M A T E R I A Ł Y

STANISŁAW KURAŚ

Zaginione ustawy z czasów Władysława Jagiełły o odpowiedzialności mieszczan za zabójstwo szlachcica

oraz o dorocznej pańszczyźnie kmieci

I

W każdym podręczniku historii prawa i państwa polskiego można przeczytać, jakoby od statutów nieszawskich sprawy o zranienie lub za­bójstwo szlachcica przez mieszczanina wyjęte zostały spod sądów miej­skich z pogwałceniem zasady actor sequitur forum rei. Pozostanie zasługą Stanisława R o m a n a i jego pracy „Przywileje nieszawskie” zwrócenie uwagi na fakt, że powyższe dwa przypadki wyjęto spod sądownictwa miej­skiego dużo wcześniej, bo już za panowania Władysława Jagiełły 1, jak świadczy wzmianka w dokumencie dla Krosna z 29 sierpnia 1420 2. Do tej jednej wzmianki znanej Romanowi dochodzą obecnie dwie nowe, a to do­kum enty dla miasta Biecza z tej samej daty oraz dla miasta Bochni z 26 sierpnia tegoż roku 3. Wszystkie trzy dokumenty są jednobrzmiące; tylko w dokumencie dla Krosna brak na końcu klauzuli zlecającej wszystkim urzędnikom przestrzeganie uprawnień miasta. Być może klauzula ta zo­stała opuszczona przez kopistę, ponieważ dokument znamy tylko z kopii.

Poważne naruszenie uprawnień miejskich połączone z naruszeniem autorytetu monarszego (pogwałcone bowiem zostały uprzednio wydawane miastom przywileje z przywilejami lokacyjnymi na czele i to bynajmniej nie w interesie monarchy, ale w interesie stanu szlacheckiego), wspom­niane trzy dokumenty przedstawiają w konwencji „mitu łaskawego wład­cy” i zgodnie z zasadami średniowiecznej retoryki: m ajestat boski po to powierzył królowi zarząd królestwa i po to ozdobił go koroną, aby trosz­czył się o pożytek wszystkich poddanych a przede wszystkim tych, którzy służą królowi. Król więc widząc, że mieszczanie danego miasta nękani są przez szlachtę procesami sądowymi, udziela im specjalnej łaski, zezwala­jąc na sądzenie się we własnym sądzie prawem magdeburskim exceptis dum ptaxat duobus articulis iam dudum per laudum et constitucionem Regni proclamatis, primo videlicet, ut pro wlneribus omnium, vel cuius­cumque nobilium in civatitibus predictis illatis et secundo pro homicidio eciam nobilium perpetratores coram nobis et nostro iudicio tenebuntur respondere.

1 St. R o m a n , Przywileje nieszawskie, Wrocław 1957, s. 183 n. Stwierdzenie Romana nie odbiło się jednak na przedstawieniu tego zagadnienia w najnowszym polskim podręczniku historii prawa i państwa.

2 AGZ t. III, 88.* Zbiór dokumentów małopolskich [cyt. dalej: ZDMłp.] cz. VII, nr 1898 i 1899.

Wydawnictwo w druku, ma się ukazać w 1975 r.

PR Z E G L Ą D H ISTO R Y CZN Y , TOM L X V I, 1975, zesz . 1.

78 S T A N IS Ł A W K U R A S

Wyrażenie laudum et constitutio Regni sugeruje, że była to uchwała jakiegoś zjazdu i że odnosić się miała do terenu całego Królestwa. Roman co prawda we wspomnianej pracy uważał, że odnosiła się jedynie do Ma­łopolski, ale znał on tylko dokument dla Krosna, a w tym brak słowa Regni. Zresztą Krosno leżało na terenie nie Małopolski, lecz Rusi Czer­wonej, a jak sam Roman twierdzi, „w Wielkopolsce odpowiedzialność mieszczanina za zabicie lub zranienie szlachcica przed sądem prawa pol­skiego była od dawna regułą” (od dawna, tj. przed statutam i nieszaw- skimi).

