XXIX SYMPOZJUM SEKCJI SPELEOLOGICZNEJ POLSKIEGO TOWARZYSTW A PRZYRODNIKÓW Il\1. KOPERNIKA

MATERIAL Y SYMPOZJALNE

ZAKOPANE 20-22 PAŹDZIERNIK 1995

Materiały XXIX Sympozj um Sekcji Speleologicznej PTP

CZTERDZIESTOLECIE POLSKIEJ DZIAŁALNOŚCI JASKINIOWEJ NA SŁOWACJI

J. Baryła Klub Wysokogórski - STJ , ul. Długa 34/8, 31-146 Kraków

W 1995 r. minęły rOC7..nice dwu wydarzeń ważnych w historii polskiego ruchu jaskiniowego. Pierwszą z nich jest c-zterdziesta piąta rocznica powstania Klubu Grotołazów (luty 1950 r.), pierwszej polskiej organizacji zajmującej się - w dzisiejszym rozumieniu - speleoalpinizmem, ale także, z racji indywidualnych zainteresowań kilku jego członków - speleologią.

Wielokierunkowe działania oraz dokonania Klubu Grotołazów były na bieżąco rejestrowane w czasopiśmie "Grotołaz", ukazującym się w latach 1950- 1957. Sa one przedstawione także w licmych innych publikacjach, a w sposób calościowy opracowane przez Baryłę ( 1980, 1981, 1985). W "Wielkiej Encyklopedii Tatrzańskiej" (Radwańska-Paryska, Paryski 1995), Klub Grotołazów oraz kli.ku jego najbardziej aktywnych członków posiadają odrębne hasła.

Z Klubem Grotołazów wiąże się kolejne wydarzenie o charaJderze rocznicowym, mianowicie czterdziesta rocznica rozpoczęcia polskiej, zorganizowanej działalności jaskiniowej poza granicami kraju. Dzialalność tą zainaugurowały wyjazdy, a właściwie- uwzględniając ówczesne realia politycme i organizacyjne - wyprawy do jaskiń słowackich.

Działalność zagraniema była od początku istnienia Klubu Grotołazów jednym z jego celów. N:Jy jednak w tamtych czasach wyjechać za granicę, trzeba było funkcjonować w strukturach sformalizowanych i nadzorowanych przez władze. Klub Grotołazów, będąc organizacją nieformalną i właściwie wówczas nielegalną, wszedł w takie struktury, które zresztą sam stworzył. Była to Komisja Taternictwa Jaskiniowego Sekcji Alpinizmu ZG PITK, a w jej obrębie Oddziałowe Sekcje Taternictwa Jaskiniowego, działające w poszczególnych ośrodkach.

Zgodnie z opracowanym wcześniej planem działania (por. Kowalski, 1955a), pierwszy wyjazd jaskiniowy na Słowację doszedł do skutku w marc-u 1955 r. (7-24.03.) i został zrealizowany w ramach centralnych obozów taternickich Sekcji Alpinizmu. Oficjalnym jego organizatorem była wspomniana wyżej KTJ PTfK, a uczestnikami wyłącmie członkowie Klubu Grotołazów i jednocześnie krakowskiej OSTJ: P. Burchard, O. Czyżewski, W. Danowski, R. Gradziński, K. Kowalski (kier.), M. Kuczyński,

A Radomski, W. Starzecki, W. Szymczakowski i R Unrug. Był to wyjazd o charaJderze rozpoznawczym, połączony ze zwiedzaniem jaskiń udostępnionych turystycmie, ale rozpoczęto na nim również działalność eksploracyjną, przechodząc m.in. Studnię Plevy w Jask. Bielskiej. Działano w jaskiniach Tatr Bielskich i Zachodnich, Niżnych Tatr i Słowackiego Raju (Gradziński 1955, Kowalski 1955b, Radomski 1955, Kuczyński 1955, Kowalski, Gradziński 1955, Barta 1955). Nawiązano wówczas ze Słowakami kontakty, które następnie były utrzymywane przez szereg lat.

Następny obóz-wyprawę zorganizowano w dn. 4-19.08.1955 r . Organizatorem była również KTJ PTrK. Obok członków Klubu Grotołazów z Krakowa, wzięli w niej udział przedstawiciele innych ośrodków: A i W. Chodorowscy, R Karpiński i T. Umiński z War~wy oraz z Torunia -W. Dembiński, M. Mielcarski i J. Tomaszewski (kier. wyprawy; był on także członkiem Klubu Grotołazów) - łącznie 16 osób. Mimo nie sprzyjającej pogody, prowadzono intensywną działalność w jaskiniach Tatr Wysokich i Bielskich, głównie odkrywczą, eksploracyjną i dokumentacyjną. M.in. odryto wówczas Jask. Ciasną (Kowalski, 1955c, Gradziński, Kowalski, 1956, Tomaszewski, Kowalski, 1956). Wyniki odkrywcze tej wyprawy zostały uwzględnione w opracowaniu Pavlarći.ka (1984), a opisy i plany jaskiń zamieszczono w 15-tym tomie "Tatr Wysokich" Paryskiego (1972). Właśnie z tej publikacji pochodzi zamieszczony niżej plan Mokrej Dziury w Dol. Jaworowej, wykonany przez K. Kowalskiego w sierpniu 1955 r. Krótki opis Mokrej Dziury - jaskini znanej od dawna ale potem na długie lata zapomnianej, przedstawił wówczas L. Dzięgiel (L.D., 1956).

W lecie 1955 r. odbyła się jeszcze jedna impreza jaskiniowa na Słowacji z udziałem Polaków. S. Dżułyński, R Gradziński, K. Kowalski, A Radomski, W. Szymczakowski z OSTJ Kraków wzięli udział w eksploracyjnej wyprawie słowackiej (kier. V. Benicky) do avenu Ohniśte w Niżnich Tatrach (Kowalski 1955d). · Wymienione powyżej wyprawy zostały ponadto zaprezentowane m.in. w następujących

publikacjach: Kowalski (1957), Burchard, Kowalski (1959), Baryła (1985) i Parma (1988). Działalność w jaskiniach słowackich, głównie tatrzańskich, była kontynuowana w latach

następnych (1956-1958) przez Krakowską OSTJ mimo tego, że równoległe realizowano wyprawy i

Materiały XXLY Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

wyjazdy do innych krajów: Bułgarii ( 1956 i 1958), Francji (udział w międzynarodowej wyprawie do Gouffre Berger- ówczesny głębokościowy rekord świata, 1956 r.; Dent de Crolles- 1957 r .) i Jugosławii (D. i K. Kowalscy, 1957 r.).

Na Słowacji działano \\-iosną 1956 r ., m .in. planując Jask. Bielską, we wrześniu i październiku 1957 r. -dalsza eksploracja i wykonanie planu Jask. Ciasnej, a we wrześniu 1958 r. K. KO\valski i K. Grotowski sporządzili plan Jask. Spismichalowej.

W czasie trwania pnedstawionych powyżej wypraw i wyjazdów, w latach 1955-58 dokonano przejść praktycmie wszystkich znanych wówczas jaskiń w Tatrach Słowackich, wykonując jednocześnie ich plany. Odnaleziono obiekty dotychczas nie mane lub nie wzmiankowane w piśmiennictwie, a także przeprowadzono szereg obserwacji speleologicznych, głównie z zakresu zoologii i geologii.

Sądzę, że warto było o tym przypomnieć w przeddzień wycieczki do Doliny Jaworowej.

O 5 10m l l l l l l l l l l l

Mokra Dziura. Plan wg. K. Kowalskiego, 1955.

Cytowane piśmiennictwo

Barta J. 19.5.5. Polski jaskyniań na Slovcnsku. Krasy Slovcnska 32.6: 236-237. Baryła J. 1980, 1981 , 198.5. Klub Grocałazów. Cz. l , 2, 3. Gacek 15 (36): 7-15, 17 (38): 6-13~ z. 111985 (19 (40)]: 6-20. Burebard P., Kowalski, K. 1959. W skalnych podziemiach Tatr. W: K. Sa~Tobiczyk (red.) Na szczytach gór Europy. W skalach i

lodach świata l : 223-255. Wydawn. Wiedza Powszechna. Warszawa. Gradziński R. 1955. Obóz na Słowacji- marzec 195.5. Grotołaz l (17): 48-49. Gradzińsló R., Kowalski K., 1956. Vysledky objavnych prac polskjch jaskyniarov vo VysokYch Tatnich. Krasy

Slovcnska 33.3: 112-114. Kowalski K. 1955 a. Jedziemy za granicę. Grotołaz 16: 2-.5. Kowalski K. 1955 b. Polskie badania jaskiniowe na Słowacji. Wierchy 24: 164-1 65. Kowalski K. 1955 c. Drugi obóz polskich taterników jaskiniowych w Słowacji. Grotołaz l ( 17): 50-5 1. Kowalski K. 1955 d. Jaskinia w Oluilltem. Grotołaz l (17): 22-26. Kowalski K. 1957. Prace polsJcYch speleologll na Slovcnsku. ćeskoslovensky kras. l 0.1: 35-36. Kowalski K., Gradziński R. 19.56. Zimowa wyprawa do jaskiń Słowacji. Tatrcnik 32.1-2 (151- 152): 59. KuCZ)ńsló M 1955. Komin Plevy. Grotołaz l (17): 4-10. L. D. (Dzięgiel L.) 1956. Wodna Dziura w Dolinie Jaworowej. Grotołaz 2 (18): 38-39. Parma Ot. 1988. W jaskiniach Karpat i Bałkanów. Wierchy 53 (za r. 1984): 219-240. Paryski W.H. 1972. Tatry Wysokie. Przewodnik taternicki. Cz. XV. Wydawn. Sport i Turystyka .. Warszawa, ss. 212. Pavlarćik S. 1984. Spełeologjdcy vyslrum krasovych javov obalovej jednotky severnej !.trany VysokYch Tatier. SlovcnsJcY kras 22: 41-

67. Radomski A 19.5.5. W jaskiniach Słowacji. Grotołaz l (17): 11-14. Radweńsb-Paryska Z., Paryski W.H. 1995. Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Wydawn. Górskie. Porooin, ss. 1555. Tomaszewski J., Kowalski K. 1956. Sprawozdanie z obom taterników jaskiniowych w Tatrach SlowadUch w lecie 1955 r. Taternik

32.1-2 (ISI-152): 60-62.

