MAŁŻEŃSTWO I RODZINA

W CHRZEŚCIJAŃSTWIE I ISLAMIE

Wspólne tradycje

Wydanie trzecie

Maria Jolanta Żmichrowska

MAŁŻEŃSTWO I RODZINA

W CHRZEŚCIJAŃSTWIE I ISLAMIE

Wspólne tradycje

Wydanie trzecie

Wydawnictwo

Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości

z siedzibą w Wałbrzychu

Wałbrzych 2017

Praca Naukowa Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości

z siedzibą w Wałbrzychu

Recenzenci: prof. zw. dr hab. Jerzy Hauziński

ks. prof. zw. dr hab. Edward Jarmoch

prof. zw. dr hab. Kazimierz Bobowski

Seria:

Pedagogika

Korekta: dr Ewa Semenowicz

Projekt okładki: Mateusz Muchacki

Zdjęcia na okładce:

© KateSheredeko - Fotolia.com

© Monkey Business - Fotolia.com

Redakcja techniczna i łamanie: Anna Kiszczyńska

Władysław Ramotowski

ISBN: 978-83-60904-47-3

COPYRIGHT BY WYŻSZA SZKOŁA ZARZĄDZANIA I PRZEDSIĘBIORCZOŚCI Z SIEDZIBĄ W WAŁBRZYCHU

DRUK

Drukarnia D&D Spółka z o.o. 44-100 Gliwice, ul. Moniuszki 6

Stary Testament

Jahwe przemówił do Mojżesza:

- Powiedz Aaronowi i jego synom:

Będziecie błogosławić synów Izraela,

Mówiąc do nich:

Niech Cię Jahwe błogosławi i strzeże!

Niech Jahwe rozjaśni nad tobą swe oblicze

i niech będzie łaskawy dla ciebie!

Niech Jahwe zwróci ku tobie swe

Oblicze i udzieli ci pokoju! (Lb 6, 22)

Nowy Testament

Wchodząc do domu, przywitajcie go pozdrowieniem,

Jeśli dom na to zasługuje.

Niech zstąpi na niego pokój wasz;

Jeśli zaś nie zasługuje,

Niech pokój wasz powróci do was. (Mt 10, 12)

Koran

A kiedy wchodzicie do domów,

To pozdrawiajcie się wzajemnie.

Pozdrowieniem od Boga,

Błogosławionym, dobrym.

W ten sposób wyjaśnia wam Bóg Swoje znaki

Być może, będziecie rozumni! (Sura XXIV, 61).

7

Spis treści

Wstęp ........................................................................................ 11

CZĘŚĆ PIERWSZA

MAŁŻEŃSTWO I RODZINA W BIBLII

Małżeństwo i rodzina u Izraelitów ......................................... 35

1. Małżeństwo w planach Stwórcy ........................................... 35

2. Struktura rodziny .................................................................. 39

Pozycja ojca w rodzinie ...................................................... 42

Pozycja kobiety-matki ........................................................ 44

3. Wybór żony .......................................................................... 47

Zapłata za żonę i tzw. posag dla narzeczonej .................... 49

Zaślubiny............................................................................. 50

4. Prawo małżeńskie .................................................................. 51

Małżeństwa mieszane ......................................................... 51

Możliwość rozwodów ........................................................ 53

Problem poligamii ............................................................... 54

5. Idea małżeństwa monogamicznego ...................................... 56

Prawo lewiratu .................................................................... 57

Troska o wdowy i sieroty .................................................... 58

6. Dziecko w rodzinie izraelskiej ............................................. 58

7. Narodziny dziecka i pierwszy okres jego życia ................... 59

Wartość dziecka .................................................................. 61

8. Sytuacja życiowa dzieci ........................................................ 63

Nowy Testament o małżeństwie i rodzinie ........................... 65

1. Rozwój teologii małżeństwa i rodziny .................................. 65

2. Jezus o małżeństwie, jako związku nierozerwalnym ......... 73

3. „Nowość” nauczania Nowego Testamentu w odniesieniu

do problemu małżeństwa i rodziny ....................................... 75

4. Sakramentalność związku małżeńskiego ............................ 78

5. Mężczyzna i kobieta w rodzinie nowotestamentalnej ......... 80

8

Rola ojca ............................................................................. 80

Rola żony i matki ................................................................ 81

6. Wartość dziecka .................................................................... 81

7. Rodzina w nowotestamentalnych tablicach domowych ...... 83

8. Nauczanie Pawła Apostoła o nierozerwalności związku

małżeńskiego ...................................................................... 86

Separacja ............................................................................. 87

Przywilej Pawłowy ............................................................. 89

Wdowy ................................................................................ 89

Rezygnacja z małżeństwa ................................................... 89

Problem powtórnego małżeństwa ....................................... 89

9. Czynny udział małżonków w życiu Kościoła ........................ 90

10. Rodzina, jako środowisko wychowawcze ........................... 91

11. Miejsce rodziny w życiu społecznym ................................. 92

12. Rodzina w służbie człowiekowi ........................................... 94

Literatura - Małżeństwo i rodzina w chrześcijaństwie ....... 97

CZĘŚĆ DRUGA

OBRAZ MAŁŻEŃSTWA I RODZINY W ISLAMIE

Małżeństwo i rodzina w islamie .......................................... 117

1. Współczesne przemiany tradycyjnej rodziny

muzułmańskiej ......................................................................117

2. Koraniczne prawodawstwo małżeńskie ............................... 123

3. Struktura rodziny muzułmańskiej ...................................... 129

4. Pozycja kobiety-żony i autorytet męża w rodzinie .............. 133

5. Kobieta w społeczeństwie. Egalitaryzm ............................ 141

Spadek ............................................................................... 143

6. Zasłona ................................................................................. 144

7. Dom rodziny muzułmańskiej ............................................... 147

8. Wybór żony ......................................................................... 151

9. Pozycja dziecka w rodzinie i społeczeństwie ...................... 157

10. Uroczystości rodzinne. Obrzędy cyklu życia .................... 162

Narodziny .......................................................................... 162

9

Nadanie imienia ............................................................... 163

Obrzezanie ....................................................................... 163

Pierwszy ząb ..................................................................... 165

Ceremonia Bi-ismi Allah (w imię Boga) .........................161

Nauka recytacji Koranu ................................................... 165

Wesele ............................................................................. 166

Śmierć i pogrzeb .............................................................. 167

11. Święta muzułmańskiego roku liturgicznego ..................... 169

Muharram ......................................................................... 170

Aszura ............................................................................... 170

Hidżra, czyli wywędrowanie Proroka (622 r.) ................. 170

Urodziny Alego ................................................................. 170

Ramadan – post ................................................................ 170

Pielgrzymka (Id al-Adha, Hadżdż) ....................................171

12. Wybitne kobiety islamu .................................................... 171

13. Możliwość poligamii ........................................................ 173

14. Rozwód ............................................................................... 177

15. Małżeństwa mieszane w islamie ....................................... 183

Przeszkody małżeńskie ..................................................... 185

16. Sytuacja kobiet w wybranych krajach islamu ................... 186

- Afganistan ...................................................................... 186

- Iran ................................................................................. 189

- Tunezja............................................................................ 190

- Turcja ...............................................................................192

17. Europeizacja ról społecznych kobiet w kulturze

islamskiej .......................................................................... 193

Bibliografia – Małżeństwo i rodzina w islamie .................... 197

BIBLIA – KORAN

Synopsa tekstów na temat małżeństwa i rodzin ................ 221

ZAKOŃCZENIE

Biblia i Koran wspólne tradycje ........................................... 264

1. Małżeństwo w Biblii oraz Koranie ...................................... 264

2. Jezus o małżeństwie i rodzinie ....................................... 265

10

3. Rodzina chrześcijańska a islamska ...................................... 265

4. Kwestia kobieca w aspekcie patriarchatu ............................. 269

Słownik podstawowych nazw, pojęć i terminów islamskich .... 272

Chronologia islamu ..................................................................... 287

Wykaz skrótów ............................................................................ 293

11

Wprowadzenie do wydania trzeciego

Ideą powstałej w 2007 roku publikacji, zatytułowanej: „Małżeń-

stwo i rodzina w chrześcijaństwie i islamie” było wskazanie na

wspólne tradycje monoteistycznych religii Europy z ukierunkowa-

niem na perspektywę dialogu na płaszczyźnie socjologicznej, peda-

gogicznej, społecznej i komunikacji medialnej, jak również w szero-

ko rozumianej tradycji religijnej oraz przestrzeni pokojowego współ-

życia. Przedmiotem analizy uczyniono treści odnoszące się do źródeł

aksjologicznych małżeństwa i rodziny, zawarte w Biblii Starego

i Nowego Testamentu oraz Koranie. Punktem odniesienia stała się

rzeczywistość Soboru Watykańskiego II, który zapoczątkował prze-

łom w relacjach chrześcijaństwa i islamu. Kościół katolicki zadekla-

rował wówczas gotowość do podjęcia religijnej współpracy i dialogu,

wskazując na jego teologiczne podstawy. Chrześcijaństwo, deklaru-

jąc swój pozytywny stosunek wobec islamu, podkreśla jednocześnie,

iż dialog między obu religiami powinien ukazywać zarówno ich

zbieżności, jak i różnice. Istotne wydaje się to szczególnie w kontek-

ście zachodzących współcześnie przemian cywilizacyjnych, uwydat-

nionych w obszarze małżeństwa i rodziny. Islam – małżeństwu

i rodzinie, podobnie jak i chrześcijaństwo, stawia potrójny cel: zro-

dzenie i wychowanie potomstwa, wspólnotę życia, którą powinna

przenikać wzajemna miłość (w islamie także miłosierdzie) i poczucie

bezpieczeństwa.

Jak wskazuje zapis par. 821 Katechizmu Kościoła Katolickiego,

którego źródłem staje się Dekret o ekumenizmie Soboru Watykań-

skiego II „Unitatis redintegratio”, jedność warunkuje stała odnowa

Kościoła, wierność Ewangelii, wspólna modlitwa, określana mianem

12

„ekumenizmu duchowego”, ukierunkowanego także na szeroko ro-

zumiany świat muzułmański, wzajemne braterskie poznanie, forma-

cja ekumeniczna wiernych, jak również dialog, spotkanie i współpra-

ca w różnych dziedzinach służby ludziom, w tym służby małżeństwu

i rodzinie1.

We wstępie do wydania drugiego rozszerzonego niniejszej publi-

kacji z roku 2011, zwrócono uwagę na coraz wyraziściej obrazujące

się we współczesnym świecie odniesienia do wspólnego dziedzictwa

chrześcijaństwa i islamu. Wskazano m. in. na historycznie udoku-

mentowany wpływ Bliskiego Wschodu na rozwój kultury europej-

skiej. Odniesiono się również do kwestii wzajemnej wrogości świata

islamu i chrześcijańskiej Europy, której źródeł upatrywać można

w upowszechnianym wizerunku fundamentalizmu islamskiego, nie-

akceptującego zachodniej cywilizacji oraz światopoglądu, w którym

nie ma miejsca na pluralizm ideologiczny.

Pięć lat, jakie minęły od wydania tegoż dzieła, pozwoliły usytu-

ować zasygnalizowane wówczas problemy w nowym świetle. Jak

podkreślono w wydaniu z roku 2011, od połowy XX wieku nasila się

imigracja do krajów Europy, determinująca myślenie o islamie jako

o religii o powszechnym charakterze, ale także cywilizacji i wielo-

wiekowej kulturze, sztuce, jak również prawodawstwie i kodeksie

religijno-moralnym, obejmującym m. in. życie małżeńsko-rodzinne.

Trzecie wydanie publikacji pozwoli odbiorcy na dojrzalsze

i głębsze spojrzenie na problem relacji chrześcijańskich i islamskich

z perspektywy nauczania trzech papieży: św. Jana Pawła II (1978 –

2005), Benedykta XVI (2005 – 2013) i papieża Franciszka (2013 –

do chwili obecnej).

Jan Paweł II wielokrotnie podejmował inicjatywę spotkania

z muzułmanami – co eksponowano w dotychczasowych wydaniach

niniejszej publikacji. Punktem odniesienia wzajemnych relacji do

1 Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, s. 205 – 206.

13

dziś pozostają słowa wyrażające pragnienie „aby muzułmańscy

i chrześcijańscy zwierzchnicy religijni oraz nauczyciele prezentowali

dwie wielkie wspólnoty jako wspólnoty w pełnym szacunku dialogu,

a nigdy jako wspólnoty w konflikcie”2.

Wspólną płaszczyzną duchowego zbliżenia chrześcijan

z muzułmanami było wg Jana Pawła II przeświadczenie, ze świadec-

two życia poddanych Allaha może przyczynić się do ugruntowania

i udoskonalenia wiary chrześcijan. Jan Paweł II uważał bowiem

chrześcijan i muzułmanów za duchowych dziedziców wiary Abra-

hama. W swym nauczaniu podkreślał, że wiara w jednego Boga jest

tak w chrześcijaństwie, jak i islamie podstawą godności człowieka

i braterstwa, zasadą moralności w życiu jednostki i społeczeństwa3.

Benedykt XVI, którego posługę papieską obrazują słowa brzmią-

ce: „współpracownik prawdy” uznawał dialog międzyreligijny jako

proces realizowany w działaniu i na różnych płaszczyznach – jako

„mieszkanie obok siebie i uczenie się siebie dla wzrastania we wza-

jemnym poznaniu i szacunku”4.

W publikacji autorstwa Antoniego Gaspari – dziennikarza i pisa-

rza akredytowanego w Biurze Prasowym Watykanu, papież Franci-

szek jest tym, który w sposób otwarty mówi o problemach i ma od-

wagę ukazywać je publicznie. Wskazuje na chrześcijańską samowy-

starczalność, duchowość światową i teologiczny narcyzm5.

W związku z rozległymi i złożonymi zagadnieniami małżeństwa

i rodziny w przestrzeni dwóch wielkich monoteistycznych religii,

trzecie wydanie, oparte o uzupełnione do chwili obecnej kalenda-

2 Z. Zieliński, Jan Paweł II Wielki, Poznań 2016, s. 95. 3 E. Sakowicz, Islam w nauczaniu Jana Pawła II, [w:] Encyklopedia katolicka, nr 7,

Lublin 1997, s. 514. 4 Benedykt XVI, Dialog między religiami musi toczyć się na różnych płaszczyznach,

Twickenham 17.IX.2010, „L`Osservatore Romano”, (2010)10, s. 19. 55 A. Gaspari, Cyklon o imieniu Franciszek. Papież, który przybył z końca świata,

Częstochowa 2013, s. 78.

14

rium, odnoszące się do najważniejszych wydarzeń na płaszczyźnie

chrześcijańsko – islamskiej ma szansę stać się swoistym „kluczem

interpretacyjnym” podjętej kwestii.

prof. zw. dr hab. Maria Jolanta Żmichrowska

Wałbrzych, grudzień 2016

15

Wstęp

Islam coraz głośniej „puka do bram Europy”. Muzułmanie, obok

Europejczyków, od wieków obecni są na naszym kontynencie.

Współczesna sytuacja w Europie, nie pozwala jednak na proste od-

twarzanie dawnych modeli z okresów zgodnego współżycia.

Joachim Gnilka, profesor egzegezy Nowego Testamentu na Uni-

wersytecie w Monachium, znawca zarówno Biblii jak i Koranu, uwa-

ża, że w rozpoczętym XXI wieku, w międzynarodowych stosunkach

politycznych, kulturalnych i cywilizacyjnych, głównym problemem

będzie dialog między wielkimi religiami świata6.

Religie Dalekiego Wschodu: buddyzm, hinduizm, czy taoizm

pociągają swą egzotyką i kolorytem. Natomiast islam jest o wiele

bliższy cywilizacji chrześcijańskiej7.

Warto przypomnieć, że od początku istnienia trzeciej, od Abra-

6 J. Gnilka, Biblia a Koran. Podobieństwa i różnice, Kraków 2005, s. 9. 7 Etymologicznie islam w języku arabskim oznacza podporządkowanie się Allahowi,

a na płaszczyźnie religijnej także obowiązki moralne muzułmanina. Oba te wy-

miary są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie się przenikają. W życiu muzułma-

nina oddanie się Allahowi wyraża się przyjęciem wiary oraz całkowitym zaufa-

niem. Ojczyzną islamu jest ta część Półwyspu Arabskiego, do której w starożytno-

ści, tylko z największym trudem docierały karawany kupców. Bezwodny i mono-

tonny obszar pustynny ożywiały jedynie nieliczne oazy. Południowym krańcom

tego półwyspu, autorzy klasyczni nadali nazwę – Arabia Felix (Arabia Szczęśli-

wa). Nazwa ta dotyczyła zwłaszcza terenów obecnego Jemenu oraz sąsiadujących

miast: Mekki, Medyny, Taifu. Miasta te od czasów starożytnych stanowiły ważne

ośrodki handlu między Azją i Afryką oraz między Indiami a imperium rzymskim.

Tereny Bliskiego Wschodu, począwszy od Mezopotamii, poprzez Palestynę, do

delty Nilu, układające się w specyficzny kształt na mapie – nazwano ,,strefą żyz-

nego półksiężyca”. Natomiast kraje Północnej Afryki pozyskane dla islamu – kra-

jami Maghrebu; S. Braun, Islam. Powstanie – dzieje – nauka, Warszawa 2003,

s. 5-84.

16

hama wywodzącej się tradycji islamu (VII w.), kontynent europej-

ski znalazł się pod jej kulturowym wpływem.

Obok licznych konfliktów, które w ciągu wieków kładły się cie-

niem na stosunkach między muzułmańskim Wschodem, a chrześci-

jańskim Zachodem, oba rejony tej części świata, na skutek wymiany

myśli i wiedzy wolnej od obciążeń ideologicznych, wiele sobie za-

wdzięczają.

Na płaszczyźnie religijnej, z chrześcijańskich tradycji wyrósł

sposób oddawania czci Bogu, praktykowany od początku przez Mu-

zułmanów.

Europa ukształtowała się pod znacznym wpływem nauki Bliskie-

go Wschodu, zwłaszcza matematyki, geometrii, astronomii, medycy-

ny i biologii.

Niemniej, historia bezpośrednich kontaktów islamu z państwami

Europy i Kościołem katolickim, charakteryzowała się wzajemną

wrogością. Główną przyczyną była ekspansja islamu, po śmierci

Muhammada (w jęz. polskim Mahometa)8. Przyczyną stały się także

konflikty na tle religijnym, wyprawy krzyżowe (od 1096 r.), w cza-

sach nowożytnych kolonializm. Inwazja Napoleona na Egipt

(1798 r.), zapoczątkowała podległość polityczną i ekonomiczną pań-

stw świata arabskiego9, ze strony mocarstw europejskich.

8 Ekspansja islamu nastąpiła po śmierci Mahometa, już za pierwszych kalifów. Kalif

Omar I podbił Palestynę, Syrię i część Mezopotamii (upadek Jerozolimy 661 r.).

W 670 r. Arabowie podbili północno-wschodnią Afrykę. Na Wschodzie dotarli do

Indii i Środkowej Azji, na Zachodzie do Hiszpanii (711 r.). Ich pochód na Europę

zatrzymał Karol Młot w bitwach pod Tours i Poitiers (732 r.). Ponowny podbój

Europy chrześcijańskiej trwał za kalifatu sułtanów tureckich w XVII wieku, za-

kończony klęską pod Wiedniem (1683 r.); Islam, [w:] Encyklopedia Katolicka

KUL, t. 7, Lublin 1997, kol. 504. 9 Współczesne określenie „świat arabski” – oznacza kraje arabskie północnej Afryki

i południowo-zachodniej Azji, położone między Oceanem Atlantyckim na zacho-

dzie, a Zatoką Arabską na wschodzie. Powstała w 1945 roku Liga Państw Arab-

skich (Al-Munazzamat Al-Arabijja Al-Muchassisa) zrzesza 22 kraje: Algierię,

Arabię Saudyjską, Bahrajn, Dżibuti, Egipt, Erytreję, Irak, Jemen, Jordanię, Katar,

Kuwejt, Liban, Libię, Maroko, Mauretanię, Oman i Palestynę – reprezentowaną

17

Islam potrafił przekonać swoich wyznawców do poczucia wyż-

szości nad mozaizmem i chrześcijaństwem. Muzułmanin jest przeko-

nany, że jego religia jest najlepsza ze wszystkich powołanych przez

Boga.

Mahomet uważając siebie za proroka – wysłannika Boga, wy-

prowadził naukę wiary, z pogańskich wierzeń staroarabskich,

a przede wszystkim z ksiąg Starego i Nowego Testamentu. Dzięki

zaadoptowanym treściom Pięcioksięgu Mojżesza, psalmów, ksiąg

prorockich i ewangelii, wiele elementów wiary chrześcijańskiej

wniknęło w religijny organizm islamu.

Źródłem wiary islamu jest Koran, uważany za cudowną mowę

Allaha. Aby zrozumieć objawienie Boże tam zawarte, należy ciągle

czytać Koran – najlepszy spośród was to ten, który nauczył się recy-

tować Koran i nauczał go innych10.

przez Organizację Wyzwolenia Palestyny, czy też władze Autonomii Palestyń-

skiej, Somalię, Sudan, Syrię, Tunezję i Zjednoczone Emiraty Arabskie; H.A.

Jamsheer, Jedność arabska w perspektywie historycznej, [w:] Oblicza współcze-

snego islamu, (red.) E. Machut-Mendecka, Warszawa 2003, s. 95. W drugiej po-

łowie XIX wieku rozwinęła się koncepcja panislamizmu, oparta na idei wielkiego

narodu islamskiego. Idea ta została wyparta przez fundamentalizm, głoszący po-

wrót do źródeł muzułmańskich. Fundamentaliści odwołują się do tradycji ummy

tzn. gminy z czasów Proroka oraz do tradycji kalifatu, czyli imperium muzułmań-

skiego, trwającego od VIII do XVIII wieku, rozciągającego się na wielkich obsza-

rach Afryki i Azji, odnowionego w okrojonych granicach pod egidą Turcji

Osmańskiej. Pojęcie tożsamości muzułmańskiej pozostaje tu w sprzeczności

z przynależnością do krajów i narodów. Zaspokoić potrzebę wspólnej identyfika-

cji, to przywrócić wielkie państwo z dawnych wieków, w którym bycie muzułma-

ninem oznaczało narodowość; J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie,

Warszawa 1997, s. 122. Islam w zasadzie dzieli się na dwa rodzaje, na tzw. „dom

islamu” (dar al-islam) oraz „dom wojny” (dar al-harb). Obronie „domu islamu”

oraz poszerzeniu granic ma służyć idea „świętej wojny” (dżihad). 10 Bóg przekazał religię islamu Arabom, w ich ojczystym języku. Wy jesteście naj-

lepszym narodem, jaki został utworzony dla ludzi: Wy nakazujcie to, co jest uzna-

ne, zakazujcie to, co jest naganne: i wierzcie w Boga (Sura III, 110). Ta organicz-

na więź między Arabami a islamem jest stale uwydatniana w kolejnych licznych

wersetach Koranu. To jest przypomnienie dla ciebie i Twego ludu (Sura III, 43);

My zesłaliśmy ją w postaci Koranu arabskiego, być może potraficie zrozumieć,

(Sura XIII, 2); W ten sposób zesłaliśmy go [Koran] jako rozstrzygnięcie w języku

18

Oprócz Koranu, zasady wiary podaje sunna (zwyczaj, tradycja),

czyli przekazywanie z pokolenia na pokolenie praktycznych wzor-

ców zachowania, wziętych z życia Mahometa. Natomiast hadisy

(opowiadanie, przekaz), oznaczają czyny lub wypowiedzi Mahometa,

bądź jego zwolenników na tematy dotyczące życia gminy muzułmań-

skiej, prawd dogmatycznych i obyczajów. Najpierw przekazywano je

ustnie, potem zostały zebrane, tworząc zbiór11.

Podobnie jak inne religie, tak też i islam podzielony jest na różne

wyznania, których geneza sięga VII wieku. Już za pierwszych kali-

fów doszło do rozłamów. Problem, kto ma być następcą Mahometa,

podzielił wyznawców islamu na dwa obozy: zwolenników sunny,

czyli sunnitów, którzy uważali, że postępowanie Mahometa jest wzo-

rem i wezwaniem do określonego stylu życia, oraz na szyitów partię

Kalifa Alego, zięcia Mahometa12.

