Teka Kom. Hist. OL PAN, 2010, VII, 213-243

MAM SZCZER WOL PENI SUB BOGU I POLSCE

DZIAALNO TAJNYCH ORGANIZACJI HARCERSKICH

W LATACH 19441956

Ewa Rzeczkowska

Katedra Historii Najnowszej, Instytut Historii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II

Department of Contemporary History, Institute of History, The John Paul II Catholic University of Lublin

e-mail: eweliza@wp.pl

Streszczenie. Istotn czci powojennego polskiego podziemia niepodlegociowego byy tajne

organizacje harcerskie. W caej Polsce istniay 122 tego typu grupy. Stosoway rne formy sprze-

ciwu wobec systemu komunistycznego, do najwaniejszych naleaa dziaalno propagandowa,

przypominajca prowadzony przez Szare Szeregi may sabota. Modzi konspiratorzy malowali

na murach hasa o treci antykomunistycznej i antysowieckiej. Rozpowszechniali rnego rodzaju

nielegalne pisma, gazetki oraz ulotki, prowadzili nasuch zagranicznych rozgoni radiowych:

Radia Wolna Europa, BBC, Gosu Ameryki. Harcerze zbierali informacje o dziaaczach Zwiz-

ku Modziey Polskiej, funkcjonariuszach aparatu partyjnego i Urzdu Bezpieczestwa. Cz

organizacji podejmowaa akcje dywersyjne, takich jak: rozbrajanie onierzy LWP, Armii Czer-

wonej, Milicji Obywatelskiej czy Urzdu Bezpieczestwa, a take wykolejanie pocigw, napady

na sklepy, urzdy pocztowe i banki. Odrbn czci aktywnoci tajnych organizacji harcerskich

byo samoksztacenie, w ramach ktrego prowadzono dyskusje na tematy polityczne, spoeczne

i kulturalne. Kontynuowano take harcersk prac wychowawcz, wedug wzorcw i zaoe

przedwojennych. Za wymienione powyej dziaania, zaliczane przez komunistw do przestpstw

przeciwko pastwu, modzie bya aresztowana i skazywana na wieloletnie kary wizienia.

Sowa kluczowe: harcerstwo, konspiracja, Szare Szeregi, propaganda antykomunistyczna

W latach 19441956, obok organizacji tworzonych i dowodzonych przez

osoby dorose, dysponujce najczciej dowiadczeniem konspiracyjnym, zdo-

bytym podczas II wojny wiatowej, pojawia si, sabo dotychczas zbadana,

konspiracja modzieowa. Wrd jej przedstawicieli liczn grup stanowia naj-

bardziej ideowa modzie harcerska. Ustalono istnienie 122 tajnych grup, ktre

strukturalnie i ideowo nawizyway do przedwojennego Zwizku Harcerstwa

Polskiego. Formacje modzieowe rodziy si spontanicznie i samorzutnie, nie-

jako z potrzeby serca. Stanowiy odpowied na aktualn sytuacj polityczn

i spoeczn Polsce. Byy wyrazem oporu modziey harcerskiej wobec instaluj-

cej si wadzy komunistycznej.

Wzorce czerpay z przedwojennego harcerstwa, jego metod wychowawczych

i organizacyjnych. Modzie pielgnowaa take tradycj Szarych Szeregw,

214 E. Rzeczkowska

nawizywaa do zaoe tej organizacji, podejmowaa podobne dziaania. Po-

midzy konspiracj harcersk z okresu okupacji niemieckiej a tajnymi organiza-

cjami skautowymi zakadanymi po wojnie istniaa jednak zasadnicza rnica.

