Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl

Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

1. Budowa neuronu.

Podstawową jednostką budując ą układ nerwowy jest komórka nerwowa czyli neuron.

a

b

d

c

e

f

a. dendryty

b. jądro komórkowe

c. ciało komórki

d. akson(neuryt)

e. osłonka mielinowa

f. synapsa

2. Przewodzenie impulsów nerwowych.

Neurony służą do przesyłania impulsów nerwowych. Informacja jest przewodzona od dendrytu do aksonu, a następnie poprzez synapsy do dendrytów kolejnego neuronu. Synapsa jest to miejsce przekazu impulsu nerwowego pomiędzy sąsiednimi komórkami nerwowymi. Impulsy nerwowe przesyłane są za pomocą sygnałów elektrycznych. Impuls elektryczny przepływa pomiędzy neuronami poprzez przekaźniki chemiczne (neuroprzekaźniki).Wiązki neuronów tworzą włókna nerwowe służące do przekazywania informacji.Szybkość przepływu impulsu nerwowego wzdłuż włókna może dochodzić do 100 m/s.

3. Budowa układu nerwowego człowieka.

4. Mózgowie. Ośrodkowy układ nerwowy składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego. Mózgowie umieszczone jest w tylnej części czaszki (mózgoczaszce). W jego skład wchodzi mózg, móżdżek i rdzeń przedłużony, będący początkiem rdzenia kręgowego.

mózgmóżdżek rdzeń przedłużony

5. Mózg.

Waga mózgu dorosłego człowieka wynosi od 1200 do 1400 g. Ochronę mózgu stanowią:• włosy• skóra• kości czaszki• opony mózgowe (błony łącznotkankowe):

twarda pajęczynówka miękka (silnie ukrwiona; odpowiada za odżywianie i dotlenianie mózgu)

• płyn mózgowo – rdzeniowy znajdujący się pomiędzy oponami.

Płyn mózgowo rdzeniowy wypełnia również 4 komory znajdujące się w mózgu oraz kanał kręgowy. Jego rola to amortyzacja wstrząsów oraz regulacja ciśnienia wewnątrzczaszkowego.

Powierzchnia mózgu jest silnie pofałdowana z zagłębieniami i bruzdami. Bruzda podłużna dzieli mózg na dwie półkule – prawą i lewą. Lewa półkula kontroluje mowę, odpowiada za procesy logicznego myślenia. Półkula prawa ma wpływ na myślenie twórcze i artystyczne. Bruzda poprzeczna wraz z podłużną dzielą mózg na płaty:czołowy, ciemieniowy, potyliczny i skroniowe.

bruzda podłużna

lewa półkula

prawa półkula

płat czołowy

płat potyliczny

płat ciemieniowy

W płatach mózgu zlokalizowane są ośrodki różnych funkcji naszego organizmu. Ośrodek korowy to skupisko komórek nerwowych odpowiedzialnych za określoną funkcję organizmu. • płat czołowy – ośrodki kojarzące, ruchowe, pisania• płat ciemieniowy – ośrodki czucia• płat potyliczny – ośrodek wzroku• płaty skroniowe – ośrodek słuchu i mowy

W przekroju mózgu można wyróżnić dwie warstwy:a. Korę mózgu zbudowana z istoty szarej, którą

stanowi ciało komórek nerwowych. Ma ona grubość 2-3 mm. W korze mózgowej zlokalizowane są ośrodki kierujące pracą naszego organizmu.

b. Warstwa podkorowa zbudowana jest z istoty białej, którą tworzą włókna nerwowe. Stanowią one sieć połączeń pomiędzy różnymi obszarami mózgu.

a

b

6. Móżdżek. Położony w tylnej części czaszki. Składa się z dwóch półkul połączonych w środku tzw. robakiem. Waży około 150 g.Do głównych funkcji móżdżku należą:• utrzymywanie napięcia mięśniowego,• utrzymywanie równowagi i pionowej postawy ciała,• koordynowanie ruchów mięsni.