Fundamentalizm nie akceptuje zachodniej cywilizacji i dlatego

próbuje z nią walczyć, choć paradoksalnie, sam z niej korzysta. Jest

dumny z jedności religijnej, kulturowej i politycznej islamu, w któ-

arabskim (Sura XIII, 37); I tak zesłaliśmy mu [Mahometowi] Koran arabski, nie-

posiadający żadnej zawiłości, być może oni będą bogobojni! (Sura XXXI, 28). 11 W pierwszej połowie XX wieku w krajach świata islamu, nieskodyfikowana dotąd

szar’iat (prawo muzułmańskie oparte na Koranie i hadisach) została częściowo

zastąpiona przez ustawy i instytucje sędziowskie, wzorowane na prawodawstwie

państw europejskich. Od połowy XX wieku pojawiła się jednak tendencja odwrot-

na. Zetknięcie się z prawem europejskim nie dało właściwie żadnych korzyści

ekonomicznych, ani też cywilizacyjnych. Dlatego wielu muzułmanów uważa, że

ponowne wprowadzenie szari’atu, jako podstawy prawnej wszystkich dziedzin

życia, polepszy sytuację społeczną i gospodarczą. Obecnie, w większości krajów

muzułmańskich, zachodnia koncepcja prawa jest wymieszana z zasadami prawa

muzułmańskiego. Jedynie w Iranie od 1979 roku, tj. po zwycięstwie rewolucji

muzułmańskiej, szari’at ponownie został uznany za podstawę całego systemu

prawnego; S. Braun, Islam. Powstanie – dzieje – nauka, s. 85. 12 M. i U. Tworuschka, Islam. Mały słownik, Warszawa 1995, s. 84; M.M. Dziekan,

Klasyczny islam, „Znak”, 1998, nr 1, s. 4-13. Kalif – zastępca, następca, namiest-

nik – tytuł następców Mahometa (od 632 r.) mających władzę świecką i religijną

nad wyznawcami islamu.

19

rym nie ma miejsca na jakikolwiek pluralizm ideologiczny13. Po po-

wstaniu państw narodowych i po uzyskaniu niepodległości w wyniku

II wojny światowej, w wielu krajach arabsko-muzułmańskich obalo-

ne zostały monarchie przez grupę „modernistów”, związanych

z arabskimi ruchami socjalistycznymi, starającymi się zachować

niezależność od ideologii marksistowskiej. Byli to najczęściej dobrze

wykształceni młodzi oficerowie. Uważali oni, że największy pro-

blem, jakim jest zacofanie świata arabskiego można rozwiązać jedy-

nie dzięki rozwojowi gospodarczemu. Byli także przekonani, że za-

chodzi konieczność transformacji istniejących struktur ekonomicz-

nych i społecznych oraz wskazywali na potrzebę obalenia dotychcza-

sowych władz. W pięćdziesiątych i sześćdziesiątych latach XX wie-

ku doszło do zmian politycznych w Egipcie, Syrii, Iraku oraz Libii.

Po klęsce w wojnie czerwcowej 1967 roku wpływy te w świecie

muzułmańskim wyraźnie zmalały. Najpoważniejszym nurtem konku-

rencyjnym, wobec ideologii socjalizmu arabskiego stał się ruch mu-

zułmański, postulujący powrót do źródeł islamu. Reprezentuje go

Związek Braci Muzułmańskich (Al-Ichwan al-muslimun)14.

13 Ruchy fundamentalistyczne w krajach pozaeuropejskich charakteryzuje silna

opozycja przeciw wpływom Zachodu oraz poczucie zagrożenia własnej tożsamo-

ści kulturowej. Dla islamu, wprowadzanie standardów życia cywilizacji zachod-

niej jest nie do pogodzenia z ich honorem; A. Mrozek-Dumanowska, U źródeł

fundamentalizmu, [w:] W poszukiwaniu wiary. Współczesne ruchy odnowy religij-

nej

w krajach pozaeuropejskich, (red.) A. Mrozek-Dumanowska, Warszawa 1995,

s. 12; Por. S.H. Nasr, Idee i wartości islamu, Warszawa 1988; B. Tibi, Fundamen-

talizm religijny, Warszawa 1997. 14 Stowarzyszenie Braci Muzułmańskich (lub Bractwo Muzułmańskie), zostało

założone w 1928 r. przez egipskiego nauczyciela Hasana Al-Bannę. Bracia Mu-

zułmanie, podobnie jak inni fundamentaliści, traktują islam przede wszystkim, ja-

ko ruch polityczny, skierowany przeciw dominacji zachodniej oraz obiecują mu-

zułmanom, że powrót do podstawowych zasad islamu pozwoli im odzyskać dawną

i zarazem nową ojczyznę. Bracia Muzułmanie należą do najbardziej znaczących

wojowniczych grup fundamentalistów. Od czasów Nasera są dyskryminowani. Do

tej pory jedynie w Jordanii zostali dopuszczeni do wyborów i zimą 1990 r. odnie-

śli wielki sukces wyborczy; S. Braun, Islam. Powstanie – dzieje – nauka, s. 103;

20

Ideolodzy fundamentalizmu nie godzą się na rozdział religii od

państwa, argumentując, że islam jest – din wadawla, tzn. zarówno

religią, jak i państwem, z uwagi na to ów rozdział nie może mieć

miejsca. W ostatnich latach, poważnym niebezpieczeństwem dla

pokoju ogólnoświatowego, budzącym obawy, tak w Europie Za-

chodniej, jak i w Stanach Zjednoczonych jest fundamentalizm islam-

ski, przez który należy rozumieć legalistyczne pojmowanie religii

i powrót do bezwzględnej wierności tradycji. Trzeba zaznaczyć, że

fundamentalizm jest także główną przyczyną napięć oraz konfliktów

wewnątrz świata islamu.

Postulat zbudowania Europy na kulturowych filarach trzech mo-

noteistycznych religii jest dziś wezwaniem do podjęcia dialogu na

płaszczyźnie teologicznej, na fundamencie tradycji religijnych i po-

kojowego współżycia. Zarówno Kościół katolicki, jak i Światowa

Rada Kościołów, szukają okazji do kontaktów ze światem islamskim.

Celem coraz częstszych dyskusji jest usunięcie zadawnionych uprze-

dzeń, przez lepsze wzajemne poznanie15.

Por.

J. Zdanowski, Bracia Muzułmanie i inni, Szczecin 1987. 15 W wielu krajach europejskich istnieją zinstytucjonalizowane formy wzajemnego

dialogu: w Niemczech – Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Muzułmańskie (Chri-

stlich Islamiche Gesellschaft); w Austrii – Urząd ds. Kontaktów ze Światowymi

Religiami (Kontaktstelle für Weltreligionen), w 1989 r. z inicjatywy kard. Franza

Königa powołano Afro-Asiatisches Institut. Przy kilku uniwersytetach funkcjonują

instytuty islamoznawstwa, m.in. na Uniwersytecie w Bolonii otwarto Międzywy-

działowy Ośrodek Islamoznawstwa. Tym samym na porządku dziennym stawia

się kwestię obecności islamu na płaszczyźnie społecznej, w kulturze i szkolnictwie

wyższym. Fundusze na utrzymanie pochodzą głównie z Arabii Saudyjskiej. Kraj

ten pragnie uchodzić wobec świata, również wobec państw islamskich, za rzeczni-

ka i wzór par exellence stosowania prawa islamskiego. W rzeczywistości popiera

fundamentalistyczny ruch wahhabitów, jeden z najbardziej rygorystycznych odła-

mów islamu, m.in. dopuszcza publiczne wykonywanie kar cielesnych, przewi-

dzianych przez Koran. Dialog chrześcijańsko-muzułmański w latach osiemdzie-

siątych ubiegłego wieku, podjęty został również w Polsce, gdzie od 600 lat za-

mieszkują Tatarzy wyznający islam (szkoły hanafickiej) oraz inne ugrupowania

muzułmańskie, w tym szyici. Okazją do spotkań stały się nabożeństwa rozpoczy-

nające Tydzień Modlitw o Jedność Chrześcijan, niekiedy z udziałem imama Ma-

21

Wspólną płaszczyzną duchowego zbliżenia chrześcijan z muzuł-

manami ma być, według papieża Jana Pawła II – wspólne dziedzic-

two wiary Abrahama. W Biblii i Koranie są więc dwa wątki, które

mogą zbliżyć wyznawców islamu i chrześcijan. Po pierwsze odwoła-

nie się do pierwszego Patriarchy Abrahama, wspólnego ojca w wie-

rze. Drugi wątek - pisał Papież w wyznaniach Przekroczyć próg na-

dziei – to wiara w Boga Stwórcę i Jego dzieło stworzenia – jedynego,

miłosiernego i wszechmocnego Boga, Stwórcę nieba i ziemi… przez

swój monoteizm wyznawcy Allaha pozostają nam szczególnie bli-

scy16.

Potrzeba bliższych kontaktów z islamem podyktowana jest rów-

nież szybkim wzrostem ludności muzułmańskiej na kontynencie

europejskim. Oblicza się, że w krajach Europy Zachodniej mieszka

hmuda Taha Żuka. W 1985 r. misyjne Zgromadzenie Księży Werbistów zorgani-

zowało Dzień Muzułmański podczas Pieniężnieńskich Spotkań z Religiami. Pol-

scy muzułmanie włączają się czynnie w obchody rocznic, związanych, czy to

z martyrologią Polski, czy też z wydarzeniami patriotycznymi. W ramach Konfe-

rencji Episkopatu Polski działa Komitet ds. Dialogu z Religiami Niechrześcijań-

skimi. Pierwszym Przewodniczącym zespołu był bp Tadeusz Pikus z Warszawy,

od 2006 r. pracami gremium kieruje bp Romuald Kamiński z Ełku. W 2011 r.

Dzień Islamu obchodzono po raz jedenasty, pod hasłem: „Chrześcijanie i muzuł-

manie razem – by przezwyciężyć przemoc”. Miejscem centralnych obchodów tego

dnia jest Warszawa. W związku z dialogiem zwraca się uwagę na znamienny pa-

radoks. W przeciwieństwie do wzrastającej liczby badaczy islamu wśród chrześci-

jan, prawie zupełnie brakuje znawców doktryny chrześcijaństwa wśród muzułma-

nów; Por. Leksykon religii, wyd. H. Weldenfels, Warszawa 1997, s. 160. Pamiętać

należy, iż do spotkania chrześcijaństwa z islamem dochodziło zawsze, od chwili

powstania wspólnoty islamskiej. Jako pierwsze, zarówno na płaszczyźnie filozo-

ficzno-teologicznej, jak i kulturowej ze światem islamskim zmierzyły się Kościoły

Wschodnie; G. Graf, Geschichte der chrischichte der chridtlich-arabischen Lite-

ratur, Cittá del Vaticano 1947. Arabsko-Chrześcijańska grupa badawcza, kiero-

wana przez jezuitę Samira Khalila Samira, prowadzi prace nad tłumaczeniem

z arabskiego i wydaniem dzieł należących do arabsko-chrześcijańskiego dziedzic-

twa kulturowego. Samir Khail Samir urodził się w Kairze w 1938 r., studia ukoń-

czył w Holandii. Obecnie wykłada w Bejrucie na Uniwersytecie Świętego Józefa.

Tu założył CEDRAC (Centre de Documentation et de Recherches Arabes Chre-

tiennes – Centrum Dokumentacji i Badań Arabsko-Chrześcijańskich). 16 Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Lublin 1994, s. 82.

22

około 9 mln muzułmanów, z tego najwięcej we Francji i Niemczech,

obecnie wzrasta emigracja do Włoch. W konsekwencji obok siebie

żyją rodziny chrześcijańskie i islamskie. Rośnie również pod wpły-

wem sufizmu17, liczba konwersji na islam, niekiedy wybitnych Euro-

pejczyków18. Do dialogu zachęca także, uprzywilejowane miejsce,

jakie islam przyznaje „ludowi Księgi” (ahlal-kitab). Według Koranu

– Żydzi i chrześcijanie jako „ludzie Księgi”, nie są – niewidzącymi,

jak wyznawcy innych religii, czy poganie. Oni mówią: ,,Nikt nie

wejdzie do Ogrodu, prócz wyznawców judaizmu lub chrześcijan”.

Takie są ich pragnienia. Powiedz: ,,Przytoczcie wasz argument, jeśli

jesteście prawdomówni!” (Sura II, 111)19.

Nigdy dotąd małżeństwo i rodzina nie były przedmiotem tak

wielkiego zainteresowania ze strony socjologów, pedagogów, działa-

czy społecznych i środków masowego przekazu. Ogólnoświatowych

inicjatyw skłaniających do zajęcia się problematyką rodziny, od za-

kończenia drugiej wojny światowej było kilka. Aby położyć kres

wypaczeniom i krzywdzie popełnionej na żywym organizmie rodziny

w wyniku konfliktów zbrojnych i systemów totalitarnych, Organiza-

cja Narodów Zjednoczonych uchwaliła Powszechną Deklarację

Praw Człowieka, gdzie wskazano, że rodzina jest naturalną i pod-

17 Sufizm (z arab. suf – wełna), prąd teologiczno-intelektualny, którego przedstawi-

ciele (sufi), dążyli do wewnętrznego doświadczenia Boga, czyli specyficznego mi-

stycyzmu. Zrodził się w VII–VIII wieku na terenie Iraku. Stał się dynamicznym

nośnikiem wiary muzułmańskiej, także w Persji, Azji Środkowej i całym niemal

świecie islamu. Jako ruch religijno-społeczny ma również cele polityczne; Por.

Islam, [w:] Encyklopedia Kościelna KUL, t. 8, Lublin 1997, kol. 503; M. Dziekan,

Sufizm, [w:] M. i U. Tworuschka, Islam. Mały słownik, s. 83; Tenże, Cywilizacja

Islamu, w Azji i Afryce, Warszawa 2007, s. 96; W. Skalmowski, Tajemnice sufi-

zmu, „Znak”, 1998, nr 1, s. 76-82; J. Hauziński, Sufizm, [w:] Ilustrowana Ency-

klopedia Religii Świata, (red.) Z. Drozdowicz, Z. Stachowski, Poznań 2002,

s. 582-585. 18 Przypadki przechodzenia na islam najczęściej usprawiedliwia się tym, że islam,

jako religia wymaga jedynie aktu wiary w Boga, bez żadnych dogmatów, tajem-

nic, hierarchicznych struktur i sakramentalnych obrzędów. 19 Leksykon religii, wyd. H. Waldenfels, s. 159.

23

stawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony

społeczeństwa i państwa20.

W 1983 roku Watykan ogłosił – Kartę Praw Rodziny, która wo-

bec współczesnych wyzwań wynikających z przeobrażeń kulturo-

wych i nasilających się zjawisk antycywilizacyjnych, sprecyzowała

aktualne zadania rodziny. Dokument ten został uznany w wielu kra-

jach świata za apel, skierowany do całej rodziny ludzkiej, władz

i instytucji zainteresowanych misją rodziny w świecie współcze-

snym. Proklamowanie przez ONZ i Stolicę Apostolską 1994 roku –

Międzynarodowym Rokiem Rodziny, spowodowało, że w centrum

międzynarodowej dyskusji znalazła się rodzina.

Głównym celem, podjętych przeze mnie badań jest analiza pro-

blematyki małżeństwa i rodziny w chrześcijaństwie oraz w islamie,

jak również próba poszukiwania wspólnych tradycji w oparciu

o Biblię (Stary i Nowy Testament) oraz Koran.

W Kościołach chrześcijańskich i w islamie przez całe stulecia

przeważał model rodziny patriarchalnej z dominującą pozycją męż-

czyzny, jako jej reprezentanta. Rola kobiety ograniczała się do wy-

konywania czynności wewnątrz rodziny. Ten podział ról uzasadnia

zarówno Biblia, jak i Koran. Wystarczy tu powołać się na teksty św.

Pawła – żony niech będą poddane swoim mężom (Ef 5,22) oraz – nie

pozwalam kobiecie nauczać, ani mieć władzy nad mężem (Tm 2,12).

Podobnie w Koranie – mężczyźni stoją nad kobietami ze względu na

to, że Bóg dał wyższość jednym nad drugimi, i ze względu na to, że

oni rozdają ze swego majątku. Przeto cnotliwe kobiety są pokorne

i zachowują w skrytości to, co zachował (Sura IV, 34).

Przed małżeństwem i rodziną islam, podobnie jak chrześcijań-

stwo, stawia podobne cele. W zakresie prokreacji – zrodzenie i wy-

chowanie potomstwa. Odnośnie do celów wewnątrzrodzinnych –

20 Prawa człowieka, Dokumenty międzynarodowe, oprac. B. Gronowska, T. Jasudo-

wicz, C. Mik, Toruń 1993, s. 23.

24

wspólnotę życia, którą powinna przenikać wzajemna miłość, poczu-

cie bezpieczeństwa i ujęcie we właściwe ramy popędu seksualnego.

Obowiązujący wzorzec rodziny – to związek oparty na małżeństwie,

czyli trwałym stosunku mężczyzny i kobiety oraz ich dzieci21.

Omawiając zagadnienie rodziny i małżeństwa w islamie, trzeba

zaznaczyć, że zdaniem islamologów nie ma jednego islamu – jest ich

wiele, zwłaszcza islam arabski, irański, egipski, marokański – z wie-

loma różnicami. Postępująca globalizacja i związane z nią naśladow-

nictwo, tzw. nowoczesne standardy zachowań, doprowadziły do da-

leko idących zmian w życiu współczesnej rodziny arabskiej, spowo-

dowanych transformacją – zwłaszcza w zakresie świadomości,

szczególnie młodszych pokoleń wyznawców islamu. W niektórych

krajach muzułmańskich, zwłaszcza w Turcji, szybki proces przemian

modelu rodziny, dokonuje się na gruncie radykalnego zerwania

z własną tradycją moralno-religijną i opiera się na nowoczesnym,

europejskim ustawodawstwie rodzinnym22.

Profesor Franciszek Adamski uważa, że i sytuacja rodziny islam-

skiej jest odmienna w zależności od państw i krajów. Z uwagi na

powyższe wprowadził on następującą klasyfikację:

kraje, które nadal zachowują wierność tradycji: Arabia Sau-

dyjska, Syria, Irak, Północna Afryka i niektóre państwa Dalekiego

Wschodu,

21 Jan Paweł II, Przemówienie do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy,

Strasburg 8.10.1988 r. cyt. za: Europa 2001. Zaproszenie do odpowiedzialności,

Płock 1999, s. 206; M. Toso, Rodzina i struktury lokalne, ,,Społeczeństwo”, 2001,

nr 2, s. 261. Wzorzec ten stanowił zasadniczy fundament przodującej przez wiele

wieków w całym świecie cywilizacji europejskiej. Natura rodziny, uprawnia do

nie budzącego wątpliwości twierdzenia, że powinna pozostać podstawową komór-

ką społeczeństw integrującej się Europy. Przyszłe prawodawstwo Unii Europej-

skiej musi zagwarantować rodzinie opartej na małżeństwie pełną ochronę prawną. 22 B. Lewis, Narodziny nowoczesnej Turcji, Warszawa 1972, s. 471.

25

kraje, w których stopniowo dokonuje się wyraźne odejście od

norm tradycyjnych, opartych na Koranie: Indie, Pakistan, Egipt

i muzułmańskie rejony dawnej Jugosławii,

kraje, w których po 1918 roku zupełnie zerwano z doktryną

religijną: Turcja, Albania i muzułmańskie republiki dawnego ZSRR.

Różne odmiany islamu szukają swego uzasadnienia w istnieją-

cych obecnie czterech szkołach prawniczych23. Ich wpływ daje się

szczególnie zauważyć w Pakistanie, Maroku, Egipcie i Arabii Sau-

dyjskiej. Z kolei bractwa i ruchy sufickie są uznawane przez wspól-

notę islamską za niemal heterodoksyjne.

Niezależnie jednak od różnic doktrynalnych i wszelkich wpły-

wów laicyzacyjnych, religia islamu nadal bardzo silnie oddziałuje,

zwłaszcza na sferę życia osobistego. Uwidacznia się to szczególnie

w prawie zwyczajowym. Właśnie to prawo odnosi się przede wszyst-

kim do życia małżeńsko-rodzinnego. Siła tradycji w państwach mu-

zułmańskich nie znajduje sobie równej w innych kręgach kulturo-

wych24.

Islam w postawach życiowych swoich wyznawców, opierając się

na zasadach moralnych, rozróżnia grzechy i cnoty. Życie ludzkie

23 Szkoły prawnicze – 1. Najstarszą szkołą prawniczą jest Hanaficka (liberalna),

założona przez Abu Hanię (699–767) i jego uczniów: Abu Jusufa i Aszu-

Szajbaniego, zasięg: oficjalna szkoła Abbasydów i Osmanów, obejmuje Bałkany,

Afganistan, Pakistan, Azję Środkową, Indie, Chiny, Południową Amerykę, Au-

strię. 2. Malikicka (ortodoksyjna), założona przez Malika Ibn Anasa (715–795),

zasięg: Afryka Północna, Maroko, Algieria, Tunezja, Libia, Górny Egipt, Maure-

tania, Nigeria, Sudan, państwa nad zatoką Perską. 3. Szaficka (ortodoksyjna), za-

łożona przez Asz-Szafi’ego (767–820), który uchodzi za właściwego twórcę pra-

wodawstwa muzułmańskiego, zasięg: Dolny Egipt, Jordania, Liban, Bahrajn, In-

donezja, Malezja, Sri Lanka, Filipiny, Tanzania, Azja Środkowa. 4. Hanabalicka

(skrajnie ortodoksyjna) założona przez Ahamada Ibn Hanabala (780−855). Szkoła

ta w wielu dogmatycznych i kulturowych kwestiach posiada charakter konserwa-

tywny, swoim zasięgiem obejmuje: Arabię Saudyjską (gdzie wywodzący się z niej

wahhabizm jest religią państwową), Syrię, Irak, niektóre regiony Egiptu, Indii,

Afganistanu i Algierii; Por. M. i U. Tworuschka, Islam. Mały słownik, s. 84. 24 F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s. 81-87.

26

traktuje jako święte i nienaruszalne, dlatego zabójstwo jest wielkim

grzechem. Potępia również kradzież, lichwę, kłamstwo, oszczerstwo,

krzywoprzysięstwo, cudzołóstwo, aborcję i homoseksualizm.

Dla celów porównawczych, w niniejszej publikacji, konieczne

jest sprecyzowanie znaczenia terminów: „islam” i „chrześcijań-

stwo”25. Poprzestając choćby na minimalistycznym znaczeniu pojęcia

„religia islamu”, podkreślić należy, iż oznacza ono podporządkowa-

nie się Bogu przez pobożnego muzułmanina, manifestowane swej

religijności w codziennej modlitwie, która jest formą islamskiego

credo (gahdda).

Islam można także rozumieć głębiej – jako idealną tożsamość,

w ramach której wszyscy muzułmanie, nawet w miejscu nowego

osiedlenia wzajemnie się rozpoznają, a Koran i tradycja (sunna),

pochodząca od Mahometa oraz pełna zgoda (igma), panująca we

wspólnocie muzułmańskiej – to najważniejsze punkty, na których

opiera się islamskie ustawodawstwo (szari’a)26 i islamskie prawo

25 Zdaniem bp. Bernarda Lewisa, współcześnie czymś standardowym, staje się po-

równywanie pojęcia „islam”, nie tylko z chrześcijaństwem, ale także ze światem

chrześcijańskim, czyli z religią w sensie, jaki to słowo ma dla ludzi wierzących.

Natomiast islam w wydaniu mahometan to coś więcej, co nie ma odpowiednika

w zachodnim świecie chrześcijańskim. Podstawowe praktyki religijne to – pięć fi-

larów islamu, czyli obowiązek kultu (ibadat) – wyznawanie wiary (szahada), pię-

ciokrotna modlitwa w ciągu dnia (sala), post (saum), jałmużna (zaka), pielgrzym-

ka do Mekki (hadżdż). Jałmużna, jako podstawowy filar islamu, może mieć formę

obowiązkowej składki na cele charytatywno-społeczne, w tej formie nakazuje ją

Koran. Może być dobrowolną ofiarą złożoną na zbożny cel, tj. na sieroty, na bied-

nych i na osoby upośledzone. W tym drugim przypadku nazywa się ją (sadaka).

Każdy dorosły muzułmanin ma obowiązek płacenia swojej gminie podatku z czę-

ści własnych dochodów. Ponadto prawo muzułmańskie nakłada na wyznawców

islamu obowiązek przestrzegania szeregu przepisów rytualnych, jak: obrzezanie

chłopców, zakaz spożywania niektórych pokarmów (np. wieprzowiny) i napojów

(alkoholu) itd. B. Lewis, L’Europé et l’Islam, Bari 1999, s. 8; P. Antes, Der Islam

als politischer Faktor, Hannover 1980, s. 35; Braun, Islam. Powstanie – dzieje –

nauka, s. 114. 26 Szari’at, oznacza całość przepisów, dotyczących postępowania na płaszczyźnie

prywatnej i publicznej, regulujących wszystkie dziedziny życia, czynności rytual-

ne, prawo rodzinne, karne, cywilne, spadkowe, handlowe i gospodarcze (łącznie

27

(tigh). Tak rozumiany islam, jawi się dziś jako transparentny model

wiary, do którego muzułmanie często się odwołują27.

