PREZENTACJEPRZEGLĄD Edukacyjny 2 (101)

Łukasz Iwasiński

TECHNOLOGIEINFORMACYJNE

I KOMUNIKACYJNEW EDUKACJI

Edukacja jest bez wątpienia opartym nakomunikacji społecznym procesem – nie-zależnie od tego czy pojmujemy ją wą-sko, jako zinstytucjonalizowany przekazwiedzy, kompetencji i umiejętności czyszerzej, jako rozwój duchowy, moralny,inspirowanie aktywnej i krytycznej po-stawy oraz samodzielnego myślenia.

Edukacja w erze sieciTechnologie informacyjne i komunikacyjne (dalej: ICT

/ang. – Information and Communication Technologies/)w istotny sposób przeobrażają współczesne społeczeństwa– ta teza wydaje się dziś oczywistością. Zastanówmy się jakwpływają na jeden z ważnych obszarów życia społecznego,mianowicie edukację. Implikacje rozwoju ICT dla eduka-cji widzieć należy w szerokiej, technologiczno-kulturowejperspektywie.

Edukacja jest bez wątpienia opartym na komunikacjispołecznym procesem – niezależnie od tego czy pojmuje-my ją wąsko, jako zinstytucjonalizowany przekaz wiedzy,kompetencji i umiejętności czy szerzej, jako rozwój ducho-wy, moralny, inspirowanie aktywnej i krytycznej postawyoraz samodzielnego myślenia1. Pod wpływem ICT zmie-nia się charakter komunikacji – paradygmat masowy wy-pierany jest przez sieciowy. Ponadto ICT oferują nowenarzędzia organizacji i formy przekazywania wiedzy, a tymsamym – nowe metody i techniki dydaktyczne. Omówmyte kwestie nieco bardziej szczegółowo.

Paradygmat komunikacji masowej opiera się na zestan-daryzowanych komunikatach nadawanych ze scentralizo-wanego ośrodka i ma charakter jednokierunkowy (a więcbrak jest komunikacji zwrotnej). W jego ramach mamy doczynienia z jasnym podziałem na nadawcę i odbiorców. Tenpierwszy w oczywisty sposób ma przewagę nad swym au-dytorium; jest stroną czynną, kontrolującą przebieg pro-cesu komunikacji i jego treść. Koncepcja ta (powyżej przed-stawiłem bardzo skrótowo jej typ idealny, w rozumieniuMaxa Webera2) była punktem odniesienia do pojmowaniakomunikacji w społeczeństwach masowych, w którychśrodki techniczne w dużej mierze narzucały określonysposób przekazu treści. Ten wzór komunikacji społecznejznajdował wyraz także w obszarze edukacji. Ukształtowa-ny w duchu paradygmatu masowego transmisyjny modelprzekazywania wiedzy – jak twierdzą jego przeciwnicy –sprowadza ucznia do roli odbiorcy komunikatów nauczy-ciela, utrwala jego pasywną rolę, odtwórczą postawę, tłamsiciekawość, poznawczy potencjał, zmysł krytyczny, krępujeelastyczność myślenia3. O modelu transmisyjnym pisanow następujący sposób: „Wymaga się od nich (uczniów – ŁI)bierności i słuchania tych, którzy mają władzę z uwagi naposiadanie «wyższej» formy wiedzy. Uczenie się oznaczaodpowiadanie, a nie zadawanie pytań; opanowanie jakichśtreści zostaje zaliczone uczniowi wtedy, kiedy jego pojmo-wanie treści zbliży się do wyobrażenia o nich nauczyciela”4.

Postęp ICT, a zwłaszcza pojawienie się Internetu, stwo-rzył szansę dla rozwoju komunikacji sieciowej, a więc ta-kiej, w przypadku której (w typie idealnym) mamy do czy-

5

PREZENTACJE

nienia z symetryczną relacją między równorzędnymi part-nerami (węzłami sieci), mogącymi być zarówno odbior-cami jak i nadawcami. W modelu sieciowym sensy nada-wane komunikatom nie są narzucane przez nadawcę, alenegocjowane między uczestnikami procesu wymiany tre-ści. Taki model implikuje także inne pojmowanie samejwiedzy – nie jest ona zbiorem zamkniętych formułek (doktórych była sprowadzana w modelu transmisyjnym), aleprocesem; wyłania się z interakcji, dialogu i praktyki. Pro-ces edukacyjny staje się w tym modelu interaktywny. Samiuczniowie widziani są jako jednostki czynne, zdolne dowspółprojektowania procesu kształcenia oraz do kreowa-nia wiedzy w wyniku wymiany idei i kooperacji. Mamy tuwięc do czynienia nie tyle z transmisją wiedzy, co społecz-nym uczeniem się.

