Cystersi, średniowieczni mistrzowie inżynierii wodnej The...

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010 79

NAUKA SCIENCE

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Opracowania dotyczące historii zakonu cyster-sów odnotowują fakt, że byli oni nie tylko wytrwa-łymi krzewicielami wiary, ale także mistrzami śre-dniowiecznej Europy w zakresie sztuki budowla-nej, melioracji oraz uprawy ziemi i hodowli. O iledziałalność gospodarcza cystersów jest w znacznymstopniu rozpoznana dzięki opracowaniom histo-rycznym opartym na źródłach pisanych, architek-tura szarych mnichów posiada szereg rozprawuwzględniających zarówno zachowane, jak i odsła-niane – drogą badań archeologicznych – reliktyzabudowy, o tyle charakter prac melioracyjno-hy-draulicznych oraz różnego rodzaju urządzeniatechniczne, konstruowane w związku z regulacja-mi układu hydrograficznego lub wykorzystującepotencjał energii wodnej, odnotowywane są nieja-ko na marginesie tych rozważań. Tymczasem towłaśnie prace melioracyjne i dokonania inżynieryj-ne, stosowane powszechnie przez cystersów w śre-dniowieczu, zdają się w najwyższym stopniu po-twierdzać ich wielkie zasługi w podnoszeniu kul-tury cywilizacyjnej regionów i świadczą o wysokimpoziomie umiejętności technicznych1.

Analizując zagadnienia związane z hydrauliką –w szerokim znaczeniu tego terminu – rozpatrzyćnależy zatem kilka problemów, a mianowicie:– jak klasztory zaopatrywały się w wodę zdatną

do picia,– jak rozwinięto i kształtowano sieć kanalizacyj-

ną (w tym układ drenaży, kanałów wodnych,studni, zbiorników itp.),

– gdzie sytuowane były młyny i inne urządzeniatechniczne, wykorzystujące energię wodną.W literaturze przedmiotu (zarówno polskiej, jak

i europejskiej) nie znajdujemy wyczerpującego

Studies concerning the history of the Cistercianorder recorded the fact that the monks were not onlypersistent proponents of faith, but also masters ofmedieval Europe as far as the art of architecture, landreclamation and cultivation, and animal husbandrywere concerned. The economic activity of the Cis-tercians is considerably well recognised, owing tohistorical studies based on written records, and thegrey friars’ architecture has been described in severaltreatises, taking into consideration both the preservedrelics of buildings and those discovered during ar-chaeological research; however, the character of theirland reclamation and hydraulic work, as well as vari-ous technical devices constructed in order to regu-late the hydrographical system or to utilise the po-tential of water power seem to have been noted onthe margin of those studies. Meanwhile, it was theland reclamation work, and their engineering achieve-ments commonly used by the Cistercians during themedieval period which seemed to largely confirmtheir enormous contribution to raising the civilisa-tion culture of some regions and bear evidence of thehigh standard of their technical abilities.

Therefore, analysing the issues connected withhydraulics – in the broad meaning of the word –one must consider several questions, namely:– how drinking water was supplied to monasteries,– how the sewer system was developed and for-

med (including drainage system, water canals,wells, water tanks etc.),

– where mills and other technical devices usingwater power were situated.In the literature of the subject (both Polish and

European) we have not found an in-depth study inwhich the process of assimilating areas with origi-

Anna Bojęś-Białasik, Beata Kwiatkowska-Kopka

Cystersi, średniowiecznimistrzowie inżynierii wodnej

The Cistercians, medievalmasters of hydro-engineering

80 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 27/2010

opracowania, w którym przedstawiony byłby pro-ces przyswajania i przystosowywania terenów nie-korzystnych pod względem pierwotnego układuhydrograficznego i adaptowania go do potrzebnowo powstającego klasztoru. Próba taka zostałapodjęta przez zespół naukowców Uniwersytetu Pa-ryskiego, w ramach szerszego programu mającegona celu opracowanie zagadnień dotyczących inży-nierii wodnej w obrębie klasztorów Burgundiii Szampanii2. Badania przeprowadzono na terenienieistniejącego już klasztoru cysterskiego w Mori-mond. Uznano, iż będzie on najlepszym polembadawczym, gdyż jako klasztor pierwszej genera-cji zakonu oraz jeden z najważniejszych, obok Ci-teaux i Clairvaux, powinien zachować modelowerozwiązania3. Destrukcja budynków klasztornychzespołu w Morimond po rewolucji nastąpiła bar-dzo szybko, z pierwotnej zabudowy zachowały sięzaledwie szczątki. Nieporównanie lepiej przetrwałsystem hydrauliczny, na niektórych odcinkach daw-nego obszaru klasztornego funkcjonujący do dniadzisiejszego (ryc. 1). Dostęp do wody był podsta-wowym warunkiem lokalizacji budynków klasz-tornych. W myśl niepisanej, ale stosowanej w prak-tyce cysterskiej zasady klasztory lokowano na tere-nie nizinnym i obfitującym w wodę. Często jed-nak tereny ofiarowane konwentowi wymagały ko-rekt i regulacji zastanego układu hydrograficznego.Nierzadko (jak w przypadku Morimond) należałouprzednio odpowiednio przygotować teren – sto-sując system drenaży w celu osuszenia i uzdatnie-nia przyszłego placu budowy.

Za pomocą niedestrukcyjnych metod prospek-cji geofizycznych (metoda elektryczno-oporowa)w czasie kilku kampanii badawczych przeprowa-dzonych pod kierunkiem prof. Benoit Rouzeauodczytana została sieć dawnych kanałów i drenażyna terenie zajmowanym dawniej przez klasztorw Morimond. Znakomite rezultaty dało porówna-nie wyników prac terenowych z planami opactwaz XVIII wieku. Na tej podstawie dokonano rekon-strukcji przebiegu sieci kanałów oraz miejsc usy-tuowania urządzeń hydraulicznych4 (ryc. 2).

Klasztor Morimond usytuowany jest w dolinierzeki Flambart. W celu zabezpieczenia rezerwywody, odpowiedniej dla dużego zgromadzenia,zbudowano sieć stawów, usytuowanych w górnejczęści doliny, powyżej kompleksu klasztornego. Jakwspomniano wcześniej, system ten, wraz z częścio-wo czynną siecią kanałów, przetrwał i funkcjonujedo dnia dzisiejszego. Podstawowy rezerwuar wodyskłada się z czterech sztucznych stawów, usytuowa-nych na różnych poziomach, ukształtowanych nakorycie rzeki Flambart poprzez zastosowanie po-tężnych grobli. Największy jest tak zwany WielkiStaw (Le Grand Etang), który został bezpośrednio

nally unfavourable hydrographical layout and adapt-ing them to suit the needs of a newly-built monas-tery would have been presented. Such an attempthas been undertaken by a team of scientists fromthe University of Paris, within a wider program in-tended to work out the issues concerning water en-gineering within the monasteries in Burgundy andChampagne. The research was conducted in the no-longer-existing Cistercian monastery in Morimond.It was assumed that it might be the best field of re-search since, as the monastery of the first genera-tion and one of the most important, besides Citeauxand Clairvaux, it should have preserved model so-lutions. The monastery buildings of the Morimondcomplex were demolished very soon after the revo-lution, so only relics have been preserved from theoriginal buildings. The hydraulic system was muchbetter preserved, as it still functions today in somesections of the old monastery area (fig. 1). Access towater was a basic condition for locating monasterybuildings. According to an unwritten though prac-tically obeyed Cistercian principle, monasteries werelocated in lowland areas abundant in water. How-ever, the lands donated to the convent required im-provement and regulation of the found hydrograph-ical layout. Fairly frequently (as was the case inMorimond), the area had to be first properly pre-pared – using a drainage system to drain and treatthe future building site.

By applying non-destructive methods of geo-physical prospecting (the electrical resistancemethod)during several research campaigns con-ducted under the supervision of Professor BenoitRouzeau, a network of old canals and drainageditches was identified in the area formerly occu-pied by the Morimond monastery. Comparing theresults of field work with the plans of the monas-tery from the 18th century gave excellent effects.A reconstruction of the canal network and placeswhere hydraulic devices were located was madeon that basis (fig. 2).

Morimond monastery is located in the valleyof the Flambart River. To ensure continuous wa-ter supply suitable for a large congregation, a systemof ponds was built situated in the upper part of thevalley, above the monastery complex. As has beenmentioned above, the system together with thepartially functioning canal network has survivedand is still working today. The basic water reser-voir consist of four man-made ponds, situated ondifferent levels, formed in the river bed of theFlambart through the use of enormous weirs. Thebiggest is the so called Great Pond (Le Grand Etang),which communicated directly with the area wherethe monastery was located (fig. 3). The ponds werefed by natural streams inflowing from the forested


skomunikowany z terenem, na którym położny byłklasztor (ryc. 3). Stawy zasilały naturalne cieki wod-ne, spływające z terenów leśnych, sąsiadującychbezpośrednio z obszarem klasztornym. Wodatransportowana była z tych terenów do stawówdzięki zastosowaniu systemu podziemnej kanali-zacji w postaci drewnianych rur.