Typowe cechy wyróżniające wiarę muzułmanów – to objawienie

zawarte w świętej księdze Koranu, które jest objawieniem najwyż-

szym, ukazującym jedyność Boga (tauhid). Bóg jest transcendentny

i dlatego niepojęty. Prawo koraniczne obowiązuje w życiu codzien-

nym. Przystąpienie do wspólnoty wierzących ma charakter nie tylko

religijny – ale zgodnie ze współczesnym rozumieniem tego słowa –

także polityczny, ekonomiczny i kulturalny.

Natomiast chrześcijaństwo, jak podkreśla papież Benedykt XVI,

to przede wszystkim wiara w Jezusa Chrystusa – Boga Człowieka,

który umarł i zmartwychwstał – Jezusa historycznego28. Oznacza

także różnorodność i wielość Kościołów oraz wspólnot kościelnych.

Powstały one w czasie historycznym – najpierw na Wschodzie –

Kościoły schizmatyckie, a od XVI wieku reformowane wspólnoty

kościelne, które dawniej Kościół rzymsko-katolicki uważał za here-

tyckie, dopiero współcześnie, ze względu na ekumenizm nazywa –

„odłączonymi” lub „rozłączonymi”29.

Istotne elementy wiary katolickiej należące do skarbca doktryny

chrześcijańskiej, zwykle wylicza się w popularnych katechizmach

w następującej kolejności: Wcielenie Słowa Bożego, Jedność i Troi-

stość Boga. Bóg niepoznawalny, dał się poznać w Jezusie Chrystusie

– Słowie Wcielonym. Człowiek jest ze swej natury zdolny do pozna-

nia istnienia Boga (capax Dei). Ekonomia zbawienia realizuje się

w historii. Punkt kulminacyjny, objawienie nadprzyrodzone osiągnę-

przeszło 50 dziedzin życia); M. i U. Tworuschka, Islam. Mały słownik, s. 84.

27 Y.M. Chueiri, Il fondamentalismo islamico, Bolonia 1993. 28 J. Ratzinger – Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, cz. 1, Kraków 2007, cz. 2 Kielce

2011. Autor – wybitny teolog niemiecki, ur. w 1927 r., święcenia – 1951 r. W la-

tach 1959‒1977 wykładowca m.in. w Bonn, Tybindze, Ratyzbonie. Od 1977 r.

biskup Monachium i Fryzyngi. W latach 1981‒2005 Prefekt Kongregacji Doktry-

ny Wiary; następca bł. Jana Pawła II. 29 Sobór Watykański II, Dekret o Ekumenizmie. Unitatis redintegratio, n. 19

28

ło we Wcieleniu Słowa Bożego – w Nim wszystkie skarby mądrości

i wiedzy są ukryte (Kol 2, 3). Wcielenie Syna Bożego ujawniło wiel-

ką godność ludzkiej natury, ponieważ Jezus stał się bratem każdego

człowieka (Hbr 2, 11). Kościół założony przez Jezusa Chrystusa nie

ma ukrytych celów politycznych, choć czasami tak się zdarzyło

w historii, natomiast jego celem jest realizacja Królestwa Bożego30.

Zgodnie z nauczaniem Soboru Watykańskiego II zawartym

w Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym,

społeczność Kościoła nie należy do porządku politycznego, czy go-

spodarczego. Cel, który Chrystus wyznaczył (Kościołowi) zawiera

się w ramach porządku religijnego. Sobór uznał świecki charakter

i autonomię „rzeczy” ziemskich, stwierdzając zarazem, że owa auto-

nomia winna zachować odniesienie do Boga Stwórcy – ponieważ

sprawy świata i sprawy wiary pochodzą od tego samego Boga31.

Personalizm chrześcijański podkreśla godność osoby ludzkiej. Treść

pojęcia osoba, została wzbogacona dzięki dogmatowi wiary w Jed-

nego w Trzech Osobach Boga.

W islamie pod pojęciem „prawa osoby ludzkiej” rozumie się

prawo wspólnoty (ummah). Islam nie zna słowa „osoba” – synoni-

mem jest „jednostka” (fard). Fard jest integralną i zależną częścią

wielkiego społeczeństwa islamskiego. Dopiero w ramach ummah

człowiek ma prawa i obowiązki. Jeśli porzuca religię z racji przejścia

na ateizm lub inne wyznanie, traci wszystkie swoje prawa, a nawet

może zostać za zdradę, skazany na karę śmierci32.

30 M. Borrmans, Gesù Cristo e muzulmani del XX secolo. Testi Coranici,Catechismi,

Commentarii, Scrictori e poeti musulmani di fronte a Gesù, San Paolo, Milano

2000. 31 Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współcze-

snym, Gaudium et spes, n. 36. 32 Przejawem cywilizacji europejskiej jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka,

będąca owocem kultury wywodzącej się z ewangelicznych i chrześcijańskich ko-

rzeni. Deklaracji tej nie przyjęło wiele państw, w których obowiązuje prawo is-

lamskie. Z kolei Ogólna Islamska Deklaracja Praw Człowieka, ogłoszona w Kai-

rze w 1990 roku na XIX. Islamskiej Konferencji Ministrów Spraw Zagranicznych

29

Wszyscy chrześcijaninie mogą zwracać się do Boga – Abba –

Ojcze. Jest to najbardziej charakterystyczny zwrot modlitewny Jezu-

sa. Natomiast Bóg Koranu, obdarzony został dziewięćdziesięcioma

dziewięcioma najpiękniejszymi imionami33.

Od połowy XX wieku imigracja wyznawców islamu do krajów

Europy stale wzrasta. Najczęściej osiedlają się oni we Włoszech,

Niemczech, Hiszpanii i Belgii. Biorąc pod uwagę dynamiczny przy-

rost naturalny w rodzinach muzułmańskich sensowne staje się pyta-

nie, czy islam nie realizuje powolnej inwazji na Europę,

z zamiarem przekształcenia jej w ziemię islamu34. W związku z tym

Europa musi pamiętać, że islam jest nie tylko religią o powszechnym

charakterze, ale także szczególnym typem cywilizacji. Bogata, wie-

lowiekowa kultura i sztuka, rozbudowane prawodawstwo oraz ko-

deks religijno-moralny, obejmujący wszystkie dziedziny życia,

w tym życie małżeńsko-rodzinne35.

Obecność muzułmanów w zlaicyzowanych krajach zachodnich

może pogłębić wiarę i ożywić religijność katolików. Być może prak-

tykowanie postu religijnego i częste modlitwy, przestrzegane przez

przewiduje zakaz pozbawiania życia, o ile postępowanie pozostawać będzie

w zgodzie z zasadami szari’atu. Oznacza to, że prawa człowieka zostały podpo-

rządkowane prawu szari’atu; D. Righi, Islam a chrześcijaństwo, „Communio”,

2003, nr 6, s. 165. 33 Problem relacji człowiek-Bóg w objawieniu chrześcijańskim i islamskim.

M. Borrmans, Islam e cristianesimo. Le vie del dialogo, Roma 1993, s. 85-101;

Por. Dokument Episkopatu Włoskiego Regionu Emilia Romania. 34 Musulmani in Italia. La condizione giuruduca delle comunita islamiche, (red.)

S. Ferrari, Bolonia 2000. Książka ta zawiera, m.in. artykuły: A. Pacini, Il musul-

mani in Italia, Dinamiche organizative e processi di inter nazione con la societa e

le istituzioni italiane, s. 21-52 – dotyczy organizacji islamskich, działających na

terenie Włoch: C. Campiglio, Famiglia e diritto islamico. Profil internazionalli-

privatistici, s. 175-185; Kilka artykułów zostało poświęconych omówieniu sytua-

cji muzułmanów w Niemczech, Hiszpanii i w Belgii. 35 Oblicza współczesnego islamu, (red.) E. Machut-Mendecka, Warszawa 2003,

zwłaszcza rozdziały: Współczesna rodzina muzułmańska, Muzułmanie w Europie,

Normy obyczajowe we współczesnej kulturze arabsko-muzułmańskiej, Sztuka is-

lamu.

30

imigrantów z krajów arabskich, w nowym środowisku życia, przy-

czynią się do ponownego odkrycia przez chrześcijan ich własnych

tradycji, zwłaszcza znaczenia modlitwy, świętowania niedzieli, jako

Dnia Pańskiego czy Wielkiego Postu, jako praktyki pokuty i ascezy.

Wciąż jednak bez odpowiedzi pozostaje pytanie o prawdziwe ob-

licze islamu, mającego szansę ,,zwyciężyć” w Europie – czy będzie

to islam z dominacją tendencji fundamentalistycznych, czy też zrodzi

się pokojowy euroislam?36

Ukazywanie pokojowego oblicza islamu, poszukiwanie tego, co

łączy – to wielkie zadanie wszystkich zatroskanych o pokój między

religiami i narodami. Tymczasem w opinii europejskiej, funkcjonuje

wiele stereotypów i obiegowych opinii, lansowanych przez środki

masowego przekazu. W publicystyce i w aktualnych debatach poli-

tycznych nad islamem, toczonych w Europie, dominują najczęściej

uprzedzenia natury psychologicznej i lęk przed terroryzmem, a nie

zagadnienia dotyczące cywilizacji, sytuujące się wokół kwestii

wspólnych korzeni doktrynalnych i działań w służbie ludzkości, czy

też obecnej w wiekach średnich idei spotkania kultur na płaszczyźnie

filozoficznej.

Prezentowana publikacja ma charakter teoretyczny. Uwzględnio-

no przede wszystkim biblijne źródła, zarówno judeochrześcijańskie:

Stary i Nowy Testament (Biblia Tysiąclecia, wyd. Pallotinum), jak

i Koran (tłum. Józef Bielawski, wyd. z 1986 roku), z uwzględnie-

niem, gdy zachodziła taka potrzeba tekstu arabskiego. W szerokim

zakresie przestudiowano prace będące przekładami z języka nie-

mieckiego, włoskiego i angielskiego dostępne na polskim rynku wy-

dawniczym, szczególnie te, opublikowane w ostatnich latach. Wykaz

pozycji został podzielony na literaturę dotyczącą rodziny i małżeń-

stwa w chrześcijaństwie oraz w islamie.

Z przesłanki silnego zróżnicowania wypowiedzi – wynika zasto-

36 Kontrowersyjne wypowiedzi w książce O. Fallaci, Siła rozumu, Warszawa 2004.

31

sowana metoda. Ponieważ skoncentrowano się na problematyce mał-

żeństwa i rodziny w chrześcijaństwie i islamie, wymagało to odwoła-

nia się nie tylko do tekstów Biblii i Koranu, ale także do teologii

katolickiej oraz islamskiej.

Treść została podzielona na trzy części, w których omawiane są

zagadnienia małżeństwa i rodziny w chrześcijaństwie, małżeństwa

i rodziny w islamie oraz zamieszczono synopsę wybranych tekstów

biblijnych i koranicznych, ukazującą wspólne tradycje.

Do publikacji dołączono słownik podstawowych pojęć islamu

i kalendarium dziejów islamu. Znajomość głównych prawd dotyczą-

cych islamu stanowi we współczesnych realiach podstawowy waru-

nek zrozumienia złożoności problemów z nim związanych. Chodzi

m.in. o interpretację Koranu, ale także pewnych szeroko stosowa-

nych pojęć: „autorytetu”, „praw człowieka”, „wolności religijnej”

oraz kwestii pozycji społecznej kobiet, stosunku do nowoczesności i

cywilizacji Zachodu, czy tolerancji religijnej. Poznanie złożonych

uwarunkowań religijno-kulturowych pozwoli w przyszłości wypra-

cować dobre relacje między chrześcijanami oraz muzułmanami, po-

zbawione uprzedzeń, stereotypów, oparte na prawdzie, wzajemnym

szacunku w duchu dialogu międzyreligijnego37.

Autorka ma nadzieję, że prezentacja problematyki zakreślonej

w tytule pracy, literatura przedmiotowa, wzbogacona uzupełnieniami

zawartymi w przypisach, ułatwi dialog z islamem, który od lat na

szerszą skalę jest prowadzony w Polsce.

37 G. Paolucci, C. Eid, Islam. Sto pytań. Odpowiada Samir Khalil Samir, Warszawa

2004, s. 5.

MAŁŻEŃSTWO I RODZINA W BIBLII

35

Małżeństwo i rodzina u Izraelitów

1. Małżeństwo w planach Stwórcy

Autorzy natchnionych tekstów, Starego i Nowego Testamentu

przekazywali zawarte w nich prawdy stosując liczne rodzaje literac-

kie, bogate językiem metafor, obrazów i przenośni. Odwołując się do

relacji Bóg ‒ człowiek, szczególnie zależało im na ukazaniu istoty

związku małżeńskiego.

Małżeństwo, w myśl ich przekonania, jest to zawsze związek

dwojga ludzi i szczególna wspólnota życia. Rodzinę tworzy więc

analogicznie: ojciec, matka, rodzice, dzieci, niewolnicy ‒ zwłaszcza

niewolnice, osoby owdowiałe, dziewice bezżenne i starcy.

Koncepcja małżeństwa i rodziny izraelskiej wyrosła z tradycji

koczowniczych ludów Bliskiego Wschodu. W zasadniczych ramach

została ukształtowana pod wpływem wyznawanej religii i prawa

starotestamentalnego. Szczegółowo określiło ją prawo Mojżeszowe

i Tora. W obu źródłach zawarte przepisy każdy Izraelita skrupulatnie

przestrzegał38.

Pięcioksiąg Mojżesza przedstawia model rodziny patriarchalnej,

zgodny z prawem obowiązującym w Mezopotamii, skąd pochodził

pierwszy patriarcha Abraham.

Instytucja małżeństwa i rodziny izraelskiej przechodziła liczne

przeobrażenia i transformacje.

W judaizmie rodzina jest podstawową komórką społeczną, po-

38 F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, wyd. 1, Warszawa 1970,

wyd. 2, Kraków 2002, s. 88

36

siadającą wielki walor religijny. W znaczeniu szerszym rozumiano

ją, jako rodzinę wielką, klan, a nawet naród. Natomiast w znaczeniu

węższym ‒ była to wspólnota oparta na więzi małżeńskiej pomiędzy

mężczyzną a kobietą, w której skład wchodzi także potomstwo39.

Mimo że na kartach Starego Testamentu można znaleźć wiele

przypadków małżeństw poligamicznych, to na każdym etapie rozwo-

ju myśli dotyczącej rodziny, ideałem było małżeństwo monogamicz-

ne. Ustawodawstwo tamtej epoki faworyzując mężczyznę, miało na

uwadze także szacunek dla kobiet40. W miarę zbliżania się do końca

epoki starotestamentalnej, Biblia coraz bardziej doceniała trwałość

małżeństwa i obopólną wierność małżonków.

Księga Rodzaju podaje, że Bóg stworzył człowieka na swój ob-

raz i podobieństwo - stworzył mężczyznę i niewiastę (Rdz l, 27). Sam

Bóg powołał więc mężczyznę i kobietę do istnienia w pełnej równo-

ści i godności, jako osoby ludzkie, a ich zespolenie

w małżeństwie stanowi pierwszą i najbardziej naturalną formę

wspólnoty.

Bóg łączy ich w małżeństwie w taki sposób, że stając się jednym

ciałem (Rdz 2, 24), mogą przekazywać życie ludzkie ‒ Bądźcie

płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię (Rdz l, 28). Prze-

kazując swojemu potomstwu życie, mężczyzna i kobieta - jako mał-

żonkowie i rodzice - współdziałają w wyjątkowy sposób

z dziełem Stwórcy, który sam jeden jest Dawcą istnienia i Panem

życia41.

Z punktu widzenia literackiego dwa teksty Księgi Rodzaju

o stworzeniu świata (Rdz 1,1‒2; Rdz 2, 4b‒25), dopełnione historią

upadku człowieka w raju (Rdz 3, 1) są owocem filozoficznej refleksji

39 Leksykon religii, wyd. H. Waldenfelds, Warszawa 1997, s. 230. 40 P. Grelot, Ewolucja instytucji małżeństwa w Starym Testamencie, „Communio”

1970, nr 1-5, s. 323; Por. R. de Vaux, Das Altes Testament und Lebensordnungen,

t. 1, Freiburg 1964. 41 Katechizm Kościoła Katolickiego, n. 372, wyd. Poznań - Pallottinum 1994.

37

nad ludzką egzystencją, obecnością zła i śmierci oraz nad fundamen-

tem biblijnego małżeństwa.

Formuła końcowa, zawierająca aprobatę całego dzieła stworze-

nia: Bóg widział, że wszystko, co uczynił, było bardzo dobre (Rdz l,

31), zakłada, że również małżeństwo jest dobre, ponieważ pochodzi

od Boga42.

Związek małżeński jest określany terminem ‒ berit, czyli tym

samym słowem, którego używano, mówiąc o przymierzu Boga

z ludźmi. Cechy trwałości i wierności należą do głównych przymio-

tów przymierza i małżeństwa zarazem: aby cię ustrzec przed żoną

bliźniego, przed cudzą, która słów przymilnych używa, która porzuca

towarzysza miłości i zapomina o przymierzu ze swym Bogiem

(Prz 2, 16).

Stary Testament w wierności małżeńskiej dostrzega ideę przy-

mierza, obraz i znak więzi Boga i ludzi (Oz 2, 21), w niewierności

małżeńskiej natomiast ‒ niewierność ludu, wobec zawsze wiernego

Boga.

Mężczyzna i kobieta ‒ połączeni węzłem małżeńskim, dzięki

więzi z Bogiem, tworzą wspólnotę. Fundamentem tej wspólnoty jest

równość osób i identyczna godność mężczyzny i kobiety, którzy

stworzeni zostali na obraz Boga, dlatego też pojęcie ‒ człowiek

oznacza zarówno mężczyznę, jak i kobietę. Oboje także otrzymali

błogosławieństwo: Bóg im błogosławił (Rdz l, 28), utwierdzone na-

kazem: abyście zaludnili ziemię (Rdz l, 28).

Późniejsze odstępstwa od idealnego obrazu małżeństwa, zwłasz-

cza możliwość oddalenia żony i inne nadużycia pobudzały poboż-

nych Izraelitów do przypominania obrazu małżeństwa, odpowiadają-

42 W Księdze Rodzaju 1, 27 ‒ autor biblijny nie używa rzeczownika małżeństwo.

Tekst hebrajski Starego Testamentu nie zna słowa, które odpowiadałoby naszemu

pojęciu małżeństwo; Por. K. Romaniuk, Małżeństwo i rodzina w Biblii, Katowice

1981, s. 5.

38

cego pierwszemu zamysłowi Bożemu43.

Rodzinę w języku hebrajskim określa się terminem bajit, lub bet

abi (dom, dom ojca, dom ojcowski). Jahwe rzekł do Noego: wejdź do

arki ty i cała twoja rodzina (dosłownie: cały twój dom). Ponieważ

rodzina jest domem, dlatego zakładanie rodziny określa się zwrotem

‒ zbudować dom (Rdz 7, 1).

Rodzina to osoby, które łączy wspólnota krwi, wspólnota kości

i ciała (Rdz 29, 14), a także wspólnota mieszkania. Rodziną Noego

jest jego żona, synowie i żony jego synów. Rodzinę Jakuba tworzą

trzy generacje (Rdz 46, 8). Do rodziny należą również inne osoby,

np. słudzy, robotnicy najemni, a także sieroty i wdowy, pozostające

pod opieką głowy rodu (Rdz 38, 11)44.

Więź rodzinna u Hebrajczyków była niezwykle silna.

W Ewangeliach i Dziejach Apostolskich ojcowie rodzin, po nawróce-

niu na chrześcijaństwo, pociągali za sobą cały swój dom (J 4, 53;

Dz 16, 34). Po śmierci członkowie rodziny nie opuszczali wspólnoty,

przeciwnie, łączyli się z nią, odnajdując swoich przodków. Prorok

Amos mówi: Słuchajcie tego słowa, które Jahwe wypowiada przeciw

wam, Synowie Izraela, przeciw całemu narodowi, który wywiodłem

z ziemi egipskiej (Am 3, 1). Podobnie prorok Ozeasz stwierdza ‒

Jahwe pozwie Izraela na sąd i ukarze występki Jakuba, ponieważ już

w łonie matki oszukał on brata (Oz 12, 3). Powyższe teksty wyraźnie

identyfikują aktualnych członków rodziny z ich przodkami. Ci ostat-

ni, choć dawno umarli, żyją nadal w swoich potomkach.

Rodziny wchodziły w skład większej wspólnoty, zwanej rodem

lub szczepem (Joz 7, 17)45. Rodzina Zabdiego, należąca do rodu

Zeracha żyła razem na określonym terytorium. Ród Efrata, z którego

43 Por. D. Tettamanzi, Il matrimonio cristiano, Milano 1979, s. 29; A. Ammassari,

Un profilo biblico del matrimonio, Roma 1977, s. 13; E. Schillebeeckx, Il matri-

monio realità terrestre e mistero di salvezza, Roma 1980, s. 43. 44 Por. T. Szczurkiewicz, Rodzina w świetle etnosocjologii, „Studia Socjologiczne”,

Warszawa 1969, s. 244. 45 L. Köhler, Der hebraische Mensch, Tübingen 1953, s. 48.

39

wywodziła się rodzina Jessego i do której należał Dawid (l Sm 17,

12), mieszkała w okręgu miasta Betlejem (Mi 5,1).

Rody tworzyły z kolei pokolenia. Ród Zeracha, wymieniony we

wspomnianym wyżej tekście Jozuego, należał do pokolenia Judy,

a ród Saula do pokolenia Beniamina (l Sm 10, 21)46.

We wszystkich okresach historii swego narodu każdy Izraelita

był ściśle związany z grupą naturalną, której był członkiem, przede

wszystkim z domem ojca. W domu tym wychowywał się, jako dziec-

ko, a osiągnąwszy wiek dojrzały w nim zakładał nową rodzinę. Po-

przez dom utrzymywał więź ze swoim rodem i pokoleniem. Jedynie

w ramach społeczności rodzinnej i rodowej ‒ szczególnie zostało to

uwidocznione we wczesnym etapie dziejów Izraela ‒ Hebrajczyk

mógł realizować swoje cele życiowe: indywidualne, społeczne i reli-

gijne.

2. Struktura rodziny

W Starym Testamencie, zdaniem P. Grelota, zaznaczyły się wy-

raźnie tradycje dwóch mentalności, właściwe ludom Bliskiego

Wschodu, mentalności innej dla mężczyzn i innej dla kobiet47. Ojciec

rodziny troszczył się o utrzymanie i zabezpieczenie jej dóbr ducho-

wych, zwłaszcza w zakresie przestrzegania przepisów religijnych.

46 Rodzina wielka to grupa złożona z trzech pokoleń w linii prostej (rodziców, ich

synów lub córek oraz dzieci tych synów lub córek), współżyjących stale ze sobą

w przestrzennym skupieniu, często nawet pod jednym dachem, kierowana przez

najstarszego mężczyznę, zazwyczaj dziadka. Każda mała rodzina, wchodząca

w skład wielkiej miała własne ognisko i własny kąt w pomieszczeniu zbiorowym.

Do wielkiej rodziny wchodzili niekiedy adoptowani, dalsi krewni. Wielką rodzinę

charakteryzuje ponadto wspólna gospodarka; Por. T. Szczurkiewicz, Rodzina

w świetle etnosocjologii, s. 244. 47 P. Grelot, Ewolucja instytucji małżeństwa w Starym Testamencie, s. 324; Por.

M. Klöcker, M. Tworuschka, U. Tworuschka, Etyka wielkich religii. Mały słow-

nik, Warszawa 2002, s. 40.

40

Powiedzcie całemu zgromadzeniu Izraela tak: Dziesiątego dnia tego

miesiąca niech się każdy postara o baranka dla rodziny,

o baranka dla domu. Jeśliby zaś rodzina była za mała do spożycia

baranka, to niech się postara o niego razem ze swym sąsiadem, który

mieszka najbliżej jego domu, aby była odpowiednia liczba osób

(Wj 12, 3).

Liczne potomstwo i zasobność materialna, tworzą ramy obrazu

dobrej i wzorowej rodziny. Szczególnym przykładem jest rodzina

pobożnego Hioba. Żył w ziemi Us człowiek imieniem Hiob. Był to

mąż sprawiedliwy, prawy, bogobojny i unikający zła. Miał siedem

synów i trzy córki. Majętność jego stanowiło siedem tysięcy owiec,

trzy tysiące wielbłądów, pięćset jarzm wołów, pięćset oślic oraz

wielka liczba służby (Hi 1,1).

