Materiały dla katechizujących osoby dorosłe

Przygotowanie rodziców i chrzestnych do sakramentu chrztu świętego dzieci

pod redakcją: ks. bp. Damiana Bryla i ks. Artura Filipiaka

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne 5Wprowadzenie 18Wprowadzenie teologiczne 20 I. Chrzest wejściem na drogę powołania 20 II. Dar chrztu i jego wezwanie 26 III. Człowiek wobec Bożego wezwania 32 IV. Problematyka ekumeniczna chrztu św. 40Katechezy oraz instrukcja liturgiczna 42 I. Chrzest św. – nowe życie w Chrystusie 42 II. Życie wiary w Jezusa we wspólnocie Kościoła 57 III. Rola i zadania rodziców w wychowaniu w wierze 69 IV. Liturgia sakramentu chrztu 78Obrzędy chrztu świętego 91

18

WPROWADZENIEJednym z podstawowych celów ostatniego Synodu Archidiecezji Poznańskiej było przemyślenie i wprowadzenie w życie katechezy dorosłych. Niniejsza propozycja jest kolejną – po pomocach przezna-czonych do systematycznej katechezy dorosłych – próbą realizacji tych zamierzeń, tym razem w zakresie katechezy sakramentalnej.I. Prezentowane materiały są adresowane do kapłanów i katechistów prowadzących przygotowanie rodziców do chrztu ich dziecka. Warto uświadomić sobie, jak niejednorodna – pod każdym względem, także religijnym – jest to grupa. Obok rodziców wierzących i zaangażowa-nych w życie wspólnoty Kościoła w trakcie przygotowania spotkać można również osoby pełne wątpliwości, poszukujące, niepraktykujące czy wręcz niewierzące, które z różnych powodów proszą o chrzest dla swojego dziecka. Ważne wydaje się, by nie postrzegać tej drugiej, realistycznie rzecz oceniając, większej grupy osób, przez pryzmat ich deficytów, lecz rozpocząć od tego, co jest pozytywne: że pragną dobra dla swojego dziecka. Skoro proszą o chrzest, uznają go za dobro, choć najczęściej ich wyobrażenia o tym sakramencie rozmijają się z intencją Kościoła, gdy ten udziela chrztu. Tutaj jest właśnie miejsce i czas na katechezę. Zadaniem katechetów parafialnych, zwanych też katechi-stami, będzie między innymi rozpoznanie i skorygowanie motywacji rodziców, skonfrontowanie ich wizji z Ewangelią Jezusa Chrystusa oraz doprowadzenie – na ile jest to możliwe na danym etapie ich drogi wiary – do prawdy o chrzcie świętym zgodnej z nauczaniem Kościoła.Ma temu służyć stały schemat katechez, który został oparty na mode-lu katechumenalnym, będącym źródłem inspiracji dla każdej formy katechezy. Układ prezentowanych katechez jest następujący:

1. Życie – punktem wyjścia każdej katechezy jest aktualna sytu-acja katechizowanych;

2. Refleksja – uświadomienie sobie przez katechizowanych osobi-stej sytuacji poprzez odniesienie jej do własnych przeżyć oraz doświadczeń innych osób; możliwość podzielenia się doświad-czeniami oraz ich uporządkowania;

3. Konfrontacja – postawienie własnego życia w świetle Bożego Objawienia i skonfrontowanie go z wiarą Kościoła;

19

4. Działanie – podjęcie konkretnych zobowiązań, mających na celu skorygowanie dotychczasowych zachowań;

5. Celebracja – wyrażenie własnej sytuacji w znakach i symbolach chrześcijańskiej wiary, powierzenie jej Bogu w modlitwie.

II. Proponowana forma przygotowania rodziców do chrztu ich dzieci obejmuje trzy katechezy oraz instrukcję (katechezę) liturgiczną. W katechezach chrzcielnych powinni uczestniczyć oboje rodzice (opiekunowie) dziecka oraz – jeśli to możliwe – również chrzestni. Program jest skonstruowany w taki sposób, iż rodzice mogą wziąć udział w katechezach jeszcze przed narodzeniem dziecka. Nato-miast instrukcja liturgiczna, będąca bezpośrednim wprowadzeniem w owocne przeżycie sakramentu chrztu, przewidziana jest po na-rodzinach dziecka. Powinni w niej uczestniczyć zarówno rodzice, jak i chrzestni. Katechezy chrzcielne prowadzą katechiści świeccy, natomiast duszpa-sterze zajmują się przeprowadzeniem instrukcji liturgicznej. Scenariu-sze tych spotkań znaleźć można na następnych stronach. Poprzedzone zostały zwięzłym opracowaniem teologicznym na temat chrztu, prze-znaczonym dla osobistego ubogacenia prowadzących katechezy. Można do niego sięgnąć również w przypadku pojawiania się pytań czy wątpliwości ze strony uczestników przygotowania. Ostatnia część broszury zawiera najważniejsze elementy obrzędu chrztu (w wersji zatwierdzonej dla diecezji polskich).III. Należy z całą mocą podkreślić, że w centrum zainteresowania autorów niniejszych katechez – i to je być może najbardziej wyróżnia spośród wielu porównywalnych materiałów – nie są dzieci, które mają zostać ochrzczone, lecz ich matki i ojcowie. Oczywiście trzeba uwzględnić specyficzny kontekst tych katechetycznych spotkań, któ-rym jest właśnie chrzest dziecka. Głównym zadaniem katechistów będzie jednak nie tyle pouczenie, co i jak rodzice mają powiedzieć swojemu dziecku, by je wychowywać w wierze. W pierwszym rzę-dzie idzie o samych rodziców o ich sytuację, ich wiarę lub niewiarę, o wspólne poszukiwanie wartości i mocy chrztu oraz własnego miejsca w Kościele. Najważniejsze pytanie nie brzmi więc wcale: Co mam robić dla mojego dziecka, żeby było wierzące?, lecz: Jak mam żyć, by moje dziecko zachwyciło się wiarą i w konsekwencji wybrało Chrystusa?

20

WPROWADZENIE TEOLOGICZNE

I. CHRZEST WEJŚCIEM NA DROGĘ POWOŁANIA

ZAGADNIENIA WSTĘPNEPolska nazwa chrzest pochodzi od staropolskiego christ – iti – znaczyć imieniem Chrystusa, czyli czynić chrześcijaninem. Nazwy grecka i łacińska zwracają bardziej uwagę na sam ryt za-nurzania i obmywania. Nazwa baptismum pochodzi bowiem od greckiego czasownika: baptein, baptidzein – co znaczy zanurzać, obmywać.Obmycia rytualne znane są nie tylko w świecie biblijnym, lecz także w różnych religiach pogańskich na całym świecie. Ryt przy użyciu wody dobrze symbolizuje całe duchowe życie człowieka.Woda jest bowiem niezbędna do życia i stąd łączy się z nią idea odrodzenia. Spełniając funkcję obmycia cielesnego, łączy w sobie ideę oczyszczenia duchowego.