Do realizacji tak pojętego modelu sieciowego zbliża sięzwłaszcza Internet drugiej generacji, zwany Web 2.0– a więc bazujący na treściach dostarczanych przez samychużytkowników5 – jak ma to miejsce w przypadku różnegotypu serwisów społecznościowych. Internet pierwszej ge-neracji wciąż zachowywał jednoznaczny podział na nadaw-cę i odbiorców. Nadawca (tu: nauczyciel) mógł za jegopomocą dystrybuować materiały dydaktyczne, ale opartana tej technologii metoda nie sprzyjała społecznemu ucze-niu się, dla którego możliwości otworzyły narzędzia Web2.0, jak: wspomniane serwisy społecznościowe, blogi, ser-wisy do dzielenia się dokumentami (umożliwiające syn-chroniczną pracę grupową nad treścią, przyznawanie do-stępu wybranym osobom, rejestrowanie wszelkich zmian),Wiki (oprogramowanie pozwalające na współpracę wieluużytkowników przy tworzeniu i edytowaniu treści inter-netowych), czaty, grupy i fora dyskusyjne, tele- i wideokon-ferencje, webinaria (internetowe seminaria) czy też wirtu-alne światy (wykorzystujące wirtualną rzeczywistość symu-lacje różnych środowisk)6.

Warto zwrócić także uwagę na szczególną architektu-rę wiedzy w Internecie – ma ona charakter hipertekstual-ny. Użytkownicy mają dostęp do powiązanych za pomocąodsyłaczy szerokich źródeł informacji; mogą swobodnie,w sposób nieliniowy, nawigować i surfować po zasobachwiedzy.

A zatem kultura komunikacji wyrastająca z paradyg-matu sieciowego tworzy pole dla bardziej partycypacyj-nego i otwartego procesu edukacyjnego, dopuszczające-go dyskusje, samodzielne czy też (zwłaszcza) realizowa-ne poprzez współpracę poszukiwanie rozwiązań proble-mów poznawczych7. Dopuszcza uczenie wedle różnychscenariuszy, tworzenie i konfronowanie wielu narracji,a tym samym patrzenia na realizowane zagadnienia wie-loaspektowo.

Rozwój ICT umożliwia ponadto przekazywanie wie-dzy z wykorzystaniem różnorodnych mediów (tekstu, au-dio, wideo, grafik, animacji). Multimedialność – jeśli do-brze wykorzystana – poprawia przyswajalność wiedzy8.Daje okazję do poznawania nowych zagadnień poprzezatrakcyjne, angażujące wyobraźnię uczniów, wykorzystu-jące mnogość technicznych środków i dostarczające róż-norodnych bodźców prezentacje, symulacje, a nawet gryedukacyjne. Gry takie pozwalają przyjmować różne role,patrzeć na problem z wielu perspektyw, mogą być przy-datne w wyrabianiu postaw sprzyjających współpracy; cowięcej – wywoływane przez nie pozytywne emocje stymu-lują proces zdobywania wiedzy9. Oczywiście z grami edu-kacyjnymi mieliśmy do czynienia także w erze analogo-

wej, niemniej w epoce sieciowych technologii informacyj-nych i komunikacyjnych pojawiły się niepomiernie więk-sze możliwości ich tworzenia i wykorzystywania.