Najwyższa grobla oddzielała Wielki Staw od te-renu zasadniczej zabudowy klasztornej. Woda do-stawała się na teren opactwa z tego największegozbiornika poprzez szeroki, łukowaty odpływ i by-ła dalej transportowana dwoma typami kanałów:otwartymi oraz podziemnymi. Na pierwszym od-cinku systemu hydraulicznego usytuowany byłmłyn wodny (olejarnia), zaś dalszy bieg kanałuotwartego ukształtowano w formie litery U,o dwóch wąskich ramionach równoległych. Nakońcowym odcinku otwartego kanału południo-wego znajdowało się kolejne urządzenie porusza-ne siłą wody, a mianowicie tartak. W centralnej par-tii klasztoru dwa kanały otwarte przechodziływ układ dwóch podziemnych, murowanych kolek-torów głównych (północny i południowy), zaopa-trzonych w otwory rewizyjne umożliwiające kon-trolę systemu. Na tym odcinku sieci hydraulicznejdo głównych kolektorów podziemnych dobijały –w miejscach uzasadnionych funkcjonalnie – mniej-sze, krótsze kanały podziemne zwane kolektoramidrugiej kategorii (podrzędne). W północno-za-chodniej partii zabudowań klasztornych podziem-ne kolektory główne łączyły się w jeden i przy gra-nicy opactwa przechodziły w formę krótkiego, sze-rokiego zbiornika otwartego, który poza muramiklasztornymi zmieniał się ponownie w dzikie ko-ryto rzeki Flambart. Wszystkie kolektory podziem-ne miały formę sklepionych, kamiennych kanałów.

W celu utrzymania pożądanego poziomu wodyw systemie i uniknięcia ewentualnego zalania te-renów klasztornych przez wezbrane wody wielkie-go Stawu, na jego grobli umieszczono jaz z rucho-mymi stawidłami, zaś odpływ z tego stawu zaopa-trzono dodatkowo w kanały ulgi, zabezpieczającego przed przepełnieniem.

Zaprezentowany schemat systemu hydraulicz-nego opactwa w Morimond potwierdza bardzowysoki poziom średniowiecznych przedsięwzięćinżynieryjnych cystersów w odniesieniu do pro-blemu pozyskiwania, ujarzmiania i efektywnegooperowania wodą jako surowcem i potencjałemenergetycznym oraz adaptacji naturalnych warun-ków topograficznych do rozmaitych funkcji. In-teresujący jest nie tylko sam fakt skonstruowaniaskomplikowanego, współzależnego systemu hy-draulicznego jako rezultatu niezwykłych umiejęt-ności technicznych cystersów, ale także świado-me i z góry zaplanowane zabezpieczenie jego

areas directly neighbouring on the monastery lands.Water was transported from those areas to theponds through an underground sewage system inthe form of wooden pipes.

The highest weir separated the Great Pond fromthe main complex of the monastery buildings.Water was supplied to the area of the abbey fromthat biggest reservoir through a wide, arched drainhole and was further transported along two typesof canals: open and underground. Along the firstsection of the hydraulic system the water mill / oilpress was situated, while the further section of theopen canal was formed in the shape of the letterU, with two narrow parallel arms. On the finalsection of the open south canal there was anotherwater – powered device, namely the sawmill. Inthe central part of the monastery, two open canalsturned into two underground, masonry, main in-terceptors (south and north) fitted with inspectionopenings allowing for controlling the system. Alongthis section of the hydraulic system, the main un-derground interceptors were joined – in function-ally justified places – by smaller, shorter under-ground canals called secondary interceptors. In thenorth – west part of the monastery buildings themain underground interceptors joined into one,and near the abbey boundary turned into a short,wide open reservoir which, outside the monasterywalls, changed again into the wild riverbed of theFlambart. All underground interceptors were builtin the form of vaulted, stone canals.

To maintain the required water level in the sys-tem and to avoid the possible flooding of the mon-astery grounds by the swollen Great Pond, its weirwas fitted with a dam with movable sluice-gates,while the pond outlet was additionally fitted withrelief canals, protecting it from overflowing.

The presented diagram of the hydraulic systemof the Morimond abbey confirms very high stand-ards of medieval engineering enterprises of the Cis-tercians, especially those referring to the issue ofacquiring, taming and effective use of water as rawmaterial and energy resource, as well as adaptingnatural topographic conditions to serve various func-tions. What seems interesting, is not only the fact ofconstructing a complete correlated hydraulic systemas a result of extraordinary technical skills of theCistercians, but also their conscious, pre-plannedensuring of its effective functioning through thepossibility of its control and regulation (inspectionholes, capacity reserve of the canals by means of theirlarge diameter, weirs and sluice-gates, drainage offorest areas and relief canals; fig. 4).

The issue of land reclamation enterprises con-ducted by the Cistercians in their Polish seats lackedprecise recognition, which made us concentrate in


sprawnego działania poprzez możliwość nadzo-rowania i regulacji (otwory rewizyjne, rezerwaprzepustowości kanałów w postaci ich dużychprzekrojów, groble i stawidła, drenaże terenówleśnych, kanały ulgi; ryc. 4).

Dotychczasowy brak precyzyjnego rozpoznaniakwestii przedsięwzięć melioracyjnych przeprowa-dzonych przez cystersów w ich polskich siedzibachspowodował, że w dalszych rozważaniach pragnie-my skoncentrować się na zagadnieniach związa-nych z systemem odwodnienia klasztornego wiry-darza w cysterskim klasztorze w Szczyrzycu orazniektórych aspektach systemu hydraulicznegoujawnionych w tym obiekcie podczas nadzorowa-nia prowadzonych prac ziemnych5. Obserwacjeterenowe dostarczyły danych, które są interesują-cym przyczynkiem do studiów nad zagadnieniamizwiązanymi z inżynierią wodną w polskich klasz-torach cysterskich.

Zarówno dzieje, jak i historia budowy klaszto-ru szczyrzyckiego – bezpośredniej filii klasztoruw Jędrzejowie (a zatem filiacji Morimond) są sła-bo poznane.

Początki fundacji opactwa cysterskiego na Pod-halu przypadają na I połowę XIII wieku. Proces fun-dacyjny związany z osadzeniem zakonników na tymobszarze datuje się na lata 1231-1243. Pierwszą sie-dzibą klasztoru był Ludźmierz. Działania związanez osadzeniem cystersów podjął wojewoda krakow-ski Teodor czyli Czader z rodu Gryfitów 6. Na tencel przekazał swoje dobra zgromadzone przed śmier-cią (zmarł w 1237 roku). Zainteresowanie historio-grafii polskiej opactwem ludźmiersko-szczyrzyckimbyło niewielkie. Dyskusję naukową rozpoczęła roz-prawa S. Zakrzewskiego7. Nie podjęto jednak tru-du krytycznego skomentowania całego wywoduZakrzewskiego (historycy kwestionują jedynie za-sadność uznania przez autora niektórych dokumen-tów szczyrzyckich za falsyfikaty8; inne zdanie na tentemat prezentują Matuszewski9 i Kaczmarczyk10).Prześledzenie procesu fundacji opactwa nie jest ła-twe, ze względu na brak wiarygodnych źródeł,w tym przede wszystkim dokumentu fundacyjne-go. Badacze nie są zgodni w kwestiach dotyczącychzarówno kolejnych etapów związanych z powoły-waniem do życia nowej placówki jak i daty erekcjioraz momentu translokacji z Ludźmierza do Szczy-rzyca. W tej sytuacji możemy jedynie dokonać przy-bliżonej rekonstrukcji wydarzeń11.

W chwili obecnej zabudowania klasztorne skła-dają się z kościoła, czworoboku klasztornego wrazz wirydarzem oraz skrzydła opackiego. Do kom-pleksu klasztornego należy także budynek bramnyoraz browar. Istotna w naszych rozważaniach jestpróba przedstawienia naturalnych warunków fizjo-graficznych, które charakteryzowały ten region

our further considerations on issues connectedwith the drainage system of the monastery garth inthe Cistercian monastery in Szczyrzyc, as well assome aspects of the hydraulic system revealed inthis object during supervision over the conductedexcavation work. Field observation provided datawhich can be an interesting contribution to stud-ies o issues connected with water engineering inPolish Cistercian monasteries.

The history of both the Szczyrzyc monastery –a direct branch of the monastery in Jędrzejów (andtherefore a Morimond filiation) – and of its con-struction are not very well known.

The beginnings of the Cistercian abbey foun-dation in Podhale date back to the first half of the13th century. The foundation process connectedwith settling the friars in this area dates to the years1231-1243. The first seat of the monastery was inLudźmierz. Efforts connected with the Cisterciansettlement were undertaken by the Voivode of Kra-kow, Theodore or Czader from the Gryfita family.He donated the property he had collected beforehis death to serve this purpose (he died in 1237).Polish historiographers were not particularly in-terested in the Ludźmierz – Szczyrzyc monastery.The scientific discussion was initiated by the trea-tise of S. Zakrzewski. Nobody, however, made theeffort to offer a critical commentary for the wholetreatise of S. Zakrzewski (historians question onlythe legitimacy of the Author’s assumption thatsome Szczyrzyc documents were forgeries; Ma-tuszewski and Kaczmarczyk are of a different opin-ion). Following the process of the abbey founda-tion is not easy because of the lack of credible sourc-es, including primarily the foundation document.Scientists do not agree on questions referring tosubsequent stages associated with calling a newoutpost, as well as its erection date or the momentof translocation from Ludźmierz to Szczyrzyc. Inthis situation we can only suggest an approximatereconstruction of events.

At the present moment, monastery buildingsconsist of the church, monastery quadrangle withthe garth and the abbot’s wing. The monastery com-plex includes also the gateway and a brewery. Forour considerations it is important to try and presentnatural physiographic conditions which character-ised the region before the arrival of the order, andthe following alterations introduced by the monksduring their engineering and economic adaptations.