Z tekstów biblijnych Starego Testamentu wynika, że rodzina izra-

elska miała strukturę patriarchalną i monarchiczną. Ojciec był panem

i głową domu. Jego władza realizowała się w różny sposób48. Uwa-

żał, że dysponuje mocą udzielania błogosławieństw lub przekleństw

(Rdz 9, 25; Rdz 49, 1). Sam decydował w sprawach małżeńskich

swoich dzieci. Abraham wybrał żonę dla syna Izaaka (Rdz 24),

a Izaak dla syna Jakuba (Rdz 28). Ojciec żony Samsona, rozporządzał

„dowolnie” swymi córkami (Sdz 15, 2).

Należy jednak zauważyć, że władza ojca nie przekreślała całko-

wicie woli dzieci, odnośnie do ich decyzji co do małżeństwa

‒ niekiedy mężczyzna i kobieta pobierali się na zasadzie dobrowol-

nego wyboru (Rdz 24, 57), czasem nawet wbrew woli rodziców

(Rdz 26, 34).

Ojciec także kierował praktykami religijnymi: prowadził rodzinę

na pielgrzymki (l Sm 1), przewodniczył obrzędom święta Paschy, był

stróżem tradycji rodowych i religijnych (Wj 12, 26; Wj 13, 12; Joz

48 R. de Vaux, Les institutions de l’Anciens Testament, Paris 1961, s. 85; Por. Tenże,

Le instituzioni dell’ Antico Testamento, Torino 1977.

41

4, 6; Joz 22, 24)49.

Męskocentryczną strukturę rodziny izraelskiej potwierdzają także

genealogie, które uwzględniają jedynie potomków męskich (Rdz 10;

l Krn l)50. W licznych księgach starotestamentalnych znajdujemy

opisy-rodowody, oparte na linii męskiej, co oznacza rodzinę typu

patrylinarnego. Rodzina charakteryzowała się także patrylokalnością

- (przechodzeniem) żony do domu męża, nigdy odwrotnie.

Gdy Stary Testament wspomina o obowiązku szacunku dzieci

wobec rodziców, częściej i obszerniej mówi o ojcu, niż matce

(Syr 3, 1). Mówiąc o odpowiedzialności rodziców za wychowanie

dzieci, niemal zawsze wymienia się ojca (Syr 22, 3; Syr 42,9).

Nie ulega wątpliwości, że rodzina hebrajska, jak każda inna in-

stytucja, podlegała procesowi przeobrażeń związanych ze zmianami

społecznymi. Ogromny wpływ wywierała treść nadprzyrodzonego

Objawienia, odczytywanego w określonym kontekście kulturowym,

co oddziaływało w sensie oczyszczającym z narastających błędów

i patologii.

Egzegeci tekstów starotestamentalnych wyróżniają trzy etapy

rozwojowe obrazu życia małżeńskiego i rodzinnego. Najdalej sięga-

jącym w przeszłość narodu wybranego jest okres patriarchów (ko-

czowniczy tryb życia). Okres ten sięga 2 tysięcy lat przed Chrystu-

sem (okres Hammurabiego i Abrahama). Odkryte z tych czasów gli-

niane tabliczki, pisane pismem klinowym (wykopaliska na terenach

dawnego miasta Nuzi nad Tygrysem), mówią o istniejącym wówczas

prawie małżeńskim i zwyczajach życia małżeńsko-rodzinnego.

Wspomina się m.in. o prawie dziedziczenia, prawie oddawania mał-

żonkowi niewolnicy przez prawowitą małżonkę, gdy sama była nie-

płodna51.

49 Identyczną strukturę, co będzie wykazane w drugiej części publikacji, posiada

rodzina w islamie. 50 J. Homerski, Ewangelia według św. Mateusza, Poznań 1979, s. 70. 51 Za F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, s. 87.

42

Księga Rodzaju świadczy, że patriarchowie przyjęli w zasadzie

prawo i zwyczaje małżeńskie, jakie istniały wówczas w strefie „żyz-

nego półksiężyca”, tj. poligamię i „rozerwalność” małżeństwa. Jed-

nakże już wówczas funkcjonował idealny wzorzec: głębokiej

i wyłącznej miłości (Rachela), mądrości życiowej i przezorności

(Rebeka) oraz wierności (Sara).

W następnym etapie, nazywanym czasem monarchii, charaktery-

zującej się osiadłym trybem życia i początkami kultury miejskiej,

nadal dozwolona była poligamia. Harem Salomona miał liczyć około

700 żon legalnych i 300 konkubin, o czym znajdujemy wzmiankę

w Pierwszej Księdze Królewskiej. Małżeństwa są zawierane

w obrębie tej samej rasy, a przede wszystkim religii, aczkolwiek

w haremie Salomona znajdowały się Ammonitki, Sydonitki, Hetytki,

a nawet córka faraona (l Krl 11,3).

Poligamia była w zasadzie przywilejem warstw bogatych. Wy-

jątkowo wielożeństwo było praktykowane wśród ludu. Natomiast

monogamię wyraźnie zalecają psalmy oraz księgi prorockie

i mądrościowe.

1° Pozycja ojca w rodzinie

Dla autorów Starego Testamentu rodzina izraelska jest przede

wszystkim męskocentryczna. Ojciec stanowi oparcie „domu” i stoi

zazwyczaj na czele rodziny. Żona uznaje w nim głowę (baal ‒ Rdz

20, 3) i równocześnie pana (adon ‒ Rdz 18, 12).

Podstawową formą życia rodzinnego w Izraelu był patriarchat,

ojca, jako głowę rodziny, otaczano głęboką czcią i szacunkiem. Re-

prezentował rodzinę na zewnątrz i wraz z żoną dbał o jej rozwój.

Posiadał największą władzę w rodzinie, co więcej, mógł udzielać

błogosławieństwa lub rzucać przekleństwa (Rdz 9, 25; Rdz 49,

43

1‒28)52. Decydował o losach życia swoich dzieci. Dotyczyło to za-

równo ich przyszłego małżeństwa (Rdz 24, 1; Rdz 28, 1; Sdz 15, 2),

jak i ewentualnego ich sprzedania (Rdz 28, 17; Wj 21, 7; Ne 5, 5).

Listę wybitnych ojców otwiera Abraham, pierwszy Prorok (także

islamu) oraz protoplasta wszystkich wierzących w Jahwe i Allaha.

Kolejni patriarchowie to: Izaak, Jakub, Aaron i Elana (ojciec króla

Salomona).

Jedną z najważniejszych funkcji ojca - jako kapłana ‒ było skła-

danie ofiar w miejscowym sanktuarium lub też w centralnym miejscu

kultu (l Sm 20, 6). To właśnie ojciec zabijał baranka

w czasie świąt Paschy i spożywał go w gronie rodziny (Wj 12). Do

ojca należało w głównej mierze wychowanie dzieci, tak synów, jak

i córek (Syr 30, 1‒13).

Szeroko rozumiana władza ojca nie wykluczała woli dorastają-

cych dzieci. Niejednokrotnie one autonomicznie decydowały o swo-

jej przyszłości, nawet wbrew woli rodziców (Rdz 24, 57; Rdz 29, 15;

Rdz 26, 34; Sdz 14, 1‒11).

Mężczyzna miał zakaz zbliżania się do żony podczas okresu mie-

sięcznego, a po porodzie, czas wstrzemięźliwości wynosił 40 dni

(Kpł 18, 19). Przepisy dotyczące kontaktów seksualnych zakazują

homoseksualizmu, gdyż jest to obrzydliwość (Kpł 18, 22). Czynem

haniebnym lub sromotnym nazwany jest także występek bestialstwa

(Kpł 18, 23).

Mimo że mężczyzna pozostawał ośrodkiem władzy wobec całej

rodziny, ograniczenia męskich swobód były wyraźne. Jeśli serce me

zwiodła kobieta i czatowałem pod drzwiami sąsiada niech moja żona

miele obcemu, niech inni się do niej zbliżają! Gdyż byłby to czyn

haniebny, zbrodnia podległa sądowi, to ogień, co niszczy do zatrace-

nia, co strawi dobytek do reszty (Hi 31, 9).

52 M. Filipiak, Biblijne podstawy teologii małżeństwa i rodziny w Starym Testamen-

cie, Lublin 1984, s.76.

44

Księga Syracha zawiera szereg zdecydowanych napomnień. Nie

wychodź na spotkanie kobiety rozpustnej, byś nie wpadł w jej sidła...

Nie wpatruj się w dziewicę, abyś przypadkiem nie wpadł w sidła kar

z jej powodu. Nie oddawaj się nierządnicom, abyś przypadkiem nie

stracił swego dziedzictwa... Z kobietą niezamężną nigdy razem nie

siadaj ani nie ucztuj z nią przy winie, aby przypadkiem twa dusza nie

skłoniła się ku niej, byś przez swą namiętność nie poszedł na zatrace-

nie (Syr 9, 3).

Sfera życia seksualnego była regulowana nadzwyczaj ostrymi

przepisami religijno-prawnymi. Cudzołóstwo było bardzo surowo

karane, szczególnie, gdy dotyczyło kobiety. Nie znaczy to, że męż-

czyźnie postępowanie takie uchodziło bezkarnie. Początkowo ponosił

on taką samą karę jak kobieta (kara śmierci) ‒ mówią o tym Księgi

Powtórzonego Prawa i Księga Kapłańska (Pwt 22, 22; Kpł 20, 10).

Dopiero w późniejszym okresie Talmud łagodniej traktował cu-

dzołóstwo mężczyzny aniżeli kobiety. Status społeczny kobiet

i mężczyzn był zróżnicowany. Poza większą swobodą seksualną,

mężczyźni mieli ‒ w przeciwieństwie do kobiet ‒ daleko idącą auto-

nomię w decydowaniu o sobie, a nawet o losie poszczególnych

członków rodziny53.

2° Pozycja kobiety-matki

Rola kobiety w małżeństwie starotestamentalnym, podobnie jak

u wszystkich ludów Bliskiego Wschodu, była zdecydowanie drugo-

rzędna.

Godność kobiety wynikała z jej funkcji macierzyńskich ‒ z bycia

matką rodzącą i wychowującą dzieci. Modelowym przykładem stała

się matka dająca życie (Rdz 3, 20). W kobietach-matkach szczególne

upodobanie miał sam Jahwe: Jak kogo pociesza własna matka, tak Ja

53 Por. A. Lo Monaco Aprile, La famiglia nella storia della civiltà, Roma 1945,

s. 50; Por. F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, s. 87-90.

45

was pocieszać będę; w Jerozolimie doznacie pociechy (Iz 66, 13).

Jako matka, kobieta powinna się odznaczać szczególnymi przy-

miotami. Na pierwszym miejscu stawiano: miłość, miłosierdzie, nie-

sienie otuchy i pocieszenia54.

Stary Testament wymienia imiona wielu wybitnych kobiet izrael-

skich: Sara, Agar (żona Abrahama), Judyta (bohaterka wojny

z Asyrią), Ester i Rut oraz Debora i Miriam (żony obydwu Tobia-

szów), matka Machabeuszy, Anna (żona Elkana) i matka Samuela.

Pochwałę dzielnych kobiet głosi Księga Przysłów: Niewiastę

dzielną któż znajdzie? Jej wartość przewyższa perły. Serce małżonka

jej ufa, na zyskach mu nie zbywa; nie czyni mu źle, ale dobrze przez

wszystkie dni jego życia. O len się stara i wełnę, pracuje starannie

rękami. Podobnie jak okręt kupiecki, żywność sprowadza z daleka.

Wstaje, gdy jeszcze jest noc i żywność rozdziela domowi [a obowiązki

swym dziewczętom]. Myśli o roli, kupuje ją; z zarobku swoich rąk

zasadza winnicę. Przepasuje mocą swe biodra, umacnia swoje ramio-

na... Otwiera dłoń ubogiemu, do nędzarza wyciąga swe ręce. Dla do-

mu nie boi się śniegu, bo cały dom odziany na lata, sporządza sobie

okrycia, jej szaty z bisioru i z purpury. W bramie jej mąż szanowany,

gdy wśród starszyzny kraju zasiądzie. Płótno wyrabia, sprzedaje, pasy

dostarcza kupcowi. Strojem jej siła i godność, do dnia przyszłego się

śmieje. Otwiera usta z mądrością, na języku jej miłe nauki. Bada bieg

spraw domowych, nie jada chleba lenistwa. Powstają synowie, by

szczęście jej uznać, i mąż, ażeby ją sławić: Wiele niewiast pilnie pracu-

je, lecz ty przewyższasz je wszystkie! (Prz 31, 10).

Należy jednak zauważyć, że pozycja społeczna kobiety żydowskiej

-zwłaszcza w ortodoksyjnym judaizmie -koncentruje się przede wszyst-

kim wokół ról matki oraz żony. Alternatywa właściwie nie istnieje, wy-

pełniając te zadania, kobieta nie jest traktowana jako świadomie działa-

jąca osoba, lecz pasywny przedmiot działań. Jak wskazuje

54 K. Romaniuk, Małżeństwo i rodzina w Biblii, s. 36.

46

A. Szwed, konstrukcja roli kobiety i kobiecości w ogóle ma na gruncie

judaizmu dwa wzajemnie ze sobą powiązane znamiona: poddanie się

kontroli oraz pasywizm55. Pierwotnie, kobieta jest bowiem zależna od

woli ojca, wtórnie zaś – męża oraz potencjalnych potomków linii mę-

skiej (synów lub synów swoich braci). Ojciec decyduje o wydaniu za

mąż kobiety, natomiast mężczyzna o jej dalszym statusie – może jej

odmówić rozwodu lub opuścić bez wręczania getu. W odróżnieniu od

kobiet islamskich – kobieta w judaizmie nie może inicjować rozwodu56.

Za niewierność małżeńską, jak wspomniano wyżej, kobieta była

skazywana na śmierć przez ukamienowanie, podobna kara spotyka-

ła jej partnera. Mówi o tym Księga Powtórzonego Prawa: Jeśli się

znajdzie człowieka śpiącego z kobietą zamężną, oboje umrą: męż-

czyzna śpiący z tą kobietą i ta kobieta (Pwt 22, 22) oraz Księga

Kapłańska: Ktokolwiek cudzołoży z żoną bliźniego, będzie ukarany

śmiercią i cudzołożnik, i cudzołożnica (Kpł 20, 10).

Objawianie biblijne Starego Testamentu, ponieważ nastąpiło

w obszarze kultury ludów Bliskiego Wschodu, nie zerwało całkowicie

z rozumieniem seksu, jako swoistego sacrum57. Seks nie został jed-

55 A. Szwed, Ta, która spogląda na króla. Rola kobiety w tradycyjnym judaizmie,

[w:] Kobiety i religie, red. K. Leszczyna, A. Kościańska, Kraków 2006, s. 15. 56 Tamże. 57 Sakralizacja seksu stanowiła podstawową cechę kulturową wyróżniającą ludy

Bliskiego Wschodu. Seks był włączony w sferę sacrum we wszystkich znanych na

tym terenie religiach: Mezopotamia, Kanaan, Egipt. Przebiegało to na dwu płasz-

czyznach: mitów i rytów, m.in. mity płodności, które wyrastały z obserwacji cy-

klów płodów ziemi i życia ludzkiego. Ziemię traktowano jak matkę, która otrzy-

muje nasienie z nieba w postaci deszczu i wydaje potomstwo. Małżeństwa bogów

stanowią archetyp wszystkich małżeństw. Dlatego przysługują im podobne cechy.

To, co teoretycznie zostało wyrażone w mitach, miało swój aspekt praktyczny

w rytach. Jeśli mity sakralizowały rzeczy ziemskie, materialne i uwidaczniały kry-

jące się za nimi archetypy boskie, to ryty czyniły to samo, tylko w porządku dzia-

łania, i ustanawiały związek realny między światem ziemskim a światem bogów.

Do rytów należała m.in. prostytucja. Był to zatem zdegenerowany wyraz życia re-

ligijnego. Mówi o niej np. Kodeks Hammurabiego. Szczególną formę zjednocze-

nia z bóstwem stanowiła magia, dochodząca czasem nawet do perwersji (jak

współżycie seksualne ze zwierzętami). Ale - podobnie jak święta prostytucja - wy-

47

nak przeniesiony do sfery profanum. Nastąpiła resakralizacja seksu,

już na zupełnie innych zasadach. Jahwe jest Bogiem samotnym. On,

który jest, jest jedyny. Zazdrosny o swą Jedyność, dlatego domaga się

czci wyłącznej. Ta resakralizacja dokonuje się najpierw w formie

przepisów dotyczących czystości rytualnej (Kpł 11, 1‒15, 33). Fakty

biologiczne, takie jak ciąża, a przede wszystkim sam akt płciowy,

powodują pewne ograniczenie człowieka i zobowiązują go do okre-

ślonych wyrzeczeń, o których mówi Księga Kapłańska oraz dwie

Księgi Samuela (Kpł 15, 1‒31; Kpł 18, 19‒23; l Sm 21, 5‒6; 2 Sm

11, 3‒11). Ryty płodności zostały zastąpione przez ryty kultu Boga-

Jahwe w formie ofiar składanych po urodzeniu dziecka. Po upływie

dni oczyszczenia matka musiała ofiarować w świątyni młodego gołę-

bia lub synogarlicę (ofiara przebłagalna) oraz jednoroczne jagnię

(ofiara całopalenia). Jak wiadomo, ubogim udzielana była dyspensa:

mogli oni ofiarować drugiego gołębia zamiast jagnięcia58.

3. Wybór żony

Sposób kojarzenia małżeństw opisany na kartach Starego Testa-

mentu nie odbiegał od praktyk znanych na Bliskim Wschodzie, został

rosła ona na tle sakralizacji seksu; Por. 50 A. Szwed, Ta, która spogląda na króla.

Rola kobiety w tradycyjnym judaizmie, s. 15. 58 Por. A. Lo Monaco Aprile, La famiglia nella storia della, s. 51, Położnica była

„nieczysta” przez 7 dni po urodzeniu syna, a 14 dni po urodzeniu córki. Mogła

przybyć do świątyni dopiero w 40 dni po porodzie syna i w 80 ‒ po porodzie cór-

ki. Pojęcie „nieczystości” w Starym Testamencie bynajmniej nie wynikało

z samego aktu współżycia seksualnego. Kobieta po porodzie nie dopuszczała się

czynu nieczystego ze swym mężem, ale wszystkie sprawy związane z tym faktem

były włączane do sfery sacrum. Na tej zasadzie stanowione było prawo

o pierworodnym, który należał do Jahwe i którego trzeba było wykupić. Nowo na-

rodzone dziecię stawało się w ten sposób kimś świętym, odłączonym od grzeszne-

go świata. Daniel Rops interpretuje ten fakt jako reakcję przeciw „obrzydliwo-

ściom” sąsiednich ludów, które paliły dzieci, składając je bożkom na ofiarę; Por.

D. Rops, Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, Poznań 1964, s. 145.

48

także przyjęty przez islam.

Zwykle ojciec, jako głowa rodziny, uważał za swój obowiązek

poszukanie kandydatki na przyszłą żonę dla syna. I rzekł Abraham do

swego sługi, który piastował w jego rodzinie godność zarządcy całej

posiadłości: Połóż mi twą rękę pod biodro, bo chcę, żebyś poprzy-

siągł na Boga nieba i ziemi, Jahwe, że... pójdziesz do kraju mego

rodzinnego i wybierzesz żonę dla mego syna Izaaka (Rdz 24, 3).

Podobnie postąpił Izaak, gdy powiedział do Jakuba: Idź do Pad-

dan-Aram, do rodziny Betuela, ojca twej matki, i weź sobie tam żonę

‒ jedną z córek Labana, twego wuja (Rdz 28, 1).

Gdy zabrakło ojca, funkcję opiekuńczą przejmowała matka.

Mieszkał stale na pustyni Paran; matka zaś jego sprowadziła mu

żonę z ziemi egipskiej (Rdz 21, 21).

W związku z tym, znany biblista bp Kazimierz Romaniuk, pisze,

że o doborze kandydatki na żonę decydowali rodzice, młodzi,

zwłaszcza dorastająca dziewczyna, właściwie nie mieli nic do po-

wiedzenia. Nie oznacza to jednak, że małżeństwa izraelskie były

zawierane zawsze jakby pod przymusem, bez żadnego zaangażowa-

nia uczuciowego kandydatów do małżeństwa. Niejednokrotnie mi-

łość rodziła się spontanicznie, po pierwszym spotkaniu narzeczo-

nych59.

W przypadku, gdy młodzi zawarli małżeństwo wbrew woli ro-

dziców, zwykle nie otrzymywali błogosławieństwa. Ich związek był

jednak ważny. Gdy więc uznał, że mieszkanki Kanaanu nie podobają

się jego ojcu, Izaakowi, poszedł do Izraelitów i prócz żon, które już

miał, wziął sobie za żonę Machalat, jedną z córek Izmaela, syna

Abrahama, siostrę Nebajota (Rdz 28, 8).

Natomiast małżeństwo zawarte z uwzględnieniem określonej

procedury stawało się dla dwojga ludzi nie tylko formą współżycia,

ale także systemem wzajemnych zobowiązań. Jako obowiązki żony

59 K. Romaniuk, Małżeństwo i rodzina w Biblii, s. 15.

49

wobec męża piąty traktat Miszny – Ketubbot – wymieniał: mielenie

mąki, pieczenie i pranie, gotowanie i karmienie piersią dziecka, ście-

lenie łóżka mężowi oraz przędzenie wełny. Z większości prac kobieta

mogła być zwolniona, jeżeli posiadała lub mąż podarował jej niewol-

ników.

Istniały jednak w ortodoksyjnym judaizmie pewne powinności,

z których nie zwalniała kobiet wysoka pozycja społeczna czy mają-

tek, należały do nich: obmywanie twarzy, rąk i nóg męża, przygoto-

wanie dla niego kielicha wina, ścielenie mężowi łóżka, podawanie

potraw60.

1° Zapłata za żonę i tzw. posag dla narzeczonej

W pertraktacjach obu ojców o warunkach zawarcia małżeństwa

ważną sprawą była zapłata, jaką narzeczony dawał teściowi za przy-

szłą żonę oraz wysokość posagu, który powinna wnieść narzeczona

do domu swego przyszłego męża. Odpowiednikiem posagu wnoszo-

nego przez narzeczoną był prezent ślubny, wręczany narzeczonej

przez narzeczonego zazwyczaj przy pierwszym spotkaniu. On to -

obok należnej zapłaty teściowi ‒ stanowił nienaruszalną własność

panny młodej. Podobne ustalenia zawierało islamskie prawo małżeń-

skie mahr.

Sługa Abrahama, przybywając do domu Betuela ‒ Wyjął srebrne

i złote klejnoty oraz szaty, dał je Rebece; a bratu i matce jej ofiaro-

wał kosztowności (Rdz 24, 53).

W przypadku, gdy kandydat na męża nie mógł zapłacić „należ-

ności” za narzeczoną z powodu ubóstwa, (której przyczyną mogła

być np. śmierć ojca), przyszłemu zięciowi stwarzano warunki odpra-

cowania w domu teścia uzgodnionej zapłaty. Księga Rodzaju opisuje

ten rodzaj pracy wykonywanej przez Jakuba u teścia Labana (Rdz 31,

60 A. Szwed, Ta, która spogląda na króla. Rola kobiety w tradycyjnym judaizmie,

s. 15-32.

50

14). Znane były także inne formy „znajdowania” sobie towarzyszki

życia. Mógł to być np. czyn bohaterski. Tego jednak, kto pokona go,

król obsypie bogactwem córkę swą odda mu za żonę

(l Sm 17, 25). Z tej możliwości skorzystał przyszły król Dawid (2 Sm

3,14).

Podczas wojen często uprowadzano kobiety, jako branki wojen-

ne. Przecież zbierają łupy i rozdzielają brankę lub dwie na każdego

wojownika (Sdz 5, 30). Legalizacja małżeństwa z branką następowała

po miesiącu wspólnego zamieszkania. Żadne formalności ślubne nie

były przewidziane. Mężczyzna nie mógł traktować kobiety uprowa-

dzonej jak zwykłej niewolnicy. Mógł ją jednak w każdej chwili odda-

lić, nawet bez wręczenia listu rozwodowego61.

2° Zaślubiny

Na Bliskim Wschodzie sam akt małżeński nie miał charakteru re-

ligijnego, ale był umową cywilnoprawną62. Podobny charakter ma

kontrakt małżeński w islamie.

Ważnym obrzędem był korowód weselny, czyli przejście do do-

mu męża. Kobieta zwykle zakrywała twarz welonem (w islamie:

czador). Gdy Rebeka podniosła oczy, spostrzegła Izaaka, szybko

zsiadła z wielbłąda i spytała sługi: „Kto to jest ten mężczyzna, który

idzie ku nam przez pole?” Sługa odpowiedział: „To mój pan”. Wtedy

Rebeka wzięła zasłonę i zakryła twarz... Izaak zaprowadził Rebekę do

namiotu Sary, swej matki. Wziąwszy Rebekę za żonę Izaak miłował

ją, bo była mu pociechą po matce (Rdz 24, 64).