Szare Szeregi, Hufce Polskie czy Organizacja Harcerek byy organizacjami

o zasigu oglnopolskim, posiaday centralne kierownictwo, ktre koordynowa-

o i nadzorowao dziaania poszczeglnych jednostek terenowych. Antysowiec-

kie organizacje harcerskie powstaway najczciej w szkoach, w ramach druyn

harcerskich, wrd kolegw z jednej klasy lub miejscowoci. W zdecydowanej

wikszoci miay charakter lokalny. Tylko kilkanacie najliczniejszych organi-

zacji zbudowao struktur przekraczajc teren jednego miasta lub wojewdz-

twa. Powstaway spontanicznie i samorzutnie. Dziaay niezalenie od siebie

i nie byy nadzorowane przez adn wadz zwierzchni.

Konspiracyjne grupy skautowe wpisyway si w szeroki nurt polskiego pod-

ziemia niepodlegociowego, najmodsi konspiratorzy, inspirowani tradycj

Szarych Szeregw, podjli nierwn walk z wyposaonym w wszelkie instru-

menty do zwalczania oporu spoecznego, aparatem represji, kierowanym przez

wadze partyjno-pastwowe. Przedstawiciele tego pokolenia, chcc broni wa-

snej tosamoci, podejmowali rne formy sprzeciwu, poczwszy od aktywnoci

samoksztaceniowej, poprzez dziaalno propagandow, sabota i dywersj.

Cho pomidzy uczestnikami tzw. podziemia dorosych oraz dziaaczami kon-

spiracji modzieowej w zdecydowanej wikszoci przypadkw nie byo bezpo-

rednich powiza, to obydwu wymienionym grupom przywiecay te same

cele, ktrymi bya obrona wasnego systemu wartoci i manifestowanie spoe-

czestwu woli dalszego oporu. Dodatkowym elementem aktywnoci niepodle-

gociowej, charakterystycznej dla organizacji harcerskich, stao si kontynuo-

wanie wychowania modziey opartego na tradycyjnych przedwojennych zao-

eniach skautowych.

Wszystkie powstae po wojnie tajne organizacje harcerskie may okrelone

zaoenia programowe, jednake nie wszystkim udao si je zrealizowa.

W kilku przypadkach organizacja zostaa zlikwidowana przez organy bezpie-

czestwa tak szybko, e nie zdya podj adnej aktywnoci. Byy to m.in.

dziaajca jeden miesic Harcerska Organizacja Podziemna. Tajna Organizacja

Harcerska, zorganizowana przez Tadeusza Koacza w Sosnowcu, Podziemna

Organizacja Modziey Polskiej Skaut z Czstochowy oraz powstaa w Olsz-

tynie i istniejca blisko dwa lata organizacja Harcerskie Siy Zbrojne

Wrzos. Ostatnia z wymienionych konspiracyjnych grup nie podja dziaal-

noci, bowiem wszyscy jej dziaacze tu po zawizaniu tajnego zwizku wyje-

chali z Olsztyna w celu rozpoczcia studiw1.

Najczciej tajne organizacje skautowe prowadziy typowo harcersk aktyw-

no, organizowano zbirki harcerskie, podczas ktrych wygaszano gawdy na

1 AIPN-Bi, Charakterystyka organizacji nr 72 Harcerskie Siy Zbrojne Wrzos, oprac. B. Bart-

kowski, Olsztyn, dn. 14 czerwca 1978 r., sygn. 087/448, k. 23.

Mam szczer wol peni sub Bogu i Polsce dziaalno tajnych organizacji harcerskich 215

temat historii harcerstwa, udziau harcerzy w walkach o niepodlego Polski

w okresie obu wojen wiatowych. Szczeglnie mocno pielgnowano pami

lwowskich Orlt oraz tradycj konspiracyjnego harcerstwa z okresu II wojny

wiatowej. Czczono rocznice wydarze historycznych, w ktrych uczestniczyli

harcerze. Trudno uwierzy, ale organizowanie harcerskich zbirek, ognisk, wy-

cieczek czy biegw na stopnie harcerskie uznawane byo wwczas za form

walki konspiracyjnej, walki z systemem stalinowskim i traktowane przez komu-

nistw jako prba obalenia ustroju.