The Cistercian abbey is picturesquely located inthe valley of the Stradomka river, on its right bank,on the edge of the Beskid Wyspowy ridge, in thevillage called Szczyrzyc (fig. 5). The village and itssurroundings are located on the Carpathian flysch,while the river valley has been cut in softer Palaeo-


przed przybyciem konwentu, oraz późniejszychzmian, dokonanych przez mnichów w ramach ada-ptacji inżynierskich i gospodarczych.

Opactwo oo. Cystersów położone jest malow-niczo w dolinie rzeki Stradomki, na jej prawymbrzegu, na skraju pasma Beskidu Wyspowego,w centrum wsi o nazwie Szczyrzyc (ryc. 5). Samawieś oraz jej okolice znajdują się w obrębie fliszukarpackiego, zaś dolina rzeki wycięta jest w mniejodpornych paleogeńskich utworach fliszowych,wykształconych w postaci piaskowców, łupkówi margli. Łagodny klimat, duża liczba słonecznychdni, dobre nasłonecznienie stoków sprzyjają rol-nictwu. Na wschodnich zboczach opadających kudolinie kwitnie sadownictwo. W pobliżu występujązłoża piaskowca, a liczne kamieniołomy świadcząo intensywnej eksploatacji tego doskonałego su-rowca budowlanego.

Przez obecne miejscowości w paśmie górskim,dominującym nad Stradomką, a więc przez wsie:Tymbark, Stróżę, Szczyrzyc (Górę św. Jana), Abra-mowice, Pogórzany wiódł szlak handlowy. Samadolina, jak twierdzi S. Zakrzewski, była moczarzy-skiem, które kulturze przyswoili prawdopodobnie dopie-ro cystersi12. Przed przybyciem cystersów w rejonietym, w dolinie Stradomki istniało castrum de Cy-rich, usytuowane w obrębie dzisiejszej wsi Pozna-chowice Górne. Grodzisko to było zapewne ośrod-kiem administracji państwowej.

W 1270 roku gród egzystował13 i był centralnympunktem większej całości w obrębie dóbr książę-cych. Zakrzewski widział w nim siedzibę kasztela-nii, zaś kasztelanem miał być według niego Zdzi-sław14. Pogląd ten nie znalazł jednak zwolennikóww nauce. W świetle badań archeologicznych nale-ży przyjąć, iż na początku XII wieku wzniesionona wzgórzu gród otoczony wałem, z przylegającymdo niego od zachodu podgrodziem, bronionymmurem kamiennym15. Gród funkcjonował mniejwięcej do połowy XIII wieku – jeszcze w doku-mencie z 1270 znajdujemy następujący fragment:volumus etiam ut ab omnibus edificacionibus castrorum,sive ax expedicionibus quibuscunque (incolae) sint liberiet absoluti preter castrum, Cracoviense et „castrum deCyrich”, ad que corrigenda vel reedificanda ire tenebun-tur16. Trudno na podstawie materiałów archeolo-gicznych ustalić stosunek grodu poznachowickie-go do działalności kolonizacyjnej prowadzonejw tych stronach przez cystersów. Studia osadniczeskłaniają nas do uznania, iż budowa grodu związa-na była z ekspansją osadniczą na tereny Beskiduw ramach dóbr książęcych i wyprzedzała nieco ak-cję kolonizacyjną cystersów. Dopiero po upadkugrodu cystersi przejęli prymat gospodarczy w tejokolicy, wykorzystując obszary już zagospodarowa-ne oraz przystosowując pod uprawę nowe tereny.

gene flysch deposits in the form of sandstone, slateand marl. Temperate climate, large number of sun-ny days, suitable sun exposition of the slopes pro-vide favourable conditions for farming. Fruit farm-ing flourishes on eastern slopes descending to thevalley. Sandstone deposits have been located nearby,and numerous quarries confirm that this excellentbuilding material has been intensively exploited.

A trade route used to lead through the placespresently located along the mountain range domi-nating over the Stradomka, namely the villages ofTymbark, Stróża, Szczyrzyc (Góra św. Jana),Abramowice and Pogórzany. The valley itself, ac-cording to S. Zakrzewski was a swamp that was intro-duced to culture by the Cistercians. Before the Cister-cians’ arrival in this region, in the valley of the Stra-domka there existed castrum de Cyrich located withinthe present-day village of Poznachowice Górne. Thefort must have been a centre of state administration.In 1270, the fort existed and was a central point ofa larger whole within a ducal estate. Zakrzewski per-ceived it as a castellan’s seat and, in his opinion, thecastellan was to be called Zdzisław. This view, how-ever, found no supporters in scientific circles. In thelight of archeological research, it must be assumedthat at the beginning of the 12th century a fort sur-rounded with a rampart was built on the hill, with

Ryc. 1. Plan opactwa w Morimond w XVIII wiekuFig. 1. Plan of the Morimond abbey in the 18th century


Ryc. 2. Plan zrekonstruowanego systemu hydraulicznego w zespole klasztornym w Morimond:1. kościół opacki; 2. klasztor – klauzura – wirydarz; 3. pałac opacki; 4. warsztat; 5. skrzydłozakonników; 6. nowicjat, infirmeria; 7. stróżówka; 8. obecne zabudowania; 9. dawny tartak;10. odpływ Wielkiego Stawu; 11. grobla Wielkiego Stawu z jazem i stawidłami; 12. dawna ole−jarnia; 13. kanały ulgi. Oprac. A. Bojęś−Białasik na podstawie dokumentacji badawczej prof.B. Rouzeau, Ancienne abbaye de Morimond, 1999, 2000Fig. 2. Plan of the reconstructed hydraulic system in the monastery complex in Morimond:1. abbot’s church; 2. monastery – enclosure – garth; 3. abbot’s palace; 4. workshop; 5. monk’swing; 6. novitiate, infirmary; 7. caretaker’s lodge; 8. present−day buildings; 9. old sawmill; 10. theGreat Pond outlet; 11. weir of the Great Pond with a dam and sluice−gates; 12. old oil press;13. relief canals. Made by A. Bojęś−Białasik on the basis of research documentation of Pro−fessor B. Rouzeau, Ancienne abbaye de Morimond, 1999, 2000

Ryc. 3. Opactwo w Morimond, plan rozmiesz−czenia terenów leśnych oraz sztucznych sta−wów. Oprac. A. Bojęś−Białasik na podstawieartykułu B. Rouzeau, Maitrise et gestion dupatrimoine hydraulique a Morimond [w:] LesCahiers Haut−Marnais, n. 209, 1997Fig. 3. Morimond abbey, plan of distribution offorested areas and artificial ponds. Made byA. Bojęś−Białasik on the basis of an article byB. Rouzeau, Maitrise et gestion du patrimoinehydraulique a Morimond [in:] Les CahiersHaut−Marnais, n. 209, 1997

Ryc. 5. Najbliższe okolice SzczyrzycaFig. 5. The areas in the vicinity of Szczyrzyc

Ryc. 6. Widok zespołu opactwa szczyrzyckie−go od strony stawów klasztornych. Fot. J. Kop−ka, 1998Fig. 6. View of the Szczyrzyc monastic com−plex from the monastery ponds. Photo J. Kop−ka, 1998

Ryc. 7. Plan parteru zabudowań klasztornych,inwentaryzacja wykonana przez Bohdana Li−sowskiego w ramach prac Katedry i ZakładuHistorii Architektury Polskiej Politechniki Kra−kowskiej w roku 1944. Inwentaryzacja w zbio−rach archiwum Instytutu Historii Architekturyi Konserwacji Zabytków Politechniki Krakow−skiejFig. 7. Plan of the monastery buildings groundfloor, inventory made by Bohdan Lisowski dur−ing the works conducted by Department andUnit of History of Polish Architecture of KrakówPolytechnic in 1944. Inventory from the col−lection in the archives of the Institute of Histo−ry of Architecture and Monument Conserva−tion of the Krakow University of Technology

Ryc. 4. Drewniana rura kanalizacyjna i sklepiony, kamienny kolektor drugiej kategorii (pod−rzędny) – elementy dawnego systemu hydraulicznego opactwa w Morimond. Ilustracje napodstawie publikacji B. Rouzeau, Maitrise et gestion du patrimoine hydraulique a Morimond[w:] Les Cahiers Haut−Marnais, n. 209, 1997Fig. 4. Wooden sewage pipe and a vaulted, stone secondary interceptor – elements of the oldhydraulic system from the Morimond abbey. Illustrations on the basis of a publication by B. Ro−uzeau, Maitrise et gestion du patrimoine hydraulique a Morimond [in:] Les Cahiers Haut−Mar−nais, n. 209, 1997


Ryc. 11. Fragment zachodniej elewacji zabudowań klasztornych w Szczyrzycu, na czerwonooznaczono koryto młynówki w przekroju, w miejscu jego przepływu pod murem zachodnim.Wymiary kamiennego kanału młynówki: szerokość ok. 110 cm, głębokość ok. 70 cm. Ilustra−cja jest częścią inwentaryzacji wykonanej przez Bohdana Lisowskiego w roku 1944Fig. 11. Fragment of the west elevation of the monastery buildings in Szczyrzyc, the cross−section of the bed of mill−race where it flowed under the west wall was marked in red. Thestone canal of the mill−race measured: app. 110 cm in width, app. 70 cm in depth. The pictureis a part of an inventory made by Bohdan Lisowski in 1944