2

Materiały XXL'( Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

JASKYNA STEFANOV A l- DEPRESNA PONORNA ĆAST DEMANOVSKE­BO JASKYNNEHO SYSTEMU (DEMANOVSKA DOLINA, NizKE TATRY)

P. Bella •, P. Holubek ••

* Sprava slovenskjcb jaskjfl. Liptovsk)i MikulAś ** Slovenske mtizeum ochrany pńrody ajaskyniarstva, LiptovskY MilcuW

DemAnovskY jaskynny system situovany v DemAnovskej doliDe na sevemej strane Nizkych Tatier predstavuje najdJMiu jaskynnu Stistavu na Slovensku. Kontinuilne je prelezitefnj v dtlke priblifne 24 000 m. Genelidcy s nim sirvisia aj d'alśie porneme rozsiahle jaskyne (j. Benfkovi, j . Okno, Sucha jaskyfla a me). Kras Demanovskej doliny ma alogennu poziciu. Jaskynny system vytvoriłi ponome vody Demanovky, Priećneho a Zadnej vody prarneniace na nekrasovom ilzerni. Predpokladaju sa ur~ite rozdielnosti mońogenezy podzeronych priestorov ponomej oblasti vzhfadom na detaiłnejśie preskUmanu jeho strednu a dołnu ćast'. Potvrdzuju to aj oovoobjavene priestory v j. śtefanova l .

Genezou jaskynneho systemu s dOrazom na paralelizaciu jaskynnych fuovnf a riećnych teras sa zaobera A Droppa (1966, 1972). Vytlenil devat'jaskynnych tirovnf pri vertikMoom rozpMi 147m. V ponomej oblasti jaskynne fuovne nie Sli mArne, podzernne priestory maju strmJi charakter. V zmysle D.C. Forda (1977, 1989, 1992) ide o depresnć a invazne vad6me podzernne priestory. St.redna a dolnA ~t' jaskynneho systemu zahffta podzerone priestory s kombinAciou freaticqch a horizontAlnych tisekov a ideAlne horizontAlne podzelllDt priestory v aktfvnom i inaktlvnom hydrologiekom śtadiu (P. Bella, 1993). Prevama va~ina podzenmych priestorov v ponomej ~ jaskynneho systemu vśak doleraz nie je zna ma.

J. Śtefaoova l bola objavenś uf v roku 19S3, dosahovala difku 20S m a hiblru 46 m. Vchod sa nachadza na pravej strane doliny, v nadmorskej ~e 8S7 m. 9 m nad obćasnY'm povrchovjm tokom Demanovky. ~~tk~vne ponorySlina Lockach v nadmorskej vj~e 918- 97S m. Po objavoch v rokoch 1991 a 1992 jaskyne vzrastla na l S21 m a vertik31ne rozpatie na 91 m. Jaslcy6a je vytvorenś v gutensteinskjch wpencoch (anis) k:riti\anskebo prikrovu.

Skór mama tast' jaskyne je vytvorenś invśznymi ponomYmi vodami Demanovky. Tvarmi riećnej model~e vo vadómej z6ne sa vymatuje Meandrova chodba. Novoobjavene ćast.i prestupuju po­pod povrchove ricasko obćasnej Demaoovky na favit stranu doliny do masfvu StodOiky (1213 m). Ich mohutnej~ie priestory vytvoril bYvaJY ponomy tok Zadnej vody. Oba mohutnej~ie Useky, vytvorene ponomYmi alocht6nnymi tokmi, sU prepojene chodbou s men!im priećnym profilom, ktorou preteka mały autochtónny vodnj tok vadómej pozfcie.

Najni.m m3my lisek podzemneho vodneho to1ru siaba 40 m pod povrchove riećisko obćasnej Dem1novky, oo svedćf o vofnom prestupovanf vM a! do lirovne freatickej mny. Terajti oeznamy ponomy tok Zadnej vody tctie popod obćasne povrchove ricasko Demanovky a Usti do ponormilo toku Demanovky z Luook v priestore Demaoovskej jaskyne Slobody (A Droppa. 1976; V. Droppa - S. Klauoo, 1986). resp. med.zi Pustou jaskyilou a DemAnovskou jaskyOOu Slobody (M. Sluka a kol.. 1988), prićom vertikAlny rozdiel medzi ponorom a Slitokom je ~ 30 m . KiesajUce pozdlme profily chodieb analogicky svedćia aj o vad6mej pozicii bjvaleho ponormilo toku Zadnej vody.

Pódorys jaskyne prispieva k upresneniu predstavy o vjvoji horizontalnej priestorovej konfiguracie prirahlej ~ DemAnovskeho jaskynneho systemu. Jej genezu predisponovali dva hlavne systemy tektonickfch ponich (SV-JZ, N-SZ) v DemAnovskej doline. Smer prUdenia podzemnych vód podmieliuje i sklon med.zivrstevnych płOch kalbonatovjch hornin na SV. Okrem OCasti ponomych alochtónnych vód na genćze jaskynnych priestorov sa v primeranej miere ukazuje potrebnou aj tivaha o tvorbe jaskynnych priestorov menśimi autocht6nnymi tokmi, oo treba pripustif i v inych ~ach jaskyn.neho systemu.

3

Materiały X \7X Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

Literatura:

BeUa P. : Poznamky ku genćze Demanovskeho jaskynneho systemu. Slovenskj kras, 31, Martin 1993, s. 43-53.

Droppa A.: Demanovskejaskyne. Krasovejavy DemAnovskej doliny. Bratislava 1957.

Droppa A. : The Correlation of some horizontal caves with ńver terraces. Studies in Speleology, l, London, s. 186-192.

Droppa A.: Geomońologickć pornery Demanovskej doliny. Slovenskj kras, 10, Martin 1972, s. 9-46.

Droppa A. : Histońografia Demanovskjchja.skjl\. Slovenskjkras, 10, Martin 1972, s. 94-101.

Droppa A.: Prehfad preskllmanychjaskjfl na Slovensku. Slovenskj kras, 11, Martin 1973, s. 111-157.

Droppa A. : lntenzita korózie krasorych tokov v DemAnovskej doline. Slovensk:Y kras, 14, Martin 1976, s. 3-30.

Droppa V. - Klauoo S.: Mezozoikum SZ svahov Nizkych Tatier- hgp. SGU Bratislava, IGHP Żilina­Bratislava 1984.

Ford D. C. : Genetic Classification o f Solution Cave System. Proceeding o f the 7th International Congress ofSpeleology, Sheffield 1977, s. 189-192.

Ford D.C.: Charakteństiky jeskynnich systemu vzniklych rozpouśttnim karbonatov:Ych homin. Knihovna ĆSS, sv. 16, Praha 1989.

Ford D.C. - Williams P.W.: Karst Geomorphology and Hydro1ogy. Chaprnan & HalL London- New York - Tokyo - Melbourne - Madras 1992.

Holik C.: Śtefanova l. Spravodaj SSS, 24, Liptovskj Milrula! 1993, ć. l, s. 19-22.

Holik C.: Objav v DemAnovskom krase. Krisy Slovenska. 70, Bratislava 1993, ć. 9-10, s. 32-33.

HolUbek P.- Rybanskj M.: Nove objavy v DemAnovskej doline. Speleof6rum. 12, Brno 1993, s. 7-9.

Slu.ka M a kol. : Technicka zprava ze stopovacfch zkoukk v Demanovske dol~ mffenf pomoci radioaktivnich indikatoru. UvvvR, Praha 1988.