Biecz, Bochnia i Krosno, trzy miasta średniej wielkości, położone na Podkarpaciu i posiadające ludność częściowo niemiecką, w ciągu czterech dni solidarnie uzyskały od króla potwierdzenie reszty pozostałego im im­munitetu sądowego. Być może do tej akcji należało więcej średnich miast (Kraków jeszcze w tym czasie czuł się dostatecznie silny), a małym mia­stom może mniej na tej sprawie zależało. Pamiętać trzeba, że archiwa małych i średnich miast uległy dewastacji, a i to, co ocalało wydrukowano w całości jedynie dla terenu Małopolski. Zapewne miasta nie czekały ze swoją akcją zbyt długo po ogłoszeniu niekorzystnego dla siebie laudum 4. Istotnie z 1420 r. znany z Kroniki Jana Długosza zjazd w Łęczycy, który odbył się na św. Jakuba, tj. 25 lipca. Na tym zjeździe — być może — uchwalono omawiane laudum.

Nie wydaje się możliwe, aby to, oo odebrano mieszczanom, zachowano chłopom. Dlatego z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że omawiana uchwała dotyczyła nie tylko sądownictwa miejskiego, ale i wiej­skiego.

IIW dwóch dokumentach lokacyjnych wsi położonych w ziemi sanockiej

z 1426 r. znajdujemy wzmianki o nieznanym skądinąd statucie króla Wła­dysława Jagiełły określającym maksymalny wymiar pańszczyzny świad­czonej przez kmieci na 14 dni rocznie5. W dokumencie z 23 m aja dla wsi Nowosielce powiedziano:

Cum etiam Udem ad labores nostros fuerint invocati, non plus nisi quattuordecem dies successive secundum statutum et edictum nostrum volumus et decernimus perpetuo obligari.

Identyczną klauzulę zawiera także dokument dla wsi Sanoczek z 4 czerwca.

Omawiany statut zasługuje na uwagę z wielu względów. Nie tylko dla­tego, że stanowi novum w historii prawa i państwa polskiego. Jest on pierwszym znanym aktem ustawodawczym normującym w państwie pol­skim ten najdokuczliwszy ciężar chłopski, jakim była niewątpliwie pań­szczyzna ®. Zarazem omawiany statut jest świadectwem pewnego etapu, jaki w chwili jego wydania osiągnął przebiegający intensywnie w XV w. proces podwyższania świadczeń chłopskich.

1 R o m a n w cytowanej pracy uważa, iż omawianą uchwałę ogłoszono na długo przed 1420 r. Ale wyrażenie tam dudum znaczyć może także „niedawno”, a nawet „natychmiast”. Por. Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce t. III, z. 6, Kraków 1972, hasło dudurti.

>ZDMłp. cz. VII, nr 1998, 1999. ife Spoza terenu ówczesnego państwa polskiego, bo ze wschodniego Mazowsza,

znany jest pochodzący z tego samego mniej więcej czasu — z 1421 r. statut Janusza księcia warszawskiego określający wymiar pańszczyzny na 1 dzień w tygodniu. Por. lura Masoviae terrestria t. I, wyd. J. S a w i c k i , Warszawa 1972, nr 66, s. 112.