A. CHRZEST W PIŚMIE ŚWIĘTYM1. Typy chrztu w Starym Testamencie

a) Funkcja oczyszczająca wody. W liturgii chrzcielnej Kościół przypomina nam, że już w Starym Testamencie chrzest został przygotowany i zapowiedziany. Pewne wydarzenia Starego Testamentu uważane są już przez Apostołów za typy chrztu. Dla św. Pawła typem chrztu było przejście przez Morze Czerwone (1 Kor 10,1n.), a św. Piotr za typ chrztu uważa potop (1 P 3,20n.).Znane są w Starym Testamencie obmycia rytualne, które oczysz-czają i umożliwiają sprawowanie kultu (Lb 19,2-10; Pwt 23,10n). Prorocy, zwłaszcza Ezechiel, widzą w wodzie symbol czystości moralnej. Dzięki niej i Duchowi Bożemu, który oznacza tutaj nie-osobową siłę Boga, Bóg dokona oczyszczenia swego ludu (Ez 36,24--28; Jr 31,31-34; Iz 11,1-5).

21

Woda nie tylko oczyszcza, ale również podtrzymuje życie. Gdzie jest woda, tam jest życie. Stwierdzenie to dla ludzi Wscho-du, żyjących często na terenach pustynnych, jest bardzo bliskie i bogate w treść. U proroków, zwłaszcza Ezechiela, woda wypły-wająca ze świątyni jest symbolem odnowy duchowej (Ez 47,1-5; por. Jer 3,1.9).W okresie judaizmu następuje wzrost znaczenia obmyć ry-tualnych, które stają się sformalizowane i pozbawione treści we-wnętrznych, zwłaszcza u faryzeuszy, których wielokrotnie krytykuje Chrystus (por. Mk 7,1-5). Obmycia rytualne, niebędące jednak obrzędem wtajemniczenia, a stosowane codziennie już u „wta-jemniczonych” jako wyraz starań o czystość życia i szczerości na-wrócenia, znane były u esseńczyków. W tym też czasie powstała praktyka chrztu prozelitów, tzn. pogan nawróconych na judaizm (por. Mt 23,15). Sam ryt nie jest dobrze znany, w każdym razie symbolizował oczyszczenie serca i przez niektórych był uważany za nieodzowny, podobnie jak ob-rzezanie.

b) Chrzest Jana Chrzciciela Chrzest Jana Chrzciciela można porównać do chrztu prozelitów. Również i on łączy ochrzczonego z potomstwem Abrahama (por. Mt 3,9) i tymi wszystkimi w Izraelu, którzy oczekują przyjścia Mesjasza. Ten chrzest jednorazowy ma doprowadzić do skruchy i nawrócenia (Mk 1,4; Łk 3,10-14), jest też znakiem zewnętrznym uprzedniego zerwania z grzechem, a więc wysiłku w kierunku pełnego nawrócenia (Mt 3,1-12). Nawrócenie, które głosi Jan, polega przede wszystkim na odrzu-ceniu czynów niegodziwych i realizacji czynów sprawiedliwych. Przyjęcie tego nawrócenia oznacza porzucenie starej drogi i wejście na nową, oznacza rozpoczęcie nowego życia.Chrzest Jana jest jedynie chrztem z wody i jako taki jest przygoto-waniem do chrztu mesjańskiego, który będzie chrztem w Duchu Świętym i sam będzie dokonywał wewnętrznej odnowy człowieka (Mt 3,11; Dz l,5; 19,3).

22

2. Chrzest w Nowym Testamenciea) Chrzest Jezusa Chrzest Jezusa opisany przez wszystkich ewangelistów (Mk 1,9-11; Mt 3,13-17; Łk 3,21-22; J 1,32-34) i potwierdzony przez pier-wotną katechezę apostolską (Dz 1,3-22; 10,37; 11,6; 13,24n; 18,25; 19,3 n) nastręczał w Kościele pierwotnym pewnych trudności interpretacyjnych związanych z misją Jezusa i Jego stosunkiem do Jana. Tym bardziej, że każdy z ewangelistów daje własną in-terpretację teologiczną.Teologiczny sens chrztu Jezusa zawiera się przede wszystkim w teofanii, na którą składają się trzy elementy: otwarcie niebios, zstąpienie Ducha pod postacią gołębicy i głos z nieba.Przychodząc do Jana, by otrzymać od niego chrzest, Jezus włącza się we wspólnotę grzeszników, których przyszedł zbawić. Jest On Barankiem Bożym, który bierze na siebie grzech świata (J 1,29.36). Jezus rozpoczyna w ten sposób swoją publiczną działalność, która zakończy się śmiercią zbawczą. Zstąpienie Ducha na Jezusa objawia zbawczą i twórczą moc Boga, a sama teofania, będąc konsekwencją, jest równocześnie powo-łaniem Jezusa do Jego misji, jest swoistą inwestyturą mesjańską, zgodnie z zapowiedzią proroków (Iz 11,2; 42,1; 61,l). Chrzest Jezusa nie udziela Mu jednak godności, której by nie posiadał, a jest jedynie uroczystym wprowadzeniem w działal-ność mesjańską.

b) Chrzest w wodzie i Duchu Już Jan Chrzciciel zapowiedział chrzest Jezusa Duchem i ogniem (Mt 3,11). Duch jest tutaj obiecanym darem mesjańskim, ogień zaś oznacza sąd, który dokona się w chwili przyjścia Jezusa (J 3,18-21; 5,22-25; 9, 39).Chrzest w Duchu Świętym dla św. Pawła (1 Kor 12,13) oznacza przede wszystkim przyjęcie Ducha Świętego, który jest Duchem Boga (Rz 8,1-18), jest Duchem Chrystusa (Rz 8,8; 2 Kor 3,18; Ga 4,4). Stąd życie w Chrystusie jest życiem w Duchu, który sprawia, że ochrzczony należy do Chrystusa, jest przybranym dzieckiem Bożym i członkiem Ludu Bożego. Dar Ducha Świętego jest jakby

23

pieczęcią, która zostawia znamię na całym życiu ochrzczonego (2 Kor 1,21; Ef 1,13; 5, 30).Pan Jezus prawdopodobnie sam nie chrzcił, ale już za Jego życia chrzcili Apostołowie (J 4,1-2). Dzieje Apostolskie potwierdzają udzie-lanie chrztu przez apostołów po Zesłaniu Ducha Świętego (Dz 2,37--41). Filip chrzci dworzanina królowej egipskiej Kandaki (Dz 8,38). Piotr chrzci Korneliusza (Dz 10,44-48). Działalność Apostołów zakła-da polecenie Chrystusa Pana, który zapowiada chrzest i faktycznie po swoim Zmartwychwstaniu ogłasza go w formie nakazu skierowanego do apostołów: Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i Syna i Ducha świętego (Mt 28,19 por. Mk 16,16). Nakaz chrztu, podobnie jak nakaz głoszenia Ewangelii, ma charakter uniwersalny, ma objąć wszystkie stworzenia (Marek), wszystkie narody.Dzieje Apostolskie i św. Paweł mówią o chrzcie w imię Jezusa Chrystusa lub w imię Pana Jezusa (Dz 2,38; 8,16; 10,48; 19,5; 1Kor 6,11), dla odróżnienia od chrztu Jana czy innych praktyk żydow-skich. Udzielać chrztu w imię Jezusa to tyle, co udzielać go mocą Chrystusa, to tyle, co należeć do Chrystusa. Należeć do Chrystusa oznacza zaś należeć do całej Trójcy Świętej. Formuła trynitarna przekazana przez Mateusza powstała z rozwi-nięcia formuły chrystologicznej, które miało już miejsce w Kościele pierwotnym. Użycie formuły trynitarnej oprócz Mateusza potwier-dza Didache (7,1.3).Dzieje Apostolskie potwierdzają, że chrztu udzielano przez zanu-rzenia w wodzie (Dz 8,27; 8,38). Potwierdza to również Pawłowa symbolika chrztu jako zanurzenia w Chrystusie (Rz 6,3; Kol 2,11). Nie można jednak wykluczyć, że znany był również chrzest przez polanie w przypadku chrztu większej liczby ludzi i w nadzwy-czajnych okolicznościach (Dz 2,41; 5,14; 16,33). O polaniu wodą wyraźnie mówi już Didache (7,3).

c) Chrzest według św. Jana W Ewangelii św. Jana istnieją zapowiedzi i aluzje do chrztu. W roz-mowie z Nikodemem ukazuje Chrystus głęboki sens chrztu, który jest nowym narodzeniem z Ducha, nieodzownym do zbawienia (3,1-21).