4

Materiały XXIX Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

J. Głazek

KRAS I JASKINIE TATR- ROZWÓJ POGLĄDÓW STAN BADAŃ I ICH PRZYSZŁOŚĆ

Instytut Geologii, Univ .. -ersy1et im. A Mickiewicza, Poznań

Zjawiska krasowe. a SZC?..ególnie jaskinie Tatr zwracały uwagę od początku powstania tej grupy górskiej przez człowieka. Od XVTI w spotykamy drobne wzmianki, a w XIX w. ukazuja sie pienvsze prace naukowe. Obszerne informacje i bibliografię na ten temat zawierają prace Kowalskiego (1953) i S:zaflarskiego (1972) oraz ostatnie zespołowe "Przyroda TPN" (1995) i Jaskinie TPN (1991-1995).

Wśród zjawisk krasowych najbardziej mane są jaskinie, których ilość, dsługość i głębokość są świetnymi wskaźnikami postępu w badaniach. Gdy Pawlikowski (1887) odnotował 30 jaskiń, Kowalski (1953) - 70, Atlas TPN (1987)- 327 to OW PTPNoZ (1995) blisko 500; gdy w r. 1953 najdłuższą była Szczelina Chochołowska (1650 m), a najgłębszą Miętusia (ok. 200 m), to obecnie 3 jaskinie (Wielka Śnieżna, System Wysokiej i Miętusia) przekroczyły l O km, a Wielka Śnieżna, Śnieżna Studnia i Bancizioch Kominiarski 500 m deniwelacji. Ten postęp zawdzięczamy burzliwemu rozwojowi taternictwa jaskiniowego od połowy lat pięćdziesiątych, który otworzył drogi do wszechstronnych badań

podziemnego środowiska Tatr. Niestety nie ma równie maczącego postępu we wszystkich dziedzinach badań krasu, gdyż

poszczególne dziedziny są uprawiane od czasu do czasu przez pojedyńczych badaczy, z których tylko niektórzy osiągnęli godne odnotowania wyniki, wykraczające poza regionalną fizjografię. Oprócz eksploracji i inwentaryzacji, systematycznie rozwijane są tylko badania hydrogeologiczne i ostatnio izotopowe nacieków i wód krasowych.

5

Materiały XXLY Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

MIĘDZYNARODOWA \VYPRAWA NA KRAS MASYWU SVARTISEN (PÓLNOCNA NORWEGIA)

J. Głazek, H. Hercman, D. KJcłńska, S. Koszela, T. Nowtckł* *Instytut Geologii, Uniwersytetu im. A Mickiewicza, Poznań

Międzynarodową wyprawę do zbadania basu masywu Svartisen w północnej Norwegii zorganizowaliśmy dzięki współpracy z prof. S.-E. Lauritzenem (Instytut Geologii Uniwersytetu w Bergen), który uzyskał środki z norweskiego funduszu ochrony środowiska na prace terenowe i grantowi KBN 0888/P2194/06 z którego polayte zostały koszty przejazdu polskiej grupy. Wyprawa miała za zadanie udokumentowanie i zbadanie form krasowych w rejonie Glomfjordu na północ od lodowców Swartisen, gdzie wśród skał metamorficznych orogenu kaledońskiego obficie występują skrasowiale marmwy, a obecnie jest wznoszona potężna zapora wodna do celów energetycznych na sicraju Parku Narodowego Svartisen. W wyprawie poza prof. S.·E. Lauritzenem i autorami brali udział prof. dr J. E. Mylroie (USA), mgr J. Vit (Czechy) i troje speleologów rumuńskich z mgr B . Onaciem na czele.

Do lat siedemdziesiątych, kiedy badania krasu rozpoczął S.-E. Lauritzen, nie było systematycznych studiów krasu na terenie Norwegii, chociaż pojedyńcze jaskinie były znane od dawna, a wzmianki o krasie można spotkać en passant w pracach geologicznych i geograficznych, w których dominował pogląd o holoceńskim wieku wszystkich jaskiń. Obecnie badania te są rozwijane przez prof. Lauritzena (1989, 1991, 1995) i jego współpracowników. Wprowadził on nowoczesne metody badawcze i osiągnął znaczące wyniki. Okazało si~, że kras w Norwegii rozwijał si~ nie tylko w późnym czwartorzędzie, lecz w ciągu trzeciorzędu, a nawet w sylurze (Fig. 2). Jednak dla tak wielkiego obszaru (powierzchnia Norwegii jest większa od obszaru Polski i wynosi 329.895 km~ i ro2IZUconych na dużej przestrzeni rejonów krasowych, na trudno dostępnych i prawie bezludnych górach i wyżynach (Fig. l) jest niewystarczające, szczególnie gdy zachodzi potrzeba pilnego ocenienia wpływu budowanej zapory na przyrodę sąsiedniego Parku Narodowego. Dzięki temu prof. Lauritzen uzyskał środki na zorganizowanie międzynarodowej grupy badaczej, a my uzyskaliśmy niepowtarza1ną okazję studiowania krasu w warunkach przypominających wżyny wału metakarpackiego podczas zlodowaceń plejstoceńskich.

Badany obszar znajduje się na trudno dostępnym i be:zlud.nym płaskowyżu (Fig. l), gdzie byliśmy przerzucani helikopterem. Płaskowyż ten stanowi fragment starej powierzchni denudacyjnej, zwanej Paleic surface prawdopodobnie oligoceńskiego wieku, która w plejstocenie została poddana wielokrotnej egzaracji lodowcowej. Powierzchnia ta wznosi się na wysokości 500-800 m n. p. m ., a nad nią górują kopułowate kulminacje (do 1598 m n. p. m. zbudowane z granitognejsów.

Płaskowyż budują metamorficzne łupki i mannwy, zmetamorfizowane w facji amfibolitowej, prawdopodobnie kambo-sylurskiego wieku, poprzecinane młodszymi intruzjami granitoidowyrni i podścielone potężną sekwencją granitognejsów, przypuszczalnie prekambryjskiego wieku. Formacje te są silnie sfałdowane conajrnniej w dwu fazach. Pierwsza z tych faz dała izoklinalne fałdy, przeto pozorna miąższość marmurów miejscami sięgająca 800m zapewne jest spowodowana tektonicznym zdwojeniem, a rzeczywista jest conajmniej o połowę mniejsza. (Hollingworth et al. 1960).

Na wychodniach rnarmmów występuje gęsta sieć szczelin poszerzonych krasowo i fragmenty starego, niszczonego przez egzarację lodowcową systemu kanałów krasowych. Kras tego obszaru był wzmiankowany poprzednio w latach pięćdziesiątych przez J. Corbela, który ten rejon nazwał "wyżyną tysiąca awenów", a w literaturze znaleźć maina było wzmianki o kilkunastu jaskiniach. Podczas badań terenowych skartowaliśmy formy krasowe na wychodniach marmurów o powierzchni ok. 16 krn2 gdzie rejestrowaliśmy: granice wychodni marmurów, kierunki i rozmiary szczelin poszerzonych krasowo, dokumentowaliśmy jaskinie i określaliśmy drogi podziemnych przepływów krasowych metodą znaczenia. W jaskiniach określaliśmy kierunki paleoprzepływów na podstawie zagłębień wirowych, rozmieszczenie osadów i nacieków. Ogólnie udolrumentrowaliśmy ok. 40 jaskiń, w tym ok. 30 dotychczas nie notowanych.

Największe ze skartowanych przez nas jaskiń to wspominana poprzednio Ruffenhullet (szczelinowa o cRugości 170 m i głębokości 50 m) i nieznane poprzednio· jaskinie Małego Wodospadu (eR . 70 m, 25m głęb.), Srebrnego Stropu (80m dl.), Małego i Dużego Misia (80m eR. i 50 m głęb.) 1- 3 dużymi owalnymi salami oraz Studnia Ostatniego Dnia (40 m gleb.). Bardzo ciekawa jest znana poprzednio jaskinia Horn I , jest to cbszerna pętla freatyczna ze śladami dwu korków lodowcowych, która stano'Ni fragment obszernego systemu freatycznego rozwiniętego conajmniej przed dwoma zlodo\0\-aceniami. Bliższe dane o wieku tych jaskiń będą znane po dokonaniu datowań zebranych próbek nacieków. Poprzednio już wykazano, u wśród ok. 1100 jaskiń Norwegii, z któ.ych najcRuższa mierzy ponad 11 km, a najgłębsza 580 m, większość jest przedgórnopiejstoceńska, a niektóre z nich zawierają osady z wysokiej rozdzielczości zapisem zmian klimatycznych w plejstocenie (Lauritzen 1989, 1991, 1995, Larsen & Mangerud 1989).

6

A faterialy X '(JX Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

N

@

Ryc. l. Rozmieszczenie skał węglanowych (czarne) w Norwegii według S.-E. Lauritzena (1989). Zacieniowane obszary prekambryjskiego kratonu Baltiki, a białe kaledonidy norweskie. Strzałka pokazuje obszar badany podczas wyprawy, a kreska poniżej fragment koła polarnego.

u o N o z w u

u o N o

"' w I

u o N o w -' < ~

u o N o er: w ..... o er: ~

Cretoeeous

Jurossie

Triossie

Permion

Corbonilerous

Devonion

Si turio n

Qrdovicion

Combrion

Pr~-

eombrion

t. 2.