Ryc. 12. Rzut wirydarza klasztornego w Szczyrzycu, z oznaczonymi zakresami sondaży ar−cheologicznych oraz widok wnętrza wirydarza podczas prowadzonych prac remontowych(narożnik południowo−zachodni). Oprac. i fot. B. Kwiatkowska−Kopka, 2004Fig. 12. Plan of the monastery garth in Szczyrzyc, with marked out ranges of archaeologicalsurveys, and the view of the garth interior during the conducted renovation work / south –west corner/. Prepared and photo taken by B. Kwiatkowska−Kopka, 2004

Ryc. 8. Zachodni mur ogrodzeniowy klaszto−ru; widoczne wąskie koryto młynówki orazsklepiony przepust rzeki w murze. Fot. B. Li−sowski, 1944Fig. 8. West wall surrounding the monastery;visible the narrow bed of the mill−race and thevaulted river channel under the wall. PhotoB. Lisowski, 1944

Ryc. 9. Plan zabudowań klasztornych J. Gro−enewalda, SOCist z 1845 r., zamieszczonyw artykule M. Marcinowskiej, Pierwotne funk−cje budynku muzeum klasztornego w Szczy−rzycu [w:] Almanach Sądecki, R. XII, nr 4/45,2003, s. 25. Oznaczenia na planie: 1. kościół;2. klasztor; 3. dawny pałac opacki; 4. spichlerz;5. młyn; 6. tartak; 7. browar; 8. kuźnia; 9. za−budowania gospodarskie; 10. karczmaFig. 9. Plan of the monastery buildings byJ. Groenewald, SOCist from 1845, publishedin the article by M. Marcinkowska, OriginalFunctions of the Monastery Museum Buildingin Szczyrzyc [in:] Almanach Sądecki, R. XII,nr 4/45, 2003, p. 23. Labels on the plan: 1. thechurch; 2. the monastery; 3. the old abbot’spalace; 4. the granary; 5. the mill; 6. the saw−mill; 7. the brewery; 8. the smithy; 9. utilitybuildings; 10. the inn

Ryc. 10. Plan katastral−ny Abramowic i Szczy−rzyca z 1848 r. (APK,syg. KNS 1) oraz po−większony fragmentplanu obejmujący tere−ny klasztorneFig. 10. Cadastral planof Abramowice andSzczyrzyc from 1848(APK, sign. KNS 1) anda blown−up fragment ofthe plan encompassingthe monastery area


Naturalne ukształtowanie pasma Beskidu Wy-spowego, na skraju którego leży Szczyrzyc, cha-rakteryzuje szereg cech wybitnie sprzyjającychosadnictwu. Izolowane, wyspowe wzniesieniao stromych, zalesionych zboczach i płaskich wierz-chowinach w formie otwartych polan zapewniałynaturalną obronność i dobrą widoczność, co sta-nowiło bazę dla rozwoju osadnictwa.

Rozległy obszar dawnej puszczy karpackiej zwa-nej Czarnym Lasem (silva nigra), ciągnący się odDobczyc i Myślenic ku południowi aż po Węgry, do-stępność wody (potoki i źródła) oraz łagodny jak nagórskie warunki klimat dopełniały obrazu natural-nych zalet regionu17. Pierwotny Szczyrzyc (Cyrich,Czyrzyc, Schyricz, Scirzyc) rozlokowany zostałw rozszerzającej się ku Dobczycom dolinie rzekiStradomki, uchodzącej na północy regionu do Raby.Rozległa dolina Stradomki flankowana jest od za-chodu pasmem wzniesienia Cietnia, od południaserią najwyższych, masywnych grzbietów BeskiduWyspowego (Śnieżnica, Ćwilin, Mogielica) i dalejprzedpolem Gorców, zaś od wschodu łagodnymigrzbietami Wzgórz Szczyrzyckich, należących doPogórza Wiśnickiego18. Główne rzeki regionu toRaba (od zachodu) i Dunajec (od wschodu), ucho-dzące powyżej Krakowa do Wisły. Zlewnia Stradom-ki płynącej przez Szczyrzyc charakteryzuje się asy-metrią, polegającą na zdecydowanej przewadze do-pływów prawobrzeżnych, które zasilają ją swoimiwodami19. Stradomka to rzeka górska średniej wiel-kości (dł. ok. 40 km) biorąca swój początek ze źró-dła w rejonie wsi Skrzydlna i tocząca swe wody ra-czej powoli, ale przybierająca znacznie po letnichulewach i wiosennych roztopach. Jej górski (rwą-cy) charakter lokalnie potęguje budowa geologicz-na doliny oraz zmienna rzeźba terenu. Dotychcza-sowa literatura przedmiotu za ostateczną datę likwi-dacji grodu szczyrzyckiego jako dominującej, obron-nej jednostki osadniczej przyjmuje schyłek wiekuXIII20. Uznaje się także, że opole szczyrzyckie byłoregularną osadą już za czasów Bolesława Chrobre-go, skoro dziesięciny snopowe pobierał z niego naj-pierw biskup krakowski Lambert, a potem benedyk-tyni z Sieciechowa. Za najstarsze osady opola uwa-ża się Skrzydlną, Stróżę i Słupię21.

Dodajmy, że przez cały wiek XIII i XIV trwałopowolne zaludnianie pozostałych terenów Beski-du Wyspowego i dawnej puszczy karpackiej, obej-mujące swym zasięgiem w pierwszej kolejnościdoliny rzek, a następnie stoki gór i wzniesień22.

Podsumowując spostrzeżenia dotyczące natu-ralnych warunków topograficznych rejonu Szczy-rzyca w okresie przed translokacją opactwa, należypodkreślić, że istniały tutaj naturalne, potencjalniedogodne warunki sprzyjające ogólnie kolonizacji.Ujarzmianie natury obejmujące powolną trzebież

a suburbium adjoining from the west and defendedby a stone wall. The hill fort functioned until ap-proximately the mid-13th century – in a documentfrom 1270 we can find the following fragment: volu-mus utiam ut ab omnibus edificacionibus castrorum, siveax expedicionibus quibuscunque (incolae) sint liberi et ab-soluti preter castrum, Cracoviense et “castrum de Cyrich”,ad que corrigenda vel reedificanda ire tenebuntur. On thebasis of archaeological materials, it is difficult to es-timate the relation of the Poznachów hill fort andcolonizing activities conducted in this area by theCistercians. Only after the hill fort had fallen, didthe Cistercians take the dominant economic role inthe region, using the already developed areas andadapting new areas for agriculture.

Natural landform features of the BeskidWyspowy ridge, on the edge of which Szczyrzycis located, represents several characteristics excep-tionally favourable to settlement. Isolated, island-like hills with steep, forested slopes and flat topsin the form of open clearings ensured their natu-rally defensive character and good visibility, whichconstituted a solid basis for the development ofsettlements.

Vast area of the former Carpathian forest calledBlack Wood (silva nigra), which stretched from Do-bczyce and Myślenice to the south as far as Hunga-ry, easy access to water (streams and springs) as wellas temperate climate – considering the mountain-ous conditions – complemented the list of naturalmerits of the region. The original Szczyrzyc (Cyrich,Czyrzyc, Schyricz, Scirzyc) was located in the val-ley of the Stradomka river, widening towards Dob-czyce and in the north of the region flowing intothe river Raba. The vast valley of the Stradomka isflanked in the west by the Cietnia range, by a chainof massive ridges of the Beskid Wyspowy (Śnieżnica,Ćwilin, Mogielnica) stretching towards the foot ofthe Gorce range from the south, and in the east bythe gentle tops of the Szczyrzyc Hills which belongto Pogórze Wiśnickie. The main rivers of the regionare the Raba (in the west) and the Dunajec (in theeast), which flow into the Vistula north of Krakow.A characteristic feature of the catchment basin ofthe Stradomka river, flowing through Szczyrzyc, isits asymmetry displayed in the predominance of itsright-bank tributaries. The Stradomka is a mountainriver of medium size (app. 40 km long) which hasits springs in the area of the village of Skrzydlna,and then flowing rather slowly, though occasionallyswelling after summer storms or spring melt. Itsmountainous (rapid) character is locally enhancedby the geological structure of the valley and chang-ing landforms. The literature of the subject has sofar accepted the end of the 13th century as the ulti-mate date when the fort in Szczyrzyc ceased to be


puszczy, rozwój upraw i pasterstwa zmieniały po-woli pierwotne oblicze tej partii Beskidów, czyniącją jeszcze bardziej podatną na ekspansję osadniczą.

Jak już wspomniano wcześniej, Szczyrzyc speł-niał wymagania lokalizacyjne nowej siedziby, dyk-towane regułą i praktyką cysterską. Leżał w doli-nie, w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki, z dala odskupisk ludzkich (grodu – castrum na Grodziskui późniejszej osady na Górze Szczyrzyckiej). Lek-ko nachylony ku północnemu zachodowi plac naprawym brzegu Stradomki zapewniał z jednej stro-ny dostatek wody: tej bieżącej, niezbędnej w co-dziennym życiu i tej płynącej, dającej siłę napę-dową kołom urządzeń wodnych. Z drugiej stro-ny wielkość i charakter Stradomki gwarantowałybezpieczeństwo w zakresie ewentualnych powo-dzi, które tak bardzo dawały się we znaki cyster-som w ich dawnej ludźmierskiej siedzibie. Wyle-wy Dunajca powodowały długotrwałe i rozległezniszczenia, których skutki były niejednokrotniebardziej uciążliwe dla ludności niż napady roz-bójnicze i najazdy.