Opisane wyżej zjawiska tworzą grunt dla całej gamymetod dydaktycznych, ujmowanych w ramach takich kon-cepcji, jak: aktywne uczenie się (ang. active learning)10,uczenie zespołowe czy też uczenie się przez kooperację(ang. cooperative / collaborative learning)11. Ich istotą jestaktywizacja uczniów, promowanie ich współpracy orazinteraktywność, wsparta przez usieciowienie procesu ko-munikacji i technologie multimedialne. Z kolei w aspek-cie teoretycznym oparte są one na pedagogice konstrukty-wistycznej, w myśl której poznanie jest tworzeniem wie-dzy w procesie interakcji z otoczeniem, z wykorzystaniemwiedzy już posiadanej12.

Rozwój ICT, w tym zwłaszcza Internetu, stwarza takżeszansę dla otwartej debaty o najróżniejszych kwestiachzwiązanych z edukacją, jej kształtem, organizacją, jakością.Jako przykład można tu wskazać działalność KomitetuKryzysowego Humanistyki Polskiej13, który bez siecio-wych technologii informacyjnych i komunikacyjnych niebyłaby w stanie stworzyć szerokiej platformy dyskusji; czyw nieco innym wymiarze – serwisy pozwalające uczniom(i studentom) w niezależny sposób oceniać nauczycieli.Serwisy takie, pomimo, że budzą często uzasadnione kon-trowersje, jeśli są dobrze zaprojektowane, mogą być pomoc-ne w promowaniu nauczycieli i wykładowców zaangażo-wanych, stosujących dobre praktyki dydaktyczne, jaki w motywowaniu tych gorszych.

E-learningWykorzystywanie w procesie nauczania ICT nosi na-

zwę e-learningu. Dziś, w realiach Web 2.0 niekiedy mówisię o e-learning 2.0, by odróżnić go od e-learningu bazują-cego przede wszystkim na paradygmacie komunikacjimasowej, z jakim mieliśmy do czynienia jeszcze w cza-sach Internetu pierwszej generacji, a więc takiego, którywykorzystywał co prawda technologie informacyjne i ko-munikacyjne, ale użytkownicy otrzymywali gotowe, ma-teriały, a możliwość współpracy i interaktywność byłyograniczone.

W praktyce współczesny e-learning zwykle bazuje naodpowiedniej platformie (zwanej z ang. Virtual LearningEnvironment), dostępnej za pomocą Internetu czy we-wnętrznej, instytucjonalnej sieci, wyposażonej w (zwyklegraficzno-tekstowy) interfejs użytkownika. Platforma takapowinna:

● zawierać sylabus kursu (kartę przedmiotu), wraz z in-formacjami o charakterze organizacyjnym;

● pozwalać na publikowanie multimedialnych materia-łów dydaktycznych przez prowadzących kurs (np. źródeł,zadań, testów);

● pozwalać na zamieszczanie materiałów przezuczniów (np. prac zaliczeniowych w wybranej formie);

● umożliwiać rejestrację uczniów i zarządzanie nimi(regulowanie poziomu dostępu, organizowanie ich w gru-py, nadawanie różnych ról, przydzielanie zadań);

● umożliwiać dwustronną komunikację uczniów z na-uczycielem, jak i uczniów między sobą – za pomocą forówdyskusyjnych, czatów, czy też bardziej zaawansowanychnarzędzi wspierających pracę grupową, jak aplikacje dowspółdzielenia dokumentów, rozbudowany moduł spo-łecznościowy, aplikacje do tele- czy wideokonferencji,webinariów, a nawet wirtualne światy;

6

PREZENTACJEPRZEGLĄD Edukacyjny 2 (101)

● być wyposażona w część analityczną pozwalającą śledzićpostępy w nauce, oceny jakości kursów i inne statystyki.

Platformy e-learningowe istnieją w niemal wszystkichwyższych uczelniach w krajach anglosaskich. Platformataka powinna realizować standard SCORM (ang. Shara-ble Content Object Reference Model)14, zawierający spe-cyfikację (organizację i opis) dla zawartych na niej danychoraz sposobu komunikacji pomiędzy klientem oraz serwe-rem. Dzięki wdrożeniu tego standardu osiąga się intero-peracyjność, czyli możliwość wykorzystywania treściw ramach różnych platform czy też łączenia platform i ichzasobów, a tym samym skalowalność.