X X X

?

X

Ryc. 2. Pozycja strntygraficzna skał krasowiejących i okresy krasowienia w Norwegii według S.-E. Lauritzena (1989). Klamra wskazuje prawdopodobny wiek badanych marmurów.

Hollingworth, S. E., Wells, M. K., Bradshaw, R., 1960- Geology and structure ofthe Glornfjord Region, Narthem Norway. XXI Int. Geol. Congr., Copenhagen 19:33-42.

Larsen, E., Mangerud, J., 1989- Marine caves: On-Offsignals for Glaci.ations. Quat. Intern., 3/4:13-19. Lauritzen, S. E., 1989- Paleokarst ofNorway, In: Bosak, P., Ford, D., Głazek, J., Horacek, I.,Paleokarst, a

systemarie .and regional review: 71-76. Elsevier & Acadernia, Amsterdam & Praha Lauritzen, S. E., 1991 - Karst resources and their conservation in Norway. Ibidem 45:119-142. Lauritzen, S. E., 1995- High-Resolution Paleoternperature Proxy Record for Last Interglacial Based on

Norwegian Speleotherns.- Quat. Res. 43:133-146.

7

Materiały X.'JX Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

GENEZA MANGANOWYCH NACIEKÓW Z JASKINI CZARNEJ

M. Gradziński 11, M. Banaś u, A. Uchman 11

* Instytut Nauk Geologicznych UJ ** Instytut Nauk Geologicznych PAN

Różnorodne osady manganowe powstają w wielu środowiskach. Znane są ze środowisk morskich (konkrecje manganowe. impregnowane manganem stromatolity, krusty manganowe). jeziornych, rzecznych, i subaeralnych (np. lakiery pustynne, konkrecje manganowe w strefie wietrzenia) (DLxon & Skinner, 1992). W literaturze szeroko dyskutowany był problem genezy tych osadów. Ostatnio liczni autorzy przychylają się do koncepcji biogenicznej genezy wielu osadów manganowych. Koncepcja ta została potwierdzona poprzez stwierdzenie różnorodnych mikroorganizmów (głównie bakterii i grzybów) towarzyszących współcześnie powstającym osadom manganowym, jak i eksperymentalnie. Rozpoznane zostały dwa mechanizmy biologicznego wytrącania tlenków manganu - enzymatyczne i nieenzymatyczne (zewnątrzkomórkowe) (Ghiorse & Ehrlich, 1992).

W literaturze speleologicznej spotyka się informacje dotyczące występowania w jaskiniach tlenków manganu zarówno w formie miękkiej substancji (c-LęSto zwanej wad) jak i skonsolidowanych polew (np. Moore, 1981 ; Hill, 1982; Peck, 1986; Jones, 1992). Rozpoznany został biogeniczny charakter części z tych osadów (Peck, ł 986; Jones, 1992). Naleźy dodać, że manganowe nacieki nie były dotychczas opisywane z jaskiń polskich.

We wschodniej części Jaskini Czarnej stwierdzono występowanie polew zbudowanych ze związków manganu. Miąższość polew wynosi kilka milimetrów, a maksymalnie osiąga 2 centymetry. Zewnętrzna powierzchnia polew ma nieregularną rzeźbę i najprawdopodobniej ereozyjny charakter. Część polew jest pokryta niewielkiej miąższości naciekiem kalcytowym. Celem badań było stwierdzenie genezy i wieku polew manganowych z Jaskini Czarnej, a także ustalenie pochodzenia substancji je budujących.

Występowanie polew manganowych jest związane z kontaktem utworów środkowego triasu i malmoneokomu, widocznym w wielu miejscach we wschodniej części Jaskini Czarnej. Kontakt ten jest błędnie uważany przez Grodzickiego ( 1978) za kontakt tektoniczny. W rzeczywistości ma on charakter łuki stratygraficznej związanej z usunięciem osadów i okresowym brakiem depozycji (Lefeld, 1979). W większości obserwowanych w jaskini profili bespośrednio na utworach środkowego triasu leżą utwory malmoneokomu, zaś utwory jury środkowej (czerwone wapienie krynoidowe) są zachowane jedynie w żyłach neptunicznych. W pobliżu kontaktu (zarówno w utworach triasu jak i malmo-neokomu) obserwowane jest wyraźne wzbogacenie w tlenki manganu i żelaza. W jednym z obsenvowanych profili pomiędzy triasem a malmoneokomem występuje dwudziestokilkucentymetrowej miąższości utwór diagenetyczny zbudowany z sigmoidałnych kalcytowych cementów, fragmentów dolomitów triasu noszących wyraźne cechy rozpuszczania pod ciśnieniem oraz żelazisto-manganowych struktur Frutexiles . Dyskutowane polewy manganowe występują w bezpośrednim sąsiedztwie kontaktu triasu z rnalmo­neokomem, a przede wszystkim opisanego powyżej utworu diagenetycznego.

Wykonane zostały badania składu chemicznego (absorpcja atomowa - ASA) (fab. l) i mineralnego (spektroskopia abosorpcyjna w podczerwieni, analiza rentgenowska) pobranych prób polew manganowych. Ponadto wykonano obserwacje powierzchni zgładzonych polew oraz obserwacje mikroskopowe w mikroskopie petrograficzny i przede wszystkim skanDingowym mikroskopie elektronowym z mikrosondą rentgenowską.

Średnia zawartość głównych pierwiastków w polewach manganowych wynosi: Mn - 49.1%, Ca- 7.7%, Mg - 2.0%, Fe - 0.8%, Sr - l ł70 ppm, Ni - 443 ppm, Co - 822 ppm. Wyniki przeprowadzonych analiz fazowych pozwalają stwierdzić, że polewy manganowe są zbudowane głównie z amorficznych tlenków manganu. Analiza rentgenowska wykazała obecność, jako jedynych faz krystalicznych, birnessytu [(Na, Ca, Mn)Mn1014 x 2.8lh0] i manganitu [-y-MnOOH].

Tlenki manganu są wykształcone jako niewielkich rozmiarów zwitki. Luźno upakowane zwitki tworzą porowate agregaty przypominające nieregularną gąbczastą masę. W takich agregatach pomiędzy poszczególnymi zwitkarni łub na ich powierzchni zachowane są formy sferyczne o średnicy ok. l - 3 J.Ull lub agregaty złożone z form sferycznych o średnicy 0.2 - l J.Ull. Natomiast zwitki przylegające do siebie tworzą zwarte, spoiste agregaty.

Formy analogic-me do opisanych powyL.ej struktur sferycznych są w literaturze opisywane jako zmineralizowane ciała bakterii. Są one powszechne przede wszystkim w różnorodnych osadach

8

Materiały XXIX Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

węglanowych. Podobne formy, rownie:ż organicznego pochodzenia, zbudowane re związków manganu są opisywane z Grand Cayman lsland (Jones, 1992). Natomiast formy, zbudowane z tlenków manganu, o kształcie zbliżonym do opisanych powyżej porowatych agregatów otrzymano eksperymentalnie po inkubacji bakterii na podłożu syderytowym zawierającym mangan (Golden et al., 1992).

Wyniki badań pozwalają uznać, że w wytrącaniu ornawianych polew rnanaganowych czynnie uczestniczyły mirkoorganizmy. Świadczy o tym przede wszystkim występowanie opisanych powyżej struktur organicznego pochodzenia. Wniosek powyższy potwierdza: (i) amorficzna forma tlenków manganu, która zdecydowanie częściej charakteryzuje utwory o genezie organiemej niż nieorganicznej (Hariya & Kikuchi, 1964; Raymond et al., 1992), (ii) miąższość polew, która gdyby były one wytrącane wyłącznie na drodze fizykochemnicznej świadczyłaby o długotrwałym (rzędu setek tysięcy lat) czasie powstania polew (Hem, 1981), (iii) oraz separacja manganu od żelaza i wapnia świadcząca o preferencyjnym wytrącaniu manganu.

Ponieważ nie jest możliwe prreprowadzenie analizy mikrobiologicznej omawianych polew, nie można określić fizjologii organizmów ucrestniczących w procesach wytrącania manganu. W związku z tym nie jest możliwym stwierdzenie jaki był mechanizm wytrącania tlenków manganu.

Prz.estrzenny związek polew manganowych z kontaktem utworów triasu i rnalrno-neokomu, a przede wszystkim opisanym powyżej utworem diagenetycznym pozwala sądzić o bezpośrednim pochodzeniu budującego polewy manganu z bezpośredniego podłoża polew.

Określenie wieku ornawianych polew manganowych jest niemożliwe przy użyciu dzisiaj dostępnych metod. Należy jednak sądzić, że powstały one w okresie wilgotnym i ciepłym, kiedy istniały warunki do głębokiej infiltracji odpowiednio agresywnych wód, które mogły doprowadzić do remobilizacji managnu.

Literatura

Dixon, J .B. & Skinne:r, H.C. W., 1992. Manganese minerais in surface mviroommts. In: Skinne:r, H.C. W. & fitlpatrick, R. W. (Eds.). Biom.ine:ralization Processes of Iron and Manganese: modem and ancient enviroommts. Catena Suppłemenl 21, Catena Ve:rłag. Crmlłingen, pp: 3 1-50.