Istotnym atutem Szczyrzyca była wspomnianaobfitość (i różnorodność) surowców naturalnych.Lokalne złoża piaskowca budowlanego wydobywa-nego w dolinie rzeki Łososiny, złoża gliny w rejo-nie Skrzydlnej i samego Szczyrzyca, piasek i żwirz koryt rzecznych oraz nieograniczona ilość drew-na z okolicznych lasów pozwoliły na odrobinęoptymizmu w stosunku do samej koniecznościtranslokacji klasztoru, jak i budowy kolejnych jegoczęści. Wszystkie wymienione surowce znalazłyzastosowanie przy budowie, największe zaś drew-no i niepoddawany szczególnej obróbce piasko-wiec. Spełniony był również inny, nie mniej waż-ny aspekt lokalizacji siedziby konwentu, a miano-wicie dostęp do lokalnej arterii komunikacyjnej.Doliną Stradomki przebiegał wspomniany szlakhandlowy, którym transportowano drzewa ścina-ne w lasach nad Stradomką, służące jako stempledo bocheńskiej żupy solnej.

Zabudowania klasztorne i kościół wytyczonow terenie zgodnie z nakazami reguły, sytuując świą-tynię od północy i rozwijając kolejne skrzydła clau-strum od południa (ryc. 7). Istnieje prawdopodo-bieństwo, że teren, na którym stanął klasztor, byłpierwotnie lekko podmokły na skutek meandro-wania koryta samej Stradomki oraz niewielkichstrumieni wpadających do niej z prawego brzegu23.Zmiany biegu rzeki znaczone są w takim przypad-ku żłobieniami starorzeczy, wypełnionymi okre-sowo wodą. Prawdopodobnie mając na względzieten właśnie fakt cystersi zaplanowali i wykonalisystem odwadniający teren klasztorny.

Wodę jako siłę napędową uzyskano i wykorzy-stano poprzez odprowadzenie młynówki od głów-

the dominant defensive settlement unit. It is alsoassumed that the Szczyrzyc community was a reg-ular settlement already during the times of BolesławChrobry (Bolesław the Brave), since sheaf tithesfrom it were collected first by Lambert, the Bishopof Krakow, and then the Benedictines from Sie-ciechów. Skrzydlna, Stróża and Słupia are regardedas the oldest settlements in the community.

Nevertheless, the slow process of populating theremaining areas of Beskid Wyspowy and the oldCarpathian forest, aimed firstly at river valleys andthen mountain slopes and hills, lasted throughoutthe 13th and 14th century.

To sum up the observations concerning the nat-ural topographic conditions of the Szczyrzyc re-gion in the period before the monastery transloca-tion, it should be emphasised that the area offerednatural, potentially advantageous conditions gen-erally favourable to colonisation. Taming the nat-ural environment, including slow cutting downforests, development of farming and herding, grad-ually transformed the primeval nature of this partof the Beskidy, thus making it even more suscepti-ble to settlement expansion.

As has already been mentioned, Szczyrzyc sat-isfied the location requirements of a new seat dic-tated by the Cistercian Rule and practice. It wassituated in a valley, in the direct proximity of a riv-er, but far from human population centres (the hillfort – castrum on Grodzisko and a later settlementon Góra Szczyrzycka). Slightly inclined towards thenorth – west, the site on the right bank of the Stra-domka on the one hand ensured sufficient watersupply: of the running water indispensable in eve-ryday life, and of the water providing energy for thewheels of the water-powered devices. On the otherhand, the size and character of the Stradomka guar-anteed safety in case of possible floods which madelife so miserable for the Cistercians in their formerseat in Ludźmierz. Flooding of the Dunajec causedlong-lasting and large-scale damage, the effects ofwhich were frequently much more onerous for thelocals than enemy attacks or raids.

Another advantage of Szczyrzyc was the abovementioned abundance (and diversity) of naturalraw materials. Local deposits of building sandstoneexploited in the valley of the Łososina river; claydeposits in the region of Skrzydlna and Szczyrzyc;sand and gravel from river beds and unlimitedamount of timber from nearby forests, allowed forsome optimism as far as the necessity of the mon-astery translocation and construction of its subse-quent parts were concerned. All the already men-tioned raw materials were used for constructionwork, mostly timber and sandstone which did notneed to be specially dressed. Another, no less im-


nego koryta Stradomki. Rozgałęzienie młynówkiwykonano od południa, w pewnej odległości odklasztoru, po czym szerokim łukiem wprowadzo-no jej wąskie koryto na teren ogrodów klasztor-nych od wschodu. Młynówka przecinała terenyopactwa, płynąc równoległe do południowegoskrzydła claustrum, pomiędzy nim a spichlerzem,następnie przepływała sklepionym łukowo prze-pustem, wykonanym w dolnej partii zachodniegomuru klasztornego24 (ryc. 8). Młynówka napędza-ła swoją siłą młyn i tartak, by na wysokości klasz-toru, na zachód od niego połączyć się ponownie zeStradomką. Bieg koryta młynówki widoczny jestznakomicie na dwóch planach: mapie z 1845 rokuzamieszczonej w pracy J. Groenewalda SOCist25

oraz katastrze galicyjskim wsi Abramowice i Szczy-rzyc z roku 184826 (ryc. 9 i 10). Sama młynówka,w postaci przekroju przez jej koryto – w miejscuprzepływu przepustem pod murem zachodnim,widoczna jest na inwentaryzacji całości zespołuklasztornego w Szczyrzycu, wykonanej w roku1944 przez Katedrę i Zakład Historii ArchitekturyPolskiej Politechniki Krakowskiej27 (ryc. 11). Za-chodzi pytanie o charakter tej młynówki zwanej teżŚcieniawą28 oraz cel jej sprowadzenia w najbliższeotoczenie zabudowań klasztornych. Analizaukształtowania terenu oraz materiałów kartogra-ficznych sugeruje, że mogła ona mieć charakterpółnaturalnego i półsztucznego koryta, udrożnio-nego i wytyczonego w oparciu o istniejące obniże-nia terenowe dawnych starorzeczy oraz niewiel-kiego potoku (być może o charakterze okreso-wym). Na planie katastralnym widoczna jest bo-wiem niewielka struga wpadająca do Młynówkiz jej prawego brzegu, która z pewnością – choćbyepizodycznie – zasilała Młynówkę wodą. SamaMłynówka, w postaci dosyć płytkiej rynny o utwar-dzonym płytami kamiennymi dnie i brzegach (sze-rokość ok. 110 cm, głębokość ok. 70 cm), zostałapoprowadzona precyzyjną trasą, zgodnie z potrze-bami gospodarstwa cysterskiego. Powyższą tezęzdaje się potwierdzać również nieznaczna długość

portant, aspect of location of the order seat, name-ly access to a local artery was also fulfilled. Thementioned trade route used for transporting wood,felled in the forests over the Stradomka, whichserved as pit props in the salt mine in Bochnia, ranalong the Stradomka valley.

The monastery buildings and church were laidout in the area according to the Rule, thus situat-ing the church in the north and developing thesubsequent wings of the claustrum from the south(fig. 7). It is likely, that the site on which the mon-astery was erected had initially been marshy, ow-ing to the meandering river bed of the Stradomkaand small streams flowing into it along its rightbank. In such cases alterations of the watercourseare marked by old river beds, which are periodi-cally filled with water. It is possible that taking thatfact into consideration, the Cistercians planned andmade a system draining the monastery area.

Water as driving power was obtained and usedby leading the mill-race into the main bed of theStradomka. Branching off was made from the south,some distance from the monastery, and then its nar-row bed was directed in a wide arch to the monas-tery gardens from the east. The mill-race cut throughthe monastery grounds flowing alongside the southwing of the claustrum, separating it from the granary,and then though a vaulted channel made in the lowersection of the west monastery wall (fig. 8). The mill-race powered the grain-mill and the saw-mill, tojoin the Stradomka again in the vicinity of the mon-astery towards the west. The outline of the mill-race bed is clearly visible on two plans: the map from1845, found in the work by J. Groenewald SOCistand a Galician cadastre for the villages of Abramo-wice and Szczyrzyc from 1848 (fig. 9 and 10). Themill-race itself, in the form of a cross-sectionthrough its bed at the point where it flowed underthe west wall, is visible in the inventory of the wholemonastery complex in Szczyrzyc prepared in 1944by the Department and Unit of History of PolishArchitecture of Kraków Polytechnic (fig. 11). The

Ryc. 13. Elewacja wschodnia wirydarza klasztornego z lokalizacjąsondy nr 2. Oprac. A. Bojęś−BiałasikFig. 13. East elevation of the monastery garth with location of probeno 2. Made by A. Bojęś−Białasik

Ryc. 14. Elewacja zachodnia wirydarza z lokalizacją sondy nr 3.Oprac. A. Bojęś−BiałasikFig. 14. West elevation of the garth with location of probe no 3. Madeby A. Bojęś−Białasik


Ryc. 16. Wlot kanału odpływowego w ścianie północnej wirydarza;widok wlotu kanału po zbiciu tynku z elewacji oraz podczas konty−nuacji prac remontowych. Fot. B. Kwiatkowska−Kopka, 2004Fig. 16. Inlet of the drainage canal in the north wall of the garth; viewof the canal inlet after hacking off plaster from the elevation and dur−ing the continuing renovation work. Photo B. Kwiatkowska−Kopka,2004

Ryc. 17. Widok z góry odsłoniętego kanału odwadniającego, biegną−cego wzdłuż południowej elewacji południowego skrzydła klasztoru.Fot. B. Kwiatkowska−Kopka, 2004Fig. 17. View from above of the uncovered drainage canal, runningalong the south elevation of the south wing of the monastery. PhotoB. Kwiatkowska−Kopka, 2004