Rozróżniamy e-learning synchroniczny i asynchronicz-ny. Z tym pierwszym mamy do czynienia, gdy proces edu-kacyjny zachodzi w czasie rzeczywistym, kiedy zaangażo-wane w niego strony podejmują przewidziane aktywnościi komunikują się na bieżąco (metody dydaktyczne obej-mują, np. tele- i wideokonferencje, webinaria). W przypad-ku e-learningu asynchronicznego reakcja na otrzymanetreści nie następuje bezpośrednio po jej otrzymaniu(np. przekazywanie materiałów dydaktycznych drogą ema-ilową, zamieszczenie tekstów, bądź treści audio czy teżwideo na platformie w formie bloga, na grupach bądź fo-rach dyskusyjnych).

Elementy e-learningu bywają wykorzystywane w ra-mach nauczania stacjonarnego, ale najczęściej praktyka tazwiązana jest z d-learningiem (distance learningiem – edu-kacją zdalną). Dlatego rozwój e-leraningu stanowi czynnikpotencjalnie demokratyzujący edukację. Osoby żyjącew miejscach oddalonych od dużych ośrodków oferującychusługi edukacyjne niegdyś miały do nich znacznie utrud-niony dostęp. Rozwój ICT i tym samy e-learningu – po-tencjalnie, bo warunkiem jest tu istnienie technicznej in-frastruktury i odpowiednie kompetencje medialne użyt-kowników – umożliwia im korzystanie z dobrodziejstwlicznych szkoleń czy innych form zdalnego kształcenia.Ważnym demokratyzującym czynnikiem jest też fakt ist-nienia wielu darmowych kursów online, dostępnych dla nie-ograniczonej liczby uczestników (choćby na platformach:edX15, NovoEd16, FutureLearn17, Coursera18 i wielu innych,na których znajdziemy kursy organizowane przez najlepszeświatowe uczelnie, w tym Uniwersytet Harvarda, Stanford,Princeton, MIT czy Uniwersytet Birmingham).

Wzrastająca rola mobilnych technologii informacyj-nych i komunikacyjnych wpływa na upowszechnienie sięm-learningu, czyli kształcenia wspomaganego przez urzą-dzenia przenośne, jak smartfony czy tablety; już nie tylezdalnego, ale oderwanego od jakiegokolwiek z góry usta-lonego miejsca i realizowanego w dowolnym czasie. W ichprzypadku platformy typu Virtual Learning Environmentzwykle zastępowane są przez odpowiednie mobilne apli-kacje. Dynamicznie rozwija się także b-learning (blendedlearning), a więc nauczanie łączące tradycyjne (tzn. reali-zowane poprzez bezpośredni przekaz od nauczyciela)metody z e-learningiem, w różnych proporcjach, w zależ-ności od problematyki i możliwości.

Na zakończenie zastanówmy się nad zaletami i wada-mi e-learningu. O tych pierwszych sporo już zostało po-wiedziane. Podsumujmy je i uzupełnijmy (dodajmy, żeponiższe punkty są zasadne w przypadku dobrze zaprojek-towanej platformy i właściwie skonstruowanego programunauczania):

● możliwość realizowania modeli edukacyjnych bli-skich założeniom pedagogiki konstruktywistycznej, a więc

bazujących na szukaniu rozwiązań problemów poznaw-czych poprzez aktywizację uczniów i pracę grupową;

● wykorzystanie multimediów, a tym samym posługi-wanie się różnymi kodami i urozmaicony, bardziej pobu-dzający przekaz, co owocować może większą atrakcyjno-ścią i lepszą przyswajalnością materiału;

● elastyczność procesu edukacyjnego, względna dowol-ność (zwłaszcza w przypadku m-learningu) miejsca i cza-su nauki; znaczna oszczędność czasu dla uczniów;

● w przypadku nauczania zdalnego, przy założeniu ano-nimizacji danych osobowych – wykluczenie uprzedzeńrasowych, płciowych, na tle wieku;

● przejrzystość i łatwość w zarządzaniu wszystkimi eta-pami procesu edukacyjnego;

● korzyści finansowe dla uczniów, jak i dla instytucjidostarczającej usługi edukacyjne w długim okresie dziękiefektowi skali potencjalnie: demokratyzacja nauki.