Ghiorse, W.C. & Ehrlidt, H. L , 1992. Miaobial biomine:ralization o f iron and manganese. In: Sk.inne:r, H.C. W. & Fitlpatrick, R. W. (Eds.). Biomine:ralization Processes of Iron and Manganese: modern and anciem enviroommts. Catcna Supplement 21 , Catena Ve:rłag. Crmlłingen, pp: 75-100.

Golden, D.C., Zube:re:r, D.A. & Dixon, J.B., 1992. Manganese oxide produoed by fimgal oxidation of manganese from side:rite and rododlrosite. In: Skinne:r, H.C. W. & Fi12patrick, R. W. (Eds.). Biomine:ralization Prooesses of lroo and Manganese.: modem and anciem environmmts. Catena Suppłement21 , Catena Ve:rlag. Cremlingen, pp: 16 1-168.

Grodzicki, J., 1978. Nowe elementy strukturalne jemostki Organów między Dolin~ Kościelisą i Dolin~ Mi~usią. Kras i Speleologia, 2:77-83.

Hariya, Y. & KikudJ~ T., 1964. Precipitation of manganese by bacteria in minerał springs. Nature, 202: 416-417. Hem, J.D., 1981. Rates o f manganese ox:idation ofaqueous system. Geod! Cosmoch. Ada, 45: 1369-1374. Hill, C.A, 1982. Origin ofblackdq>osits ofcaves. NSS BuUdin, 44: 15-19. Jooes, B., 1992. Mang;meseprecipitates in thekarst te:rrain ofGraod Ca~, British Westlndies. Can. J. Eartb Sci., 29: 1125-1139. Lefeld, J ., 1979. Jura. In: Lefełd, J. (Ed.). Przewomik U Zjazdu PTG, Zakopane, 13-15 września 1979. Wydawnictwa GeologiC2De,

Warszawa, pp: 38-47. Moore, G. W., 1981. Manganese depositjon in limeslane caves. In: Beck, B. F. (Ed.). Proc. 8th Congress ofSpeleołogy, Bowłing Green,

Kentuclcy, pp. 642-644. Peck, S. B., 1986. Bacterial deposition ofiroo and manganese ox:ides in North American caves. NSS Bułłain:, 48: 26-30. Raymond, R. Jr., Guthrie, E.D. Jr., Bish, D.L., Reneau, S.L. & O:lipe:ra, S.J., 1992. Biomine:ralization ofmanganese in rock vamish. In:

Skinne:r, H.C. W. & Fil1patrick, R. W. (Eds.). Biomine:rałizatioo Prooesses oflron and Manganese: modem and anciem enviroommts. Catena Supplement 21 , Calcna Ve:rlag. Catena Ve:rlag. Crmlłingoo, pp: 321-337.

9

Materiały XXIX Sympozjum Sekcji SpeleologicZ11ej PTP

REKONS1RUKCJA KIERUNKÓW CYRk'1JLACJI PODZIE~'EJ NA PODSTAWIE FORM KOROZ\'JNYCH I ANALIZY OSADÓW JASKINIO\\'YCH \V ZLEWNI BYSTREJ, TATRY.

Ditta K.icińska* *Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań.

Rekonstrukcją kierunków cyrkulacji podziemnej w jaskiniach tatrzańskich zajmowali się J. Rudnicki (1958, 1967) i H. Hercman (1983, 1985, 198ó) na podstawie form korozyjnych i analizy osadów jaskiniowych. Wykonując pracę magisterską pod kierunkiem dr H. Hercman, w celu ustalenia kierunków przepływu wody i pochodzenia materialu klastycznego przeprowadziłam badania osadów, w tym analizę minerałów ciężkich i p omiary zagłębień wiro?.•ych w jaskiniach Magurskiej, Kalackiej i Goryczkowej. W Jaskini M~ourskiej zagłębienia wirowe badalam w górnej części Komory Pod Progiem, za Przekopem z Belką, za Salką z belemnitami, w bocznym korytarzu odchodzącym od Sali na Razdziełu oraz w końcowej części jaskini. Występują tam 2 kierunki paleoprzepływów, (A) od poludnia i południowego zachodu (od Doliny Stare Szałasiska do Doliny Jaworzynk.i), k'tóre widać w całej jaskini oraz (B) od strony poludniowego wschodu (od strony Hali Gąsienicowej), \..1óre widać od Przekopu z Belką do końca jaskini [ryc.! ]. W bocznym korytarzu odchodzącym od cią,ou głównego za Salą na Razdziełu na stropie widać zagłębienia wirowe (A) i (B) nakładające się na siebie, co pozwala wnioskować o kolejności lóenmków przepływu. Przepływ wody ze strony poludniowej i poludniowo­wschodniej był wcześniejszy. W Jaskini Magurslóej odsłonięte są dwa profile osadów: Przekop za Salą pod Progiem opisywany wcześniej przez J. Rudniclóego (1967) i przez H. Hercman (1983) oraz Przekop z Belką. J. Rudnicki (1967) piaski kwarcowe i mułki zaliczył do fazy anaglacjalnej rissu, natomiast warstwy z kośćmi i z otoczakami do fazy anaglacjalnej wlirmu. H. Hercman (1983) stwierdziła, że osady z otoczakami i z kośćmi mają charak-ter spływów błotnych, natomiast silne przemycie górnej warstwy wiązała z fazą anaglacjalną wfumu. W fazie tej w wyniku zak:umulowania syfonu zostało przenvane połączenie wstępnych partii z głębiej położonymi partiami jaskini, utworzył się zbiornik, w \..1órym osadziła się warstwa iłu bnmatnego. Analiza minerałów ciężkich w badanych przekrojach wskazuje, iż material pochodzi z rejonu występowania skał metamorficznych (dysten, pistacyt) W partiach przyotworovvych, w korytarzu odchodzącym w k:ieru.nl.'U wschodnim od Sali Okrąglej (w syfonie) oraz w Przekopie za Salą pod Progiem dominuje material pochodzący z rejonu Hali Gąsienicowej (piasek kwarCO\'V)', we frakcji ciężkiej: apatyt). Zatem można stwierdzić, że w Jaskini f\·iagurskiej są dwa kierunki przepł)·WU: starszy od południa i południowego zachodu oraz młodszy od poludniowego wschodu, co potwierdza wyniki badań H. Hercman (1983. 1986).

Analiza zagłębień wirowych w Jaskini KalacY..iej wskazuje na dwa kierunki przepływów [ryc.2] . W środkowych ciągach jaskini zaznacza się kierunek od strony masywu G1ewontu lm poludniowemu wschodowi (C). Dominowal on w początkoW)·m etapie rozwoju systemu. \\' obrębie cal ej jaskini "idoczny jest drugi kierunek lD) od strony południowej lm północy lOd Doliny Kondr:nowej). co potwierdza v..ywierzyskOW)' charah."ter jaskini. Kierunek ten mozna odnieść do wód roztopowych płynących z lodowca. W jaskini odsłoni~te są trzy profile osadów znajdujące si~ 20 i 50 m od otworu oraz na końcu jaskini. W profilu znajdującym się 50 m od otworu widać dwa etapy przepływu wody zakończone okresem stagnacji. W analizowanych próbkach obecność glaukonitu najprawdopodobniej pon,.ierdza przepływ wód od strony tna5)l'.U Giewontu, którego żrócllem są wapienie glaukorutowe albu oraz minerały skal metamorficznych krystalicznej wyspy Goryczkowej (syllimanil. amfibole, dysten).

Równiez dwa kierunki przepływu wody zaznaczają się w Jaskiru Goryczkowej, h1óre można obserwować w górnych partiach jaskini na podstawie zagłębień wirowych [ryc.3]. Ze względu

na późniejsze silne przemodelowanie tej części jaskini trudno jest sh\ierdzić, który kienmek paleoprzepł)'\VU jest starszy. We frakcji ciężkiej PIZ:!""tiają minerały sb! metunorfic:.:nych krystalicznej wyspy Goryczkowej.

Wykonane badania zagłębień \'virO'ń'ych i analizy osadów we wszystkich rozważanych jaskiniach dowodzą conajmruej d\'•'U roznych systemów cyrJ....-ulacji krasowej, l-.1orych wzajemna korelacja i datowanie będzie przedmiotem dalszych badań.

10

.....

Materiały XXIX Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

JASKINIA MAGURSKA

JASKINIA KALACKA

JASKINLI\. GORYCZKOWA

Literatura: Hercman H. 1983, Geologiajaskiń masywu Kopy Ma",oury i Za"I'.Tatu Kasprowego,

Praca magisterska, Arch. IGP UW

A --7 B - -7

C ---7 D ---7

Hercman H. 1985, Określenie prędkosci i wielkosci przepływu wody w korytarzach jaskiniowych na podstawie pomiarów zagłębień wirowych, Przegl. Geol.. 10.580-583.