Ryc. 15. Elewacja północna z lokalizacją sondy nr 1, odcinek A i B.Pod oknem w skrajnej lewej osi parteru widoczny otwór wlotowy ka−nału odwadniającego wirydarz. Oprac. A. Bojęś−BiałasikFig. 15. North elevation with location of probe no 1, section A and B.Inlet of the canal draining the garth is visible under the window in theextreme left ground floor axis. Made by A. Bojęś−Białasik

Ryc. 18. Widok wnętrza kanału odwadniającego wzdłuż skrzydłapołudniowego; boczne ściany, dno oraz sklepienie kanału wykona−ne zostały z płaskich płyt piaskowca. Fot. B. Kwiatkoska−Kopka, 2004Fig. 18. View of the inside of the drainage canal along the southwing; the sides, bottom and the ceiling of the canal were made fromslat sandstone slabs. Photo B. Kwiatkowska−Kopka, 2004


tej młynówki, odprowadzonej jakby wyłączniew jednym, gospodarczym celu, przy maksymalnymzachowaniu pragmatyki w wyzyskaniu naturalnejrzeźby terenu oraz by nadać nurtowi odpowied-niego impetu. Sztuczna, wąska młynówka pozwa-lała na manipulowanie siłą i biegiem wody orazłatwo poddawała się wszystkim niezbędnym zabie-gom pielęgnacyjnym: czyszczeniu czy kruszeniulodu. Takich elastycznych możliwości nie dawałaStradomka, która była zdecydowanie większa, okre-sowo nieprzewidywalna i trudna do okiełznania.Natomiast wody Stradomki napełniały i uzupeł-niały klasztorne stawy – rybniki, a zimą mogły do-starczyć lodu, pozwalającego na długotrwałą kon-serwację żywności.

Znając trasę przebiegu oraz charakter Młynówkiklasztornej można także poczynić pewne przypusz-czenia odnośnie do samego młyna klasztornego.Krótkie, w zasadzie płasko prowadzone koryto po-zwalało na zastosowanie najprostszego typu koławodnego, jakim było koło podsiębierne, czyli ob-racane bezpośrednim biegiem nurtu, bez wykorzy-stania różnicy poziomów i zastosowania spiętrzeńwodnych. Z inwentarza dóbr klasztornych z lat1868-1871 wiemy, że był to budynek murowanyz kamienia i cegły, z głównym wejściem usytuowa-nym od wschodu i prowadzącym do młynnicy,w której znajdowały się zasadnicze urządzeniamłyńskie z dwoma kamieniami do rozcierania ziar-na. Tartak, usytuowany bezpośrednio za młynem,w kierunku Stradomki, był niewielkim drewnia-nym budynkiem na kamiennej podmurówce, za-opatrzonym w jedną piłę do cięcia drewna29. Opi-sy inwentarzowe świadczą o tym, że obydwa tebudynki były zaopatrzone w proste urządzeniamechaniczne, o niewielkiej wydajności. Zarównomłyn, jak i tartak widoczne są na planie katastral-nym z 1848 roku, ujęte w standardowy dla tegoopracowania sposób: młyn jako budynek murowa-ny w kolorze karminowym, tartak jako obiektdrewniany w gumigucie.

Bardzo interesujące są natomiast dwa budynki,znajdujące się na obydwu wspomnianych planach,opisane na planie Groenewalda jako dawny pałacopacki – na wschód od claustrum oraz browar –wzdłuż zachodniego skrzydła klasztoru, które naplanie katastralnym pozbawione są wypełnieniabarwnego30.

Przechodząc obecnie do rezultatów rozpoznańarcheologicznych należy wspomnieć, że ognisko-wały się one w obrębie wirydarza klasztornego, naterenie którego wykonano kilka sondaży, w charak-terystycznych punktach węzłowych (ryc. 12). Wi-rydarz rozplanowany został na planie prostokąta.Jego ściany podparte zostały skarpami. Do ścianypołudniowej dostawiona została klatka schodowa.

question arises concerning the character of the mill-race, also known as Ścieniawa, and the purpose forwhich it was brought so close to the monasterybuildings. The analysis of the lie of the land andcartographic materials implies that it might havebeen a half-natural, half-artificial bed, cleared andmarked out on the basis of the already existing top-ographic lows of old river beds and a small brook(possibly of periodical character). On the cadastralplan, there is a small stream visible, joining the mill-race from its right bank, which must have suppliedthe mill-race with water even if only occasionally.The Młynówka (mill-race) itself, in the form ofa fairly shallow channel with its bottom and sidesstrengthened with stone slabs (app.110 cm wide, andapp. 70 cm deep) was marked out with great preci-sion according to the needs of a Cistercian home-stead. The above thesis also seems to be confirmedby the insignificant length of the mill-race, appar-ently executed only to serve one economic purposeusing the natural landform features to provide thecurrent with required speed and momentum. Man-made, narrow mill-race allowed for manipulatingthe force and course of the running water, and waseasy to keep clean or break the ice. The Stradomkadid not offer such possibilities, since it was definitelylarger, periodically unpredictable and difficult totame. However, the water from the Stradomka filledin the monastery fish ponds, and in winter provid-ed ice allowing for long-term food preservation.

Knowing the course and character of the mon-astery Młynówka, one can make some assumptionsconcerning the monastery mill. Short, generally flatbed allowed for using the simplest type of the wa-ter wheel, namely undershot wheel that was rotat-ed by water striking at the bottom of the wheel,without using the level difference or water head.From the inventory of the monastery estate con-ducted during the years 1868-1871, we learn thatit was a building made from stone and brick, withthe main entrance situated in the east and leadingto the mill-room in which the basic milling de-vices were located with two grinding stones. Thesawmill, located directly behind the flour mill to-wards the Stradomka, was a small wooden build-ing on stone underpinning, provided with one sawfor cutting logs. Inventory descriptions confirmedthat the two buildings had been supplied with sim-ple mechanical devices of low efficiency. Both theflour mill and sawmill are visible on the cadastralplan from 1848, presented in the form typical forthat work: the mill as a masonry building colouredcarmine, the sawmill as a wooden building markedin gamboge.

There are two interesting buildings, which canbe found on both the above mentioned plans, and


Obecne skarpy stanowią konstrukcyjne wzmocnie-nie ścian w miejscach spływu sklepień nakrywają-cych krużganki. Spod tynków odsłonięte zostałydwie ściany – wschodnia i zachodnia (ryc. 13 i 14).Obie wzniesione zostały z miejscowego piaskow-ca karpackiego, widoczne są jednak różnicew kształcie i wymiarach zastosowanego budulca.Kamienna ściana zachodnia (ryc. 14) zbudowanazostała z dużych brył kamiennych o nieregularnymkształcie. Wątek uzupełniano drobniejszymi ele-mentami z kamienia i cegły. Nie zaobserwowanowarstw wyrównawczych. Skarpy zbudowane zo-stały także z nieregularnych kamieni piaskowco-wych, przy czym narożniki zostały wykonane z wy-selekcjonowanych elementów układanych na wę-gieł. W sondzie archeologicznej, która usytuowa-na została w narożniku pomiędzy skarpą i zachod-nią ścianą krużganka, zaobserwowano, iż obecnaprzypora postawiona została na reliktach starszejskarpy (czytelna w profilu warstwa spalenizny, sku-te elementy przypory w narożniku północno za-chodnim pozwalają się domyślać, iż obecne skrzy-dło zachodnie, a przynajmniej ramię krużgankazostało przebudowane po bliżej nie określonymczasowo pożarze).

Ściana wschodnia (ryc. 13) wzniesiona zostałaz płaskich, płytowych elementów piaskowcowych,łęki odciążające nad oknami parteru wykonanezostały z kamiennych klińców, w ścianie czytelnesą niezamurowane gniazda maczulcowe. Brakwarstw wyrównawczych. Sonda wykonana na sty-ku przypory ze ścianą wschodnią krużganka po-twierdziła przewiązanie skarpy z murem, zaś par-tia fundamentowa wzniesiona została z podobne-go jak nadziemna materiału płytowego.

Dodatkowych danych dostarczyła sonda usytu-owana w narożniku przy ścianie południowej (stykklatki schodowej ze ścianą północną krużganka). Po-dobnie jak w przypadku sondy przy ścianie zachod-niej, zarejestrowane zostały relikty jednej ze star-szych przypór, na których posadowiona jest obecnaskarpa.

Klatka schodowa wzniesiona została na prze-wiązanej z owymi reliktami prostokątnej w nary-sie opasce kamiennej, która nie stanowi odsadzkifundamentowej, a usytuowana w miejscu typowymdla lavabo lub też obudowy kamiennej studni możepochodzić ze starszego wyposażenia wirydarza.Klatka schodowa najpewniej pochodzi z XVII--wiecznej przebudowy, kiedy najprawdopodobniejwzniesiona została kondygnacja pierwszego piętra.Obecne wejście do wirydarza w ścianie północnejramienia południowego jest wtórne. W sondzieprzy klatce schodowej zarejestrowany został spągwarstwy kulturowej zawierającej ceramikę pocho-dzącą z drugiej połowy XIV wieku.

described on Groenewald’s plan as the former ab-bot’s palace – to the east of the claustrum, and a brew-ery – along the west wing of the monastery, whichwere not coloured on the cadastral plan.