24

W rozmowie z Samarytanką Jezus mówi o nowym życiu pocho-dzącym od Boga, które symbolizuje woda (4,1-30). To nowe życie, nowe narodzenie nie podchodzi od człowieka, lecz od Boga i jest dziełem Ducha (l,13; 1J 2,29; 3,9; 5,1.14). Swoją zaś moc bierze ze śmierci krzyżowej Chrystusa, który wywyższony na krzyżu przywraca życie (J 3,15).

d) Pawłowa teologia chrztu Listy Pawłowe ukazują wyraźnie, że chrzest jest wielkim darem, a równocześnie wezwaniem dla ochrzczonego. Stąd charaktery-styczne dla świętego Pawła przechodzenie od faktu do zobowią-zania, od aspektu ontycznego do moralnego. Posługuje się przy tym kilkoma obrazami.Chrzest jest zanurzeniem w śmierć i zmartwychwstanie Jezusa (Rz 6,3-5, Kol 2,12). Zanurzenie jest symbolem śmierci, wynurzenie zaś – zmartwychwstania, życia. W chrzcie zostajemy razem z Chrystu-sem pogrzebani, razem z Nim przechodzimy do nowego życia; śmierć z Chrystusem to śmierć dla grzechu, śmierć starego i narodziny no-wego człowieka dla Chrystusa (Rz 6,6; Kol 3,9; Ef 4,24; Ga 6,15). Ta przemiana wymaga ciągle podejmowanego wysiłku moralnego, by od grzechu i śmierci przechodzić do nowego życia, by zamiast owo-ców grzechu rodzić owoce sprawiedliwości (Rz 6,12-23).Chrzest jest przyobleczeniem się w Chrystusa (Ga 3,27). Chrzest sprawia, że otrzymujemy przybrane synostwo Boże, że możemy wołać do Boga „Ojcze”. Te wspaniałe dary Boże, które są naszym udziałem przez chrzest, wymagają z kolei ich właściwego wykorzystania: Mając życie od Ducha, do Ducha też się stosujmy (Ga 5,25). Dotyczy to również wolności od grzechu: Ku wolności wyswobodził nas Chrystus. A zatem trwajcie w niej i nie poddawajcie się na nowo w jarzmo niewoli (Ga 5,1). A nawiązując do obrazu szaty, już na płaszczyźnie normatywnej św. Paweł zawoła: Przyobleczcie się w Pana Jezusa Chrystusa (Rz 13,14).Chrzest włącza nas w Kościół – Mistyczne Ciało Chrystusa: Wszyscyśmy w jednym Duchu zostali ochrzczeni, aby stanowić jedno ciało (1 Kor 12,13). Chrześcijanin staje się członkiem nowego ludu Bożego na wzór ludu izraelskiego, który przeszedł przez Morze

25

Czerwone (1 Kor 10,1-2). Jesteśmy cząstką tej budowli, której Kamieniem węgielnym jest Chrystus (Ef 2,11-28).

e) Pierwszy list św. Piotra List św. Piotra zawiera bardzo wiele myśli związanych z chrztem świętym, wskazujących wprost na katechezy chrzcielne. Tekstem podstawowym jest fragment, w którym potop jest figurą chrztu (1 P 3,18-22). Św. Piotr w wodach potopu widzi obraz chrztu, przez który Bóg ratuje człowieka od grzechu i daje mu nowe życie dzięki zmar-twychwstaniu Jezusa Chrystusa. Przejście Noego przez wody potopu symbolizuje zatem przejście chrześcijanina przez wodę chrztu.Inne teksty zawierają również aluzję do chrztu, w których mowa jest o zrodzeniu na nowo (1,3), ponownym do życia powołaniu (1,23), narodzonych niemowlętach (2,1), o kapłańskich obowiązkach ochrzczo-nych (2,1-11).

B. TRADYCJA CHRZEŚCIJAŃSKAOmówione wyżej teksty biblijne potwierdzają pochodzenie chrztu od wyraźnego nakazu Chrystusa i faktyczne udzielanie go przez apo-stołów.Pisma z pierwszych wieków chrześcijaństwa potwierdzają dalszy rozwój liturgii chrzcielnej, jak też istnienie różnych problemów z tym związanych.Pewną trudność dla nawróconych z pogaństwa stanowiła zbieżność obmycia wodą, stosowanego również w praktykach religijnych pogańskich, i jego symboliki zbliżonej również zewnętrznie do chrześcijańskiej. Ten fakt wymagał od apologetów i pisarzy chrze-ścijańskich pogłębienia treści chrztu i chrześcijańskiego zbawienia: św. Justyn (Apologia 2,XIII), Tertulian (De Baptismo 5,3-4).Oprócz zanurzenia, które niesie ze sobą bogate treści teologiczne, rozwinięte już przez św. Pawła, pojawiają się wkrótce także inne symbole i elementy liturgii, ukazane zwłaszcza w Tradycji Apostol-skiej (2,l) św. Hipolita w III w., jak namaszczenie olejem, potrójne wyznanie wiary połączone z potrójnym zanurzeniem, wyrzeczenie się szatana, nałożenie szaty, wręczenie świecy.

26

W Kościele czasów apostolskich, co potwierdza księga Dziejów Apostolskich, katecheza chrzcielna była bardzo krótka i ograniczała się do wyznania wiary w Chrystusa, żalu za grzechy i obietnicy zachowywania przekazań (Dz 2,37-41; 8,26-38; 9,18; 16,25-34; 10,44-48). Ale już w Didache jest mowa o długotrwałym poznawa-niu nauki Chrystusa i postach poprzedzających sam chrzest (VII 1,2,4). Według Tradycji Apostolskiej Hipolita (15-20) katechumenat trwa już trzy lata i zawiera katechezy, próby moralne i ryty litur-giczne. Dalszemu rozwojowi katechumenatu dorosłych towarzyszy równocześnie od IV w. rozwój chrztu dzieci, który też doprowadzi do stopniowego zanikania chrztu dorosłych. Z kolei ze względu na chrzest dzieci zanika z katechumenatu katecheza chrzcielna i wpro-wadzenie w życie chrześcijańskie, a część rytualna wielu etapów katechumenatu znajduje się odtąd w liturgii chrztu. Chrzest dzieci sprawił też, że ryt nałożenia rąk (bierzmowanie) został oddzielony od chrztu i otrzymał również wkrótce własną nazwę confirmatio (Synod w Orange, 44l). Została w ten sposób także zerwana jed-ność rytu inicjacji.Teksty Nowego Testamentu nie potwierdzają wyraźnie chrztu dzieci, zwłaszcza że podkreślają nieodzowność wiary dla chrztu (Mk 16,15-16; Dz 8,36-38), co możliwe jest u dorosłych. Można się jednak domyślać, że w wyrażeniu „chrzest domu” występują na kartach Pisma Świętego (Dz 11,14; 14,15; 16,33; 18,8; 1 Kor 1,16) mieści się także chrzest dzieci. Stąd niektórzy autorzy wnioskują, że chrzest dzieci był już stosowany w latach 60. Udzielanie chrztu dzieciom w III w. potwierdza Tradycja Apostolska św. Hipolita, jak również św. Cyprian i św. Ireneusz.