7. Rdzeń przedłużony. W rdzeniu przedłużonym znajdują się ośrodki kierujące wieloma funkcjami życiowymi organizmu. Do najważniejszych ośrodków należą: oddechowy, naczynioruchowy (reguluje napięcie naczyń krwionośnych), czynności serca, ssania, żucia, kichania, kaszlu, połykania, wydzielania potu, wymiotny, regulacji przemiany materii.

móżdżek

8. Rdzeń kręgowy.

Rdzeń kręgowy znajduje się w kanale kręgowym kręgosłupa. Ma długość około 45 cm. Podobnie jak mózg jest otoczony trzema oponami. Od rdzenia kręgowego odchodzą nerwy rdzeniowe będące częścią obwodowego układu nerwowego.Budowa wewnętrzna rdzenia jest odwrotna do mózgu – na zewnątrz znajduje się istota biała, a w środku istota szara ułożona w kształt litery H.

istota szara istota biała

Przekrój przez rdzeń kręgowy

9. Łuk odruchowy. Receptor – jest to miejsce odbioru bodźca np. komórki czuciowe w skórze. Bodziec odebrany przez receptor jest przekazywany neuronami czuciowymi do ośrodkowego układu nerwowego np. do rdzenia kręgowego. Informacja jest analizowana przez neurony kojarzeniowe. Neuron ruchowy przesyła impuls nerwowy do narządu wykonawczego – efektora, np. mięśnia lub gruczołu.

neurony kojarzeniowe neuron czuciowy

neuron ruchowy

receptor

efektor

10. Odruchy.

Odruch jest to automatyczna reakcja organizmu na bodziec. Większość odruchów powstaje na zasadzie prostego łuku odruchowego opisanego wcześniej. Przekaz impulsów nerwowych odbywa się niezwykle szybko – neurony czuciowe przewodzą impulsy z szybkością 15 – 40 m/s, a ruchowe 50 – 80 m/s. Jest to istotne podczas reakcji obronnej organizmu np. cofanie ręki pod wpływem ognia.Badaniami odruchów jako pierwszy zajmował się rosyjski fizjolog Iwan Pawłow, który w 1904 r. otrzymał nagrodę Nobla.Wszystkie odruchy można podzielić na bezwarunkowe i warunkowe.Odruch bezwarunkowy jest wrodzony i powstaje niezależnie od naszej woli. Odruchy te związane są z rdzeniem kręgowym i ośrodkami podkorowymi mózgu.

Przykłady odruchów bezwarunkowych:• kichanie, kaszel,• ssanie mleka,• zmiana wielkości źrenicy pod wpływem światła o różnym natężeniu,• odruch kolanowy,

Odruch warunkowy jest to odruch nabyty. Związany jest z ośrodkami w korze mózgowej. Jego wykształcenie wymaga działania bodźcem obojętnym jednocześnie z bodźcem wywołującym dany odruch. Aby wykształcić odruch warunkowy należy takie działania wielokrotnie powtarzać. Przykładem odruchu warunkowego jest np. tresura psa.Odruchem warunkowym jest też obgryzanie paznokci czy ołówka w sytuacjach stresowych, wydzielanie śliny pod wpływem zapachu pokarmu.

11. Obwodowy układ nerwowy. W skład tego układu wchodzi:• 12 par nerwów czaszkowych• 31 par nerwów rdzeniowych

Nerwy czaszkowe odchodzą bezpośrednio od mózgu. Unerwiają narządy zmysłów oraz mięśnie i gruczoły znajdujące się w głowie np. mięśnie mimiczne twarzy, ślinianki.Nerwy rdzeniowe odchodzą od rdzenia kręgowego. Unerwiają skórę, mięśnie, gruczoły, narządy wewnętrzne.Nerwy obwodowe zbudowane są z wiązek neurytów, których ciała komórek znajdują się w ośrodkowym układzie nerwowym. W zależności od rodzaju przewodzonych bodźców wyróżniamy:• nerwy czuciowe – przewodzą bodźce czuciowe• nerwy ruchowe – przewodzą bodźce ruchowe• nerwy mieszane – przewodzą bodźce czuciowe i ruchowe.

Najdłuższym nerwem układu obwodowego jest nerw kulszowy unerwiający kończynę dolna.

12. Autonomiczny układ nerwowy.

Autonomiczny układ nerwowy stanowi część układu obwodowego, który unerwia narządy wewnętrzne i gruczoły wydzielnicze. Układ autonomiczny działa niezależnie od woli człowieka. Składa się on z dwóch części działających antagonistycznie (przeciwstawnie) – części współczulnej i przywspółczulnej. Układ współczulny pobudza różne funkcje naszego ciała, a przywspółczulny działa hamująco. Układ współczulny tworzą zwoje nerwowe rozmieszczone po obu stronach kręgosłupa połączone w pnie współczulne. Odchodzą od nich nerwy współczulne docierające do różnych narządów wewnętrznych.Układ przywspółczulny wychodzi z pnia mózgu. Tworzy również zwoje i sploty nerwowe w okolicach unerwianych narządów np. splot sercowy.