Moving to the results of archaeological identi-fication, it should be mentioned that they focusedon the monastery garth, in which a few surveyswere made in characteristic crucial points (fig. 12).The garth was planned as a rectangle, and its wallswere supported with buttresses. A staircase wasadded to the south wall. The present buttressesconstitute construction reinforcement in placeswhere the vaults covering the cloister ran off. Twowalls – the east and west one – were revealed un-der plaster (fig. 13 and 14). They were both builtfrom Carpathian sandstone, though there are visi-ble differences in the shape and size of the usedbuilding material. The stone west wall (fig. 14) wasbuilt from large stone blocks of irregular shape. Itsbond was filled in with smaller stone and brick el-ements. No smoothing layers were observed. Thebuttresses were also built irregular sandstoneblocks, while the corners were made from select-ed elements interlocked with cog joints. In thearchaeological survey which was situated in thecorner between the buttress and the west wall ofthe cloister it was observed that the present but-tress had been erected on relics of an older but-tress (a layer of burnt material noticeable in theprofile, hacked off elements of a buttress in thenorth-west corner allow for guessing that thepresent west wing, or at least one section of thecloister was rebuilt after a fire which occurred atsome indefinite time).

The east wall (fig. 13) was erected from flat, slabsandstone elements, arches relieving the strain overthe ground floor windows were made from stonevoussoirs, and there are visible wall nests whichweren’t bricked-in. There are no smoothing lay-ers. Probe taken in the place where the buttressjoins the east wall of the cloister confirmed thatthe buttress had been tied to the wall, while thefoundations were erected from the similar slabmaterial as the above-ground section.

Additional data were provided by the probe sit-uated in the corner at the south wall (where thestaircase joins the north wall of the cloister). Sim-ilarly as in the case of the probe at the west wall,relics of an older buttress were registered, on whichthe present buttress was founded.

The staircase was erected on a rectangular stoneband tied to those relics, which does not consti-tute foundation offset, and situated in a place typ-ical for lavabo or a stone well casing might havebelonged to earlier features of the garth. The stair-case most probably dates back to the 17th century


We wszystkich sondach wykonanych w obrę-bie wirydarza zaobserwowano układ stratygraficz-ny, na który składały się sekwencje pokładów żwir-ków o zróżnicowanej wielkości31. Sądzić można,że niwelacje te wykonano w celu stworzenia na-turalnej warstwy drenującej. W ścianie północnejwirydarza odsłonięto oryginalny kanał odpływo-wy, który odprowadzał wodę z wnętrza wiryda-rza, poprzez wewnętrzny dziedzińczyk przed ko-ściołem, do stawu (ryc. 15, 16). Wymiary wlotukanału: szerokość ok. 30 cm, całkowita wysokośćok. 45 cm.

Przypuszczać należy, że układ stratygraficzny za-chował w chwili obecnej jedynie nawarstwieniazwiązane z precyzyjną inżynieryjno-budowlanąakcją przygotowania naturalnego drenażu, zaś war-stwa kulturowa w wyniku wielokrotnego porząd-kowania wnętrza wirydarza została zniwelowana,szczątkowo jedynie zachowując się w wymienio-nej sondzie przy ścianie południowej. Warto za-znaczyć, że obszar wirydarza był miejscem zewszech miar strategicznym, jeśli chodzi o odpro-wadzanie wody, bowiem to do wnętrza wirydarzaspływała woda ze wszystkich dachów zabudowańklasztornych.

W trakcie nadzorów nad pracami ziemnymi,w czasie wykonywania odwodnienia wokół budyn-ków klasztornych zarejestrowano również orygi-nalny kanał o przekroju zbliżonym do kwadratu(szerokość 40 cm, głębokość 30 cm), zbudowanyz płaskich płytek piaskowcowych. Kanał ten usy-tuowany jest wzdłuż południowej elewacji skrzy-dła południowego klasztoru i odprowadzał wodęna zewnątrz zabudowy klasztornej, w kierunkuStradomki (ryc. 17, 18).

Do chwili obecnej czytelne są także wierzchniepartie sklepionego – naziemnego kanału, biegną-cego na terenie obecnego parku klasztornego, któ-rym poprowadzona była dawna młynówka(ryc. 11).

Podsumowując powyższe uwagi należy stwier-dzić, że zarówno rozpoznania w obrębie wiryda-rza, jak i elementy zarejestrowane w obrębie klasz-toru należą prawdopodobnie do pierwotnego sys-temu melioracyjnego, który został zastosowanyw klasztorze szczyrzyckim w chwili wznoszeniabudynków murowanych. Z pewnością wykonał gozespół budowniczych posiadających wiedzę i do-świadczenie w zakresie inżynierii wodnej. Świad-czy o tym szereg faktów, stwierdzonych w terenie,które zestawić można w ciąg racjonalnych działańmelioracyjnych, wykonanych przez cystersóww ich szczyrzyckiej siedzibie:– rozpoznanie naturalnych warunków hydrogra-

ficznych i ukształtowania terenu (wybór miej-sca lokalizacji klasztoru, analiza układu rzecz-

reconstruction, when the first floor storey musthave been built. The present entrance to the garth,on the north wall of the south arm, is secondary.The probe at the staircase registered the sill of theculture layer containing pottery dating back to thesecond half of the 14th century.

All the surveys conducted within the garth re-vealed a stratygraphic layout which consisted ofsequences of layers of gravel of varying size. It canbe assumed that such levelling was done to obtaina natural drainage layer. In the north wall of thegarth, an original outflow canal was discovered,which carried water from inside the garth throughthe inner yard in front of the church, to the pond(fig. 15, 16). The canal inlet measured: width ofapp. 30 cm, full height of app. 45 cm.

It has to be assumed that the stratygraphic lay-out currently preserved only accumulations con-nected with the precise engineering and buildingactivities aimed at preparing the natural drainage,while the culture layer was levelled as a result ofrepeated tidying of the garth interior, its relics be-ing preserved only in the already mentioned sur-vey at the south wall. It is worth mentioning, thatthe garth area was a place of utmost importance asfar as draining water was concerned, since it wasthe garth interior that the water from all the roofsof monastery building was collected in.

During the supervision over earthworks conduct-ed while implementing the drainage system aroundthe monastery buildings, an original canal witha square-like cross-section (40 cm wide and 30 cmdeep) was discovered, which was built from flat sand-stone slabs. The canal was situated along the southelevation of the south wing of the monastery, and itcarried drainage water outside the monastery build-ings, towards the Stradomka. (fig. 17, 18).

At present, there are also visible the surface sec-tions of the vaulted above-ground canal, runningthrough the area of the present-day monasterypark, in which the former mill-race used to flow(fig. 11).

Summing up the above remarks, it must bestated that both identifications within the garthand the elements registered within the monasteryseem to belong to the original drainage systemwhich was introduced in the Szczyrzyc monas-tery when the masonry buildings were erected. Itmust have been made by a team of builders whohad knowledge and experience as far as hydro-engineering was concerned. This has been con-firmed by several facts established in the area,which could be linked into a series of rationaldrainage stages implemented by the Cisterciansin their seat in Szczyrzyc:– recognizing natural hydrographic conditions


nego i możliwości ciągłego zaopatrzenia w wo-dę, zabezpieczenie przed skutkami powodzi),

– umiejętne wykorzystanie naturalnych walorówtopograficznych w celu osuszenia terenu przy-szłej zabudowy klasztornej i zapewnienia mudalszego, sprawnego systemu odwadniającego(naturalny drenaż i kanał odpływowy w wiry-darzu, kanał odwadniający wzdłuż skrzydła po-łudniowego),

– zabezpieczenie dostaw bieżącej wody do klasz-toru, browaru i stawów,

– wykorzystanie siły wody w urządzeniach tech-nicznych, zapewniających samowystarczalnośćgospodarczą klasztoru (młyn, tartak),

– budowa trwałych (kamiennych) kanałów od-wadniających i koryta młynówki, wytyczonychzgodnie ze spadkami terenu.Całość rozpoznanych dotychczas w Szczyrzycu

reliktów prac i urządzeń inżynieryjnych o charak-terze melioracyjnym32 daje dowód, że ta tradycyjnapraktyka cysterska znajdowała również zastosowa-nie w placówkach na terenie Polski. Trudne warun-ki klimatyczne naszego kraju wpływały z jednej stro-ny na mniejszy rozmach terenowych działań inży-nieryjnych cystersów, zaś z drugiej skłaniały ich dostosowania rozwiązań nietypowych, nie zawszezgodnych z regułą, lecz koniecznych i adekwatnychdo zastanych warunków33. Warto również podkre-ślić, że udrożnienie i wykorzystanie dawnych kana-łów odwadniających w Szczyrzycu jest wciąż moż-liwe, a to stanowiłoby nie tylko logiczną kontynu-ację cysterskiej myśli technicznej, lecz także niezwy-kłą atrakcję turystyczną.

and the lie of the land (selecting the monasterylocation, analysis of the fluvial system and thepossibility of continuous water supply, protec-tion from flooding),

– skillful use of natural topographic advantagesin order to drain the site for the future monas-tery buildings, and to provide further effectivedrainage system (natural drainage and an out-flow canal in the garth, drainage canal along thesouth wing),

– ensuring running water supply for the monas-tery, brewery and ponds,

– employing water to power technical devicesensuring the economic self-sufficiency of themonastery (mill, sawmill),

– building permanent (stone) drainage canals andthe mill-race bed outlined to follow the slope.All the relics of works and drainage engineer-

ing devices, which have been recognized in Szc-zyrzyc so far, bear evidence that this traditionalCistercian practice was also applied in their out-posts in Poland. Difficult climatic conditions in ourcountry, on the one hand slowed down the mo-mentum of engineering field activities of the Cis-tercians, while on the other made them applyunique solutions, not always in accordance withthe Rule, but indispensable and adequate to theconditions found here. It is also worth emphasiz-ing that clearing and using the old drainage canalsin Szczyrzyc is still possible, which would consti-tute not only logical continuation of the Cister-cian technological thought, but also an unusualtourist attraction.