Z kolei wśród wad można wymienić:● zagrożenie dehumanizacją procesu dydaktycznego

w sytuacji braku osobistego kontaktu z nauczycielem i in-nymi uczniami;

● brak osobistego nadzoru nad procesem edukacyjnym,a co za tym idzie trudność kontrolowania nieuczciwychpraktyk (ściągania), trudność w egzekwowaniu skupieniana przedmiocie nauki i dyscypliny;

● nadmiar bodźców i sfragmentaryzowane przekazysprzyjające rozpraszaniu;

● zbytni nacisk na technologię, kosztem jakości samejtreści;

● duże początkowe nakłady finansowe dla instytucji do-starczającej usługi edukacyjne.

Szeroko pojęty e-learning wciąż się rozwija. Należyoczekiwać, że stopniowo wzbogacany będzie o nowe tech-nologiczne fenomeny, jak: Web 3.019, technologie seman-tyczne20, elementy rozszerzonej rzeczywistości21. Spodzie-wać można się, że będą one sprzyjać dalszemu uelastycz-nianiu, indywidualizacji i deinstytucjonalizacji procesukształcenia.

Dr Łukasz IwasińskiWydział Dziennikarstwa, Informacji i BibliologiiUniwersytet Warszawski

1 I. Wojnar, Światowa dekada rozwoju kulturalnego – nowe propo-zycje dla edukacji(w:) Edukacja wobec wyzwań XXI wieku, red.I. Wojnar, J. Kubin, Warszawa 1996, s. 141.2 M. Weber, Obiektywność poznania w naukach społecznych (w:)Problemy socjologii wiedzy, red. A. Chmielecki, S. Czerniak.,J. Niżnik J., S. Rainko, 1985, s. 81-90.3 M. Janukowicz, Transmisja wiedzy przedmiotowej – edukacyjnąszansą czy brzemieniem?(w:) Prace Naukowe Akademii im. JanaDługosza w Częstochowie. Pedagogika, t. XXI, s. 186-188.4 R. Meighan, Socjologia edukacji,Toruń 1993, s. 178.5 K. Krzysztofek, Web 2.0 jako dobrodziejstwo(w:) Computerworld,27 maja 2008: http://www.computerworld.pl/artykuly/324065/Web.20.jako.dobrodziejstwo.html6 C. Redecker, Review of Learning 2.0 Practices: Study on the Im-pact of Web 2.0 Innovations on Education and Training in Europe,Luxembourg 2009, s. 31-46.7 W rodzimych warunkach szczególnie warto zwrócić uwagę na pro-blem współpracy. Nasze społeczeństwo jest mało skłonne do koope-racji, a szkoły nie sprzyjają rozwijaniu tej umiejętności, w czym wi-dzi się ważną przyczynę niskiego poziomu kapitału społecznegow Polsce – zob. J. Czapiński, Jakość życia w Polsce – wygrani i prze-grani(w:) Diagnoza społeczna, red. J. Czapiński, T. Panek, Warsza-wa 2015, s. 415-418.8 J. van Dijk, Społeczne aspekty nowych mediów. Warszawa 2010,s. 310-312.9 J. Lee, J. Hammer, Gamification in education: What, how, whybother? (w:) Academic Exchange Quarterly, 2011, 15.2.

7

PREZENTACJE

10 R. S. Grabinger, J. C. Dunlap, Rich environments for active lear-ning: a definition (w:) Research in Learning Technology, 1995, 3.2,s. 5-34.11 E. Stacey, Collaborative learning in an online environment (w:)International Journal of E-Learning & Distance Education, 2007,14.2, s. 14-33.12 S. Dylak, Konstruktywizm jako obiecująca perspektywa kształce-nia nauczycieli(w:) Współczesność a kształcenie nauczycieli, red.H. Kwiatkowska, T. Lewowicki, S. Dylak, Warszawa 2000.13 https://www.facebook.com/komitetdlahumanistyki14 http://scorm.com/scorm-explained/15 https://www.edx.org/16 https://novoed.com/17 https://www.futurelearn.com/18 https://www.coursera.org/19 Mało sprecyzowane pojęcie odnoszące się do nowych zjawiskw obszarze Internetu. Przeważnie rozumie się je jako wzbogacenietreści o kontekst, wykorzystujące potencjał big data i wszechobec-nego przetwarzania informacji (ubiquitous computing), przez co stajesię ona (treść) lepiej dopasowana do potrzeb użytkownika, zindywi-dualizowana, a oparte o nią aplikacje i usługi stają się bardziej inte-ligentne.20 Technologie pozwalające maszynom przetwarzającym treść rozu-mieć jej sens, dzięki czemu możliwe staje się łączenie informacji orazwnioskowanie.21 Technologie łączące świat realny i rzeczywistość wirtualną.

