MALBORK MARIENBURG - arta.olsztyn.pl

© Studio Wydawnicze Artawww.arta.olsztyn.pl

© Studio Wydawnicze Arta

MALBORK powiat Malbork

zamek wielkich mistrzów, stolica pañstwa zakonnego

MARIENBURG komturstwo Malbork

Malbork / Marienburg zamek wielkich mistrzów 215214 zamek wielkich mistrzów Malbork / Marienburg

espó³ zamkowy w Malborku to najwiêksza gotycka twierdza w Europie wzniesiona z ceg³y i jeden Zz najlepszych przyk³adów architektury obronno-rezydencjonalnej epoki œredniowiecza. Symbol po-têgi Zakonu Krzy¿ackiego z najlepszego okresu istnienia pañstwa zakonnego w Prusach, jednego z naj-bogatszych i najlepiej zorganizowanych pañstw ówczesnej Europy. Pe³na majestatu, olbrzymia, rozci¹g-niêta wzd³u¿ Nogatu budowla od pocz¹tku budzi³a podziw i respekt. W swojej ponad siedemsetletniej historii mia³a tak¿e czas — wiek XVIII — kiedy zaniedbana, dowolnie przekszta³cana, mia³a byæ nawet przeznaczona do rozbiórki, ale te¿ w koñcu tego samego stulecia zaczê³a byæ prawdziwym Ÿród³em fas-cynacji nie tylko mi³oœników sztuki i historii, ale tak¿e prekursorów ochrony zabytków. To, co dziœ ogl¹-

damy, jest w du¿ej czêœci rekonstrukcj¹ gotyckiego za³o¿enia, stworzon¹ przez znakomitych niemieckich konserwatorów, g³ównie Konrada Steinbrechta oraz polskich naukowców i konserwatorów prowadz¹-cych odbudowê zamku po ogromnych zniszczeniach II wojny œwiatowej. Zamek w Malborku wznoszono od oko³o 1274 roku, a od 1309 roku rozbudowywano go z przeznacze-niem na g³ówn¹ siedzibê w³adz pañstwa krzy¿ackiego. Po roku 1457 sta³ siê jedn¹ z rezydencji polskich królów, by powróciæ w granice Prus po pierwszym rozbiorze Polski (1772). Nie ominê³y go równie¿ dra-matyczne wydarzenia pierwszej po³owy XX wieku; Niemcy uwa¿ali go za symbol potêgi i trwania na Wschodzie, a Polacy za symbol najgorszego ciemiê¿cy narodu. Po prze³omie roku 1989, uwolniony wreszcie

Zamek Œredni i Wysoki — widok zza NogatuPlan sytuacyjny zespo³u zamkowego wg K. Steinbrechta, 1911 r.

Pa³ac Wielkich Mistrzów — widok zza Nogatu

Rzeka Nogat


sob¹ ogromn¹ rozbudowê zamkowego za³o¿enia. Od po³owy XIV wieku a¿ do bitwy pod Grunwaldem (1410) do Marienburga z ca³ej Europy œci¹gali w poszukiwaniu s³awy rycerze na organizowane przez Za-kon krucjaty, tzw. rejzy na Litwê i ̄ mudŸ oraz towarzysz¹ce im wspania³e turnieje rycerskie i biesiady. Malbork pozosta³ stolic¹ pañstwa zakonnego do wojny trzynastoletniej; w 1457 roku maj¹ce broniæ twier-dzy wojska zaciê¿ne Zakonu sprzeda³y j¹ polskiemu królowi Kazimierzowi Jagielloñczykowi.

Zamek wielkich mistrzów — widok zza Nogatu


od wp³ywu ideologii, wpisany zosta³ w poczet kulturowego dziedzictwa Europy i z roku na rok przyci¹ga coraz wiêksze rzesze turystów, nie przestaj¹c byæ Ÿród³em fascynacji i miej-scem badañ naukowców.