Sztandary i emblematy harcerskie zabrane przez dziaaczy Podziemnej Organizacji Harcerstwa

Polskiego z Chorzowa z tamtejszej harcwki w grudniu 1950 r. (zbiory IPN-Ka)

Po wojnie modzi chtnie wstpowali do harcerstwa. W kolejnych latach,

w skutek wprowadzenia do niego nowych zaoe ideologicznych oraz wymiany

kadry harcerskiej, znaczna grupa dziaaczy funkcyjnych odesza ze Zwizku.

Powsta w ten sposb prni modzie pragna wypeni poprzez nielegalne

kontynuowanie dziaalnoci harcerskiej w ramach druyn, nazywanych przez

wadze dzikimi druynami i zastpami. Starano si w warunkach konspiracji

kontynuowa dziaalno harcersk opart na przedwojennych zaoeniach, na-

wizujc take do idei skautingu angielskiego. Ponadto rodowiska harcerskie

z Dolnego i Grnego lska podtrzymyway tradycje harcerstwa narodowego,

wychowujcego modzie zgodnie z zasadami religijnymi.

Istotnym elementem dziaania organizacji byo ukrywanie i zabezpieczanie

przed konfiskat oraz zniszczeniem rnych przedmiotw zwizanych z ZHP.

216 E. Rzeczkowska

Szczeglnie wane byo zabezpieczenie sztandarw harcerskich, ktre dziaacze

ZMP i funkcjonariusze UB, w zwizku ze zmianami w harcerstwie, zabierali z har-

cwek. Podczas jednej z takich akcji, przeprowadzonej w czerwcu 1950 r., dziaa-

cze Harcerskiego Ruchu Antykomunistycznego B. Zdybalski i Z. Leczowski

zabrali z pomieszcze Komendy Miejskiej ZHP w Krakowie m.in. dwa sztandary

harcerskie, trzy pieczcie i 31 ksiek o tematyce skautowej i harcerskiej2.

Konspiratorzy z Zielonych Brygad postanowili uchroni przed zniszcze-

niem sztandar 5. Krakowskiej Druyny Harcerzy. Pod koniec 1949 r. Jzef Ku-

ral zabra wiszcy w gablocie harcwki sztandar i drzewiec, ktry nastpnie

odda na przechowanie Andrzejowi Madejowi. Przedmioty te funkcjonariusze

UB odnaleli podczas rewizji u tych dziaaczy konspiracyjnej druyny3. W nocy

z 13 na 14 grudnia 1950 r. harcerze z Podziemnej Organizacji Harcerstwa Pol-

skiego z Chorzowa wamali si do Zarzdu miejskiego ZMP, tam zniszczyli

przejt dokumentacj ZHP oraz skradli maszyn do pisania, powielacz, dwa

sztandary i krzy harcerski. Drzewce sztandarw ukryte zostay w piwnicy do-

mu, w ktrym mieszka Franciszek Furmaniak, sztandar Druyny im. B. Chro-

brego przechowywany by u koleanki Furmaniaka Zofii Gruszczyskiej. Pod-

czas rewizji dokonanej w maju 1950 r. w mieszkaniu dowdcy organizacji

Moda Polska z odzi Wodzimierza Zygiera, przeksztaconej nastpnie

w harcersk grup Polska Walczy, odnaleziono archiwum organizacyjne. Po-

rd kilkunastu dokumentw znajdowaa si spisana gawda harcerska, w ktrej

szczegowo omawiano struktur oraz dziaalno Szarych Szeregw z okresu

okupacji niemieckiej, a take omawiano dziaalno katolickiego odamu ZHP,

czyli Harcerstwa Narodowego.

Harcerstwo w czasie wojny czytamy w treci gawdy jako Szare Szeregi byo jedn

z organizacji grupujc najwicej elementu patriotycznego i ideowego o wysokim poziomie mo-

ralnym. Od samego pocztku, od 1939 roku prowadzilimy w swoich szeregach, c