Ojciec, lub prawny opiekun przekazywał żonę pod władzę męża,

udzielał błogosławieństwa i składał życzenia licznego potomstwa.

Wyprawili więc Rebekę, siostrę swoją, i jej piastunkę ze sługą Abra-

hama i z jego ludźmi. Pobłogosławili Rebekę i tak rzekli: Siostro

61 K. Romaniuk, Małżeństwo i rodzina w Biblii, s. 18. 62 R. de Vaux, Le instituzioni dell’ Antico Testamento, s. 43.

51

nasza, wzrastaj w tysiące nieprzeliczone: i niechaj potomstwo twoje

zdobędzie bramy swych nieprzyjaciół! (Rdz 24, 59).

4. Prawo małżeńskie

Przepisy Starego Testamentu, odnoszące się do przeszkód mał-

żeńskich, dotyczą najczęściej: pokrewieństwa, małżeństw miesza-

nych, możliwości rozwodów, prawa lewiratu i zjawiska poligamii.

Wśród przeszkód małżeńskich na pierwszy plan wysuwa się

przeszkoda pokrewieństwa, zwłaszcza w pierwszym stopniu63. Nikt

z was nie będzie się zbliżał do ciała swojego krewnego, aby odsłonić

jego nagość. Ja jestem Jahwe! Nie będziesz odsłaniał nagości swoje-

go ojca lub nagości swojej matki... swojej macochy... swojej siostry,

córki twojego ojca lub córki twojej matki... córki twojego syna lub

córki twojej córki... córki żony twojego ojca... siostry swojego ojca...

siostry twojej matki... brata swojego ojca... jego żony... swojej brato-

wej... kobiety i jej córki... córki jej syna ani córki jej córki...

(Kpł 18, 6).

Zdaniem bp. Kazimierza Romaniuka, przeszkoda ta nie zawsze

była traktowana radykalnie, ponieważ wyżej stawiano dobro wspólne

i utrzymanie więzów plemiennych. Abraham wziął za żonę przyrod-

nią siostrę (Rdz 20, 12), a ojciec Mojżesza, siostrę swojej matki

imieniem Aram (Wj 6, 20).

1° Małżeństwa mieszane

Małżeństwa z kobietami cudzoziemskimi nie były formalnie za-

kazane. Jednakże każdy pobożny Izraelita przeżywał fakt zaślubin

syna z cudzoziemką. Dlatego Izaak prosi syna Jakuba, by nie szukał

63 K. Romaniuk, Małżeństwo i rodzina w Biblii, s. 21.

52

żony wśród mieszkanek Kanaanu (Rdz 28, 1).

Z kolei Księgi Nehemiasza i Ezdrasza wyraźnie zabraniają mał-

żeństw z kobietami obcymi. W owym czasie widziałem też Żydów,

którzy poślubili kobiety aszdodyckie, ammonickie i moabickie. A co

do synów ich ‒ to połowa mówiła po aszdodycku czy językiem takie-

go lub innego narodu, a nie umieli mówić po żydowsku. Wtedy zgro-

miłem ich i złorzeczyłem im, i niektórych z nich biłem, i targałem ich

za włosy, i zaklinałem ich na Boga: Nie wydawajcie córek swoich za

ich synów! Nie bierzcie córek ich dla synów swoich ani dla was za

żony! Czyż nie przez to zgrzeszył Salomon, król Izraelski? A przecież

między wielu narodami nie było króla jak on. Był on miły Bogu swe-

mu i ustanowił go Bóg królem nad całym Izraelem: nawet jego skusi-

ły do grzechu cudzoziemskie kobiety. Czy mimo tej przestrogi ma się

słyszeć o was, że popełniacie to samo wielkie zło, sprzeniewierzając

się Bogu naszemu przez poślubienie kobiet cudzoziemskich? (Ne 13,

23).

Uważano powszechnie, że małżeństwa mieszane prowadzą stop-

niowo do zaniku tożsamości narodowej, która dla Izraelitów stanowi-

ła wyjątkową wartość. Dzieci zrodzone w tych związkach często nie

miały możliwości poznania języka ojczystego, a to z kolei uniemoż-

liwiało studium Biblii i Tory, których wskazania regulowały co-

dzienne życie każdego pobożnego Izraelity.

Zwłaszcza prorocy zachęcali do przestrzegania religijnej czysto-

ści związków małżeńskich. Myśmy popełnili przestępstwo przeciwko

Bogu naszemu, żeśmy wzięli za żony kobiety obcoplemienne spośród

narodów tej krainy. Ale mimo to jest jeszcze nadzieja dla Izraela. To

też teraz zobowiążmy się uroczyście przed Bogiem naszym, że za radą

pana mojego i tych, którzy z szacunkiem odnoszą się do przykazania

Boga naszego ‒ odprawimy wszystkie żony nasze obcoplemienne i to,

co z nich się narodziło, bo tak postąpić należy według Prawa (Ezd

10, 2).

53

2° Możliwość rozwodów

Stary Testament znał instytucję oddalenia żony, czyli rozwodów.

Mężczyzna mógł oddalić prawowitą żonę wręczając jej tzw. list roz-

wodowy. Z jednej strony rozwód dawał kobiecie prawo do nowego

związku małżeńskiego, z drugiej jednak ograniczał wyraźnie jej pra-

wa. Jeśli mężczyzna poślubi kobietę i zostanie jej mężem, lecz ona nie

pozyska jego życzliwości, gdyż znalazł u niej coś odrażającego, napi-

sze jej list rozwodowy, wręczy go jej a potem odeśle ją od siebie (Pwt

24, 1).

Wyłącznie mężczyzna decydował o oddalaniu żony. Ogólnikowy

charakter wyrażenia ‒ „znalazł w niej coś odrażającego”, dawał mę-

żom sposobność do różnych nadużyć.

Przyczyny rozwodu były różne. Najpoważniejszym powodem

była niepłodność kobiety. Jedynie w dwóch przypadkach, gdy cho-

dziło o dobre imię kobiety, rozwód był niemożliwy. A oto są dowody

dziewictwa mej córki i rozłoży tkaninę przed starszymi miasta. Wtedy

starsi miasta wezmą tego mężczyznę i ukarzą go. Skażą go na sto

(syklów) srebra i dadzą je ojcu młodej kobiety, gdyż okrył niesławą

dziewicę izraelską; pozostanie jego żoną i nie będzie jej mógł całe

życie porzucić... Jeśli mężczyzna znajdzie młodą kobietę ‒ dziewicę

niezaślubioną ‒ pochwyci ją i śpi z nią, a znajdą ich, odda ten męż-

czyzna, który z nią spał, ojcu młodej kobiety pięćdziesiąt syklów sre-

bra i zostanie ona jego żoną. Za to, że jej gwałt zadał, nie będzie jej

mógł porzucić przez całe życie (Pwt 22, 16).

Nie wszyscy małżonkowie pochopnie podejmowali decyzję od-

dalenia żony. Do zachowania trwałości małżeństwa zachęcał sam

Jahwe. Nie bój się, ponieważ od wieków jest ona przeznaczona dla

ciebie (Tb 6, 18).

Praktykę rozwodów potępił Bóg w proroctwie Malachiasza. A wy

się pytacie: Dlaczegóż to tak? Dlatego, że Jahwe był świadkiem po-

między tobą a żoną twojej młodości, którą przeniewierczo opuściłeś.

54

Ona była twoją towarzyszką i żoną twojego przymierza... Strzeżcie

się więc w duchu waszym; wobec żony młodości twojej nie postępuj

zdradliwie. Jeśli ktoś nienawidząc oddalił [żonę swoją] ‒ mówi Ja-

hwe, Bóg Izraela ‒ wtedy gwałt pokrywa twoją szatę (M l 2, 14).

3° Problem poligamii

Starotestamentalne prawodawstwo dotyczące poligamii nie jest

dość jasne. W czasach sędziów właściciel nawet niewielkiego gospo-

darstwa ziemskiego mógł legalnie posiadać dwie żony

(l Sm 1, 2). W związkach poligamicznych żyli niektórzy królowie

izraelscy, zarówno Dawid, jak i Salomon.

Posiadanie wielu żon podnosiło prestiż polityczny królów izrael-

skich i powiększało splendor dworu królewskiego (Pwt 17, 17).

W Starym Testamencie zjawisko poligamii tłumaczy się przede

wszystkim kultem płodności i dążeniem do posiadania wielkich ro-

dzin. Liczne potomstwo stanowiło dowód błogosławieństwa Bożego

(Rdz 15, 3). Dlatego Jahwe nawiedza Sarę, by obdarzyć ją potom-

stwem (Rdz 15, 4).

Brak potomstwa był wyrazem braku błogosławieństwa, a nawet

zagniewania Bożego (Kpł 20, 20). Niepłodną żonę, wcześniej czy

później mąż porzucał. Gdy Jahwe widział, że Lea została odsunięta,

otworzył jej łono; Rachela zaś była niepłodna. Lea poczęła więc

i urodziła syna, i dała mu na imię Ruben, mówiąc: „Wejrzał Jahwe

na moje upokorzenie; teraz mąż mój będzie mnie miłował”. A gdy

znów poczęła i urodziła syna, rzekła: „Usłyszał Jahwe, że zostałam

odsunięta, i dał mi jeszcze to dziecko”; nazwała więc je Symeon.

Potem znów poczęła i urodziła syna, i rzekła: „Już teraz mój mąż

przywiąże się do mnie, bo urodziłam mu trzech synów”; dlatego dała

mu imię Lewi. I jeszcze raz poczęła i urodziwszy syna rzekła: „Tym

razem będę sławić Jahwe”; dlatego dała mu imię Juda (Rdz 29, 31).

Stary Testament rejestruje jedynie fakt istnienia poligamii, bez

55

uzasadnienia teologicznego64. Zastrzeżenia w stosunku do tej prakty-

ki wynikają z obawy, że żony-cudzoziemki mogą wystawić na nie-

bezpieczeństwo monoteistyczną religię męża (Pwt 17, 17).

Obok poligamii, z instytucją starotestamentalnego małżeństwa

łączyło się zjawisko konkubinatu. Konkubiny nie posiadały praw

przysługujących legalnym małżonkom i nie mogły nawet rywalizo-

wać w pozyskiwaniu sobie ewentualnej życzliwości mężczyzny. Sara

wiedząc, że syn Egipcjanki Hagar, którego ta urodziła Abrahamowi,

naśmiewa się z Izaaka, rzekła do Abrahama: „Wypędź tę niewolnicę

wraz z jej synem, bo syn tej niewolnicy nie będzie współdziedzicem

z synem moim, Izaakiem”. To powiedzenie Abraham uznał za bardzo

złe ze względu na swego syna (Rdz 21, 9). Dzieci zrodzone z konku-

biną nie miały prawa do dziedziczenia (Rdz 21, 10).

Możliwość rozwodu, zjawisko poligamii i konkubinatu - mimo

że, z jednej strony, poważnie podważały charakter idealnej wspólno-

ty małżeńskiej, były tolerowane przez prawodawstwo izraelskie, ze

względu na funkcję prokreacji.

Stosunki cudzołożne uważane były za wielki grzech (Rdz 20, 9),

za winę (Rdz 26, 10), za wielką niegodziwość i grzech przeciw Bogu

(Rdz 39, 9). Kodeks świętości kategorycznie zabraniał cudzołóstwa:

Nie będziesz obcował cieleśnie z żoną twego bliźniego (Kpł 18, 20)

oraz przykazanie Dekalogu: Nie będziesz cudzołożył (Wj 20, 14; Pwt

5, 18).

Stary Testament nigdy nie zrezygnował z ideału małżeństwa mo-

nogamicznego. Oprócz stale widocznej idei wierności małżeńskiej

i krytyki małżeństw mieszanych, pojawiają się w Biblii pouczenia

zabraniające nieuporządkowanych, pożądliwych pragnień i spojrzeń.

Klasyczny przykład opanowania, ukazuje Księga Hioba. Zawarłem

z oczami przymierze, by nawet nie spojrzeć na pannę. Jeślim na krok

odstąpił od drogi, bo serce poszło za okiem i zmaza ta trwa na mych

64 Por. H. Baltensweiler, Il matrimonio nel Nuovo Testamento, Brescia 1981, s. 28.

56

rękach: niech sieję, a inni niech zbierają niech zgniją moje latorośle!

(Hi 31, 1).

5. Idea małżeństwa monogamicznego

Pogłębienie obrazu małżeństwa i rodziny wiąże się z nauczaniem

proroków i literaturą mądrościową. Myśl ta stanowi niewątpliwie

szczytowe osiągnięcie Starego Testamentu na temat małżeństwa.

Występuje tu wyraźnie idea jedności i nierozerwalności małżeń-

stwa65. Mimo iż prorocy stwierdzają nadal przypadki rozwodów,

ideałem do naśladowania jest jednak nierozerwalność małżeństwa (Iz

50, l; Jr 3, 1; M l 2, 10‒16).

Literatura mądrościowa tego okresu nie odnotowuje przypadków

poligamii, przedstawia jedynie obrazy małżeństw monogamicznych,

zakładając obopólną wierność małżonków. Akcentujące te przymioty

Księgi: Estery, Tobiasza i Judyty nazwano w biblistyce mianem lite-

ratury budującej. Szczególną pozycję zajmuje w tym względzie księ-

ga Pieśń nad Pieśniami. Ideał małżeństwa i miłości małżeńskiej

w niej ukazany jest bliski nauczaniu Nowego Testamentu.

Mędrzec Malachiasz nazywa małżeństwo przymierzem

i stwierdza, że sam Bóg jest świadkiem miłości męża i żony (M l 2,

14). Żona nazwana została towarzyszką męża (M l 2, 14), wskazując,

że współpracuje ona z nim w codziennym wysiłku dla osiągnięcia

wspólnego celu66. Można zatem powiedzieć, że wypowiedzi Mala-

chiasza stanowią zapowiedź powrotu do pierwotnego ideału małżeń-

stwa. Symbolikę tę gruntownie pogłębił Paweł Apostoł

w autorskiej literaturze epistolarnej.

65 W. Pałubicki, J. Huk, Małżeństwo i rodzina w dawnym judaizmie i starożytnym

chrześcijaństwie, Gdańsk 1995, cz. 1, s. 15-145; cz. 2, s. 153-328. 66 Por. S. Kozioł, Obraz życia małżeńskiego i rodzinnego w świetle tekstów proroc-

kich, [w:] U źródeł mądrości, (red.) S. Haręzga, Rzeszów 1997, s. 200.

57

Rozwój starotestamentalnej koncepcji małżeństwa i rodziny

‒ bez względu na stopień jej oddalenia, czy zbliżenia do nauczania

Nowego Testamentu ‒ uwidacznia, że każdą sferę i zakres życia mał-

żeństwa i rodziny regulują sformalizowane przepisy, oparte na głę-

bokiej podbudowie religijnej. I ten właśnie moment wyróżnia

w sposób szczególny rodzinę Izraelitów od innych, znanych w staro-

żytności na Bliskim Wschodzie, form życia małżeńsko-rodzinnego67.

Przepowiadanie prorockie i refleksja mądrościowa coraz bardziej

przypominały ideał wspólnoty małżeńskiej ukazany w Księdze Ro-

dzaju oraz przygotowały naród wybrany do przyjęcia objawienia

w osobie Jezusa Chrystusa.

1° Prawo lewiratu68

Lewirat oznaczał specjalne prawa lub nawet obowiązki, które,

zgodnie z prawem starotestamentalnym, ciążyły na bracie męża. Był

wyrazem szczególnej troski o zachowanie ciągłości rodu i dobrego

imienia kobiety, która powinna mieć potomstwo. Jeśli bracia będą

mieszkać wspólnie i jeden z nich umrze, a nie będzie miał syna, nie

wyjdzie żona zmarłego za kogoś obcego, spoza rodziny, lecz szwagier

jej zbliży się do niej, weźmie ją sobie za żonę, dopełniając obowiązku

lewiratu. A najstarszemu synowi, którego ona urodzi, nadadzą imię

zmarłego brata, by nie zaginęło jego imię z Izraela. Jeśli nie będzie

chciał ten mężczyzna wziąć swej bratowej za żonę, pójdzie bratowa

do bramy miasta starszych i powie: Nie mam szwagra, który by pod-

trzymał imię brata swego w Izraelu. Szwagier nie chce na moją ko-

rzyść dopełnić obowiązku, jaki ciąży na nim. Starsi tego miasta zawe-

zwą go i przemówią do niego. Jeśli będzie obstawał przy swoim

i powie: Nie chcę jej poślubić, pójdzie do niego bratowa na oczach

67 W. Pałubicki, J. Huk, Małżeństwo i rodzina w dawnym judaizmie, cz. 1 s. 15-145;

cz. 2 s. 153-328. 68 Termin pochodzi z jęz. łac.- ozn. szwagra.

58

starszych, zdejmie mu sandał z nogi, plunie mu w twarz i powie: Tak

się postępuje z człowiekiem, który nie chce odbudować domu swego

brata. I będzie nazwane imię jego w Izraelu: Dom tego, któremu

zzuto sandał (Pwt 25, 5).

2° Troska o wdowy i sieroty

Prawo izraelskie zalecało szczególną troską otaczać wdowy

i sieroty. Nie będziesz krzywdził żadnej wdowy i sieroty. Jakbyś ich

skrzywdził i będą mi się skarżyli, usłyszę ich skargę, zapali się gniew

mój i wygubię was mieczem, i będą żony wasze wdowami, a dzieci

wasze sierotami (Wj 22, 21).

Uważano, że ich ojcem i opiekunem jest sam Bóg: Ojcem dla

sierot i dla wdów, opiekunem jest Bóg w swoim świętym mieszkaniu

(Ps 68 [69], 6).

O sprawiedliwe traktowanie wdów i sierot apelowali dwaj wy-

bitni prorocy ‒ Izajasz i Ezechiel (Iz 10, 2; Ez 22, 7). Obowiązek

udzielania pomocy wdowom i sierotom nakładało prawo żydowskie.

Pod koniec trzech lat odłożysz wszystkie dziesięciny z plonu trzeciego

roku i zostawisz w twych bramach. Wtedy przyjdzie lewita... obcy,

sierota i wdowa, którzy są w twoich murach, będą jedli i nasycą się,

aby ci błogosławił Bóg (Pwt 14, 28).

6. Dziecko w rodzinie izraelskiej

Księgi Starego Testamentu ukazują szczególną rolę i wartość

dziecka w rodzinie. Było ono uważane za dar Boży (Rdz 33, 5), który

objawia Boga z jednej strony, jako Stwórcę, z drugiej, jako życzli-

wego Rozdawcę błogosławieństw. U źródeł takiego rozumienia war-

tości dziecka stoi nakaz: Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście

zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną (Rdz l, 28).

59

Prokreacja jest nakazem Bożym, skierowanym do człowieka, ja-

ko żony i męża. Jest też koniecznym warunkiem rozwoju cywilizacji

(Rdz 12,2‒3; Rdz 15, 18; Rdz 17, 1‒4; Rdz 22, 17‒18; Rdz 28, 14;

Oz 2,1)69.

Opieka Boga wobec człowieka uwidacznia się od samego po-

czątku istnienia człowieka, od momentu, gdy jest ono jeszcze w łonie

matki (Rdz 16, 7; Jr l, 5; Iz 49, 1). Bóg troszczy się o dziecko, zanim

się ono jeszcze narodzi (Ps 139, 13), czuwa nad nim. Dziecko rozwi-

ja się pod wpływem tajemniczego działania Boga, którego człowiek

do końca nie rozumie (Hi 10, 1‒12).

Szczególną troską otacza Bóg dzieci pozbawione opieki rodzi-

cielskiej, sieroty. Jest opiekunem ich praw (Wj 22, 21; Ps 68, 6; Prz

23, 10). W obronie takich dzieci występują prorocy jako posłańcy

Boży (Iz l, 17; Mi 3, 5).

7. Narodziny dziecka i pierwszy okres jego życia

Narodziny dziecka w każdej rodzinie żydowskiej były powodem

wielkiej radości70.

Ojciec nie mógł być obecny przy porodzie dziecka (Jr 20, 15).

Jego pierwszy kontakt z dzieckiem miał miejsce w mieszkaniu. Po-

sadzenie dziecka na kolanach było urzędowym aktem uznania dziec-

ka i stwierdzeniem jego prawnego pochodzenia. Oficjalnego uznania

dziecka mógł dokonać najstarszy mężczyzna z rodu. Księga Rodzaju

mówi o prawnukach patriarchy Józefa, że rodziły się na jego kola-

nach (Rdz 50, 23).

69 A. Szwed, Ta, która spogląda na króla. Rola kobiety w tradycyjnym judaizmie,

s. 15-32. 70 Omawiając to zagadnienie odwołano się do: M. Filipiak, Biblijne podstawy teolo-

gii małżeństwa i rodziny w Starym Testamencie, s. 55; Por. S. Virgulin, La fecon-

dita della coppia. Crescete e moltiplicatevi, [w:] Parola, Spirito e Vita. La fami-

glia, Bologna 1980, s. 29.

60

W pierwszych tygodniach życia, w przypadku chłopców, praw-

dopodobnie w dniu obrzezania, nadawano imię. Dla Żydów wybór

imienia nie był decyzją konwencjonalną71.

Imię stanowiło istotny element konstytucyjny osobowości,

a nawet wywierało wpływ na losy życiowe osoby. Taka będzie przy-

szłość, jakie nosi imię (imię Abla: Rdz 4, 2, czy Jezusa: Łk l, 32‒33).

Wybór imienia zazwyczaj uzgadniali rodzice (Łk l, 59‒63). Biblia

przytacza szereg przykładów nadania imion zarówno przez matkę

(Rdz 4, 25; Iz 7, 14), jak i ojca (Rdz 4, 26; Wj 2, 22)72.

Nadanie imienia dziecku w przypadku chłopców było połączone

z obrzędem obrzezania. Należało go dopełnić ósmego dnia po uro-

dzeniu (Rdz 17, 12; Rdz 21, 4; Kpł 12, 3; Łk l, 59; Łk 2, 21; Flp 3,

5). Obrzęd ten włączał do narodu wybranego, związanego przez

przymierze z Jahwe (Rdz 17, 9).

Zaniechanie tego obrzędu w czasach hellenizacji Palestyny (l Mi

l, 15) ‒ było ciężkim przestępstwem. W czasach machabejskich ży-

dowskie matki wolały ponieść śmierć, niż wyrzec się obrzezania

swych synów (l Mi l, 60; 2 Mi 6, 10)73.

Chłopców pierworodnych należało „wykupić” (Wj 13, 13; Wj

34, 20; Lb 18, 15). Obyczaj ten był starodawnym zwyczajem składa-

nia Bogu ofiar ze zwierząt (Rdz 4, 4). Później rozszerzano go także

na pierworodnych synów, którzy musieli zostać „wykupieni”. Wyku-

pienie to polegało na przedstawieniu pierworodnego

w sanktuarium, na złożeniu ofiary zastępczej oraz pewnej sumy pie-

niędzy. Lewici poświęceni Bogu jako substytucja pierworodnych (Lb

3, 12; Lb 8, 16), zastępowali ich w służbie Bożej, jaką pierworodni,

naznaczeni znamieniem szczególnej przynależności do Jahwe, winni

71 D. Rops, Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, s. 141; Por. A. M.

Besnard, Le mystere du Nom, Paris 1962. 72 Por. M. Filipiak, Biblia o człowieku. Zarys antropologii biblijnej Starego Testa-

mentu, Lublin 1979, s. 19. 73 M. Filipiak, Biblijne podstawy teologii małżeństwa i rodziny w Starym Testamen-

cie, s. 56.

61

pełnić w przybytku (Pwt 13, 1).

Dzieci żydowskie były zazwyczaj karmione przez matki (Rdz 21,

8; Sm l, 21). O tym obowiązku rabini (w czasach późniejszych)

przypominali kobietom izraelskim. Karmienie to trwało długo, nawet

trzy lata (2 Mi 7, 27)74.

1° Wartość dziecka

W Starym Testamencie posiadanie dzieci zapewniało rodzicom

prestiż społeczny i poszanowanie środowiska. Dla rodziców dzieci są

dowodem błogosławieństwa Bożego (Pwt 7, 14), honorem i dumą

(Ps 144), radością (Ps 128), wielką pomocą i przedmiotem dumy (Ps

127, 4 -5), „koroną starców” (Prz 17, 6), „światłością oczu” (Tb 10,5;

11,13).

Stary Testament nawet bólom porodowym nadaje charakter reli-

gijny. Jak brzemienna, bliska chwili rodzenia wije się, krzyczy

w bólach porodu, tak myśmy się stali przed Tobą, o Jahwe! Poczęli-

śmy się, wiliśmy się z bólu, jakbyśmy mieli rodzić (Iz 26, 17; Jr 22,

13).

Wśród potomstwa pierwszeństwo mieli pierworodni synowie.