Zespó³ zamkowy w Malborku tworz¹ trzy czêœci: Zamek Wysoki— siedziba konwentu klasztornego, Zamek Œredni — rezydencja wielkiego mistrza i g³ówny oœrodek pañstwa zakonnego oraz Przedzamcze — nazywane Zamkiem Niskim— wielkie zaplecze gospo-darcze twierdzy. Ka¿da z tych czêœci mia³a swój w³asny, rozbudowany system obronny, a ca³oœæ dodatkowo chroniona by³a potê¿ny-mi, wspólnymi fortyfikacjami. Warowniê usytuowano na prawym brzegu Nogatu (wschodniego, deltowego ramienia Wis³y), uchodz¹cego do Zalewu Wiœlanego. Miejsce mia³o znakomite walory obronne — by³ to d³ugi, wyniesiony pas l¹du, otoczony od zachodu i czêœciowo pó³nocy Nogatem, a od wschodu rozleg³ymi bagnami. Budowê zam-ku rozpoczêto po 1274 roku, po st³umieniu drugiego powstania Prusów. Istnia³ ju¿ wów-czas — budowany od oko³o 1237 roku — za-mek mistrza krajowego w pobliskim Elbl¹gu, a tu, nad Nogat przeniesiono, dzia³aj¹c¹ od oko³o 1250 roku w dawnej warowni biskupa Chrystiana, komturiê z Zantyru, le¿¹cego u ujœcia Nogatu z Wis³y. Do budowy warowni wykorzystywano nawet budulec z zantyrskie-go zamku. Pocz¹tkowo Malbork zosta³ siedzi-b¹ komturstwa, choæ wiele wskazuje na to, ¿e od pocz¹tku planowano, ¿e bêdzie to najwa¿-niejszy zamek w Prusach. Pierwszy komtur Malborka, Dytryk von Regenstein pojawia siê w dokumentach w 1276 roku. Nazwa Marien-burg przyjêta zosta³a od imienia Najœwiêt-

szej Marii Panny — patronki Zakonu, Malbork jest spolszczonym brzmieniem tej nazwy. Powstaj¹ca przy budowanym zamku osada, ulokowana po jego po³udniowej stronie, otrzyma³a prawa miejskie w roku 1286 od mistrza krajowego Konrada von Thierberg. W 1309 roku, za czasów wielkiego mistrza Zygfryda von Feuchtwangena zapad³a decyzja o przeniesieniu siedziby wielkiego mistrza z Wenecji nad Nogat. Malbork sta³ siê g³ówn¹ siedzib¹ Zakonu Krzy¿ackiego i jednoczeœnie stolic¹ pañstwa, poci¹gnê³o to za


© Studio Arta



W pierwszym etapie budowy warowni, od oko³o 1274 roku do koñca XIII wieku, wzniesiono zamek dla konwentu, od XVI wieku nazywano go Zamkiem Wysokim, od pó³nocy, na miejscu póŸniejszego Zamku Œredniego ulokowano du¿e przedzamcze. Zamek pe³ni³ tak¿e funkcjê klasztoru, zatem rozplanowanie bry³y zamkowej i poszczególnych pomieszczeñ zwi¹zane by³o œciœle z regu³¹ zakonn¹ i oparte na tzw. modelu zamku konwentualnego. Zgodnie ze specyfik¹ œredniowiecza, zdobi¹ce architekturê polichro-mie, detale mia³y w wiêkszoœci znaczenie religijne i symboliczne. Zamek za³o¿ono na planie prostok¹ta

(o wymiarach 51,6 x 60,7 m). Najpierw wzniesiono czworobok murów zewnêtrznych, a nastêpnie do-budowano do niego poszczególne skrzyd³a. Najwczeœniej wzniesiono skrzyd³o pó³nocne, mieszcz¹ce na piêtrze kapitularz i kaplicê, potem zachodnie (od strony Nogatu), a w dalszej kolejnoœci po³udniowe. G³ówn¹ wie¿ê zamkow¹, na planie prostok¹ta, wtopion¹ w dolnej partii w skrzyd³a zamku, usytuowano przy naro¿u pó³nocno-wschodnim. Wjazd na zamek umieszczono ukoœnie w naro¿u pó³nocno-zachod-nim. Ten nietypowy, skoœny wjazd badacze t³umacz¹ wzglêdami topograficznymi, chêci¹ zwiêkszenia obronnoœci zamku przez utrudnienie wjazdu lub po prostu zmian¹ koncepcji planistycznej za³o¿enia. W tym samym czasie, jeszcze przed 1300 rokiem wybudowano potê¿ne gdanisko — wie¿ê ustêpow¹, pe³-ni¹c¹ podczas zagro¿enia funkcjê wie¿y ostatniej obrony, do której wyprowadzono z naro¿a po³ud-niowo-zachodniego d³ugi ganek wsparty na ceglanych, potê¿nych arkadach. Powsta³e skrzyd³a zamko-we utworzy³y wewnêtrzny, czworok¹tny dziedziniec ze studni¹ po œrodku. W pierwszym etapie wznie-

