕ (okr. Teplice), (w:)

Archeologické výzkumy v Cechách v letech 1998-2002, red. J. Hlavová,M. Sýkora, Most, 33-165.

Szymczyk M.2011 Nowożytny warsztat garncarski w Myśliborzu (Soldin), (w:) Trzebiatów –

spotkania pomorskie, red. J. Kochanowska, Trzebiatów, 181-188.

mgr Roman KamińskiDział Archeologii

Muzeum Narodowe w Szczecinieul. Staromłyńska 27

70-561 Szczecin