Jeśli jakiś mąż będzie miał dwie żony, jedną kochaną, a drugą nie-

kochaną, i one urodzą mu synów ‒ kochana i niekochana ‒ a pier-

worodnym będzie syn niekochanej ‒ to w dniu przekazywania dzie-

dzictwa nie może za pierworodnego uznać syna kochanej, gdyż pier-

worodnym jest syn niekochanej. Jeśli pierworodnym jest syn nieko-

chanej, musi mu przyznać podwójną część siły. On ma prawo do

pierworództwa (Pwt 21, 15).

Każdy Izraelita z woli Jahwe nosił na ciele znak obrzezania. Dla-

tego już ósmego dnia po urodzeniu chłopiec był poddawany obrzę-

dowi, połączonemu z nadaniem imienia (Kpł 12, 3). Pojawiająca się

krew, nazywana była „krwią przymierza” (Wj 4, 26). Przez obrzeza-

74 D. Rops, Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, s. 142.

62

nie nowo narodzony Izraelita stawał się spadkobiercą obietnic da-

nych przez Jahwe Abrahamowi w chwili zawierania przymierza (Rdz

17, 9; Rdz 21,4)75.

Obowiązek wychowania dzieci spoczywał na obojgu rodzicach,

jednak rolę ojca uważano za ważniejszą, zwłaszcza odnośnie do sy-

nów. Kto miłuje swego syna często używa rózgi, aby na końcu mógł

się nim cieszyć. Kto wychowuje swego syna, będzie miał z niego po-

ciechę i dumny będzie z niego między znajomymi. Kto kształci swego

syna, budzi zazdrość u wroga, a wobec przyjaciół będzie się nim

cieszył. Skończył życie jego ojciec, ale jakby nie umarł, gdyż podob-

nego sobie zostawił (Syr 30, 1).

Księga Powtórzonego Prawa stanowiła: Jeśli ktoś będzie miał

syna nieposłusznego i krnąbrnego, nie słuchającego upomnień ojca

ani matki, także nawet po upomnieniach jest im nieposłuszny, ojciec

i matka pochwycą go, zaprowadzą do bramy, do starszych miasta

i powiedzą starszym miasta: Oto nasz syn nieposłuszny jest i krnąbr-

ny... Wtedy mężowie tego miasta będą kamieniowali go, aż umrze

(Pwt 21, 18).

Rodzicom, zarówno ojcu, jak i matce, dzieci zobowiązane były

okazywać szczególny szacunek, czego bezwzględny nakaz zawiera

Księga Wyjścia. Kto by uderzył swego ojca albo matkę, winien być

ukarany śmiercią (Wj 21, 17), podobnie w Księdze Kapłańskiej: Kto-

kolwiek złorzeczy ojcu albo matce, będzie ukarany śmiercią; złorze-

czył ojcu i matce, ściągnął śmierć na siebie (Kpł 20, 9).

W Starym Testamencie nie brak też zapewnień o nagrodzie cze-

kającej dzieci, które szanują swoich rodziców:, Kto czci ojca, zyskuje

odpuszczenie grzechów, a kto szanuje matkę, jakby skarby gromadził.

Kto czci ojca, radość mieć będzie ze swych dzieci, a w czasie modli-

twy swej będzie wysłuchany. Kto szanuje ojca, długo żyć będzie, a kto

75 M. Filipiak, Biblijne podstawy teologii małżeństwa i rodziny w Starym Testamen-

cie, s. 56.

63

posłuszny jest Panu, da wytchnienie swej matce, jak panom służy

tym, co go zrodzili. Czynem i słowem czcij ojca swego, aby spoczęło

na tobie jego błogosławieństwo. Albowiem błogosławieństwo ojca

podpiera dom dzieci, a przekleństwo matki wywraca fundamenty...

Chwała dla każdego człowieka płynie ze czci ojca, a matka w niesła-

wie jest ujmą dla dzieci. Synu, wspomagaj swego ojca w starości, nie

zasmucaj go w życiu! A jeśliby nawet rozum stracił, miej wyrozumia-

łość, nie pogardzaj nim, choć jesteś w pełni sił. Miłosierdzie wzglę-

dem ojca nie pójdzie w zapomnienie (Syr 3, 3).

8. Sytuacja życiowa dzieci

Teksty Starego Testamentu pozwalają się domyślać, że śmiertel-

ność niemowląt w rodzinach izraelskich była duża76. Nie ma na to

wprawdzie wyraźnych dowodów, jednak zdaje się to wynikać

z tekstu Księgi Kapłańskiej. Tekst tu zamieszczony mówi wprawdzie

o praktyce oddawania do świątyni na „służbę”. Od takiego ślubu

można było się uwolnić, przez wpłacanie na rzecz świątyni określo-

nej sumy pieniędzy, proporcjonalnej do wartości osoby. Tekst mówi

również o ofiarowaniu dzieci przez dorosłych po ukończeniu miesią-

ca po urodzeniu (Kpł 27, 6).

Z faktu, iż jako najniższą granicę wieku, prawodawca podał je-

den miesiąc, można wnioskować, że w chwili redagowania tego pra-

wa panowała wielka śmiertelność dzieci po urodzeniu. Sądzono, że

jeśli dziecko nie umrze w ciągu pierwszego miesiąca, będzie żyło.

Warunki materialne, w jakich żyły dzieci izraelskie były na ogół

trudne. Poziom życia był zróżnicowany i kształtował się odmiennie

w różnych epokach. Wydaje się jednak, że ogół społeczeństwa był

zawsze biedny.

76 Tamże, s. 57.

64

Jeszcze bardziej tragiczną wymowę ma, poświadczone przez Sta-

ry Testament, składanie dzieci w ofierze całopalnej bożkom, zwłasz-

cza Molochowi. Tego rodzaju kult Stary Testament potępia, jako

podwójną zbrodnię: bałwochwalstwo i morderstwo, i usiłuje je wy-

korzenić podając różne motywacje77.

Księgi deuterokanoniczne stwierdzają, że Bóg brzydzi się takimi

ofiarami i nienawidzi ich (Pwt 12, 31). Prawodawstwo kapłańskie

dodaje, że stanowią one zbezczeszczenie imienia Bożego oraz Jego

przybytku i przewiduje sankcję karną: składający ofiarę z dzieci, tak

Izraelita, jak i cudzoziemiec, winien być ukarany śmiercią przez

ukamienowanie.

Prorok Ezechiel przytacza wymowny powód, dla którego dzie-

ciobójstwo jest przestępstwem szczególnym78. Dzieci należą do ro-

dziców, ale nie są ich własnością, należą bezpośrednio do samego

Boga. Brałaś swoich synów i swe córki, których dla mnie urodziłaś

i zabijałaś ich... ofiarowałaś moich synów i na cześć (bożków) prze-

prowadzałaś ich (przez ogień) (Ez 16, 20).

Zabicie dziecka uznawano za zbrodnię przeciwko dziecku

i przeciw Bogu. Echo walki z tym kultem odnajdujemy też w tek-

stach poetyckich. Psalm 106 stwierdza, że kto się go dopuszczał,

popełniał równocześnie kilka zbrodni: przelewał krew niewinną (Ps

106), plugawił ziemię (Ps 106) i był winnym wiarołomstwa wzglę-

dem Boga (Ps 106).

Dzieci izraelskie były też najtragiczniejszymi ofiarami wojen

i najazdów, jakie często pustoszyły Palestynę i jej miasta. Z głodu

i pragnienia dzieci o chleb prosiły, lecz nikt go [im] nie ułamał (Lm

4,4).

Nadrzędnym celem warunkującym istnienie każdej izraelskiej

77 L. Stachowiak, Księga Jeremiasza, Poznań 1967, s. 169; Por. S. Łach, Księga

Kapłańska, Poznań 1970, s. 232. 78 Por. P. Leks, Nie będziesz zabijał, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 1966, z. l,

s. 44.

65

rodziny było zrodzenie oraz wychowanie potomstwa na ludzi poboż-

nych, miłych Bogu. Podstawowym elementem codziennego wycho-

wania dziecka żydowskiego było wpajanie wiary w jednego Boga –

Jahwe, a także norm i zasad religijnych.

Nowy Testament o małżeństwie i rodzinie

1. Rozwój teologii małżeństwa i rodziny

U źródeł teologii małżeństwa i rodziny chrześcijańskiej leżą dwie

tradycje: grecko-rzymska i biblijno-judaistyczna. Natomiast teksty

Nowego Testamentu nie przynoszą bezpośrednich informacji o sa-

mym małżeństwie i sposobie celebracji jego zawierania w gminach

wczesnochrześcijańskich. W pierwotnym Kościele nie pojawiły się

żadne nowe formy rytualne, obrzędowe, związane z błogosławień-

stwem małżeństwa. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwier-

dzić, że pozostawały aktualne wzorce judaistyczne, które wolno ewo-

luowały pod wpływem prawa rzymskiego i lokalnych tradycji79.

W starożytnej Grecji małżeństwo było sprawą całkowicie ro-

dzinną. Ojciec-pan (kyrios) przekazywał swoją córkę przyszłemu

mężowi podczas uroczystości, która miała dwa etapy: zaręczyny

i zaślubiny. Zwykle sporządzano kontrakt małżeński. Ważnym ele-

mentem obrzędów ślubnych był korowód weselny z domu panny

młodej do domu męża80.

79 A. Nocent, Il matrimonio cristiano, [w:] A. Nocent (red.), La litirgia e Sacramen-

ti: teologia e storia della celebrazione, Genova 1986, s. 303-362. 80 Dzieje teologii małżeństwa i rodziny, [w:] Słownik małżeństwa i rodziny, E. Ozo-

rowski (red.), Warszawa ‒ Łomianki 1999, s. 113.

66

Z tradycji judaistycznej pochodzi natomiast przekonanie, że mał-

żeństwo zostało ustanowione przez Jahwe na początku stworzenia.

Akt zawarcia związku małżeńskiego należał do liturgii domowej.

Składał się z dwóch części: zaręczyn i właściwej ceremonii zaślubin.

Ważną rolę odgrywało błogosławieństwo ślubne, w którym rozwija-

no biblijny temat przymierza Boga z ludem i miłości Boga do czło-

wieka81.

Zarówno Jezus, jak i Apostołowie nie wprowadzili rewolucyj-

nych zmian, akceptując dotychczasowe rozumienie małżeństwa

i sposób jego zawierania.

Chrześcijanie początkowo zawierali małżeństwa według lokal-

nych tradycji, ale nadawali temu stanowi życia charakter religijny,

jako tzw. „małżeństwo w Panu”. Jako sakrament małżeństwo zostało

ustanowione przez samego Chrystusa, jednak Pismo św. nie odnoto-

wuje tego momentu. Dogmatyczne ustalenie faktu instytucji sakra-

mentu małżeństwa miało miejsce dopiero na Soborze Trydenckim.

Po edykcie mediolańskim, przyznającym wierze chrześcijańskiej

wolność, małżeństwo i rodzina cieszyły się troską Kościoła. W nau-

czaniu podkreślano nierozerwalność związku i jego rolę w zachowa-

niu wiary. Mimo że małżeństwo podlegało przepisom cesarskim,

Kościół tworzył własne prawo małżeńskie.

Trzeba w tym miejscu zauważyć, że liberalne świeckie prawo

rzymskie zezwalało na istnienie konkubinatów, rozwodów i ponow-

nych związków małżeńskich. Dlatego wybitni teologowie starali się

precyzyjniej określić doktrynę Kościoła na temat małżeństwa i rodzi-

ny.

W okresie patrystycznym doktrynę o boskim pochodzeniu

związku małżeńskiego oraz o jego sakramentalnym wymiarze wy-

wodzono z egzegezy tekstów biblijnych82. Istotną rolę odgrywało

81 Por. Cz. Rychlicki, Sakramentalny charakter przymierza małżeńskiego. Studium

teologiczno-dogmatyczne, Płock 1997. 82 Rdz 1, 1 -2; Mt 19, 4 -6; 1Kor 7, 39; Ef 5, 21 -33.

67

również nauczanie św. Augustyna, który w związku małżeńskim

mężczyzny i kobiety dostrzegał tę samą miłość, jaką Chrystus obda-

rował swój Kościół83. Wyróżnił on trzy cechy związku: wierność

(fides), potomstwo (proles) i sakrament (źródło uświęcenia i lekar-

stwo przeciw pożądliwości)84. Wyjątkową rolę odegrali tu również:

św. Hieronim, św. Ambroży, św. Jan Chryzostom oraz papież św.

Leon Wielki.

Pod wpływem teologii augustiańskiej oraz nauczania papieża św.

Leona I Wielkiego (zm. 461 r.) znajdowało się też średniowieczne

rozumienie roli sakramentu małżeństwa. Sakramentalny charakter

małżeństwa potwierdzono m.in. podczas Soboru Liońskiego II

(1274 r.) oraz w konstytucji Exultate Deo Eugeniusza IV

(22 XI 1439 r.)85.

Począwszy od IV w. rozpoczął się w chrześcijaństwie proces

eklezjalnej rytualizacji małżeństwa, pojawiło się m.in. liturgiczne

błogosławieństwo małżonków. Ponadto dążono do zaprzestania pry-

watnej celebracji małżeństwa oraz do zawierania go publicznie, (in

facie Ecclesiae), w obecności kapłana.

W Kościele wschodnim elementem celebracji eklezjalnej mał-

żeństwa stał się obrzęd błogosławieństwa przez kapłana – jest ono

konieczne dla uznania ważności zawartego związku.

Natomiast w Kościele zachodnim – nie stanowiło ono o ważności

zawartego związku, chociaż coraz powszechniej je stosowano –

zwłaszcza od V w. Dopracowano wówczas doktrynę małżeństwa,

a począwszy od XI w. nie zawierano go już prywatnie w domach,

lecz publicznie, tuż przed eucharystią. Kwestia obecności kapłana

podczas zawierania małżeństw stanowiła poważny „problem jury-

83 Cz. Rychlicki, Sakramentalny charakter przymierza małżeńskiego, s. 271. 84 Por. G. Mathon, Le mariage des chrétiens. De origine du concile de Trente, t. l,

Paris 1993; Tenże, Au concile de Trente a nos jours, t. 2, Paris 1994. 85 T. Pawluk, Prawo małżeńskie, t. 3, Olsztyn 1996, s. 23.

68

dyczny” jeszcze w XVI w.86

W okresie rozwoju prawa kościelnego, zwłaszcza w XI i XII

wieku starano się również sprecyzować prawo małżeńskie. Jednak

jasnych definicji nie zdołano ustalić. Duszpasterstwem rodzin zajęli

się zarówno biskupi i teologowie, jak i duchowieństwo zakonne

i diecezjalne. Spośród wybitnych teologów tego okresu, zajmujących

się problematyką małżeństwa, należy wymienić: Hugo od św. Wikto-

ra (De sacramentis), kanonistę Gracjana z Bolonii (Dekrety) i Piotra

Lombarda (Sentencje).

W XIII wieku temat małżeństwa podejmowali wielcy uczeni: św.

Tomasz z Akwinu, św. Bonawentura i Jan Szkot. Problem małżeń-

stwa rozpatrywany był z rozmaitych punktów widzenia. Odnoszono

się do kwestii jego ustanowienia, celu, związku z prawem Bożym

i naturalnym oraz godnością sakramentalną.

W XIV wieku na skutek rozluźnienia dyscypliny kościelnej

i upadku obyczajów wśród duchowieństwa i świeckich wiernych,

postulowano potrzebę reform w wielu dziedzinach życia, także życia

małżeńskiego. Ważny wkład doktrynalny w tym zakresie wniósł

znany humanista Erazm z Rotterdamu, autor Encomium matrimonii.

Marcin Luter oraz inni czołowi reformatorzy zanegowali sakra-

mentalny charakter małżeństwa, dokonując kodyfikacji tej instytucji.

Z kolei Kościół katolicki na Soborze Trydenckim (1545‒1563),

podejmując konfrontację z poglądami reformatorów, pogłębił do-

tychczasową doktrynę dotyczącą małżeństwa.

Recepcja postanowień soborowych w Europie była zróżnicowa-

na. Kraje katolickie, zwłaszcza Polska, Portugalia i Italia przyjęły

i rozpoczęły wdrażanie ustaleń doktrynalnych. Soborowe postano-

wienia skrupulatnie wprowadził do praktyki kościelnej biskup Me-

diolanu kard. Karol Boromeusz.

86 A. Sarmiento, Małżeństwo chrześcijańskie, Kraków 2002, s. 105.

69

Średniowieczną doktrynę o sakramentalności małżeństwa, przy-

pomniał znany teolog Melchior Cano (De locis theologicis).

Analizy teologiczne dotyczyły w sposób szczególny trzech pro-

blemów: ważności małżeństwa zawartego przez pośredników, poli-

gamii w krajach misyjnych oraz małżeństw mieszanych strony kato-

lickiej z innowierczą.

Od czasów Soboru Trydenckiego obecność i błogosławieństwo

kapłana są wymagane, a bez nich małżeństwo jest uznawane za nie-

ważne87.

W kazaniach katechetycznych zwracano uwagę wiernych na fakt,

iż małżeństwo jest drogą do świętości, a w związku z tym na ko-

nieczność przygotowania do małżeństwa, zwłaszcza przez spowiedź

i komunię świętą (m.in. św. Franciszek Salezy z Genewy).

Rozwój szkół prawa naturalnego w Niemczech ‒ Hugo Grotius

(1583‒1645), Pufendorf (1632‒1694), Thomasius (1655‒1728)

‒ spowodował proces sekularyzacji instytucji małżeństwa. Małżeń-

stwo uznano za kontrakt, którego celem jest zrodzenie potomstwa.

Negując sakramentalność małżeństwa uznano, że podlega ono wy-

łącznie władzy państwowej.

Rewolucja Francuska w 1792 roku ustanowiła małżeństwa cy-

wilne i zalegalizowała rozwody, których liczba gwałtownie zaczęła

wzrastać.

Kodeks Bonapartego (1801) uznał małżeństwo za związek natu-

ralny, wynikający z miłości, która kierując uczucia w stronę wybra-

nej osoby ‒ jest formą kontraktu, zawartego w celu zrodzenia po-

tomstwa. Kodeks wprowadził rozwody, obligował jedynie, by zawar-

cie małżeństwa religijnego, poprzedzone było aktem cywilnym88.

87 Tamże. 88 Papież Pius VII w liście do biskupów polskich (1808), przypomniał doktrynę

Kościoła o małżeństwie, podkreślając jego autonomię, względem prawodawstwa

państwowego oraz wskazując, że katolicy powinni zawierać małżeństwo cywilne

i religijne.

70

Groźne antywartości w zakresie doktryny o małżeństwie wniósł

wiek XX. Z uwagi na powyższe niebezpieczeństwo. papież Pius XI

w encyklice ‒ Casti connubii (1930), przypomniał główne tezy nau-

czania Soboru Trydenckiego, z których najważniejsze, to iż małżeń-

stwo zostało ustanowione przez Boga, a zawierane jest przez dobro-

wolny akt wzajemnej zgody małżonków. Podstawowym zaś dobrem

małżeństwa jest: potomstwo, wierność doktrynie, sakramentalność

i trwałość.

Papież Pius XII tajemnicę więzi pomiędzy Chrystusem a Kościo-

łem w Encyklice Mistici Corporis (1942) nazwał mistyczną. W kon-

tekście wielkiej tajemnicy, którą stanowi unia Chrystusa z Kościołem,

małżeństwo jest nie tylko związkiem pomiędzy mężczyzną i kobietą,

czyli związkiem ludzkim, lecz jest zakotwiczone w zbawczym miste-

rium, tj. ścisłej jedności Chrystusa, z założonym przez siebie Kościo-

łem.

Kodeks Prawa Kanonicznego obowiązujący od 1983 r. nie poda-

je definicji małżeństwa. W kanonistyce, na ogół stosuje się definicję

Justyniana89, pochodzącą z czasów prawa rzymskiego. Małżeństwo

rozumiane jest jako coniunctio maris i consortium omnis, oraz divini

et humani iuris communicatio90. We wcześniejszym Kodeksie Prawa

Kanonicznego z 1917 r. małżeństwo ujmowane było w kategoriach

kontraktu, umowy małżeńskiej (KPK, kan. 1012 § 1), której szcze-

89 G. Leszczyński, ‹‹Exclusio boni fidei›› jako symulacja zgody małżeńskiej, Łódź

2004, s. 15-16; Por. P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, wyd. 4

popr., Tarnów 2005, s. 21-22: „Modestinus, wybitny prawnik rzymski z III w. po

Chr. Określił małżeństwo jako związek mężczyzny i kobiety, będący zespoleniem

na całe życie, powodujący współudział w prawach boskich i ludzkich. Według In-

stytucji cesarza Justyniana (VI w.) małżeństwo jest związkiem mężczyzny

i kobiety obejmującym niepodzielną wspólnotę życia. Z tych określeń wynika, że

małżeństwo u Rzymian było pojmowane jako trwały związek jednego mężczyzny

z jedną kobietą, zobowiązujący do pełnej wspólnoty życia i powodujący określone

skutki prawne. Przyczyną sprawczą małżeństwa była zgoda małżeńska. Takie

określenie małżeństwa upowszechniło się w średniowiecznej nauce prawa kano-

nicznego”. 90 K. Kolaczyk, Prawo rzymskie, wyd. 5, Warszawa 2000, s. 223.

71

gólna wartość oraz ranga wynikała z woli Chrystusa91. Do podsta-

wowych celów zaliczano wówczas zrodzenie i wychowanie potom-

stwa oraz wzajemną pomoc małżonków, a także okiełznanie oraz

zapobieżenie negatywnym skutkom popędu płciowego92.

Personalistyczne interpretacje i definicje małżeństwa mogły po-

jawić się po Soborze Watykańskim II93. Konstytucja soborowa Gau-

dium et spes wskazywała na personalistyczny charakter małżeństwa,

określając je mianem „przymierza” oraz „wspólnoty”. Koncepcja

małżeństwa zawarta w tym dokumencie podkreśla, że małżeństwo

stanowi – poza jego formalnymi elementami – rzeczywistość, na

której nawiązuje się między małżonkami głęboka interpersonalna

więź. Dla powstania tej więzi istotne jest autentyczne przeżycie miło-

ści oraz wzajemnego oddania partnerowi, którego się całkowicie

przyjmuje94.

Istotne znaczenie miały także inne dokumenty soborowe, wy-

mienić należy m.in. Konstytucję duszpasterską o Kościele w świecie

współczesnym (n. 47‒52), Deklarację o wolności religijnej (n. 5)95

oraz wypowiedzi papieży: Pawła VI – encyklikę Humanae vitae,

a zwłaszcza papieża Jana Pawła II ‒ adhortację apostolską ‒ Fami-

liaris consortio96, encyklikę ‒ Evangelium vitae97, Kartę Praw Ro-

dziny98, List do Rodzin99 i Katechizm Kościoła Katolickiego100, nato-

91 KPK 1917, kan. 1012 § 1; Por. P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolic-

kiego, s. 21-22. 92 KPK 1917, kan. 1013 § 1. 93 P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, s. 21-22; Por. W. Żurowski,

Kanoniczne prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, Katowice 1987, s. 34-35. 94 P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, s. 24-25. 95 Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1968. 96 Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska Familiaris consortio. O zadaniach rodziny

chrześcijańskiej w świecie współczesnym, Wrocław 2000. 97 Jan Paweł II, Encyklika Evangelium vitae. O wartości i nienaruszalności życia

ludzkiego, Częstochowa 1995. 98 Jan Paweł II, Karta Praw Rodziny, Rzym 1983. 99 Jan Paweł II, List do rodzin, Rzym 1994. 100 Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań – Pallottinum 1994.

72

miast ważne regulacje prawne dla Kościołów wschodnich zostały

zdefiniowane w Kodeksie Kanonów Kościołów Wschodnich (kan.

776‒866)101.

Małżeństwo urzeczywistnia się i realizuje w rodzicielstwie. Aby

uwydatnić to ukierunkowanie podczas obrzędów ślubnych, stawia się

nowożeńcom pytania: czy jesteście gotowi przyjąć i po katolicku

wychować potomstwo, którym Bóg was obdarzy? Pytanie to pozosta-

je w ścisłym związku ze ślubowaniem miłości, wierności i uczciwo-

ści małżeńskiej oraz dozgonności związku małżeńskiego.

Każda osoba ludzka od chwili poczęcia istnieje na obraz i podo-

bieństwo Boże. Z uwagi na powyższe zabójstwo dzieci poczętych jest

moralnie niedopuszczalnym sposobem ograniczania liczby potom-

stwa w rodzinie. Niszczenie poczętego życia bezcześci godność

ludzką małżonków, zabójstwo ‒ cywilizacja śmierci ‒ jest zaprze-

czeniem rodzicielstwa.