siono murowane kru¿ganki tylko przy pó³nocnym i zachodnim skrzydle, na dole wsparto je na cylindrycznych, granitowych kolumnach, górny poziom pocz¹tkowo by³ drewniany. Zewnêtrzne naro¿a bry³y zamkowej uzyska³y wie¿yczki, które, spe³niaj¹c funkcje obronno-obserwacyjne, znakomicie rozbi³y architekturê potê¿nego czworoboku zamkowego, czyni¹c j¹ bardziej smuk³¹ i finezyjn¹. Zamek otoczono murami z par-chamem (miêdzymurzem) i fos¹. Fosy zasilane by³y wodami odleg³ego o 8 km jeziora D¹brówka, z którymi po³¹czone by³y specjalnie przeko-panym kana³em, poniewa¿ uznano, ¿e nie mo¿na polegaæ na Nogacie, w którym poziom wody by³ niestabilny. Dziêki tej inwestycji mog³y rów-nie¿ funkcjonowaæ zamkowe m³yny.

Z tego pierwszego etapu budowy Zamku Wysokiego najlepiej zachowa³a siê s ³ynna Z³ota Brama — ozdobny portal wejœciowy z kru¿ganków do kaplicy zamkowej. Datowana na oko³o 1280 rok, jest prze-piêknym przyk³adem plas-tyki œredniowiecznej, sw¹ nazwê zawdziêcza bogatej, z³oto polichromowanej de-koracji rzeŸbiarsko-malar-skiej. Brama zosta³a umie-szczona w g³êbokiej wnêce, sklepionej krzy¿owo-¿eb-rowo. Zgodnie z duchem œredniowiecza, jej dekora-cja ma g³êbokie znaczenie symboliczne. Cz³onkowie konwentu zbierali siê w ka-plicy na wspóln¹ modlitwê oœmiokrotnie w ci¹gu jed-nego dnia. Tyle te¿ razy przekraczali Z³ot¹ Bramê. Jej bogata dekoracja mia- ³a przypominaæ, ¿e wiara w Chrystusa i Koœció³ jest drog¹ do zbawienia i Króle-stwa Bo¿ego. Wyobra¿enie Chrystusa króluje w zwor-niku sklepienia wnêki, po

Zamek Wysoki, widok od strony Nogatu w paŸdziernikowy poranek

Z³ota Brama, wejœcie do kaplicy zamkowej Zwornik z Chrystusem


© Studio Arta

© Studio Arta

bokach przedstawiono sceny z ¿ycia Chrystusa i Marii. W piêknej archiwolcie portalu umieszczono m.in. przypowieœæ o Pannach M¹drych i G³upich (Ewang. wg Mat., 25, 1–13), czêsty motyw w sztuce œredniowiecza, bêd¹cy wskazówk¹ na drodze ku zbawie-niu: ci, co bêd¹ s³u¿yæ Chrystusowi, dost¹pi¹ zbawienia, ci, którzy zb³¹dz¹, utrac¹ tê mo¿liwoœæ. Tê symbolikê podkreœlaj¹ te¿ umie-szczone nad Pannami pos¹gi Ecclesii (Koœcio³a) i Synagogi. Ma³o znanym, intryguj¹cym elementem dekoracyjnym przyziemia zamku z pierwszej fazy budowy jest tajemnicza p³askorzeŸba na wewnêtrznej œcianie kru¿ganka, nad wejœciem na schody prowa-dz¹ce na piêtro reprezentacyjne. Zamkniêta w obrys ko³a, wid-nieje tu twarz Chrystusa. Prawdopodobnie mia³a symbolizowaæ przejœcie od profanum do sacrum — od zajmuj¹cej pomieszcze-nia parteru przyziemnej sfery gospodarczej do sfery duchowej ¿y-cia klasztornego (fot. na str. 250). Zachowan¹ dekoracj¹ z pierw-szego etapu budowy jest tak¿e ceglany fryz z motywem trójliœcia zdobi¹cy ³uk bramy wjazdowej na Zamek Wysoki.