II. DAR CHRZTU I JEGO WEZWANIEMówiąc o darze w przypadku sakramentów, nie myślimy o rzeczy, którą można dać czy też otrzymać, ale o nowej relacji, która po-wstaje między człowiekiem a Bogiem, i o nowych relacjach, jakie powstają między ludźmi. Stąd też można wyróżnić dwa aspekty działania chrztu w człowieku: paschalny i eklezjalny. Pierwszy oznacza włączenie w tajemnicę zbawczą Chrystusa, drugi wskazuje,

27

że chrzest wprowadza do wspólnoty ludu Bożego. Dwa powyższe aspekty stanowią ścisłą jedność, stąd mówiąc o jednym, dotyka się drugiego. To stwierdzenie dotyczy tym bardziej poszczególnych elementów składających się na każdy aspekt.

1. CHRZEST WŁĄCZA W TAJEMNICĘ ZBAWCZĄ CHRYSTUSA

Natchnienie dla refleksji nad działaniem chrztu znajdziemy przede wszystkim w listach Pawłowych. Mówiąc o włączeniu w tajemnicę zbawczą Chrystusa poprzez chrzest, możemy wyróżnić trzy dalsze elementy, a raczej aspekty: zjednoczenie z Chrystusem, nowe życie, udział w boskiej naturze.

a) Zjednoczenie z Chrystusem Jedność ochrzczonego z Chrystusem ukazuje św. Paweł w obrazie zanurzenia się w śmierć i zmartwychwstania Chrystusa oraz „przy-obleczenia się” w Chrystusa. Ochrzczony jest rzeczywiście ontycznie włączony w śmierć Chrystusa, jak też ma udział w Jego zmar-twychwstaniu, ponieważ zostaliśmy z Nim złączeni w jedno (Rz 6,5). Chrystus Umarły i Zmartwychwstały jest prawzorem człowieka: to, co stało się w Jego życiu, powtarza się w życiu ochrzczonego.Upodobnienie się ochrzczonego do Chrystusa dobrze oddaje obraz „przyobleczenia się” w Chrystusa i to też sprawia, że znikają wszel-kie różnice między ludźmi, które ich dotychczas dzieliły, ponieważ wszyscy są kimś jednym w Chrystusie Jezusie (Ga 3,27).

b) Nowe życie, nowe narodzinyZjednoczenie z Chrystusem w Jego śmierci i zmartwychwstaniu prowadzi do nowego narodzenia człowieka. Jest to sformułowa-nie często spotykane u św. Jana, św. Piotra, a także u św. Pawła. Zanurzenie w wodzie chrztu oznacza śmierć, wynurzenie nato-miast – życie, nowe narodzenie. Następuje śmierć dla grzechu i rodzi się życie dla Chrystusa. Umiera stary człowiek i rodzi się nowy człowiek. Mocą Chrystusa dokonuje się wewnętrzna me-tanoia: człowiek zostaje uwolniony od grzechu pierworodnego, a w przypadku osoby dorosłej także od grzechów osobistych, jeśli za nie żałuje. Zostaje uwolniony od kary wiecznej i doczesnej jako

28

następstwa grzechu i na wypadek śmierci może dostąpić wiecznej wspólnoty z Chrystusem.c) Udział w boskiej naturze Nowe narodzenie oznacza udział w boskiej naturze (2 P 1,4), czyni człowieka dzieckiem Bożym, dzięki czemu może on zwracać się do Boga „Ojcze” (Rz 8,15; Ga 4,5). Dzieje się to przez Ducha Świętego, który jest nam dany już na chrzcie świętym, wraz ze wszystkimi darami nadprzyrodzonymi. Przez wezwanie Trójcy Świętej wchodzi ochrzczony rzeczywiście we wspólnotę z Trzema Osobami boskimi: Ojcem, Synem i Duchem Świętym.

2. CHRZEST WPROWADZA DO WSPÓLNOTY LUDU BOŻEGO

Przypomnijmy raz jeszcze, że powyższe aspekty łączą się ściśle ze sobą, stanowią wprost jedność. Konsekwencją włączenia w tajemni-cę Chrystusa jest włączenie w Jego Mistyczne Ciało, we wspólnotę Ludu Bożego. Można je rozpatrywać w następujących aspektach:a) Chrzest jest sakramentem jednościChrzest nie tylko łączy z Chrystusem, ale łączy także wszystkich ochrzczonych ze sobą: wszyscy, którzy zostaliście ochrzczeni w Chry-stusie… jesteście kimś jednym w Chrystusie (Ga 3,27-28). Nie ma już Greka, Rzymianina, niewolnika czy wolnego, ponieważ wszyscy tworzą jedno ciało, zjednoczeni jednym Duchem udzielonym na chrzcie. To stwierdzenie ma niezwykłe znaczenie dla działalności ekumenicznej. Wszyscy jesteśmy członkami jednego ciała, którego głową jest Chrystus (1 Kor 12,12-27), cząstkami budowli, której kamieniem węgielnym jest Chrystus (Ef 2,11-28). Chrzest jako sakra-ment Chrystusa i Kościoła równocześnie przyczynia się do rozwoju Mistycznego Ciała Chrystusa i wzrostu budowli, którą jest Kościół.b) Charakter sakramentalny w służbie wspólnotyChrzest udziela charakteru sakramentalnego, obok bierzmowania i kapłaństwa, dzięki któremu ochrzczony ma udział w potrójnej funkcji Chrystusa Pana: kapłańskiej, prorockiej i królewskiej. Wypełnianie tych funkcji ma za cel wyraźnie wspólnotę Ludu Bożego, której służą. Są głównie darami udzielanymi dla innych, a więc charyzmatami.

29

Chrzest daje udział w kapłaństwie wspólnym Chrystusa, co wy-raźnie potwierdza św. Piotr (1 P 2,5.9), a więc udziela uzdolnienia kultycznego Ludowi Bożemu, powołanemu do oddawania czci Bogu. Wierni przez chrzest wcieleni do Kościoła – stwierdza Konsty-tucja o Kościele – dzięki otrzymanemu znamieniu przeznaczeni są do uczestnictwa w kulcie religii chrześcijańskiej (KK 11).Chrzest zapoczątkowuje udział w prorockiej funkcji Chrystusa i uzdalnia do głoszenia i świadczenia o Chrystusie. Zdolność ta zostanie później rozwinięta w innych sakramentach, zwłaszcza w bierzmowaniu. W chrzcie ma jednak już swój początek.Chrzest daje udział w królewskiej funkcji Chrystusa, czyli uzdol-nienie do przywracania Bożego ładu w sobie i w innych. Tutaj też ma swoją genezę współodpowiedzialność za innych i obowiązek dążenia do tego, aby świat został przepełniony duchem Chrystusowym i w sprawiedliwości, miłości i pokoju tym skuteczniej cel swój osiągnął (KK 36). Ochrzczony zostaje uzdolniony, by ukazywać znaczenie i war-tość tego wszystkiego, co czyni dla siebie, rodziny, społeczeństwa.