Pogłębioną teologię małżeństwa i rodziny zawarł papież Jan Pa-

weł II w Adhortacji apostolskiej Familiaris consortio. Małżonkowie

i dzieci prowadzą życie rodzinne nie tylko dla siebie, lecz dla Tego,

który za nas umarł i zmartwychwstał, czyli dla Jezusa, utoż-

samianego z drugim człowiekiem, szczególnie chorym, biednym

i samotnym.

W łączności z Chrystusem można mężnie przeżywać: wdowień-

stwo jako duchowe przedłużenie życia małżeńskiego, separację ‒ w

aspekcie wierności Ewangelii, życie samotne ‒ nie jako ucieczkę

przed trudami życia rodzinnego, ale jako świadectwo oddania życia

dla ideałów Królestwa Bożego.

W Kościele katolickim od początku, idąc za przykładem Jezusa,

ceniono dziewictwo i celibat dla Królestwa Bożego. Uważa się, że

nie tylko nie stoją one w sprzeczności z godnością małżeństwa, ale ją

101Kodeks Prawa Kanonicznego, Poznań 1984; Kodeks Kanonów Kościołów

Wschodnich, Lublin 2002.

73

zakładają i potwierdzają. Małżeństwo i dziewictwo to dwa różne

sposoby wyrażania i przeżywania jedynej tajemnicy przymierza Boga

ze swym ludem102.

2. Jezus o małżeństwie, jako związku nierozerwalnym

Nowy Testament instytucję małżeństwa i rodziny traktuje szerzej,

niż księgi Starego Testamentu. Na kartach nowotestamentalnych

próżno jednak szukać pełnej definicji małżeństwa w sensie prawnym.

Pragnąc nakreślić przynajmniej główne ramy obrazu małżeństwa

i rodziny należy zachować porządek chronologiczny. Ze względu na

znaczenie wypowiedzi, logicznie jest rozpocząć od logionów Jezusa,

(ipsisima verba = własne słowa), by przejść do poglądów pierwotne-

go Kościoła.

Odniesione do kwestii małżeństwa i rodziny zawierają Ewangelie

synoptyczne. Najważniejsze logiony Jezusa cytują: Marek, Mateusz

i Łukasz, eksponując idee monogamii i nierozerwalności. Przystąpili

do Niego faryzeusze chcąc Go wystawić na próbę, pytali Go, czy

wolno mężowi oddalić żonę. Odpowiadając zapytał ich: Co wam

nakazał Mojżesz? Oni rzekli: Mojżesz pozwolił napisać list rozwodo-

wy i oddalić. Wówczas Jezus rzekł do nich: „Przez wzgląd na za-

twardziałość serc waszych napisał wam to przykazanie. Lecz na po-

czątku stworzenia Bóg stworzył ich jako mężczyznę i kobietę; dlatego

opuści człowiek ojca i matkę i złączy się ze swoją żoną, i będą oboje

jednym ciałem. A tak już nie są dwoje, lecz jedno ciało. Co więc Bóg

złączył, tego człowiek niech nie rozdziela. Kto oddala żonę swoją,

a bierze inną popełnia cudzołóstwo względem niej. I jeżeli żona opu-

ści swego męża, a wyjdzie za innego, popełnia cudzołóstwo (Mk 10,

1‒12); A ja wam powiadam: Każdy, kto oddala swoją żonę ‒ poza

102 Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska Familiaris consortio, n. 16, n. 37.

74

wypadkiem nierządu ‒ narażają na cudzołóstwo; a kto by oddaloną

wziął za żonę, dopuszcza się cudzołóstwa (Mt 5, 31). Każdy, kto od-

dala swoją żonę, a bierze inną popełnia cudzołóstwo; i kto oddaloną

przez męża bierze za żonę, popełnia cudzołóstwo (Łk 16, 18)103.

Problem nierozerwalności małżeństwa, jako sakramentu ważne-

go, szczególnie mocno akcentuje cała tradycja nowotestamentowa.

Małżeństwo, jest bowiem postrzegane zawsze jako rzeczywistość

istniejąca w dwóch porządkach – boskim i ludzkim, służąca zarówno

doczesności, jak i życiu wiecznemu ochrzczonych104. Za podstawowe

źródło doktryny o sakramentalnym charakterze małżeństwa uznaje

się Objawienie oraz tradycję patrystyczną. Szczególne miejsce zaj-

muje tu List św. Pawła do Efezjan105, w którym, jak podkreśla się we

współczesnych interpretacjach kanonicznych, uwydatniona została

świętość małżeństwa chrześcijańskiego, będącego zawsze znakiem

łaski Bożej oraz sakramentem stanowiącym ze swej istoty nieustanne

źródło łaski106.

103 Dokładną analizę wypowiedzi Jezusa i epistolografii Pawła, dotyczącą jedności

i nierozerwalności małżeństwa nowotestamentalnego przeprowadza:

H. Langkammer, Małżeństwo w Nowym Testamencie, „Zeszyty Naukowe KUL”,

Lublin 1980, nr 2, s. 33; Tenże, Ewangelia według św. Marka, Poznań 1977;

P. Hoffmann, Słowa Jezusa o rozwodzie i ich interpretacja w przekazie nowote-

stamentalnym, „Communio” 1970, nr 1-5, s. 333; Por. H. Baltensweiler, Die Ehe

im Neuen Testament, Zürich 1967; Por. R. Bultmann, Die Geschichte der synopti-

schen Tradition, Tübingen 1957. 104 KKK 1617. 105 Ef 5, 22 -33; Por. G. Dzierżon, Sakramentalność małżeństwa ochrzczonych, „Ius

Matrimoniale” 4(1999), s. 107. 106 G. Dierżon, Sakramentalność małżeństwa ochrzczonych, s. 107; Por. T. Pawluk,

Prawo kanoniczne.

75

3. „Nowość” nauczania Nowego Testamentu w odniesieniu

do problemu małżeństwa i rodziny

Przekaz Nowego Testamentu, w zestawieniu ze Starym wykazuje

dość istotne różnice, przede wszystkim w odniesieniu do problemu

trwałości małżeństwa, wzajemnych relacji mąż ‒ żona czy prokrea-

cji. Jednakże z powyższego zastrzeżenia nie wynika jednoznacznie,

że teologia małżeństwa i rodziny potwierdza idealną ciągłość myśli

biblijnej, bez kontrastów, załamań oraz możliwości przemian typu

ewolucyjnego.

Według powszechnej opinii teologów, w całej Biblii, zarówno

Starego, jak i Nowego Testamentu obowiązuje ta sama zasada: co

Bóg złączył, tego niech człowiek nie rozdziela. Prawo to potwierdził

swoim autorytetem sam Jezus, podnosząc małżeństwo do godności

sakramentu.

Rodzina, w ujęciu Biblii, jest owocem stworzonej przez Boga na-

tury człowieka. Bóg mianowicie stworzył mężczyznę i kobietę (Rdz l,

27) na swój obraz i zlecił im misję pomnażania rodzaju ludzkiego

(Rdz l, 28).

Człowiek, jako mężczyzna i kobieta został powołany do prowa-

dzenia wspólnego życia. Naturalnym owocem tej wspólnoty jest

dziecko, którego nic i nikt nie może zastąpić (l Sm l, 1‒20). Z chwilą

przyjścia na świat dziecka, zaczyna funkcjonować rodzina107.

Jednożeństwo było faktem tak oczywistym, że Kościół pierwotny

nie sformułował w tej sprawie odrębnego przykazania, czy przepisu

(l Kor 7, 2). Zasada jednożeństwa wypływa z podstawowej nauki

Jezusa. Z tego względu Kościół pierwszych wieków głosi nieroze-

rwalność małżeńską do końca życia obu stron (l Kor 7, 12) połączoną

107 B.G. Boschi, Problemi della famiglia nella Biblia, „Sacra Doctrina”, 1975, nr 20,

s. 395; Por. K. Rahner, Die Ehe als Sakrament, Schriften, t. 8, s. 519-540; Por.

W. Kasper, Zur Theologie der Christlen Ehe, Mainz 1977.

76

z pełną, dozgonną wiernością (Hbr 13, 4). Zdrada małżeńska lub

zerwanie związku stanowiło nie tylko kwestię prawną (Rz 7, 3), lecz

wołało o pomstę do nieba (l Tes 4, 6), zaś stronę winną wykluczało

z królestwa Bożego (l Kor 6,9)108.

Niewątpliwie, istniejąca w Starym Testamencie praktyka rozwo-

dów stanowi jedynie przejściowy wyjątek od ustanowionego przez

Boga prawa nierozerwalności małżeństwa. Nowatorstwem nauki

o małżeństwie i rodzinie w Nowym Testamencie jest uznanie męż-

czyzny winnym oddalenia żony. W Starym Testamencie do zerwania

związku małżeńskiego wystarczyło, by mężczyzna przekazał list

rozwodowy kobiecie.

Pozostałe różnice, wynikające z ewolucji pomiędzy obrazem sta-

ro- i nowotestamentalnej rodziny dotyczą istotnych celów małżeń-

stwa. W Starym Testamencie celem była przede wszystkim prokrea-

cja, natomiast w Nowym na plan pierwszy wysuwa się zdecydowanie

wzajemna miłość i wierność małżonków.

Jeszcze wyraźniejszy kontrast między Testamentami stanowi

mocno wyakcentowane, zarówno przez Jezusa, jak i Apostoła Pawła

(co znawcy tradycji Orientu nazywają ‒ egalitaryzmem), równou-

prawnienie obojga małżonków. Jest to stanowisko szczególnie re-

wolucyjne w etyce nowotestamentalnej.

Równouprawnienie obojga małżonków pociągało za sobą daleko

idące następstwa w samej strukturze rodziny społeczeństw Bliskiego

Wschodu. Struktura patriarchalna, typowa dla rodziny starotestamen-

talnej (także islamskiej) ‒ w Nowym Testamencie nie ma już swoich

odpowiedników w postawie i funkcjach małżonków109.

Mimo odległości czasowej i przestrzennej, dzielącej od czasu

i miejsca, w których redagowano poszczególne księgi biblijne, naj-

108 H. Langkammer, Małżeństwo w Nowym Testamencie, „Zeszyty Naukowe” KUL,

s. 39. 109 H.J. Klanek, Gemeinde zwischen Haus und Stadt. Kirche bei Paulus, Freiburg

1992, s. 45.

77

bardziej wiążącą do dziś jest perykopa Pawła Apostoła: Żony, bądź-

cie poddane mężom, jak przystało w Panu. Mężowie, miłujcie żony

i nie bądźcie dla nich przykrymi! Dzieci, bądźcie posłuszne rodzicom

we wszystkim, bo to jest miłe w Panu. Ojcowie nie rozdrażniajcie

waszych dzieci, aby nie straciły ducha (Kor 3, 18‒20)110.

Doskonałe streszczenie nowotestamentalnej nauki o małżeństwie

i rodzinie podał Sobór Watykański II:

Głęboka wspólnota życia i miłości małżeńskiej zawiązuje się

przez przymierze małżeńskie, czyli nieodwołalną osobistą zgodę.

Małżonkowie wzajemnie się sobie oddają i przyjmują. Sam Bóg jest

twórcą małżeństwa, obdarzonego różnymi dobrami i celami... najści-

ślejsze zespolenie osób i działań, świadczą wzajemną pomoc i posłu-

gę... Chrystus Pan szczodrze ubłogosławił tę wielokształtną miłość,

która powstała z Bożego źródła miłości i została ustanowiona na

obraz Jego jedności z Kościołem... jak On umiłował Kościół i wydał

zań siebie samego, również małżonkowie przez obopólne oddanie się

sobie miłują się wzajemnie w trwałej wierność111.

Małżeństwo i rodzina w Biblii, zarówno Starego, jak i Nowego

Testamentu posiada charakter podwójny: religijny i społeczny.

Ewolucja poglądów na małżeństwo i rodzinę jest widoczna, gdy

porównuje się analogiczne teksty Starego i Nowego Testamentu.

Ewolucji tej nie wyraża jednak wyłącznie idea trwałości związku

małżeńskiego, tj. łatwość uzyskania rozwodu w Starym oraz absolut-

na nierozerwalność w Nowym Testamencie.

Sakralność związku małżeńskiego w Starym Testamencie wynika

ze ścisłego powiązania genezy i dalszego rozwoju wspólnoty ludzkiej

ze stwórczą mocą Boga. W Nowym Testamencie z faktu obecności

Jezusa na weselu w Kanie Galilejskiej i z mistyki małżeństwa, uka-

110 K. Romaniuk, Małżeństwo i rodzina w Biblii, s. 5. 111 Sobór Watykański II, Konstytucja Gaudium et spes. O obecności Kościoła

w świecie współczesnym, n. 48; Por. A. Śliwiński, Idea Ludu Bożego we współcze-

snej eklezjologii, Pelplin 1974, s. 30.

78

zanej w Listach Pawła Apostoła, który wspólnotę życia dwojga ludzi

porównuje do oblubieńczego związku Jezusa z Kościołem.

Charakter społeczny małżeństwa i rodziny według Biblii wynika

z tekstów, które podkreślają, że rodzina jest podstawową komórką

społeczną, zarówno Izraela historycznego, jak i wspólnot chrześci-

jańskich w okresie publicznej działalności Jezusa i w czasach

apostolskich112.

Jezus, głosząc Dobrą Nowinę, wielokrotnie ukazywał swoje za-

troskanie o rodzinę i następujący w niej proces wychowania człowie-

ka (Mk 10, 2; Mt 19; Łk 16, 18). Troska o małżeństwo i rodzinę, jako

o nierozerwalną wspólnotę życia i wychowania uwidacznia się

szczególnie, kiedy Mistrz z Nazaretu przypomniał pierwotny zamysł

Stwórcy (Rdz 2, 24; Mt 19, 4; Mk 10, 6).

Małżonkowie, współpracując z Bogiem, winni kształtować swój

związek, mając na uwadze jego pierwotną doskonałość. Takiej bo-

wiem doskonałej wspólnocie rodzinnej Bóg powierza dar nowego

życia, czyniąc tę wspólnotę odpowiedzialną nie tylko za zrodzenie,

ale za cały proces wychowania dzieci113.

4. Sakramentalność związku małżeńskiego

Małżeństwo nowotestamentalne w równym stopniu jest sprawą

mężczyzny i kobiety. Prawa i obowiązki małżonków są identyczne

i równe. Celem rodziny w Nowym Testamencie, podobnie jak w Sta-

rym, było zrodzenie potomstwa. Wyrazistym przykładem jest mał-

żeństwo Zachariasza i Elżbiety, oczekujące na dziecko do lat staro-

ści: ja jestem już stary, a moja żona jest w podeszłym wieku (Łk l,

112 Por. M. Filipiak, Problematyka społeczna w Biblii, Warszawa 1985, s. 102. 113 C. Miglietta, L’Evangelo del Matrimonio, Milano 1996, s. 82; S.D. Kożul, Evolu-

zione della dottrina circa l’essenza del matrimonio dal C.I.C. al Vaticano II, Vin-

cenza 1980, s. 66.

79

18). Tak uczynił mi Pan ‒ mówiła [Elżbieta] ‒ wówczas, kiedy wej-

rzał łaskawie i zdjął ze mnie hańbę w oczach ludzi (Łk l, 25).

Według Nowego Testamentu, więź małżeńska winna być kształ-

towana, na wzór obrazu miłości Oblubieńca, tj. Chrystusa, do Oblu-

bienicy, czyli Kościoła. Mężowie niech miłują swoje żony, bo Chry-

stus również umiłował Kościół i wydał zań samego siebie (Ef 5, 25).

W nauczaniu Kościoła katolickiego o rodzinie chrześcijańskiej

podkreśla się, że jej podstawą jest sakramentalność. Dzięki temu

charakterowi związku, małżonkowie uczestniczą w przymierzu

Chrystusa z Kościołem. Z tego względu małżeństwo jest nie tylko

realizacją miłości dwojga osób, lecz także drogą do świętości, zaś

jedność małżeńska symbolizuje miłość Chrystusa do Kościoła. Istotę

chrześcijańskiego małżeństwa Paweł Apostoł określił mianem ‒

misterium ‒ Wielką Tajemnicą (Ef 5, 21 -33)114.

Małżeństwo jest znakiem sakramentalnym oraz znakiem umiło-

wania przez Chrystusa Kościoła, jako Oblubienicy. Wszystkie sa-

kramenty wyrażają łączność ze śmiercią i ze zmartwychwstaniem

Pana. Sakrament małżeństwa również zakotwiczony został w miłości

Jego krzyża. Gdy małżonkowie realizują miłość Chrystusową, ich

małżeństwo staje się eschatyczne, jak dziewictwo, gdyż poprzez mi-

łość Chrystusową, która trwać będzie i w przyszłym eonie, życie

małżeńskie w rzeczywistości ziemskiej, coraz bardziej upodabnia się

do związku Chrystusa z Kościołem115.

Współcześnie obowiązujący Kodeks Jana Pawła II stwierdza, że

małżeństwo jest przymierzem, przez które mężczyzna i kobieta tworzą

ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury ku dobru

małżonków oraz zrodzeniu i wychowaniu potomstwa; zostało ono

między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa do godności sa-

kramentu (kan. 1055 § 1). Biorąc natomiast pod uwagę Kodeks Ka-

114 Sobór Watykański II, Konstytucja Gaudium et spes, n. 48. 115 G.N. Vollebreyt, Die Ehe im Zeugniss der Bibel, Salzburg 1965.

80

nonów Kościołów Wschodnich, należy zauważyć, że podkreśla on

osobową więź między małżonkami: mężczyzna i kobieta nieodwołal-

ną zgodą osobową ustanawiają między sobą wspólnotę całego życia,

(…) zostało ustanowione przez Stwórcę i rządzi się Jego prawami

(kan. 776 § 1)116. W ten sposób podkreślono, że jednym z celów mał-

żeństwa – obok wspólnoty życia seksualnego – jest wspólnota życia

duchowego, oparta na wzajemnej miłości, zespalająca elementy Bo-

skie i ludzkie117.

5. Mężczyzna i kobieta w rodzinie nowotestamentalnej

1° Rola ojca

Ojciec rodziny powinien troszczyć się o jej materialne utrzyma-

nie. Zasada ta widoczna jest w postawie Józefa, Zachariasza (ojciec

Jana Chrzciciela) i ojca syna marnotrawnego.

Wychowanie dzieci zawsze należało do podstawowych funkcji

obojga rodziców, jednakże w pierwszej kolejności ciążyło na ojcu,

zwłaszcza gdy dotyczyło wychowania synów. Wychowanie w No-

wym Testamencie, co jasno wynika z przypowieści Jezusa, jest oparte

na całkowicie nowych zasadach.

Wskazuje na to postawa ojca syna marnotrawnego: Młodszy...

rzekł do ojca: Ojcze, daj mi część majątku, która na mnie przypadła...

Niedługo potem młodszy syn, zabrawszy wszystko, odjechał w dalekie

strony i tam roztrwonił swój majątek żyjąc rozrzutnie... wtedy zasta-

nowił się i rzekł: Iluż to najemników mojego ojca ma pod dostatkiem

chleba, a ja tu z głodu ginę. Zabiorę się i pójdę do mego ojca... A gdy

był jeszcze daleko, ujrzał go jego ojciec i wzruszył się głęboko; wy-

116Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium, auctoritate Ioannis Pauli PP. Il

promulgates – Kodeks Kanonów Wschodnich promulgowany przez Jana Pawła II,

Lublin 2002. 117 GS 49; Por. P.M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, s. 23.

81

biegł naprzeciw niego, rzucił mu się na szyję i ucałował go... rzekł do

swoich sług: Przynieście szybko najlepszą szatę i ubierzcie go; dajcie

mu też pierścień na rękę i sandały na nogi! Przyprowadźcie utuczone

cielę i zabijcie: będziemy ucztować i bawić się, ponieważ ten syn mój

był umarły, a znów ożył; zaginął, a odnalazł się (Łk 15,12).

2° Rola żony i matki

Podstawowym obowiązkiem kobiety-małżonki jest wydanie na

świat potomstwa. Każda matka oczekuje, by urodzić pierworodnego

syna.

Przykładem matki troszczącej się o przyszłość swoich synów:

Jana i Jakuba jest żona Zebedeusza, która w imieniu swych synów

zwróciła się do Jezusa: Powiedz, żeby ci dwaj moi synowie zasiedli

w Twoim królestwie jeden po prawej, a drugi po lewej stronie (Mt

20, 21).

Przypowieść Jezusa o pieczeniu chleba nawiązuje do ważnych

zajęć matki w rodzinie. Królestwo niebieskie podobne jest do zaczy-

nu, który pewna kobieta wzięła i włożyła w trzy miary mąki, aż się

wszystko zakwasiło (Mt 13, 33).

Rodzicom należy się szacunek, wynikający z nakazu Boga, który

Jezus wyraźnie przypomniał: Bóg przecież powiedział: Czcij ojca

i matkę oraz: Kto złorzeczy ojcu lub matce, niech śmierć poniesie (Mt

15,4).

6. Wartość dziecka

Dziecku w rodzinie Jezus wyznaczył bardzo uprzywilejowane

miejsce: I [Jezus] biorąc je [dzieci] w objęcia, kładł na nie ręce

i błogosławił je (Mk 10, 16). Uczniów wiele razy nauczał, aby stali

się jak dzieci, gdyż do nich należy przede wszystkim miejsce w nie-

82

bie. Dopuśćcie dzieci i nie przeszkadzajcie im przyjść do Mnie; do

takich bowiem należy królestwo niebieskie (Mt 19, 14).

Jezus będąc dzieckiem, już w Nazarecie dał przykład posłuszeń-

stwa rodzicom ‒ był im poddany (Łk 2, 51). Ewangelie notują tylko

jeden przypadek pozornego braku subordynacji Jezusa, kiedy samo-

wolnie oddalił się od swoich rodziców, pozostając w świątyni jero-

zolimskiej. Synu, czemuś nam to uczynił? Oto ojciec Twój i ja z bó-

lem serca szukaliśmy Ciebie (Łk 2, 48). Odpowiedział im również

pytaniem, powołując się na autorytet Boga. Czemuście Mnie szukali?

Czy nie wiedzieliście, że powinienem być w tym, co należy do mego

Ojca? (Łk 2, 49).

Według Jezusa, niewinne dzieci są przykładem najbardziej wła-

ściwego stosunku do królestwa niebieskiego. Jeśli się nie odmienicie

i nie staniecie jak dzieci, nie wejdziecie do królestwa niebieskiego.

Kto się więc uniży, jak to dziecko, ten jest największy w królestwie

niebieskim. I kto by przyjął jedno takie dziecko w imię moje, Mnie

przyjmuje (Mt 18, 3 -5). Lecz kto by się stał powodem grzechu dla

jednego z tych młodych, którzy wierzą we Mnie, temu byłoby lepiej

kamień młyński zawiesić na szyi i utopić go w głębi morza (Mt 18, 6).

Strzeżcie się, żebyście nie gardzili żadnym z tych małych; albowiem

powiadam wam: Aniołowie ich w niebie wpatrują się zawsze w obli-

cze Ojca mojego, który jest w niebie (Mt 18, 10).

Dla celów dydaktycznych Ewangelia prezentuje postacie nie-

wdzięcznego syna i złych dzieci. Do takich należy syn marnotrawny

(Łk 15, 11). Wzorem do naśladowania nie mogą być dzieci bezmyśl-

ne ‒ bawiące się na rynku, mówiące do rówieśników: przygrywali-

śmy wam, a nie tańczyliście; biadaliśmy, a wyście nie zawodzili.

W Nowym Testamencie, bardziej niż w Starym, uwidocznione

jest rodzinne pojęcie terminu brat ‒ rodzeństwo. Gdy [Jezus] prze-

chodził obok Jeziora Galilejskiego, ujrzał dwóch braci: Szymona,

zwanego Piotrem, i brata jego, Andrzeja... gdy poszedł stamtąd dalej,

ujrzał innych dwóch braci: Jakuba, syna Zebedeusza, i brata jego

83

Jana (Mt 4, 18 -21) oraz rodzeństwo: Łazarza, Marię i Martę (J 11,

1). Nowy Testament nie odnotował ani jednego występku bratobój-

stwa, ani jednej krańcowej nienawiści w rodzinie.

7. Rodzina w nowotestamentalnych tablicach domowych

Wczesne chrześcijaństwo po złożeniu wyznania wiary i przyjęciu

chrztu włączało do społeczności Kościoła zarówno żydów, jak i po-

gan. Poganie weszli do wspólnoty wraz ze swoimi zwyczajami. Nie-

zbędne stało się więc określenie, jakie wyznaczniki powinien mieć

chrześcijański dom, z dziećmi, służbą, a nawet niewolnikami118.

W tym kontekście zrozumiałe jest, że nim postawiono tu pewne za-

sady, oparte na nauce Jezusa, rozpoczęto od sprostowania błędnych

poglądów na małżeństwo.

W wielu miejscach na kartach Nowego Testamentu można zna-

leźć na temat małżeństwa i rodziny wiele okolicznościowych, często

analogicznych wypowiedzi. Do takich tekstów należą tzw. „tablice

domowe”.