1 W ramach prac melioracyjnych przesuwano nawet pier-wotne koryta rzek, jak na przykład w klasztorze cyster-skim Rievaulx, por. B. Kwiatkowska-Kopka, Aelred – bu-downiczy opactwa w Rievaulx [w:] Cistercium Mater No-stra R. II 1/2009, s. 32.

2 Paul Benoit, L’hydraulique cistercienne en Haute–Marne, LesCahiers Haut-Marnais, n. 209, 1997; Benoit Rouzeau,Maitrise et gestion du patrimoine hydraulique a Morimond, LesCahiers Haut-Marnais, n. 209, 1997.

3 Kwestia modelowych rozwiązań przestrzennych wybra-nych polskich placówek klasztornych jest obecnie przed-miotem badań prowadzonych przez autorki w ramachprojektu badawczego pt. Rozwiązania funkcjonalno-prze-strzenne oraz techniczne i inżynieryjne wybranych średniowiecz-nych klasztorów małopolskich w kontekście specyfiki reguły zgro-madzenia. Zagadnienia badawcze i konserwatorskie. Niniej-szy artykuł powstał w ramach tego projektu.

4 Benoit Rouzeau, Ancienne abbaye de Morimond, 1999, 2000(niepublikowane opracowania prac terenowych). Skła-dam serdeczne podziękowania Panu prof. Benoit Rouzeauza systematyczne przesyłanie niepublikowanych rapor-tów dotyczących prac terenowych (BKK).

5 Podstawę omówienia stanowią wyniki badań archeolo-giczno-architektonicznych, przeprowadzonych pod kie-runkiem Beaty Kwiatkowskiej-Kopki oraz artykułB. Kwiatkowskiej-Kopki, Klasztor oo. Cystersów w Szczy-rzycu w świetle wstępnych rozpoznań archeologiczno-architek-tonicznych, Almanach Sądecki, R. XII, nr 4 (45), 2003,s. 29-38.

6 J. Długosz, Liber Beneficjorum, ed. A. Przeździecki, T. III,Kraków 1864, s. 437-439.

7 S. Zakrzewski, Najdawniejsze dzieje klasztoru cystersóww Szczyrzycu (1238 – 1382). Przyczynek do dziejów osadnic-twa na Podhalu, Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydz.Hist.-Filozof., seria II, T. XVI, Kraków 1902, s. 1-75.

8 J. Krzyżanowski, Przywileje szczyrzyckie, Kwartalnik Hi-storyczny, 1904, R. 18, s. 193-209.

9 J. Matuszewski, Immunitet ekonomiczny w dobrach Kościoław Polsce do roku 1381, Poznań 1936.

10 Z. Kaczmarczyk, Immunitet sądowy i jurysykcja poimmuni-tetowa w dobrach kościoła w Polsce do końca XIV wieku, Po-znań 1936, s. 154.

11 B. Kwiatkowska-Kopka, Najstarsze dzieje klasztoru oo. Cy-stersów w Szczyrzycu, Teki Krakowskie, VIII, 1998.


Abstract

The issues connected with the question of wa-ter engineering and the character of drainage workin the Cistercian monasteries, do not reach beyondgeneral remarks in the literature of the subject.Detailed studies of the above issues are of key im-portance for considering the actual state of tech-nological and engineering thought of the ‘grey fri-ars’. Owing to the pioneer work conducted by theFrench researchers, the range of drainage work andthe character of water-powered devices in severalFrench outposts, including Morimond, was rec-ognized.

Archaeological research in the Cistercian mon-astery in Szczyrzyc supplied interesting materialconnected with the issues concerning water engi-neering (recognised within the monastery garth andin the vicinity of the south elevation of the monas-tery building). Unique reports from the area of theno-longer-existing Morimond monastery, togeth-er with field observations made during archaeo-logical excavations in Szczyrzyc, encouraged theAuthors to present some remarks which could con-tribute further to studies on technical devices foundin monasteries, as well as on model solutions usedin them.

Streszczenie

Problematyka związana z zagadnieniami inży-nierii wodnej i charakterem prac melioracyjnychw klasztorach cysterskich nie wychodzą w litera-turze przedmiotu poza ramy ogólnych sformuło-wań. Szczegółowe studia nad powyższymi kwestia-mi mają kluczowe znaczenie w rozważaniach nadfaktycznym poziomem myśli technologicznej i in-żynieryjnej „szarych mnichów”. Dzięki pionier-skim pracom, przeprowadzonym przez francuskichbadaczy, rozpoznany został zakres prac melioracyj-nych i charakter urządzeń wodnych w kilku fran-cuskich placówkach cysterskich, między innymiw Morimond.

Badania archeologiczne w cysterskim klaszto-rze w Szczyrzycu dostarczyły ciekawego materia-łu, związanego z zagadnieniami z zakresu inżynieriiwodnej (rozpoznania w rejonie wirydarza klasztor-nego i w pobliżu elewacji południowej budynkuklasztornego). Unikalność doniesień z obszaru nieistniejącego klasztoru w Morimond wraz z tereno-wymi obserwacjami poczynionymi w czasie pracarcheologicznych w Szczyrzycu skłoniły autorki dozaprezentowania kilku uwag, które mogą stać siękolejnym przyczynkiem do studiów nad technicz-nymi urządzeniami w klasztorach oraz stosowa-niem w nich modelowych rozwiązań.

12 S. Zakrzewski, 1902, op.cit., s. 34.13 KDP III, nr 43, s. 90.14 S. Zakrzewski, op.cit. 1902, s. 33.15 A. Żaki, Zespół osadniczy Poznachowice Górne pow. Myśleni-

ce, w świetle badań wstępnych, Sprawozdania Archeologicz-ne, T. 4, 1958, s. 107-131; A. Jodłowski, Grodzisko w Po-znachowicach Górnych woj. krakowskie w świetle wstępnych ba-dań archeologicznych, Sprawozdania Archeologiczne,T. XXXV, 1983 [1984], s. 249-262.

16 KDP III, nr 43, s. 90.17 A. Matuszczyk, N. Orliński, J. Zinkow, Małopolska połu-

dniowo-zachodnia. Przewodnik, Warszawa 1991.18 T. Galarowski, Szczyrzyc,Wrocław 1988, s. 3.19 Ibidem, s. 7. Są to potoki Tarnawka, Trzcianka, Stróża.20 A. Matuszczyk, N. Orliński, J. Zinkow, op.cit., s. 84.21 A. Matuszczyk, Beskid Wyspowy, 2001, s. 83.22 A. Matuszczyk, N. Orliński, J. Zinkow, op.cit.23 K. Morejko Cist, Początki fundacji klasztoru cystersów

w Szczyrzycu, Kraków 2008, s. 87.24 Koryto młynówki i przepust w murze zachodnim wi-

doczne są na zdjęciu wykonanym przez Bohdana Lisow-skiego na terenie klasztoru w roku 1944, podczas inwen-taryzacji zespołu klasztornego.

25 Wspomniany plan zamieszczony został w artykuleM. Marcinowskiej Pierwotne funkcje budynku muzeum klasz-tornego w Szczyrzycu, Almanach Sądecki, R. XII, nr 4 (45),2003, s. 25.

26 Kataster galicyjski wsi Abramowice i Szczyrzyc, APK,syg.KNS 1.

27 Inwentaryzacja klasztoru oo. Cystersów w Szczyrzycuwykonana w roku 1944 przez Bohdana Lisowskiego znaj-duje się obecnie w zbiorach archiwum Instytutu Histo-rii Architektury i Konserwacji Zabytków PolitechnikiKrakowskiej.

28 E. Łużyniecka, J. Marszalska, Szczyzrzyc. Dzieje budowyopactwa cysterskiego, Wrocław 2005, s. 60, 65.

29 Ibidem, s. 138.30 Brak wypełnienia kolorem może oznaczać, że wspomnia-

ne obiekty miały ówcześnie formę ruiny, reliktu, śladuw terenie.

31 B. Kwiatkowska-Kopka, Klasztor cystersów w Szczyrzycu,dokumentacja konserwatorska z nadzorów archeologicznycho charakterze ratowniczym, związanych z robotami ziemnymi,prowadzonymi podczas prac budowlanych w wirydarzu klasz-tornym, Kraków 2004, praca niepublikowana.

32 Prace badawcze prowadzone w ramach projektu nauko-wego znajdują się w toku. Uzyskiwane sukcesywnie wy-niki badań będą na bieżąco publikowane przez autorkiw kolejnych artykułach.

33 Kwestie te zostały wstępnie poruszone w publikacji:A. Bojęś-Białasik, B. Kwiatkowska-Kopka, Średniowiecz-ne urządzenia grzewcze w klasztorze cystersów w Jędrzejowiei augustianów-eremitów na Kazimierzu w Krakowie, Wiado-mości Konserwatorskie, nr 25/2009, s. 77

Cystersi, średniowieczni mistrzowie inżynierii wodnej The...

Documents

Transcript of Cystersi, średniowieczni mistrzowie inżynierii wodnej The...