U ST A W Y Z CZASÓW W Ł A D Y SŁA W A JA G IEŁ Ł Y

Niestety, sformułowania obu cytowanych wyżej dokumentów są tak lakoniczne, że nie pozwalają na wystarczające odpowiedzi na pytania na­suwające się w związku z omawianym statutem. Co gorsza, nie pozwala na nie także porównawczy m ateriał źródłowy (zestawiony niżej w tabeli w układzie chronologicznym), a przede wszystkim zachowane dokumenty lokacyjne. Jednak z tego rodzaju dokumentów jedynie bardzo nieliczne określają wymiar pańszczyzny. Ogromna większość milczy na ten tem at zupełnie; sporo z nich odwołuje się ogólnikowo do zwyczaju panującego w danym kluczu majątkowym, lub okolicy — sicut in aliis villis in clave nostra NN, in districtu, in terra NN labores faciant. Wynika to z kilku przyczyn. Przede wszystkim w piętnastowiecznej Polsce rozwój kultury pisanej osiągnął już ten poziom, że powstały pewne biurokratyczne na­wyki, a formularz dokumentów lokacyjnych usztywnił się, składając się głównie z konwencjonalnych formuł z pominięciem zmiennych realiów 7. Ponadto, dokument lokacyjny był głównie umową właściciela dóbr z soł­tysem. Jeżeli więc wymieniano w dokumencie powinności kmiecie, to raczej czynsze i daniny, ponieważ zbierał je sołtys i część z nich zatrzy­mywał dla siebie. Wreszcie proces wzrostu renty odrobkowej w XV w. był na tyle szybki, że mógł być przez wielką własność zauważony i uświa­domiony. A w takim wypadku oczy wiście nie chciano przez ścisłe określe­nie wymiaru pańszczyzny zamykać, lub przynajmniej utrudniać sobie drogi d'o jej podwyższania. Z tych, a może i innych przyczyn z okresu od początku panowania Władysława Jagiełły do połowy XV w. znamy z całego terenu ówczesnego Królestwa Polskiego (a więc bez Mazowsza, Pomorzai Śląska) zaledwie około 45 dokumentów określających wymiar pańszczy­zny. Nawet jeśli dodamy do nich kilka wyroków w sprawie powinności chłopskich oraz dane z księgi uposażenia biskupstwa lubuskiego z około 1405 r., jest to materiał zbyt szczupły do wyjaśnienia wszystkich niejas­ności lakonicznych wzmianek w omawianym statucie 8.

Niejasny jest zasięg geograficzny statutu. Czy odnosił się do całego Królestwa, czy do Małopolski i Rusi Czerwonej, czy też może tylko do samego województwa ruskiego? Obie wzmianki o statucie pochodzą z te­renu województwa ruskiego — ziemi sanockiej. Ponadto przez następne ćwierć wieku wszystkie wiadomości o czternastodniowej pańszczyźnie po­chodzą także z terenu województwa ruskiego. Ale też z tego okresu zna­my tylko jeden dokument lokacyjny królewski z innych terenów określa­jący wym iar pańszczyzny — dla wsi Kłokoszyn z 1427 r. Dopiero z trzeciej ćwierci XV w. pochodzą wiadomości o czternastodniowej pańszczyźnie z terenu Małopolski: 1452, wyrok sądu królewskiego dla wsi Klimontówi Ostrów klasztoru staniąteckiego 9; 1470, obniżenie pańszczyzny we wsi Binarowa starostwa bieckiego z 14 do 8 dni rocznie 10.

Można te fakty interpretować wielorako: albo omawiany statut obo­wiązywał od początku w całym państwie, lub przynajmniej w Małopolsce

7 Por. St. K u r a ś , Przywileje prawa niemieckiego miast i wsi małopolskich XIV—XV w., Wrocław 1971.

8 Nie można dla celów porównawczych posługiwać się danymi z księgi uposa­żenia diecezji krakowskiej Jana Długosza, ponieważ to dzieło pochodzi nie z połowy. XV w. — jak mylnie przyjęto w Historii chłopów polskich t. I, Warszawa 1970, s. 191 n. — lecz dopiero z lat 1470—1480. Por. St. K u r a ś , Regestrum ecclesiae Cra- coviensis. Studium nad powstaniem tzw. Liber beneficiorum Jana Długosza, War­szawa 1966, rozdz. IV.

9 Dokumenty sądu ziemskiego krakowskiego 1302—1453, wyd. Z. P e r z a n o w ­s ki , Kraków 1971, nr 225.

10 Arch. Kom. Praw. t. X, s. 12, nr 7.

79

80 ST A N IS Ł A W K U R A S

i na Rusi Czerwonej, a nie uwidacznia się to dostatecznie z braku źródeł, albo przeznaczony był pierwotnie jedynie dla województwa ruskiego a dopiero po upływie ćwierćwiecza norma 14 dni pańszczyzny rocznie już jako mos et consuetudo zastosowana została sporadycznie w sąsiedniej Małopolsce.