3. CHRZEST JAKO WEZWANIEZ tego, co zostało wyżej powiedziane, wynika określone wyzwanie płynące z chrztu świętego. Każdy dar niesie ze sobą określone zobowiązanie.

a) Obowiązek przyjęcia chrztu Chrzest trzeba przede wszystkim przyjąć: jest on bowiem jako dar zaadresowany do człowieka. Poza tym według nauki Chrystusa chrzest jest koniecznym środkiem do zbawienia. Jak narodzenie cielesne jest początkiem istnienia, tak narodzenie duchowe jest początkiem życia Bożego (por. J 3,5). Nakaz Chrystusa udzielania chrztu, obok głoszenia Ewangelii (Mt 28,19; Mk 16,15), jak również ukazanie skutku przyjęcia tego sakramentu, jakim jest zbawienie (Mk 16,16), pociąga za sobą obowiązek przyjęcia go wszędzie tam, gdzie dotarła Ewangelia.W pierwszych wiekach, choć zasadniczo udzielano chrztu dorosłym, w niebezpieczeństwie śmierci udzielano go także dzieciom, ponie-waż istniała świadomość, że chrzest jest bramą zbawienia i jego przyjęcie jest poważnym obowiązkiem. Inaczej niż różne grupy

30

w starożytności (np. pelagianie) czy w czasach nowożytnych (np. protestantyzm liberalny, modernizm), Kościół podkreśla koniecz-ność chrztu do zbawienia. W szczególny sposób czyni to Sobór Trydencki. Przypomina o niej również Sobór Watykański II, łącząc prawdę o konieczności chrztu z prawdą, że Chrystus jest jedynym Pośrednikiem zbawienia: Chrystus bowiem jest jedynym Pośrednikiem i drogą zbawienia, On, co staje się dla nas obecny w Ciele swoim, którym jest Kościół; On to właśnie podkreślając konieczność wiary i chrztu (por. Mk 16,16; J 3,5), potwierdził równocześnie konieczność Kościoła, do którego ludzie dostają się przez chrzest jak przez bramę (KK 14).Chrzest jest koniecznym środkiem zbawienia w zwyczajnym porząd-ku zbawczym i nie znaczy to wcale, że poza nim nie ma możliwości otrzymania łaski zbawienia. Idea o powszechnej woli zbawczej Boga, który pragnie wszystkich ludzi doprowadzić do zbawienia, była za-wsze żywa w Kościele (por. 1 Tm 2,4), choć ostatni Sobór w sposób szczególny ją akcentuje (por. KK 16; DM 7). Już w starożytności mówi się o chrzcie pragnienia w odniesieniu do aktu doskonałej miłości Boga, czy też o chrzcie krwi w odniesieniu do męczeństwa poniesionego za wiarę lub cnotę chrześcijańską. Sobór idzie dalej, stwierdzając, że samo szukanie Boga, połączone z wiernością swemu sumieniu, może doprowadzić tych ludzi, którym w czynieniu dobra towarzyszy także łaska Chrystusa, do zbawienia.

b) Obowiązek wzrostu w wierze Pismo Święte, jak już zauważyliśmy, wyraźnie łączy chrzest z wiarą: Kto uwierzy i ochrzci się, będzie zbawiony (Mk 16,16). Wiara wyprzedza i jest u podstaw każdego sakramentu, którego nie można owoc-nie przyjąć bez wiary. Tak też jest u osoby dorosłej przyjmującej chrzest. Inaczej jednak wygląda to u małego dziecka, które nie jest zdolne do wiary i nawrócenia.U dziecka wiara nie wyprzedza chrztu, lecz jest jego następstwem jako uzdolnienie do odpowiedzi Bogu wiarą, która rozwijać się będzie wraz z rozwojem życia osobowego. Chrzest nie przestaje być jednak i w tym wypadku sakramentem wiary: wyznają ją bowiem rodzice i chrzestni i zobowiązują się równocześnie do wychowania dziecka we wierze.

31

Tak w przypadku osoby dorosłej, jak i małego dziecka chrzest jest wezwaniem do rozwoju i wzrostu wiary. Dotyczy ono zarówno poznawania prawd wiary, jak również przygotowania do przyjęcia następnych sakramentów inicjacji, a przede wszystkim życia we-dług wiary. W wypełnieniu tych zadań powinni dziecku pomagać rodzice, dla których chrzest ich dziecka jest wyzwaniem aż do momentu, kiedy ono samo będzie zdolne je podjąć. Przywrócony dziś „czas mistagogii chrzcielnej” w przypadku chrztu dorosłych, u dzieci musi z konieczności objąć cały okres poprzedzający przy-jęcie następnych sakramentów inicjacji.

c) Potrzeba ustawicznego nawracania się Chrzest jest darem i zadaniem na całe życie. Nowe życie Boże, udział w naturze Boga, zjednoczenie z Chrystusem wymaga od człowieka stałych wysiłków, by tego daru nie utracić, by się mu nie sprzenie-wierzyć, by wciąż na nowo do niego dorastać. Świętość ontyczna udzielona na chrzcie świętym musi się stać świętością moralną, będącą owocem osobistego wysiłku współpracy z łaską Bożą.Przeradzanie się na płaszczyźnie moralnej „starego człowieka” w „człowieka nowego” jest zadaniem, z którego zwalnia tylko śmierć. Bóg nie uświęca człowieka bez niego, jedynie uzdalnia go do świętości bez jego udziału. Chrzest czyni człowieka chrześcijaninem, zaś „dobrym” chrześci-janinem staje się on przez swoje życie. Prawdę tę dobrze odzwier-ciedlają listy św. Pawła, w których jest charakterystyczne przejście od faktu zbawczego do zobowiązania, które może się wydawać niekiedy domaganiem się tego, co już się stało: w rzeczywistości idzie o dwie różne płaszczyzny: ontyczną i moralną (por. Ga 5,25: Rz 13,14; Ga 1,5; 1 Kor 12,13). Przechodzi też do bardzo szczegóło-wych wymogów moralnych, które wyprowadza z chrztu świętego (Kol 3,1-15). Wszystkie bowiem wymogi moralne są zakorzenione w chrzcie świętym, o czym przypominają nam przy różnych oka-zjach obietnice chrzcielne.

d) Odpowiedzialność za życie wspólnoty ludu Bożego Chrześcijańska wiara i nawrócenie mają miejsce we wspólno-cie Ludu Bożego, do której włącza chrzest. Wspólnota pomaga

32

ochrzczonemu w rozwoju jego wiary i wspiera jego wysiłki usta-wicznego duchowego odradzania się, ale i ona sama wzrasta wiarą ochrzczonego i doskonali się jego doskonałością, którą osiąga.Chrzest jest dla każdego członka ludu Bożego wyzwaniem do działania na rzecz wzrostu wspólnoty ludu Bożego. Konkretnie jest to wyzwanie do jedności w miłości braterskiej, co wielokrotnie przypomina św. Paweł: Wszyscyśmy bowiem w jednym Duchu zostali ochrzczeni, aby stanowić jedno ciało (1 Kor 12,13; Ga 3,27-28). Chrzest jest też wezwaniem poprzez kapłaństwo wspólne do wielbienia Boga kultem i życiem, do głoszenia Chrystusa i świadectwa o Nim wobec wspólnoty, do wysiłku w kierunku przekształcania tejże wspólnoty w duchu i według prawa Chrystusa.