Hercman H. 198ó, Pochodzenie allochtonicznych osadów Jaskini Magurskiej i Kasprawej Niżnej (fat.r)') w świetle analizy minerałów ciężkich. Przegl. Geol., 2, 100-103.

· Rudnicki J. 1958, Geneza jaskiń systemu Lodowego Żrodla i ich związek z rozwojem Doliny Kościeliskiej, Acta Gcol. Pol. 8, 2, 245-27 4

Rudnicki J. l9ó7, Geneza i wiekjaskiil Tatr Zachodnich, Acta Geol. Pol., 17, -1, 52 1-59 1.

Ił

Materiały XXIX Sympozjum Sekcj i Speleologicznej PTP

GEOLOGIA JASKIŃ WYżNIEJ BRAMY CHOCHOLOWSKIEJ, TATRY ZACHODNIE. T. Nowicki*

• Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Pomań.

Jaskinie Wyżniej Bramy Chochołowskiej wzbudzały zainteresowanie geologów opracowujących ten teren. W. Jaroszewski (1958) wydzielił szereg łusek tektoniemych, a Z. Wójcik (1959) te same struktury zinterpretował jako plastyeme fałdy. Obaj autoizy wykoiZ)'Irtywałi w swoich interpretacjach obserwacje z jaskini Szczelina Chochołowska. Dlatego dla roztizygnięcia stylu tektonie2Jlego Wyżniej Bramy Chochołowskiej ważną sprawą było szczegółowe kartowanie geologicme w największej jaskini tego obszaru (Nowicki T. 1995).

Jaskinia Szczelina Chochołowska pomiędzy otworem I a Komorą Końcową rozwinięta jest częściowo w obrębie wapienijwy dolnej, a w większości w wapieniach ,.malmo-neokomu" .,pasma mad schroniska" [cyc. l , pkt.a]. Przebieg tej części jaskini predysponowany był strefą zluźnień tektonicznych. Rozwinęła się ona w obrębie strefy kontaktowej wapieni jwy dolnej i środkowej z gruboławicowymi wapieniami ,.malmo-neokomu" . ..Luska Olejarni" jest elementem. któzy morfologicznie widocmy jest powyżej otworu jaskini Jest to najwyższy element tektoniemy rejonu Wyżniej Bramy Chochołowskiej, w którego budowie wmał biorą wapienie "liasu", ,.doggeru" i .,.malmo-neokomu". ,.Łuska Olejami" nasunięta jest na malmo-neokom .,pasma znad schroniska" . Analiza ki.enmków tektonicznych widocmych w sbuych ciągach jaskini, na kontaktach jury dolnej i środkowej z ,.malmo-neokomem" świadczy o dość stromym upadzie wmstw oraz o stosunkowo spokojnej budowie wewnęb:znej pasma wapieni .,znad schroniska". Pasmo to jest nieznacznie wygięte i płasko leży pod Juską Olejami". Południowa część ,)uski Olejami" oraz podścielająca ją część północna .,pasma mad lcluoniska" przecięte są uskokiem. Powierzchnia uskokowa jest prawie pionowa, a uskok ten kontynuuje się na prawe zbocze Doliny Chochołowskiej .

Szczelina Chochołowska pomiędzy Syfonem Komozy Końcowej a otworem m rozwinięta jest w obrębie wapieni "liasu", ,.doggeru" i .,mahno-neokomu" ,.pasma Zawiesistej". ..Malmo-neokom" widocmy jest pod paylayciem wapieni piaszczystych .,liasu'', sytuację taką mama obserwować od Komozy Końcowej do Zawaliskowego Labiryntu (tyc.l, pkt.b]. Podobnie jak w staJych ciągach kontakt ten jest raczej spokojny, przebiega wzdłuż jednej powierzchni. Nie widać tu żadnych oznak fałdowania, co sugerował Z. Wójcik (1959). Widoczna powierzchnia kontaktu jury dolnej z .,mahno­neokomem" jest najprawdopodobniej powierzchnią nasunięcia sekwencji ,.lias", .,dogger", .,malmo­neokom" .,pasma znad schroniska" na podobnie zbudowaną sekwencję skalną Zawiesistej. Tak więc wapienie Zawiesistej stanowią najniższy element tektoniemy Wyżniej Bramy Chochołowskiej. W rejonie Kreciego Systemu [tyc.lpkt.c] obserwowany kontakt wapieni piaszczystych ,.liasu" z wapieniami Jaynoidowymi.,doggeru" ma niewątpliwie charakter tektoniczny. Powierzchnia tektoniczna, na której rozwinięty jest kOI)'tmz Kreciego Systemu (o ptzebiegu zachód do południowy wschód), jest powierzchnią nasunięcia łub powierzchnią uskokową scinającą pałudniowy kraniec nasunięcia .,pasma znad schroniska" na ,.pasmo Zawiesistej". Dyslokacja ta ptZCSWlęła .,wapienie mahno-neokomu Zawiesistej" poza obręb jaskini Może to być spowodowane nasuwaniem się pasma ..znad schroniska" łub uskokiem o ptzebiegu podobnym do pionowego uskoku w rejonie Olejami. W rejonie Komaty Końcowej mamy sytuację, w której widoczne jest bardzo silne podgięcie ,.pasma Zawiesistej" pod ,.pasmo znad schroniska". W hocmej wnęce Komaty Końcowej odsłaniają się wapienie Jaynoidowe .,doggeru", które należy zaliczyć do wapieni .,pasma Zawiesistej".

Przeprowadzone obserwacje geologieme w jaskini Szczelina Chochołowska, oraz innych jaskiniach tego rejonu dają podstawę do nowej intexpretacji budowy geologiemej wschodniego zbocza Bobrowca. W rejonie Wyżniej Bramy Chochołowskiej mamy do czynienia z sekwencją trzech łusek tektonicznych (tyc.2]. Są one nasunięte kolejno na siebie. Najniż.szym elementem budowy jest Juska Zawiesistej". Nasunięta jest na nią .)oska mad schroniska", która px:zy)ayta jest od północy Juską Olejarni". Łuski te zbudowane są z kolejno powtaiZających się sekwencji litostratygrafiemych ,.liasu", .,doggeru" i ,.malmo-neokomu". Jedynym elementem o budowie fałdowej jest ,)uska Olejami", której element czołowy oparty jest na łupkach marglistych albu. Możliwe jest zapewne istnienie pewnego

. pofałdowania w obrębie łusek, ale są to jedynie elementy modyfikujące ich powierzchnię. Są to więc zmiany o charakterze podgięć, jak obserwowane podgięcie Juski. Zawiesistej" pod Juskę znad schroniska" widoczne w KomOIZe Końcowej jaskini.

12

Alaterialy X-\1.\" Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

Badania przeprowadzone w innych jaskiniach Wyżniej Bnuny Chochołowskiej potwierdzają powyższe obserwacje. Jaskinia Rybia przebiegająca na pozionńe dna Potolru Chochołowskiego rozwinięta jest całkowicie w wapieniach .,.mahno-neok.omu łu..ski znad schroniska". K.orytarze jaskini rozwinięte są wzdłUŻ powierzchni spękań tektonicznych. Jaskinia Zbójnicka Dziura rozwinięta jest na pęknięciu tektonicznym, na granicy wapieni krynoidowych .,doggeru" i wapieni .,.maimo-neokomu". Są to wapienie nalezące do sekwencji "łuski Olejami". Jaskinia Kamienne Mleko podobnie jak Jaskinia Rybia, występuje w wapieniach malmo-neokomu Jus.ki znad schroniska".

ssw

1200

1100

1000

b

ryc. 2 Przekrój geologiczny

Wyżniej Bramy Chochołowskiej.