Decyzja o przeniesieniu stolicy Zakonu do Malborka — podjêta w 1309 roku — mia³a podsta-wowe znaczenie dla dalszej historii zamku malborskiego. Do tej pory najwiêkszy z zam-ków komturskich sta³ siê naj-wa¿niejsz¹, reprezentacyjn¹ siedzib¹ Zakonu w Prusach, a przede wszystkim g³ównym oœrodkiem w³adzy pañstwo-wej. Spowodowa³o to wielk¹ rozbudowê warowni, zwiêk-szenie jej obronnoœci i rozbu-dowê zaplecza gospodarczego. Przede wszystkim zwiêkszy³a siê liczba cz³onków konwentu, zatem jedn¹ z podstawowych zmian na Zamku Wysokim by-³o powiêkszenie kapitularza i przebudowa kaplicy zamko-wej na g³ówny koœció³ zakon-ny. Kapitularz, miejsce gdzie odbywa³y siê coniedzielne ze-brania konwentu oraz najwa¿-niejsze — posiedzenia kapitu³y

Zespó³ zamkowy od wschodu, po lewej Zamek Wysoki z wysuniêtym prezbiterium Koœcio³a NMP i wnêk¹ po pos¹gu MadonnyGdanisko — wie¿a ustêpowa i ostatniej obrony, widok od po³udnia

Z³ota Brama, Panny G³upie i Panny M¹dre

Wjazd na Zamek Wysoki




generalnej Zakonu (do oko³o 1340 roku), powiêk-szono i przesklepiono smuk³ym, trójdzielnym skle-pieniem wspartym na trzech kolumnach. Œciany kapitularza ozdobi³ poczet wielkich mistrzów Zako-nu, a nad wejœciem umieszczono Madonnê z Dzie-ci¹tkiem na tronie (obecne polichromie — podobnie jak ca³e wnêtrze — s¹ rekonstrukcj¹ z koñca XIX wieku). Wielkim przedsiêwziêciem by³a przebudo-wa kaplicy konwentu na Koœció³ NMP, któr¹ prowa-dzono w latach 1335–1344. Dodatkow¹ przestrzeñ uzyskano wychodz¹c poza bry³ê zamku na miêdzy-murze i poza mur obronny. Prostok¹tny rzut koœcio-³a zamkniêto od wschodu poligonalnym prezbite-rium. Przestrzeñ we wnêtrzu koœcio³a przekryto wysokim sklepieniem gwiaŸdzistym, ozdobiono bo-

tycznym wyobra¿eniem z³ych mocy. W przebudowie postarano siê zachowaæ pierwotn¹ dekoracjê wnê-trza. Œciany obiega³ delikatny, koronkowy fryz arkadkowy, zdobi³y je barwne polichromie, z których za-chowa³ siê m.in. pochodz¹cy z koñca XIII wieku piêkny fragment na œcianie po³udniowej, obok wejœcia do zakrystii, przedstawiaj¹cy scenê Ostatniej Wieczerzy. Wyj¹tkow¹ ozdobê koœció³ zakonny uzyska³ po stronie zewnêtrznej prezbiterium: w roku 1340 w œrodkowej wnêce okiennej œredniowieczni artyœci

Wnêtrze Koœcio³a NMP zniszczonego w 1945 r., gotycki detal architektoniczny

gatym, piêknym detalem architektonicznym, do-œwietlono wysokimi ostro³ukowymi oknami, prze-szklonymi barwnymi witra¿ami. Sklepienie oparto na s³u¿kach przyœciennych, które zosta³y ozdobio-ne w wyszukany sposób: pod wspornikami s³u¿ek stanê³y pos¹gi naturalnej wielkoœci — m.in. 12 Apo-sto³ów. Pos¹gi oparto na konsolkach z pe³noplas-

Koœció³ NMP i Kaplica Œw. Anny, przekrój pionowy

Rzut poziomy kapitularza (po lewej) i Koœcio³a NMPna Zamku Wysokim, wg B. Kosiñskiej, 1981 r.

Krypta grobowa wielkich mistrzówi sztolnia, w której grzebano ich szcz¹tki,

w „ziemi œwiêtej” przywiezionej z Palestyny

0 5 10 m

Kapitularz — najpiêkniejsze wnêtrze na Zamku Wysokim, zrekonstruowane przez K. Steinbrechta

MALBORK MARIENBURG - arta.olsztyn.pl

Documents

Transcript of MALBORK MARIENBURG - arta.olsztyn.pl