UKŁAD WSPÓŁCZULNY UKŁAD PRZYWSPÓŁCZULNY

rozszerzanie źrenicy zwężanie źrenicy

pobudzanie ślinianek hamowanie wydzielania śliny

przyspieszanie czynności serca zwalnianie czynności serca

rozkurczanie oskrzeli zwężanie dróg oddechowych

zwężanie naczyń krwionośnych – wzrost ciśnienia krwi

rozszerzanie naczyń krwionośnych – wzrost ciśnienia krwi

pobudzanie nadnerczy do wydzielania adrenaliny

hamowanie czynności wydzielniczych nadnerczy

rozszerzenie pęcherza moczowego kurczenie pęcherza moczowego

hamowanie skurczów jelit i żołądka pobudzanie skurczów jelit i żołądka

pobudzanie gruczołów łzowych hamowanie gruczołów łzowych

Funkcje układu autonomicznego:

13. Higiena układu nerwowego.

Układ nerwowy, a szczególnie mózg są zbudowane z delikatnych komórek, wrażliwych na niedobór tlenu i składników odżywczych. Ponadto komórki nerwowe bardzo trudno się regenerują. Ze względu na nadrzędną rolę w naszym organizmie należy szczególnie dbać o jego dobrą kondycję.• należy spać odpowiednią ilość czasu, aby umożliwić „wypoczynek” układowi nerwowemu. Małe dzieci potrzebują 12 godzin snu, 12 – 18 latek 9 godzin, a dorośli 6-8 godzin,• nie spożywać alkoholu, nie palić papierosów, nie brać narkotyków ani innych używek. Nie nadużywać picia kawy.• uważać podczas prac z substancjami chemicznymi np. pestycydy, farby, kleje, proszki,• prawidłowo się odżywiać,• pamiętać o wypoczynku, najlepiej na świeżym powietrzu,

Aktywność naszego mózgu można zbadać za pomocą urządzenia – elektroencefalografu. Uzyskuje się wykres pracy mózgu EEG – elektroencefalogram. Na jego podstawie neurolog – lekarz zajmujący się chorobami układu nerwowego może postawić diagnozę.

EEG w różnych stanach aktywności mózgu

14. Choroby układu nerwowego.

a. Nerwica – jest to zaburzenie emocjonalne spowodowane niepokojem, lękiem, długotrwałym stresem. Jest wiele rodzajów nerwic. Objawiają się one najczęściej nieuzasadnionymi stanami lekowymi, brakiem koncentracji, bezsennością, bólami głowy, brzucha.

b. Fobia – jest to nieuzasadniony, paniczny lęk przed różnymi sytuacjami lub przedmiotami; np. klaustrofobia – lęk przed zamkniętymi pomieszczeniami, agorafobia – lek przed otwartą przestrzenią,

c. Depresja – zaburzenie psychiczne objawiające się zniechęceniem do życia, stanami lekowymi, obojętnością.

d. Schizofrenia – choroba psychiczna o nieznanych przyczynach. Objawia się zamknięciem w sobie, utratą kontaktu z otoczeniem, urojeniami, lekami, zaburzeniem myślenia.

e. Padaczka – choroba ta objawia się napadami drgawkowymi, czasem utratą przytomności.

e. Choroba Parkinsona – spowodowana uszkodzeniem komórek mózgu, objawia się między innymi drżeniem rąk i postępującymi zmianami neurologicznymi.

e. Choroba Alzheimera – przyczyną jest obumieranie komórek mózgu co powoduje utratę pamięci.

i. Zapalenie opon mózgowych i mózgu – jest to choroba wywołana przez wirusy, bakterie lub grzyby. Objawia się sztywnością karku, bólami głowy, wymiotami i gorączką. Zapalenie opon mózgowych może być przenoszone przez kleszcze.

15. Bibliografia i netografia:

• Gołda W., Kłyś M., Wardas J.: Biologia dla gimnazjum część druga, Wydawnictwo Nowa Era,• Gulewicz B., Wierbiłowicz E.: Biologia dla klasy I gimnazjum, Wydawnictwo ABC,• Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,• Sylwanowicz W.: Mały atlas anatomiczny, PZWL,• Szlachetko A., Szlachetko D., Rutkowski P.: Biologia gimnazjum II, Wydawnictwo M. Rożak,• Villee C. A.:Biologia, PWRiL,• www.wikipedia.pl,• www.encyklopedia.interia.pl •www.wiem.onet.pl