Nie jest także jasny zasięg rzeczowy omawianego statutu. Czy odnosić się miał jedynie do dóbr monarszych (ewentualnie także do klasztornych, które także podlegały sądownictwu królewskiemu), czy też analogicznie do wspomnianego wyżej statu tu księcia warszawskiego Janusza z 1421 r. do wszystkich kategorii dóbr — królewskich, kościelnych i szlacheckich. Faktem jest, że normy 14 dni pańszczyzny nie spotykamy w żadnym do­kumencie dotyczącym dóbr szlacheckich lub kościelnych (poza cytowanym wyżej wyrokiem dla wsi Klimontów i Ostrów z 1452 r.). Ale i w doku­mentach królewskich norma 14 dni nie znalazła powszechnego zastosowa­nia, jak świadczą przykłady wsi Kłokoszyn (1427 r.) i Dobrzany (1439 r.). Może więc brak wiadomości o czternastodniowej pańszczyznie w dobrach niekrólewskich wynikać ze szczupłości materiału źródłowego i świadczyć raczej o zwolnionym procesie przyjmowania się nowej normy prawnej. Wszak także konstytucja sejm u toruńskiego z 1520 r. o jednym dniu pańszczyzny w tygodniu nie od razu znalazła powszechne zastosowanie we wszystkich wsiach n , a pewne wsie do samych rozbiorów nie odrabiały wcale pańszczyzny, jeśli nie pozwalały na to w arunki gospodarcze, lub nie leżało to w interesie właściciela.

Statut króla Jagiełły o pańszczyznie na pewno stanowił jakiś etap pro­cesu wzrostu renty odrobkowej. Ale przynajmniej w świetle szczupłego m ateriału porównawczego, jakim obecnie dysponujemy, nie był jakimś przełomem w tym procesie, nawet takim, jakim była wspomniana konsty­tucja sejmu toruńskiego z 1520 r. Zarówno przed r. 1426, z którego pocho­dzą wzmianki o omawianym statucie, jak i w następnych dziesięcioleciach można stwierdzić ogromną rozpiętość ren ty odrobkowej w Polsce: od jej zupełnego braku, przez kilkudniową pańszczyznę roczną aż do pańszczy­zny dwóch dni w tygodniu. Nie w ydaje się też prawdopodobne, aby oma­wiany statu t mógł obniżyć pańszcżyznę do 14 dni rocznie w tych wsiach, w których była ona uprzednio wyższa. Na pewno zaś nie zapobiegał dal­szemu procesowi wzrostu ren ty odrobkowej. Po upływie pół wieku od jego wydania w Małopolsce już 83% wsi kościelnych odrabiało pańszczyznę ty­godniową, z czego połowa jeden dzień, ćwierć dwa dni, zaś reszta trzy lub nawet więcej dni w tygodniu 12.

Zapewne wśród tysięcy dotąd nie drukowanych dokumentów polskich XV w. i wśród dziesiątków tysięcy zapisek sądowych mogą być i takie, które wprowadzone do obiegu naukowego rzucą z czasem nowe światło na zaginione prawa z czasów króla Jagiełły, a może naw et odnajdzie się ich pełny tekst.

11 Por. Materiały do dziejów roboęizny w Polsce w XVI w., wyd. St. K u t r z e - b a [w:] Arch. Kom. Praw. c. IX o^dz Ordynacje i ustawy wiejskie z archiwum Metropolitalnego i Kapitulnego w Krakowie 1451—1689, wyd. St. K u r a ś , Kraków 1960, tabela na s. IX.

12 Historia chłopów polskich t. I, s. 192.

U ST A W Y Z C ZASÓ W W Ł A D Y SŁ A W A JA G IE Ł Ł Y 81

W YM IAR PAŃSZCZYZNY W POLSCE W LATACH 1386— 1450

DataŹródłodoku­ Miejscowość Własność Wymiar pańszczyzny

mentu

1 2 3 4 5

20 I Chruślina szlach. zasiać i zżąć po 1 mierze ZDMłp. I,1386 (woj. lubelskie) owsa i żyta+1 dzień przy

sianokosach i 1 dzień przy żniwach

nr 179

10 VI Łodzią i Widzewnica biskup. 5 dni rocznie Dok. kuj. maz.,1387 (woj. łęczyckie) wrocław. s. 161, nr 901387 Modrzewie arcyb. 1 dzień w tygodniu ZDMłp. IV,