III. CZŁOWIEK WOBEC BOŻEGO WEZWANIASakrament chrztu jako fakt Bożej inicjatywy jest dla człowieka określonym wezwaniem: jest określonym wezwaniem do przy-jęcia go, do udzielania (szafarz), jak i właściwego przygotowania i przeżycia samego chrztu (wspólnota).

1. PODMIOT CHRZTU ŚW.Podmiotem zdolnym do przyjęcia chrztu jest każdy człowiek, który nie został jeszcze ochrzczony. Na osobach dorosłych nieochrzczo-nych ciąży przede wszystkim obowiązek przyjęcia tego sakramentu, ponieważ od niego zależy zbawienie człowieka. W przypadku dzieci obowiązek ten spoczywa na rodzicach i tych, którzy za dzieci są odpowiedzialni. Możliwość czy niemożliwość podjęcia osobistej decyzji odnośnie do chrztu sprawia, że tradycyjnie problematykę podmiotu chrztu świętego widzi się w dwóch grupach: chrzest dorosłych oraz chrzest dzieci, oraz tych osób, które mają ograni-czone użycie rozumu.a) Chrzest dorosłych Za osobę dorosłą w prawie kanonicznym uważa się osobę, która ukończyła siódmy rok życia: domniemywa się bowiem u niej uży-wanie rozumu (kan. 97 §2).W zwykłych warunkach poza niebezpieczeństwem śmierci chrzest osoby dorosłej wymaga dłuższego przygotowania, poznania prawd

33

wiary chrześcijańskiej i praktyki życia chrześcijańskiego w kate-chumenacie. W niebezpieczeństwie śmierci wystarczy podstawowa znajomość prawd wiary np. na podstawie znaku krzyża świętego i obietnica życia chrześcijańskiego.Do ważnego przyjęcia chrztu przez osobę dorosłą w każdej sytuacji wymagana jest jej zgoda i wola przyjęcia tego sakra-mentu, w przypadku utraty przytomności wystarczy wcześniej wyrażona intencja przyjęcia tego sakramentu lub dotychczasowy sposób życia, z którego można wnioskować o takiej intencji.Do owocnego przyjęcia chrztu wymagana jest wiara przyjmu-jącego, która pośrednio wynika z intencji przyjęcia sakramentu, jak również żal za grzechy, niezbędny do odpuszczenia grzechów osobistych. Bez niego nie można mówić, pomimo ważności samego chrztu, o prawdziwym pojednaniu z Bogiem, a więc o godnym przyjęciu następnych sakramentów inicjacji.

b) Chrzest dzieci O chrzcie dzieci i osób niemających używania rozumu decydują rodzice i opiekunowie. Ich wola, intencja, wiara zastępuje intencję samego dziecka, o którego sprawach decydują w różnych okolicz-nościach życia dziecka dopóty, dopóki ono samo nie będzie zdolne do podejmowania decyzji. Bez tej zgody nie wolno też chrzcić dziecka, którego rodzice nie są katolikami. Jedynie w przypadku śmierci dobro dziecka, którym jest jego zba-wienie, usprawiedliwia złamanie woli rodziców. Także i w tym wypadku ma miejsce wiara Kościoła, w imię której jest udzielony chrzest, jeśli to nawet wprost nie jest wiara rodziców. Podobnie chrzci się dzieci, choć warunkowo, podrzucone lub znalezione, jeśli nie można ustalić faktu ich chrztu. Należy także ochrzcić płód poroniony, jeśli żyje, jak również płody zniekształcone lub potworkowate, przyjmując ogólną zasadę, że z matki ludzkiej rodzi się zawsze człowiek.Na mocy powszechnej woli zbawczej Boga należy wnioskować, że Bóg zbawia dzieci nieochrzczone, które same nie mogą decydo-wać o swoim zbawieniu, jak również nie są zdolne sprzeciwić się woli Bożej. Tym niemniej Kościół stale zalecał i zaleca, by czynić

34

wszystko, co możliwe w celu udzielania chrztu dzieciom i pło-dom poronionym.Oprócz woli rodziców proszących o chrzest dla swego dziecka – wystarczy jeden z rodziców – Kościół zwłaszcza w ostatnich latach kładzie nacisk na nadzieję wychowania dziecka po katolicku (por. kan. 868 § 2). Coraz częściej bowiem rodzice nie spełniają swego obowiązku przygotowania dziecka do przyjęcia dalszych sakra-mentów inicjacji. Należy chrztu odmówić, jeśli nie ma nadziei na katolickie wycho-wanie dziecka. Równocześnie trzeba pamiętać, że taki obowiązek mogą podjąć rodzice chrzestni lub ktoś z bliskich i choć sami ro-dzice nie dają takiej nadziei, to faktycznie może ona istnieć. Idzie też w sumie o to, by biorąc pod uwagę wielkie dobro chrztu dla dziecka, nie odmawiać zbyt pochopnie chrztu świętego.

2. SZAFARZ CHRZTU ŚW.Z prawa Bożego szafarzem chrztu świętego może być każdy czło-wiek, który używa właściwej materii i formuły i ma intencję speł-nienia tego, co czyni Kościół. Dzięki tej intencji staje się narzędziem Chrystusa, choć nawet nie musi być członkiem Kościoła, rów-nocześnie z prawa Bożego i kościelnego wynika, że w zwykłych warunkach szafarzem tego sakramentu powinien być szafarz kon-sekrowany, tzn. szafarz zwyczajny.Zwyczajnym szafarzem chrztu jest biskup, prezbiter i diakon. Biskup powinien być przede wszystkim szafarzem chrztu dorosłych: chrzest osoby, która ukończyła 14 rok życia, wymaga wprost jego zgody, wtedy z polecenia biskupa prezbiter może też udzielić pozostałych sakramentów inicjacji: Eucharystii i bierzmowania. Proboszcz ma szczególne prawo i obowiązek chrzcić własnych parafian, i to na terytorium swojej parafii. Inni prezbiterzy i diakoni mogą udzielać chrztu za zgodą biskupa lub proboszcza.Do szafarzy nadzwyczajnych, według Kodeksu Prawa Kanonicz-nego, należy osoba wyznaczona przez ordynariusza, która w przy-padku nieobecności szafarza zwyczajnego może udzielać chrztu także poza niebezpieczeństwem śmierci (kan. 861 §2). Może to

35

mieć miejsce w kościołach partykularnych, w których odczuwa się szczególny brak szafarzy zwyczajnych.W niebezpieczeństwie śmierci każdy człowiek może, a nawet powinien udzielić chrztu świętego, stając się w ten sposób sza-farzem nadzwyczajnym tego sakramentu.