BIBLIOGRAFIACzapiński J., Jakość życia w Polsce – wygrani i przegrani(w:) Dia-gnoza społeczna, red. J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2015.Dylak S., Konstruktywizm jako obiecująca perspektywa kształcenianauczycieli(w:) Współczesność a kształcenie nauczycieli, red.H. Kwiatkowska, T. Lewowicki, S. Dylak, Warszawa 2000.Grabinger R. S., Dunlap J. C., Rich environments for active lear-ning: a definition (w:) Research in Learning Technology, 1995, 3.2.Janukowicz M., Transmisja wiedzy przedmiotowej – edukacyjnąszansą czy brzemieniem? (w:) Prace Naukowe Akademii im. Jana Dłu-gosza w Częstochowie. Pedagogika, t. XXI.Krzysztofek K., Web 2.0 jako dobrodziejstwo(w:) Computerworld,27 maja 2008: http://www.computerworld.pl/artykuly/324065/Web.20.jako.dobrodziejstwo.htmlLee J., Hammer J., Gamification in education: What, how, whybother? (w:) Academic Exchange Quarterly, 2011, 15.2.Meighan R., Socjologia edukacji, Toruń 1993.Redecker C., Review of Learning 2.0 Practices: Study on the Impactof Web 2.0 Innovations on Education and Training in Europe, Lu-xembourg 2009.Stacey E., Collaborative learning in an online environment (w:)International Journal of E-Learning & Distance Education, 2007,14.2.

van Dijk J., Społeczne aspekty nowych mediów. 2010.Weber M., Obiektywność poznania w naukach społecznych(w:) Pro-blemy socjologii wiedzy, red. A. Chmielecki, S. Czerniak., J. NiżnikJ., S. Rainko, Warszawa 1985.Wojnar I., Światowa dekada rozwoju kulturalnego – nowe propozy-cje dla edukacji(w:) Edukacja wobec wyzwań XXI wieku, red.I. Wojnar, J. Kubin, Warszawa 1996.https://www.facebook.com/komitetdlahumanistykihttp://scorm.com/scorm-explained/https://www.edx.org/https://novoed.com/https://www.futurelearn.com/https://www.coursera.org/

StreszczenieArtykuł stanowi refleksję nad zastosowaniem technologii

informacyjnych i komunikacyjnych w edukacji. W pierwszejczęści przedstawiony został problem wypierania masowegoparadygmatu komunikacji przez paradygmat sieciowy i kon-sekwencje tego procesu dla edukacji. Autor stawia tezę, żeusieciowienie komunikacji stwarza lepsze warunki dla roz-woju metod kształcenia wedle modelu konstruktywistyczne-go, w tym koncepcję, uczenia zespołowego czy też uczenia sięprzez kooperację. W drugiej części artykułu omówiono tech-niczne i praktyczne aspekty e-learningu.

Słowa kluczowe: technologie informacyjne i komunika-cyjne, e-learning, pedagogika konstruktywistyczna, społecz-ne uczenie się

AbstractThe article is a reflection on the use of information and

communication technologies in education. In the first partthe author presents the problem of shift from mass commu-nication paradigm to net communication paradigm and theconsequences of this process for education. It is argued thatnetworked communication creates better conditions for thedevelopment of educational methods matching constructivistmodel, including the concept of active learning, cooperative /collaborative learning. In the second part of the article techni-cal and practical aspects of e-learning are discussed.

Key words: Information and Communication Techno-logies (ICT), E-learning, Constructivist Pedagogy, SocialLearning

8