' \

~~~~~,~j~~~~~it'~~l~~~?~;~· ryc. 1 _ -~- ~_.:;,: ... · MAPA GEOLOGICZNA

NNE

JASKINI SZCZEUNA CHOCHOŁOWSKA. na ooołf:a.azte ""1 oft0WALSI<IECO I 1łSl , . ..

.: U'WnJłfd'"-- v:"\lo.fntoe4 f( ()&SĄRA f IłU , • orwP1JU,.~ ł1UJ r l.

5 · waooenoe maftn<H~eoltomu •o •

4

0• 1

- waCMenłe kryno.aowe ooggeru _._o_

- - petCnteeta tektontezne

- - usl(otu

-- - - - IIOt'ltaKt seovment:u:yp'\Y

~ bT2 • 004omłiV reglOwegO ll\asu ~rodi<Owego ~ Ka • luolo marghSie afllU

J-K • wapoen.e .maJmo-neol<omu" .Jd • wapoenoe ~ ooggeru .11 • wapoenoe (llaszczyste liasu

............... R - nasunoęae seno reglowe! dolneJ • , • · wunoe,sze usl<ola

" • nasunoęc.a łUseK tef<torucznycn

1 - ZłJótedca D2!UI"ll .....,..,...."""""-~~~- 2 - szczertna ChOcnOioWSU

~ 3 - Jaslclnla Rybia -'------------==:.......-------------- .(- Kamłenne Mlelco

Wyniki szczegółowego kartowania geologicznego w jaskiniach Wyżniej Brnmy Chochołowskiej przeczą modelowi budowy tego rejonu przedstawionemu przez Z. Wójcika (1959), a są znacznie bliższe modelowi przedstawionemu wczeSniej przez W. Jaroszewskiego (1958).

Literatun: Jaroszewski W. 1958, Tektonilca serii wierchowej na wschodnim zboczu Bobrowca;

Acta Geol. PoL, nr 2, 305 - 317. Nowicki T. 1995, Geologiajaskiń Wyżniej Bramy ChochoiowsJciej, Tatry Zachodnie.

Maszynopis pracy magisterskiej. Arch. Inst. GeoL UAM. Poznań.. Wójcik Z. 1959, Serie wierchowe południowych zboczy Bohrowca;

Acta ~ol. Pol., vol. 9, nr 2, ló5- 200.

13

Materiały XXIX Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

OSTATNIE ODKRYCIA JASKJNIOWE W DOLINKACH PODKRAKOWSKICH

P. Ostrowski, M. Wiśniewski

26 lutego 1995 r. zespołowi Mirosław Wiśniewski i Paweł Ostrowski udało się pokonać syfonalne zakończenie środkowego, końcowego korytarza w Jaskini Mamutowej. Dwumetrowy korytarzyk, wznoszący się do góry, wypełniony był namuliskiem re śladami " ·współczesnego osadnictwa". Przechodzi on w niedostępną szczelinę.

S marca 1995 r . Mirosław Wiśniewski i Paweł Ostrowski przechodzą zawalisko w jaskini Szeroki Aven i eksplorują poziome ciągi. Następnego dnia Mirosław i Jarosław Wisniewscy docierają do dna. spitują i wykonują dokumentację fotograficzną. Nowe partie rozpoczyna zacisk (Z-l), następnie w ciasnym zawalisku docieramy do szerszego, błotnistego korytarza długości 15 m. Korytan doprowadza do salki, w jej najniższym punkcie znajduje się otwór Kruchej Studni. Studnię tworzą progi, salka i trzynastometrowy zjazd. Dno jej stanowi wysoki korytan kończący się salką. W połowie długości korytarza wspinamy się cztery metry na wantę, a następnie po blokach skalnych wznoszących się do góry docieramy do siedmiometrowego zjazdu. Szczelina końcowa ma 15 m długości i 20 m wysokości. Głębokość jaskini wynosi 44 m.

l kwietnia 1995 r. respołowi Paweł Ostrowski i Mirosław Wiśniewski udało się wyeksplorować nowe partie w Jaskini Racławickiej . Wejście do nich znajduje się w południowo-zachodnim krańcu drugiej komory. Nowe partie tworzy Sala Stalagmitowa oraz srerokie lecz niskie korytane. W jednym z nich za zwężeniem widać kontynuację ciągu. Ciekawostką jest też dobrze zachowany szkielet rysia. Szatę naciekową stanowią głównie stalagmity i nacieki kaskadowe. Długość korytarzy '"ynosi 30 m.

29 czerwca 1995 r . Paweł Ostrowski i Mirosław Wiśniewski po odbyciu kilku eksploracyjnych wyjazdów usuwają wantę z korytarza w południowym krańcu drugiej komory w Jaskini Racławickiej. Dwumetrowej długości korytarz kończy się szczeliną między naciekami.

. . '1 . , . ,

2m

, --: - ­, -· ..

14

A lateria/y . \X1.f Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

J. SZEROKI AWEN

s ~

' l l l pow 15m \

\ ' \

\ ~ '' \

N ..

NOWE PARTIE --- -,

splt

• ~

l

\ \~"! .. / \ , ZAKRĘT o 9o• l '

' ł c J

-

\Kominami \ 8

ł / ~-l

-41,0

\

' \ ,... "-''

'

\ ...... - ' s:J:(j•''

? f \ ok -Xl.O • l

·; l ? ' l 'f SZCZEUNA Z SALKAMI' l

? .

~ i•) ~' ~ ~ pow. 20 m wysokości

SZALONY MEANDER

SALKA KOŃCOWA DNO- 44.2

\ \ \

O 5m

\

' • \ \

\ ., .,

ZAJCRĘT o 90"

, .,.. . przewleW --

UWAGA! ,NA PRZEKROJU DLA CZVTELNOŚCI POMINIĘTO BOCZNE STUDNIE l SZCZEUNY. CIĄG GŁOWNY MA 110 m . Colq jaskinię można pokonać bez liny, jednak da bezpieczeństwa należy mieć 14 m na Kruchq Studnię

OlUGOŚĆ JASKINI OK 250 m. PLAN l POMIARY: PAWEŁ OSTROWSKI

Matedały XXIX Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

JASKNIA W PODZAMKU KOŁO KŁODZKA

A. Szynkiewicz Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław

Położenie: Podzamek, gm. Kłodzko, woj. Wałbrzyskie Współrzędne geograficzne: ~= 50°26' 2"; A.= 16°44' 50" Długość jaskini: 23 m Głebokość: ok. 6 m Wysokość otworu: ok. 460 m n.p.m. Ekspozycja otworu: S Polożen.ie i sytuacja geologiczna jaskini

Około 7 km na E od Kłodzka przy drodze Kłodzko - Złoty Stok jest miejscowość Podzamek, leżąca w dolince oddzielającej Górę Jedlak (657,6 m n.p.m.) od Góry Grodzisko (734,2 m n.p.m.) i Góry Podzamecka Kopa (614,4 m n.p.m.), wchodzącej w skład SE części Gór Bardzłeich w Sudetach (Fig. l).

Zbocze SE Góry Jedłak rozcinają dwa strumienie, które w strefie źródliskowej utworzyły dolinki o kierunku NW-SE, ale już ok l km niżej koło miejscowości Podzamek mają kierunek NE-SW. Między tymi dolinkami na N od Podzamkajest grzbiet o kierunku NE-SW (od ok. 425 m dop ok. 500 m n.p .m.), rozcięty kilkorna niewielkimi kamieniołomami. Znajdują się one w geologicznej strefie termicznego metamorfizmu kontaktowego wapieni karbonu dolnego struktury bardzłciej (Góry Bardzłcie) z granitaidami kłodzk:crzlotostockimi (Góry Złote), których intruzja datowana jest na karbon górny. W ornawianym rejonie zmetamorfizowane wapienie krystaliczne (wCt) tworzą niewielkie soczewki o kierunku SW-NE (szerokość ok. 150 m, długość ok. 500-1000 m) w obrębie dolnokarbońskich piaskowców szarogłazowych, mułowców i łupków ilastych (pc, mcCt) struktury bardzkiej.

W nieczynnym już i zarośniętym drzewami starym kamieniołomie położonym na wysokości ok. 460 m n.p.m., na południowym zboczu wspomnianego grzbietu eksploatowane były średnio i grubouławicone wapinie krystaliczne o upadzie warstw ok. 40° ku zachodowi. Obecnie w części wschodniej kamieniołomu odsłonięte są monzonity* oraz występująca na kontakcie wapieni z monzonitami, prawie pionowa (2-3 m miąższości) warstwa skarnów** (hornfełs wezuwianowy***). W strefie kontaktowej, na pionowych szczelinach o kierunkach N-S i NW-SE powstała niewielka jaskinia. a podziemna eksploatacja wapieni prowadzona wzdłuż rozluźnień tektonicznych doprowadziła do jej zniszczenia oraz znacznego poszerzenia. Jaskinia ta została nazwana Jaskinią w Podzamku (Fig. 2). Opis jaskini

Wejście do jaskini o szerokości ok. 8 m i \\-)'Sokości ok. 6 m, jest w starym kamieniołomie na wysokości ok. 460 m n.p.m. (Fig. 2A). Pionowa. wschodnioa ściana wejścia :zbudo\\--ana jest re skamów natomiast ściana zachodnia :zbudowana z wapieni krystalicznych jest nierówna. Odpadające re stropu bloki wapienne utworzyły przy wejściu niewielką hałdę. Nad wejściem strop jest płaski i nachylony pod kątem ok. 10° ku NE. Powyżej występuje jeszcre ok. 5 m uławiconych wapieni, w które jest wcięty spąg wyżsrego poziomu starszego wyrobiska (Fig. 28 i 2C).