3. OBRZĘD CHRZTUa) Posoborowe obrzędy chrzcielno-inicjacyjneReformę obrzędów chrzcielnych rozpoczął już Sobór Watykański II poprzez swoje wskazania zawarte w Konstytucji o liturgii. Sobór, podtrzymując praktykę udzielania chrztu dzieciom, równocześnie żąda, by dotychczasowy obrzęd, traktujący dzieci jako osoby dorosłe, był dostosowany do niemowląt (por. KL 67). Domaga się również reformy obrzędu dla osób dorosłych (KL 66) oraz przede wszyst-kim przywrócenia katechumenatu dla przygotowania dorosłych do chrztu (KL 64).Postulaty te zostały zrealizowane w opracowanych nowych Obrzę-dach chrztu dzieci (1969) oraz w Obrzędach wtajemniczenia chrześci-jańskiego dla dorosłych (1972).Obrzęd chrztu dzieci może być obrzędem pełnym lub obrzędem skróconym. Obrzęd skrócony stosuje się w przypadku niebezpie-czeństwa śmierci, i to zarówno przez szafarza nadzwyczajnego, jak i zwyczajnego. Zależnie do okoliczności zaleca się, oprócz stosowa-nia znaku sakramentalnego, odmówienie modlitwy powszechnej, wyznanie wiary, nałożenie białej szaty i odmówienie „Ojcze nasz”. Stosowanie tego obrzędu przez osoby świeckie podkreśla ich udział w kapłaństwie wspólnym Chrystusa. Kapłan w niebezpieczeństwie śmierci powinien również udzielić bierzmowania, opuszczając na-maszczenie krzyżmem, przewidziane w obrzędzie chrztu.Przepisy posoborowe przewidują również obrzęd Przyniesienia do kościoła dziecka już ochrzczonego, w którym następuje uzupełnienie obrzędów opuszczonych przy chrzcie w niebezpieczeństwie śmierci.Obrzędy wtajemniczenia chrześcijańskiego dla dorosłych, zgodnie z postu-latem Soboru, przywracają katechumenat dla dorosłych. Obrzędy te mogą być dostosowane do warunków lokalnych, także misyjnych,

36

poprzez włączenie miejscowych rytów inicjacji. W całym procesie inicjacji widoczne są trzy etapy. Pierwszy etap powinien być okresem poszukiwania i dojrzewania decyzji, zwany też okresem „ewangelizacji” lub „prekatechume-natu”. Drugi etap „katechumenatu” obejmuje głównie katechezę, a także nabożeństwa słowa oraz obrzędy umocnienia (modlitwy o uwolnienie od zła, czyli tzw. małe egzorcyzmy) i kończy się wpi-saniem na listę „wybranych”. Trzeci okres to czas oczyszczenia i oświecania związany tradycyjnie z okresem Wielkiego Postu i zakończony przyjęciem w Wigilię Paschalną trzech sakramentów wtajemniczenia. Można także wyróżnić czwarty okres, obejmujący cały okres paschalny, w którym dokonuje się dokładne wyjaśnienie rytów i tajemnic chrześcijańskich (czas mistagogii).

b) Znak sakramentalny: materia i forma sakramentalna

Materię sakramentu dzieli się tradycyjnie na materię dalszą i bliż-szą. Materią dalszą, a więc tą, która może być użyta do sakra-mentu, jest woda. Przez wodę rozumie się tutaj materię, która w powszechnym przekonaniu uchodzi za wodę. Materią wątpliwą jest płyn zawierający obok wody także inne składniki, np. herbata. Materii wątpliwej, poza niebezpieczeństwem śmierci i przy braku materii pewnej, nie należy używać. Chrzest udzielony materią wątpliwą należy też warunkowo powtórzyć.Poza nagłym wypadkiem do chrztu używa się wody poświęconej. Uroczyste poświęcenie wody chrzcielnej dokonuje się w Wigilię Paschalną, a należy jej używać przez cały okres paschalny dla pod-kreślenia związku tego sakramentu z tajemnicą paschalną. Poza okresem wielkanocnym święci się ją przy każdym udzielaniu chrztu świętego. Wodę jako materię chrztu kwestionowały niektóre grupy chrześcijańskie o podłożu dualistycznym, np. gnostycy, albigensi, katarzy. Uważali ją bowiem za materię nieczystą.Materią bliższą jest zanurzenie bądź polanie wodą. Nowe ob-rzędy przywracają starożytny sposób udzielania chrztu przez zanu-rzenie, stawiając je niejako przed polaniem wodą (por. kan. 854). Trzeba jednak uznać, że sposób udzielania chrztu przez polanie jest również tradycyjny, bo potwierdzony przez Didache (7,3). Czynność

37

zanurzenia, czy też polania głowy, jest powtarzana trzykrotnie przez szafarza, podczas wymawiania przez niego formuły sakramentalnej.Formułę sakramentalną w Kościele łacińskim stanowią słowa N, ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Istotne dla ważności chrztu jest określenie w formule czynności i wezwanie Trójcy Świętej. Kościół nadal przypomina o nadawaniu imion chrześcijańskich (kan. 855), by ochrzczony miał kiedyś świadomość przynależno-ści do Kościoła, który składa się również ze świętych, i by czuł się wezwany do tej wspólnoty świętych.

4. ROLA WSPÓLNOTY KOŚCIOŁAa) Rola wspólnoty lokalnejCharakter wspólnotowy chrztu świętego polega przede wszystkim na włączeniu do wspólnoty Ludu Bożego, Kościoła powszechnego. Kościół powszechny jest reprezentowany wizualnie przez wspólnotę parafialną, której członkiem staje się ochrzczony. Szafarz nie działa we własnym imieniu, lecz w imieniu Chrystusa i Kościoła. W osobie szafarza obecny jest więc Kościół tak lokalny, jak i powszechny.Wspólnota, głównie parafialna, stanowi dla ochrzczonego zarówno punkt wyjścia, jak też punkt dojścia. W przypadku chrztu osoby dorosłej wspólnota ta, bliższa czy dalsza, stanowi miejsce ewan-gelizacji i świadectwa chrześcijańskiego, w której powoli kiełkuje, rozwija się i dojrzewa ziarno wiary. U małego dziecka już ochrzczonego atmosfera życia rodzinnego, życia rówieśniczego, katecheza domowa i parafialna są miejscem rozwoju również tego ziarna, które zostało rzucone na chrzcie świętym. Dla każdego chrześcijanina dojrzałego w wierze wspól-nota staje się miejscem jego świadectwa wiary i praktyki chrześci-jańskiej, przyczyniając się w ten sposób do własnego zbawienia, jak też wzrostu duchowego wspólnoty; oddaje on w ten sposób wspólnocie to, co sam od niej otrzymał.Ta egzystencjalna rola wspólnoty znalazła także ostatnio większy wyraz w samej liturgii. Zaleca się bowiem, by chrzest dzieci od-bywał się w niedzielę lub w Wigilię Paschalną, by cała wspólnota

38

mogła brać w nim udział, jak również dla ukazania związku chrztu z Eucharystią. Dotyczy to także chrztu dorosłych, chociaż zwyczaj-nym czasem tego chrztu jest przede wszystkim Wigilia Paschalna, w której uczestniczy również wspólnota parafialna. Zalecenia te nie wykluczają jednak możliwości udzielania chrztu w jakimkolwiek dniu (kan. 356).Związek ochrzczonego ze wspólnotą parafialną widoczny jest rów-nież w przepisie, według którego chrztu należy udzielać w kościele parafialnym katechumena lub rodziców dziecka, chyba że co innego doradza słuszna przyczyna (kan. 857 §2). Każdy kościół parafialny ma prawo, a zarazem obowiązek posiadania chrzcielnicy, która przypomina, że chrzest włącza do lokalnej wspólnoty ludu Bożego. Prawo do chrzcielnicy może za zgodą ordynariusza otrzymać także inny kościół, kaplica, szpital. W przypadku konieczności, niebez-pieczeństwa śmierci lub za zgodą ordynariusza, chrzest może być udzielony w domu prywatnym.

b) Zadanie eklezjalne rodziców dzieckaObrzęd chrztu świętego akcentuje tak rolę liturgiczną, jak i mo-ralną rodziców. Otrzymują większy udział w posłudze i funkcji niż chrzestni. W czasie obrzędu chrztu rodzice: proszą o chrzest swego dziecka, czynią znak krzyża na jego czole, wyrzekają się złego ducha i składają wyznanie wiary, niosą dziecko do chrzcielnicy, trzymają zapaloną świecę, otrzymują specjalne błogosławieństwo.Na rodzicach przede wszystkim spoczywa obowiązek zadbania o udzielenie ich dziecku chrztu w pierwszych tygodniach po jego urodzeniu lub natychmiast w przypadku niebezpieczeństwa śmier-ci (kan. 867). Oni też powinni udać się do proboszcza i prosić o sakrament oraz odpowiednio się do niego przygotować przez uświadomienie sobie znaczenia tego sakramentu, a zwłaszcza obowiązku wobec dziecka doprowadzenia go do poznania Boga i przygotowania do przyjęcia pozostałych sakramentów inicjacji chrześcijańskiej: Eucharystii i bierzmowania. W związku z tym powinni wraz z chrzestnymi uczestniczyć w przygotowaniu chrzciel-nym poprzedzającym chrzest ich dziecka (kan. 851 § 2). Wycho-wanie w wierze katolickiej jest obowiązkiem rodzica katolickiego, zaś rodzic niekatolicki takie wychowanie powinien umożliwić.