(woj. sandomierskie) gnieźń. nr 1078a1389 Kąty szpital 3 dni rocznie KDPol. II,

(Kujawy) brzeski nr 5341392 Żelazno klasztor 3 dni rocznie KDWlkp. III,

(Wielkopolska) lubiński nr 192825 I Milejów klasztor jutrzyny i sianokosy J. Mitkowski,1394 (woj sieradzkie) sulejowski Pocz. klasztoru

cystersów w Su­lejowie,Poznań 1949, s. 364, nr 39

12 IV Tarnawa klasztor im- jutrzyny, sianokosy, AKH XVI, s.1396 ' (woj. krakowskie) bramo wieki zwózka drewna 99, nr 11 i 145 VII Janowice i Krępiec król 1 dzień w tygodniu ZDMłp. VI,1398 (woj. lubelskie) nr 16233 II Skorczyce biskup. po 1 dniu przy orce je­ KKK. II,1401 (woj. sandom.) krak. siennej, sianokosach oraz

nieokreślona ilość dni przy żniwach

nr 450

21 X Prusiek król. 4 dni rocznie i podwody ZDMłp. VI,1402 (ziemia sanocka) nr 16534 V Krzyszkowice klasztor jutrzyny i sianokosy j.w. I,1403 (woj. krakowskie) szczyrzycki nr 2431405 Sarbinowo arcyb. 2 dni rocznie Vis. bort.,

(woj. kaliskie) gnieźń. s. 29729 IV Wieszczyce kustodia jutrzyny KDPol. II,1404 (Kujawy) włocławska nr 34620 VIII Wólka Twarogowa klasztor 1 dzień w tygodniu ZDMłp. I,1404 (woj. sandom.) miechowski nr 25723 ΙΠ Wierzbica klasztor rocznie sołtysowi 2 dni, j.w. I,1405 (woj. sandom.) wąchocki klasztorowi 1 dzień oraz

sianokosy i żniwanr 264

1 VI Radłów klasztor 3 dni rocznie i sianokosy KDWlkp. V,1405 (woj. kaliskie) lądzki nr 76

10 XI Zagórze scholasteria 3 dni rocznie ZDMłp. I,1405 (woj. sandom.) kielecka nr 267ok. Goplanica biskup. 3 dni rocznie Das Lebuser1405 (woj. kaliskie) lubuskie Stiftregister von

P rze g lą d H is to r y c zn y — 6

8 2 S T A N IS Ł A W K U H AS

1 2 3 4 5

j.w. Niemiestów (woj. kaliskie)

j.w. 4 dni rocznie 1405, Wiesba­den 1965, s. 46n.

j.w. Kamienica (woj. kaliskie)

j.w. sianokosy j.w.

j.w. Łężyn(woj. kaliskie)

j.w. allodium rustici tenentur colere

j.w.

j.w. Przewieczany (woj. sandom.)

j.w. wg rozkazu j.w.

j.w. Jałowęsy (woj. sandom.)

j.w. 8 dni rocznie +jutrzyny j.w.

j.w. Garbacz, Zochcin (woj. sandom.)

j.w. 1 dzień w tygodniu j.w.

j.w. Lędzice, Biskupice Niemienice, Porudzie, Stryczowice, Świętkowa Wola, Worowice (woj. sandom.)

j.w. 2 dni w tygodniu j.w.

17 VII Dąbrowa klasztor jutrzyny i sianokosy ZDMłp. I,1408 (woj. sandom.) sulejowski nr 2771408 Sworawa arcyb. 2 dni w tygodniu KDWlkp. V,

(woj. łęczyckie) gnieźń. nr 11830 XI Kownaty klasztor 3 dni rocznie j.w. V,1411 (woj. kaliskie) lądzki nr 1919. II Szerzą wy biskup. 2 dni rocznie Kod. kat. krak.1411 (woj. sandom.) krak. krak. II, nr 5221 X Jamnik j.w. 4 dni rocznie j.w. II,1412 (woj. sandom.) nr 53820 III Ochotnica król. 3 dni rocznie lub barana ZDMlp. VI,1416 (woj. krakoswkie) wzgl. kozia nr 1804