Jaskinia ma ok. 23 m długości (Fig. 2A i 2C) i prawie w całości jest obecnie starym podziemnym wyrobioskiero założonym w uławiconych wapieniach krystalicznych o upadzie ku NE, pociętych pionowymi szczelinami o kierunku NW-SE. Około 8 m od wejścia strop jest płaski utworzony z ławicy wapieni. a na dnie jaskini utworzyło się duże blokowisko z obrywów skalnych re ścian i stropu. Następne 10-12 m długości jaskini, to rozległa komora podziemnego wyrobiska. którego ściana E jest gładka, a ściana W jest pocięta fugami i szczelinami oraz z licznymi załomami po wybranym wapieniu. Dno komory przykrywa piaszczystcrilaste namulisko z fragmentami gruzu ""-apiennego, nachylone ku S. Północne zakończenie jaskini tworzy nisza o wys. ok. 2 m i srer. ok. 2-3 m założona na szczelinie o kierunku NW-SE. U wylotu szcreliny jest stożek piaszczystcrilastego namuliska, nachylony do wnętrza jaskini.

Jaskinia jest posrerzona i bardzo zniszczona w wyniku eksploatacji l\--apienia (podziemne "vyrobisko górnicze). W jaskini nie znaleziono nacieków. Jaskinia dotychczas nie była wzmiankowana w

. literaturze.

• mon1..onit- skala plutoniC7Jla zloma zplagiokla7--6w. skaleni potasowych, kwarcu i minerałów cierm)·ch, •• skarn - skala mctamorficma wapienno- krt.emianowa. • •• homfe ls - skala metamorficma charaktyerystyC7Jla dla mctamorfiZJnu kontakotwego (termicmego).

16

w (zworton,d n••••rd m lony m Wao• t n•t znat ł a mod~tovanr

, .. +(3 +l Hylontty t,~D.~~j {upkt ~rl<lfttO n~ow<

~ Gron t l OtdY Q (rworiOn fd

l \ CJ~~ ( 3

Kor bon g orny lou~ogron.ly oplo towe

c, Korbon dolny

GnttiY n orni< ISOwf o Ot von

.LA:~_ Josk•n •o Podzomca Ptol~owco, lftulovco,lupkl

-.l

1:1;:. l S~.lttaqa g(nlnl'.l'.: l.ll:t Jas~itll 11; l'od;;lluktt k.'l..:locl!.k:t

B o to ..

., ... ,.,, ' ''""'' "'

~ ' ...,... -t ' c. '

~ ..... , .... .. ~ ... , .. !IS3 ~

a:::J

·····" , ......... , .. , ..... "", <•vt '"OI"t

fi0 ""Wiolłłł ,".,,,,,,, ..... ,,, .----' ""'''"'' ;c:33 loł'l oO O'lłlil f'Ojl,j

(t:'

JASKIIII~ W POOZAMKU

k/HODZKA

o ł0 f"'

.,..,, j)ł l ; ł .. ,

~ - ·/ .

~-JI - - - _,,,, .. ,.J f · d· -

. ., .. l l

. A·~?;-..._ A!<-'!1!:• ~t·l ... ~-~~"U~l:~

··~

I;IJ! '} IU.ttl p.!IIIJIII." i fll"/d.IOI•! pl'!l!l J~~:killi~ w l'ncl/alllhll u~: l ()( l lka .

~ ~ 5· ~

~ """ ~ ~ ~

1 ~ ~ - :

~

~ ~ ~· ~. '"'o ~

"""' ~ ~ o ~ o

<~ ~< O """ z g ~~

~ ~ o

Cl.. ~Q S'

-~ ~u ~

"(IJ~

~~ ~ r~JO

<u

~ ~ :-i:j'

o ~ ~

"(IJ

E ;: ~ i:i' o ~

~ ~ .c ·§ ~

~ )(3

~ > ~ a.. v:i ·F:j '"O ~

~ o ..... a..

B - ~

.3 ~ "' § t':! ~

i _g • 4.)

~ ... z o .c

'(U

.lo: "' § ~ ~ t':!

-~ .. o. en

P o l sk a

1[2] 21,.-7-·l J!.mol 4[L) s~ 6~ 7(a s(l?Z] 90100 11~ 120

130 140 15~ 16~ 17[!] 1BEJ 198 20"EJ

Mapa przeglądowa zjawisk krasowych nasuniętej jednostki Tatr Wysokich

Oznaczenia: 1 - grzbiety główne, 2 - ściany skalne, 3 -punkty wysokościowe, 4- przełęcze, 5 - potoki , 6 -

jeziora, 7- granica państwowa, 8- przełomy rzeczne, 9- okapy, 10- jamy, 11 - bogazy, 12- ponory, 13 - wywierzyska, 14 - źródła, 15 - żłobki zboczowe, 16 - żłobki szczelinowe, 17 - aweny, 18 -jaskinie, 19- granica serii wierchowej i płaszczowiny kriżniańskiej , 20- granica serii wierchowej

i krystaliniku

Wg. Pavlarćik, S., 1984. SpeleologicJcy vyskum krasovych javov obalovej jednotky sevemeJ strany V,sokich Tatier. SlovensJcy Kras, 22: 41 -67 .

00

Materiały XXIX Sympozj um Sekcji Speleologicznej PTP

SESJA TERENOWA KRAS REJONU WOŁOSZYNA

Prowadzi J. Głazek"

* Instytut Geologii Uniwersytet im. A Mickiewicza

Jaskinie Woloszyńskie są wypreparowane w środkowotriasowych (anizyjskich) wapieniach z przewarstwieniami dolomitów i wapieni dolomitycznych. zapadających stromo ku ENE. Skały te tworzą łuskę wierchową nasuniętą ku depresji Szerokiej Jaworzyńsk:iej na wschodnim sklonie elewacji Koszystej (Głazek 1963). Skały węglanowe przykryte są moreną złożoną z bloków granitoidowych, która w sąsiedztwie jaskiń tworzy wyraźny wał moreny bocznej lodowca Białki (Fig. 1). Wał ten jest rozcięty przez żleb, w którym znajdują się otwory jaskiń. Powyżej wału moreny bocznej utwory morenowe sięgają jeszcze do 1260 m npm., lecz nie tworzą one tam tak grubej pokrywy jak niżej (Fig. 2), gdyż w wielu miejscach ukazują się spod moreny granitoidy, a na podłożu skał węglanowych znajdują się

reprodukowane w morenie leje krasowe (Kowalski 1953; Głazek, Wójcik 1963 ; Głazek 1%3). Poniżej wału moreny bocznej, na SE od jaskiń również zarejestrowano parę lejów krasowych reprodukowanych w morenie (Głazek, 1963).

1E!J 21!21 31:.·::1 ~.o s D 7 '\....... 8 '\.

0 9 Q 10 o 11 •

Fig. l. Mapa geologiczna rejonu jaskiń Wołoszyńsk:ich l . gran.iloidy,. 2. skały węglanowe triasu środkowego, J . wał moreny bocznej, 4. morena, 5. osady J'7.eC1Jle, 6 . stot.ki napływowe.

7. nasunięcia pod moreną, 8. bieg i upad, 9. jaskinie (a. Jaskinia Wo!OSZ}ńska Niinia, b. Jaskinia Wołoszyńska Wy1nia), 10. leje krasowe, 11. Wywienysko Wołoszyńskie, 12. kierunek podziemnego pnepływu krasowego

w "'"·!'-"'·

A -4400

4300

ł200

HOO

4000

o --

E

+ + ~,, 1_ 1_1_1_\_1 1-,--c

.Il " .o

·~:------.et) 8

Fig. 2. Przekrój przez zbocze Woloszyna w rejonie Jaskiń Woloszyńskich l . maksymalny zasięg lodowca, 2. zasięg lodowca, który uformował wal moreny bocznej; inne omaczenia jak na Fig. l .

19

Materiały XXIX Sympozj11m Sekcji Speleologicznej PTP

SW

O 10m --==~==-

Fig. 3. Jaskinia Wolszyńska Wyżnia, plan (wg. K. Kowalskiego 1953), przekrój (wg. S. Zwolińskiego)

tJ 1

A-A

O 10m

--~===---~~---Fig. 4. Jaskinia Wołoszyńska Niżnia, plan i przekrój (wg. K. Kowalskiego 1953)

20

Materiały XXIX Sympozjum Sekcji Speleologicznej PTP

Spis treści

Streszczenia referatów

Baryła, J.

Czterdziestolecie polskiej działalności jaskiniowej na Słowacji Bella, P., Hohibek, P

Jaskyna Śtefanovó l - depresnó ponornó east Demlinovskeho Jaskynneho Systemu (Demt'inovskó Dolina, Niske Tatry) 3

Głazek, J. Kras i jaskinie Tatr- rozwój poglądów, stan badań i ich przyszłość 5

Głazek. J. , Hercman, H. , Kicińska, D., Koszela, S., Nowicki, T . Międzynarodowa wyprawa na kras masywu Svartisen (północna Norwegia) 6

Gradziński, M., Banaś. M. , Uchman, A Geneza manganowych nacieków z Jaskini Czarnej 8

Kicińska, D. Rekonstrukcja kierunków cyrkulacji podziemnej na podstawie form korozyjnych i lO analizy osadów jaskiniowych w zlewni Bystrej, Tatry

Nowicki, T. Geologiajaskiń Wytniej Bramy Chochołowskiej (Tatry Zachodnie) 12

Ostrowski, P ., Wiśniewski . M. Ostatnie odkrycia w Dolinkach Podkrakowskich 14

Szynkiewicz, A Jaskinia w Podzamku koło Kłodzka 16

Sesje terenowe

Pavlarćik, S. Kras okolic Doliny Jaworowej 18

Glazek, J. Kras rejonu Woloszyna 19

22

Wydała Sekcja Speleologiczna PTP z pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych

Redakcja: Michał Banaś