39

Nie jest zobowiązany do wyznania wiary w czasie obrzędu chrztu, podczas którego może milczeć.Szczegółowe wskazania na temat chrztu świętego dziecka i zwią-zanych z tym obowiązków rodziców dziecka zawierają statuty 506-507 Synodu Archidiecezji Poznańskiej 2004-2008.

c) Funkcja eklezjalna chrzestnych Istnieje w Kościele starożytny zwyczaj, że kandydat do chrztu miał kogoś, kto pomagał mu w przygotowaniach do tego sakramentu, uczestniczył w obrzędzie i wspierał go w realizacji życia chrześci-jańskiego. Także dziś zarówno w przypadku chrztu dorosłego, jak i dziecka, wymagani są, jeśli to możliwe, rodzice chrzestni lub przynajmniej jeden rodzic chrzestny (kan 873). Obecność chrzest-nych jest przewidziana nie tylko w zwykłych warunkach, ale także w niebezpieczeństwie śmierci, jak również w obrzędzie przyniesienia do kościoła dziecka już ochrzczonego.W wyjątkowych sytuacjach, jeśli z pewnych powodów nie ma chrzestnych, szafarz powinien postarać się o świadka chrztu, który nie spełnia żadnych funkcji w obrzędzie, nie podejmuje żadnych zobowiązań na przyszłość, a jedynie może zaświadczyć o udzieleniu chrztu (kan. 875). Taką funkcję świadka w zwykłych warunkach, oprócz chrzestnego katolika, może pełnić ochrzczony należący do niekatolickiej wspólnoty kościelnej (kan. 874 § 2).Chrzestni powinni spełniać pewne warunki wymagane do pełnienia tej funkcji (kan. 874 § l):• Chrzestny powinien mieć rozeznanie umysłowe i intencję

podjęcia tej funkcji i obowiązku.• Zasadniczo wymagany jest ukończony 16 rok życia.• Przyjął wszystkie sakramenty inicjacji i prowadzi życie zgodne

z wiarą.• Jest wolny od jakiejkolwiek kary kanonicznej• Nie jest ojcem lub matką przyjmującego chrzest.

Chrzestnych wybiera kandydat do chrztu lub jego rodzice, a gdy ich nie ma, wówczas proboszcz lub szafarz chrztu.Chrzestni występują jako przedstawiciele rodziny, a równocześnie całego Kościoła i mają pomagać w przygotowaniu do chrztu i w życiu

40

chrześcijańskim ochrzczonego. W przypadku osoby dorosłej chrzest-ny ma uczestniczyć w końcowych obrzędach katechumenatu oraz w samym obrzędzie chrztu, by poświadczyć wiarę chrzczonego, a po chrzcie dbać o jego wytrwanie w wierze i życiu chrześcijańskim. W przypadku chrztu dziecka razem z rodzicami wyznaje wiarę Kościoła, w której dziecko otrzymuje chrzest, a po chrzcie powinien pomagać w chrześcijańskim wychowaniu dziecka.

IV. PROBLEMATYKA EKUMENICZNA CHRZTU ŚW.Chrzest stanowi sakrament jedności nie tylko z Chrystusem, lecz także wszystkich ochrzczonych między sobą. Wszyscy ochrzczeni są członkami mistycznego Ciała, którego głową jest Chrystus. Dla życia chrześcijańskiego, a zwłaszcza dla działalności ekumenicznej, nie jest obojętne, czy ktoś podający się za chrześcijanina przyjął chrzest, czy też go nie przyjął i czy przyjął go ważnie. Takie stwierdzenie jest szczególnie ważne w przypadku braci odłączonych, którzy chcą nawiązać pełną wspólnotę z Kościołem katolickim, jak również przy zawieraniu małżeństw mieszanych. W pierwszym przypadku może zachodzić możliwość warunkowego udzielenia chrztu, w drugim zaś potrzeba udzielenia dyspensy od różności religii.Kościół kieruje się w tej materii dwiema zasadami. Pierwsza wy-raża się stwierdzeniem, że chrzest jest konieczny do zbawienia, druga, że może być udzielony tylko jeden raz w życiu (por. Dy-rektorium ekumeniczne, n. 9). Dlatego warunkowe powtarzanie chrztu u braci odłączonych może nastąpić jedynie wtedy, gdy po zbadaniu materii i formy stosowanej przy udzielaniu sakramen-tu, jak również intencji chrzczonego dorosłego i szafarza, pozos- taje uzasadniona wątpliwość co do ważności chrztu (kan. 869 § 2).W pierwszym wypadku, gdy idzie o materię i formę, trzeba po prostu sprawdzić sposób udzielania chrztu przepisany w księgach liturgicznych danego Kościoła lub wspólnoty. Określona wspól-nota może także wyjaśnić dalsze wątpliwości w tej materii (por. Dyrektorium ekumeniczne, n. 13). Intencja chrzczonego oznacza wolę przyjęcia chrztu, a intencja szafarza zamiar czynienia tego, co za-mierza uczynić Kościół przez udzielenie chrztu. Brak wiary szafarza

sam z siebie nie powoduje bowiem nieważności, należałoby jedynie udowodnić, że szafarz nie miał intencji czynienia tego, co czynią chrześcijanie. Z zasady zakłada się wystarczającą intencję (por. Dyrektorium ekumeniczne, n. 13)Dyrektorium ekumeniczne stwierdza wyraźnie, że nie można po-dawać w wątpliwość ważności chrztu udzielanego u chrześcijan wschodnich odłączonych. W tym wypadku, jak w każdym in-nym w Kościele katolickim, wystarcza stwierdzenie samego faktu (n. 12). Poza tym, zgodnie z Deklaracją Kościołów w Polsce na progu Trzeciego Tysiąclecia, Kościół katolicki uznaje ważność chrztu świętego udzie-lonego przez duchownego Kościoła ewangelicko-augsburskiego, Kościoła ewangelicko-metodystycznego, Kościoła ewangelicko--reformowanego, Kościoła polskokatolickiego, Polskiego Autoke-falicznego Kościoła Prawosławnego i Starokatolickiego Kościoła Mariawitów. Zgodność i jedność w doktrynie i praktyce chrztu Kościołów chrze-ścijańskich ma niezwykłe znaczenie dla jedności życia chrześci-jańskiego, skoro chrzest jest podstawą tego życia.

opr. ks. prof. Jerzy Troska, ks. dr Jan Glapiak