28 IX Zemborzyn, Czekarzo- król. jutrzyny + 2 dni przy j.w. VI,1416 wice (woj sandom.) sianokosach nr 1810, 18115 X Moszczenica klasztor 1 dzień w tygodniu j.w. V,1417 (woj. krakowskie) starosądecki nr 129126 III Kopytowa i Łajsce klasztor jutrzyny j.w. II,1421 (woj. krakowskie) koprzywnicki nr 348

25 VI Stankowo klasztor orka (bez bliższych da­ KDWlkp. V,1421 (woj. poznańskie) lubiński nych) nr 3405 XII Bibice klasztor 3 dni rocznie + jutrzyny ZDMłp. II,1421 (woj. krakowskie) zwierzyniecki nr 3701422 Olszanica

(woj. krakowskie)j.w. 2 dni w tygodniu SPPP, II,

nr 1822ok. 1413 Rzujewice arcyb. od 24 VI do 8 IX 2 dni Vis. bon.,—1422 (woj. sandom.) gnieźń. tyg. przez resztę roku

1 dzień w tygodnius. 368

1 V Krężoły szlach. wg potrzeby KDWlkp. V,1424 (woj. poznańskie) mr 3878 V Zakrzówek klasztor. jutrzyny+1 dzień przy ZDMłp. V,1424 (woj. lubelskie) koprzywnicki sianokosach nr 134517 VIII Niwki szlach.? 2 dni Tocznie + podróże KDPol. II,1425 (Kujawy) nr 372

U ST A W Y Z CZASÓ W W Ł A D Y SŁ A W A JA G IE Ł Ł Y S3

1 2 3 4 5

30IX Niedźwiedzki Kierz biskp. żniwa ZDMłp. II,1425 (woj. sandom.) krak. nr 3807 I Sosnka biskp. 3 dni rocznie KDPol. II,1426 (Kujawy) włocł. nr 37523 V Nowosielce król. 14 dni rocznie ZDMłp. VII,1426 (ziemia sanocka) nr 19984 VI Sanoczek król. j.w. j.w. VII,1426 (ziemia sanocka) nr 199911 III Kłokoszyn król. kmiecie jutrzyny—zagrod- KDPol. II,1427 (Kujawy) dnicy 1 dzień (w tyg.?) nr 57021 III Łuka wica król. 14 dni rocznie ZDMłp. VII,1430 (ziemia przemyska) nr 2048

4 X 1429 Bronowice kościół NMP 1 dzień w tygodniu j.w. II,27 VI (woj. krakowskie) w Krakowie nr 418, 426

143020 X Żubrza król. 14 dni rocznie j.w. VII,1431 (woj. ruskie) nr 20866 I Zawiercie szlach. 3 dni rocznie j.w. II1437 nr 49313 VIII Dobrzany król. 8 dni rocznie j.w. VIII,1439 (woj. ruskie) nr 2231

8 VI Ożomla król. 14 dni rocznie j.w. II,1441 (ziemia przemyska) nr 58126IX Bronisław klasztor św. 1 dzień w tygodniu KDPol. II,1444 (Kujawy) Magdaleny

za murami Płocka

nr 583

25 X Rciszyn i Rudnik klasztor żniwa, sianokosy ZDMłp. Ш,1444 (woj. lubelskie) koprzywnicki podwody nr 70213 XI Krowodrza klasztor św. 2 powaby rocz., sianoko­ j.w. III,1444 (woj. krakowskie) Ducha

w Krakowiesy i zwózka drewna nr 703

24 VII Wielka Różana król. 14 dni rocznie Matr. Regni1448 (woj. ruskie) Poloniae codices

s. XV, nr 451448 Zuszyce

(woj. ruskie)król. 14 dni rocznie AGZ II,

nr 7429 I Bronisław klasztor św. jutrzyny +2 podróże KDPol. I,1449 (Kujawy) Magdaleny nr 1854 II Jaworzno biskup. 4 dni rocznie ZDMłp. III1450 (woj. krakowskie) krak. nr 842