Pouczenia w nich zawarte odnoszą się do „chrześcijańskich ro-

dzin”. Autorzy natchnieni wykazują w nich wyjątkową troskę o po-

118 Pod wpływem prądów filozoficzno-religijnych wkradły się w życie pierwotnych

gmin niezdrowe poglądy na małżeństwo. Wystarczy tu wspomnieć o dwóch krań-

cowych, tj. o libertynizmie i o enkratyzmie. Libertyniści patrzyli na stosunek

płciowy jak na biologiczną funkcję, tak potrzebną do życia jak jedzenie i picie

(1 Kor 6, 12 -20; Dz Ap 2, 6; 2, Dz Ap 14 -15). Enkratyści wszystko, co związane

było z materią, a więc również i dziedzinę życia płciowego, uważali za godne po-

gardy (1 Tm 4, 1 -3). W pierwotnych gminach zwalczano te i inne niezdrowe ob-

jawy, łącznie z wszystkimi ekscesami w dziedzinie seksualnej, gdyż sprzeciwiały

się świętości żądanej od chrześcijan przez Boga (Rdz 13, 13;1 Kor 5, 6; Gal 5, 19;

Kor 3, 5; Ef 5, 3; 1 Tes 4, 3). Małżeństwo chroni przed niemoralnym życiem

płciowym (1 Tes 4, 4; 1 Kor 7, 2), nie jest jednak tylko środkiem pomocniczym.

Ze względu na to, że jest instytucją Bożą, człowiek może i powinien z niej skorzy-

stać z wdzięcznością dla Boga. Ci, którzy małżeństwo odrzucali, napiętnowani zo-

stali, jako heretycy (1 Tym 4, 3 -5).

84

ziom wiary nowo nawróconych na chrześcijaństwo. Znaczenie rodzi-

ny potwierdzają obszerne fragmenty listów Pawłowych, w których

koncentruje się on na sprawach wychowania i wzajemnych relacji

między rodzicami a dziećmi119.

Akceptując strukturę społeczną rodziny tamtych czasów akcentu-

ją te elementy, które związane są z nowością Ewangelii, a które na-

dają relacjom wewnątrzrodzinnym nie tylko inną motywację postę-

powania, ale często, w miarę pogłębiania się wiary zmieniają te wza-

jemne odniesienia, a nawet postawy religijne poszczególnych człon-

ków rodzin120.

Wspólnoty domowe – „domowe Kościoły” – były niezwykle

ważnym elementem również dla pierwszych gmin chrześcijańskich.

W pierwszym etapie tworzenia Kościoła, chrześcijanie gromadzili się

właśnie w domach, które z czasem stawały się miejscem wspólnej

modlitwy121.

Rodzina chrześcijańska jawi się jako społeczność inspirowana

przede wszystkim wartościami ewangelicznymi: sam Chrystus staje

się dla każdego stanu w rodzinie wzorem życia i postępowania.

Dzięki przyjęciu Ewangelii zmienia się właściwa hierarchia war-

tości, tak w życiu całej rodziny, jak w życiu poszczególnych jedno-

stek.

Egzystencja rodziny opiera się na prawie naturalnym i na obja-

wionym Prawie Bożym, wyrażonym najpełniej w dziele zbawczym

i osobie Jezusa Chrystusa. Rodzina stanowi społeczność rządzoną

przez prawo miłości, we wszystkich wzajemnych relacjach.

Prawo to sprawia, że mąż, choć nadal zajmuje miejsce głowy

w rodzinie, swą relację do żony buduje w oparciu o model relacji

119 W. Barclay, List do Efezjan, Warszawa 1980, s. 146. 120 A.R. Sikora, Rodzina w nowotestamentowych „tablicach domowych”, [w:] Biblia

o rodzinie, (red.) G. Witaszek, Lublin 1997, s. 47-67. 121 P. Łabuda, Dom jako chrześcijańska wspólnota wychowania, [w:] (red.) R. Ba-

chuta, Rodzina w trosce o życie – Kościół w trosce o rodzinę, Katowice 2010,

s. 15.

85

Chrystus ‒ Kościół. Żony, szanując przodującą rolę męża w rodzinie,

nie podlegają mu na instrumentalnej i automatycznej uległości, ale

świadome swej równości na płaszczyźnie religijnej, z godnością wy-

pełniają właściwe sobie funkcje. Z nich najszczytniejszą jest powoła-

nie do macierzyństwa. Ich najgłębszym motywem postępowania jest

świadomość realizacji misji, „która podoba się Bogu”. Znamiennym

jest, że rodzina chrześcijańska zawsze stanowiła wspólnotę ukierun-

kowaną na Chrystusa. Stąd też we wszystkich pouczeniach tak częste

odniesienia do liturgii i zbawienia w królestwie Bożym. Przestrzega-

nie zaś zasad i norm moralno-społecznych sprawiło, że rodzina

chrześcijańska stawała się Domem Boga122.

Oboje małżonkowie biorą udział we wspólnych zebraniach litur-

gicznych. Kobiety nie szukają próżnej chwały, ubierając się w wy-

szukane stroje123, kosztowną biżuterię i modne fryzury, ale przede

wszystkim troszczą się o właściwe kształtowanie swego wnętrza.

W swych prywatnych modlitwach małżonkowie mają zwracać uwagę

na to, by ewentualne waśnie między nimi nie stały się przeszkodą

w wysłuchaniu próśb przez Boga.

Wszyscy tworzący rodzinę powinni postępować w sposób zgod-

ny z własnym powołaniem. Dzieci mają być im posłuszne, co jest

wyrazem wdzięczności za życie i wychowanie. Ojciec, który dba

o wychowanie dzieci, ma dokładać starań, aby nie doprowadzać do

rozdrażnień lub by nie wymierzać kary w sposób bezduszny. Starsi

mężczyźni i kobiety, powinny odznaczać się roztropnością, życiem

bez skandali oraz życzliwością w dzieleniu się swym życiowym do-

świadczeniem. Młodzieńcy mają strzec się zbyt daleko posuniętego

radykalizmu, starając się o równowagę wewnętrzną i umiar w postę-

powaniu. Niewolnicy z całą lojalnością winni służyć swym panom,

niezależnie czy ci są jeszcze poganami, czy chrześcijanami, równo-

122 H. Baltensweiler, Die Ehe im Neunem Testament, Zürich 1967, s. 25. 123 Tamże, s. 250.

86

cześnie pamiętając, że w ten sposób służą samemu Bogu i czerpią

siły z przykładu życia Jezusa.

8. Nauczanie Pawła Apostoła o nierozerwalności związku

małżeńskiego

Autorem najbardziej rozbudowanej nauki o małżeństwie i rodzi-

nie jest św. Paweł. Najwięcej szczegółowych wskazań dla tych, któ-

rzy uwierzyli w Jezusa zawarł on w Pierwszym Liście do Koryntian.

Szczególnie mocno uwydatnia w nim równość obojga małżonków,

czyli równouprawnienie monogamiczne, oznaczające, iż zarówno

mężczyźnie, jak i kobiecie, wolno zawrzeć małżeństwo tylko z jedną

osobą.

Stanowisko św. Pawła o nierozerwalności związku małżeńskiego

jest identyczne z nauką Jezusa124. Tym zaś, którzy trwają w związ-

kach małżeńskich, nakazuję nie ja, lecz Pan: Żona niech nie odchodzi

od swego męża!... Mąż również niech nie oddala żony (l Kor 7, 10).

Takie samo prawo ma mąż do ciała żony, jak żona do ciała męża.

Decyzja czasowej abstynencji od kontaktów cielesnych winna być

uzgodniona obustronnie125.

Pozamałżeńskie kontakty cielesne za życia małżonka nazywa cu-

dzołóstwem: Dlatego to uchodzić będzie za cudzołożną, jeśli za życia

swego męża współżyje z innymi mężczyzną (Rzym 7, 3).

List do Efezjan zawiera głównie naukę o Kościele, opartą na dok-

trynie Pawłowej, która określa Kościół, jako ciało Chrystusa oraz

wzbogaca tę myśl o nowy element ‒ Chrystus jest Głową Ciała ekle-

zjalnego. Dla Chrystusa Kościół jest Jego Oblubienicą.

124 Tamże, s. 188. 125 F. Böckle, Ehe und Ehesascheidung, [w:] Handbuch der christlen Ethik, A.

Hertz, t. 2, Freiburg 1978, s. 117; Por. A. Ziegler (i inni), Sexualitat und Ehe, Zü-

rich 1981.

87

Z tego porównania autor Listu do Efezjan wyprowadza teolo-

giczną interpretację małżeństwa. Podobnie jak Chrystus jest Głową

i Oblubieńcem Kościoła, tak mąż jest głową i Oblubieńcem swojej

małżonki. W ten sposób małżeństwo odzwierciedla związek Chrystu-

sa z Kościołem, przejawiany w służebnej, płynącej z miłości posta-

wie męża w stosunku do swojej żony. Postawa ta jest obrazem cał-

kowitego oddania się Chrystusa swojemu Kościołowi. Rola żony,

polegająca na zaufaniu i oddaniu się mężowi, wyraża stosunek Ko-

ścioła do Chrystusa. Paweł obopólną więź pomiędzy Chrystusem

a Kościołem opisuje następująco: tajemnica to wielka, mówię w od-

niesieniu do Chrystusa i Kościoła (Ef 5, 1‒32).

1° Separacja

W perykopie św. Pawła, dotyczącej nierozerwalności małżeń-

stwa pewien problem stanowią słowa: Gdyby zaś odeszła, niech po-

zostanie samotną albo niech się pojedna ze swym mężem (l Kor 7,

11).

Oparta głównie na tym tekście i stosowana, także aktualnie, prak-

tyka separacji ‒ jakkolwiek interpretowałoby się tekst św. Pawła

‒ nie upoważnia żadną miarą do zawarcia nowego związku małżeń-

skiego. Stan rozłączenia, z natury swojej powinien mieć charakter

przejściowy. Oboje zaś małżonkowie przez cały okres separacji win-

ni dążyć do pojednania.

2° Przywilej Pawłowy

Na korzyść wiary (in favorem fidei) na mocy przywileju św.

Pawła, może być rozwiązane małżeństwo osób nieochrzczonych,

jeśli jedna ze stron przyjęła chrzest, a małżonek nieochrzczony od-

chodzi od małżonka ochrzczonego126.

126 T. Pawluk, Prawo kanoniczne, t. 3, s. 254.

88

Zdaniem większości egzegetów ‒ przywilej Pawłowy znajduje

poparcie w urzędowym nauczaniu Kościoła katolickiego, a dotyczy

szczegółowej sytuacji pewnej kategorii małżonków. Pozostałym zaś

mówię ja, nie Pan: Jeśli któryś z braci ma żonę niewierzącą i ta chce

razem z nim mieszkać, niech jej nie oddala. Podobnie jeśli jakaś żona

ma niewierzącego męża i ten chce razem z nią mieszkać, niech się

z nim nie rozstaje. Uświęca się bowiem mąż niewierzący dzięki swej

żonie, podobnie jak świętość osiągnie niewierząca żona przez „bra-

ta”. W przeciwnym wypadku dzieci wasze byłyby nieczyste, teraz zaś

są święte. Lecz jeśliby strona niewierząca chciała odejść, niech odej-

dzie. Nie jest skrępowany ani „brat” ani „siostra” w tym wypadku.

Albowiem do życia w pokoju powołał nas Bóg (l Kor 7, 12).

Powyższe słowa św. Pawła wytyczyły praktykę Kościoła w tej

materii. Do najwyższej władzy kościelnej należy interpretacja oraz

określenie warunków, jakie winny być zachowane w przypadku roz-

wiązania małżeństwa mocą tego przywileju.

3° Wdowy

Kobietom owdowiałym, zarówno w Starym Testamencie, jaki

w nauczaniu Jezusa, przyjętym następnie przez islam, należy się

szczególna troska i obowiązek niesienia pomocy.

Ewangelie uwidoczniły postacie wdów, których życie uznać na-

leży za uosobienie chrześcijańskich ideałów moralnych. Pierwsza, to

prorokini Anna, druga ‒ to wdowa ofiarująca grosz do świątynnej

skarbony.

O pierwszej pisze Łukasz: Nie rozstawała się ze świątynią, słu-

żąc Bogu w postach i modlitwach dniem i nocą. Przyszedłszy w tej

właśnie chwili, sławiła Boga i mówiła o Nim wszystkim, którzy ocze-

kiwali wyzwolenia Jerozolimy (Łk 2, 37‒38). W postawie drugiej

Jezus pochwalił wrażliwość na potrzeby drugiego człowieka: Praw-

dziwie powiadam wam: Ta uboga wdowa wrzuciła więcej niż wszyscy

89

inni. Wszyscy bowiem wrzucali na ofiarę z tego, co im zbywało; ta

zaś z niedostatku swego wrzuciła wszystko, co miała na utrzymanie

(Łk 21, 3‒4).

Zgodnie ze wskazaniami św. Pawła, wdowy korzystały na sta-

rość z życzliwości własnych dzieci, mieszkając z nimi pod wspólnym

dachem.

4° Rezygnacja z małżeństwa

Możliwość rezygnacji z małżeństwa zakłada Ewangelia Mateu-

sza, Ewangelista przytacza tu słowa Jezusa o trzech kategoriach ludzi

(głównie mężczyzn), którzy nie wchodzą w związek małżeński (Mt

19, 12).

Tekst nawiązuje oczywiście do mentalności żydowskiej, która

zawsze kojarzyła małżeństwo ze zrodzeniem potomstwa. W tym

przypadku chodzi o dobrowolną rezygnację ze związku małżeńskie-

go, przy pełnych sprawnościach fizycznych w tym względzie.

Z poprzedniego fragmentu Ewangelii Mateusza wynika, że Jezus

nie kwestionował ani celowości, ani świętości małżeństwa (Mt 19,

1). Trzeba jednak pamiętać o hierarchii wartości wyraźnie zaznaczo-

nej w nauczaniu Jezusa. Wartość nadprzyrodzona jest wyższa od

stanu małżeńskiego. Wartością wyższą jest królestwo Boże. Słowa

o bezżenności są zatem skierowane w kontekście gorącej zachęty

pójścia za Jezusem.

W przepowiadaniu Jezusa jest to właściwie jedyny wyraźny tekst

o dziewictwie. Jednak dziewictwo mogą realizować wyłącznie ci,

którzy w słowach Jezusa dostrzegają ich głębsze znaczenie ‒ wy-

łączne poświęcenie się dla idei królestwa Bożego127.

5° Problem powtórnego małżeństwa

127 H. Langkammer, Małżeństwo w Nowym Testamencie, s. 33-43.

90

Nowy Testament nie żąda ślubowania celibatu, ale jedynie go za-

leca, natomiast wydaje się, że w wartościowaniu stanu małżeńskiego

jest bardziej powściągliwy niż Stary Testament.

Z racji obowiązku naśladowania Chrystusa, ponad stan małżeń-

ski stawia się stan wolny, widząc w małżeństwie formę życia „prze-

mijającą”. Sam św. Paweł jest dziewiczy, a innym radzi obrać taki

sam stan ‒ z powodu Pana (l Kor 7, 8).

Natomiast ci, którzy owdowieli ‒ zarówno mężczyźni, jak i ko-

biety ‒ mają te same prawa ‒ obojgu wolno wstąpić w ponowny

związek małżeński. Apostoł wolałby jednak, żeby wierzący w Jezu-

sa, poprzestawali na jednym małżeństwie. Tym zaś, którzy nie wstąpi-

li w związki małżeńskie, oraz tym, którzy już owdowieli, mówię: do-

brze będzie, jeśli pozostaną tak jak ja. Lecz jeśliby nie potrafili zapa-

nować nad sobą, niech wstępują w związki małżeńskie! (l Kor 7, 8).

Młodym wdowom zaleca powtórne zamążpójście (l Tm 5, 11).

Od zwierzchników gmin chrześcijańskich żąda, aby po raz drugi nie

żenili się (l Tm 3, 2), to samo odnosi się do diakonów (l Tm 3,12) i

wdów, które poświęciły się na służbę Kościoła (l Tm 5,9).

9. Czynny udział małżonków w życiu Kościoła

We wczesnym Kościele małżeństwa angażowały się w pracę mi-

syjną. Pryscylla i Akwila wskazali Apollosowi drogę do wiary (Dz

18, 26)128. Św. Paweł nazywa małżonków swoimi współpracowni-

kami (Rz 16, 3). Zakłada się, że żony apostołów brały czynny udział

w akcjach misyjnych (l Kor 9, 5).

Mimo że św. Paweł żądał, powołując się na zwyczaj panujący

w Kościele, by kobiety milczały na zebraniach (l Kor 14, 33), to jed-

128 Benedykt XVI, Małżonkowie Pryscylla i Akwila, L’Oservatore Romano, wyd.

polskie, 2007, nr 293.

91

nak poza zgromadzeniem liturgicznym najprawdopodobniej głosiły

Słowo Boże (Tm 2, 4). Zachęca więc do wzorowego życia, by mę-

żowie, zbudowani przykładem ‒ przez postępowanie niewiast, zna-

leźli drogę do Chrystusa. Oboje małżonkowie winni dawać dobry

przykład, praca misyjna zaś domaga się od nich samozaparcia (Dz

24, 25; Ga 5, 23).

10. Rodzina, jako środowisko wychowawcze

Kościół pierwszych wieków, choć mniej szczegółowo, niż Stary

Testament, zwracał uwagę na problem wychowania dzieci129. Cechą

charakterystyczną wychowania według Ewangelii jest to, że ma być

realizowane w Chrystusie (in Christo). Paweł Apostoł zachęca rodzi-

ców, aby wychowywali dzieci, stosując karcenie i upominanie, po-

chodzące od Pana Jezusa Chrystusa (Ef 6, 4). Nie piszę tego, żeby

was zawstydzić, lecz aby was napomnieć ‒ jako moje najdroższe

dzieci. Choćbyście mieli bowiem dziesiątki tysięcy wychowawców

w Chrystusie, nie macie wielu ojców; ja to właśnie przez Ewangelię

zrodziłem was w Chrystusie Jezusie. Proszę was przeto, bądźcie na-

śladowcami moimi! Dlatego to posłałem do was Tymoteusza, który

jest moim synem umiłowanym i wiernym w Panu, aby wam przypo-

mniał drogi moje w Chrystusie i to, czego nauczam wszędzie, w każ-

dym Kościele (l Kor 4, 14).

Apostoł Narodów zwraca uwagę na dziedzictwo wiary w aspek-

cie macierzyństwa. Zbawiona zostanie (kobieta), przez rodzenie

dzieci, jeśli wytrwa w wierze i uświęceniu.

Autor Listu do Hebrajczyków pisze ‒ wszelkie karcenie na razie

nie wydaje się radosne, ale smutne, potem jednak przynosi tym, któ-

rzy go doświadczyli błogi plon sprawiedliwości (Hbr 12, 11).

129 Por. R. Rubinkiewicz, Rodzina jako środowisko wychowawcze, [w:] Biblia

o rodzinie, s. 44.

92

Apostoł upomina także wszystkich członków rodziny i dzieci,

niewolników i służących (Ef 6, 1; Kor 3, 20).

Osobowym wzorem wychowawczym jest sam Jezus Chrystus.

On także wprowadzał stopniowo uczniów w tajemnicę swojej Osoby

(Mt 16, 16), coraz pełniej objawiając się w słowach i czynach. Nie

zatrzymywał się wyłącznie na udzielaniu teoretycznych pouczeń.

Jako doskonały Nauczyciel prowadził życie publiczne ze swoimi

uczniami ‒ w ubóstwie (Mt 8, 20) i w wierności podjętej misji.

Zadanie wychowania wypływa z najbardziej pierwotnego powo-

łania małżonków do uczestnictwa w stwórczym dziele Boga. Rodząc

w miłości i dla miłości nową osobę, która sama w sobie jest powoła-

na do wzrostu i rozwoju, rodzice tym samym podejmują zadanie

umożliwienia jej życia w pełni ludzkiego. Ponieważ dali życie swoim

dzieciom, w najwyższym stopniu są zobowiązani do ich wychowa-

nia, dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych wycho-

wawców.

11. Miejsce rodziny w życiu społecznym

Rodzina, jako naturalna społeczność, w której mężczyzna i ko-

bieta są wezwani do czynienia daru z siebie w miłości i do przeka-

zywania życia, stanowi podstawową instytucję życia społecznego.

W jej środowisku dzieci odkrywają wartości moralne, zaczynają

czcić Boga i uczą się właściwego używania wolności.

Życie mężczyzn i kobiet w związkach rodzinnych, autorytet spo-

łeczny rodzin, stabilność i trwałość są gwarancją wzrostu bezpie-

czeństwa i solidarności w społeczeństwie. W konsekwencji rodzi to

szczególną odpowiedzialność państwa za politykę prorodzinną. Za

swój pierwszy obowiązek władze cywilne powinny uważać: otacza-

nie szacunkiem, zapewnienie ochrony, popieranie małżeństwa i ro-

dziny oraz strzeżenie moralności publicznej i umacnianie dobrobytu

93

ognisk domowych130.

Zdaniem Edwarda Jarmocha, wiodącym modelem współczesnej

rodziny miejskiej jest rodzina mała (nuklearna), o zmniejszającej się

liczbie członków ze względu na niski przyrost naturalny i wyizolo-

wanie z rodziny wielopokoleniowej. Rodzina odznacza się partner-

stwem, bez sztywnego podziału na „role kobiece i męskie”131.

W rodzinie tej dokonuje się autonomizacja roli kobiety, zarówno

przez awans kulturowy, jak i wzrost aktywności pozarodzinnej, m.in.

praca zawodowa i działalność społeczna. Kobiety, zwłaszcza z wyż-

szym wykształceniem, często pracę zawodową traktują, jako wartość

naczelną lub równorzędną z obowiązkami rodzinnymi.

Do przełomu drugiego dziesięciolecia PRL kobiety podejmowały

pracę przede wszystkim z konieczności ekonomicznej, zaś wycofy-

wały się z niej w okresie wzmożonych obowiązków macierzyńskich.

Obecnie coraz częściej obserwuje się zjawisko poszukiwania

nowego modelu kobiety-matki, świadomie rezygnującej z pracy za-

wodowej na rzecz domu (rodziny), bądź korzystanie z wydłużonych

urlopów wychowawczych.

W rodzinach rolniczych i robotniczo-chłopskich, dokonała się

widoczna transformacja modelu tradycyjnej rodziny chłopskiej,

w której dotąd kobieta była przypisana do domu i gospodarstwa.

Pozycja kobiety w rodzinie rolniczej wyraźnie wzrasta, wraz ze

zwiększeniem się jej autorytetu jako gospodarza i reprezentanta ro-

dziny. Po okresie przemian systemowych większość gospodarstw

rolnych jest prowadzona przez oboje małżonków132.

130 Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, [w:] II Polski Synod Plenarny

(1991-1999), Poznań - Pallottinum 2001, s. 29. 131 E. Jarmoch, Rodzina w nauczaniu Jana Pawła II, [w:] E. Jarmoch, J. Jaroń,

H. Piluś, Człowiek darem i tajemnicą w nauczaniu Jana Pawia II, Siedlce 1999,

s. 192. 132 Tamże, s. 193.

94

12. Rodzina w służbie człowiekowi

Rodzina jest powołana do spełniania zadań w ciągu całego życia

swoich członków, od narodzin do śmierci. Zdaniem papieża Jana

Pawła II, powinna być prawdziwym sanktuarium życia i miejscem,

w którym nowe życie może być w sposób właściwy przyjęte, i chro-

nione. Rodzina odgrywa decydującą i niezastąpioną rolę w kształce-

niu kultury życia. Każdy chrześcijanin żyjący wiarą, wezwany jest do

budowania przyszłości własnej i swego narodu w oparciu o zasady

wynikające z Ewangelii133.

Życie ludzkie posiada nienaruszalną wartość i niepowtarzalną

godność, szczególnie dlatego, że każdy człowiek jest powołany do

uczestniczenia w życiu nadprzyrodzonym. Przede wszystkim mał-

żonkowie są wezwani do przekazywania życia, na podstawie nie-

ustannie odnawianej świadomości sensu rodzicielstwa, pojmowane-

go, jako doniosłe wydarzenie, ukazujące życie ludzkie ‒ jako dar.

Podstawowym zadaniem rodzin jest służba życiu i urzeczywist-

nianie w ciągu dziejów, pierwotnego błogosławieństwa Stwórcy

z Księgi Rodzaju, przekazywania poprzez rodzenie, obrazu Bożego,

człowieka na człowieka134. Rodzicielstwo znajduje swój pierwowzór

w ojcostwie Bożym.

W biologię rodzenia wpisana jest genealogia osoby. Jeśli mówi-

my, że małżonkowie, jako rodzice, w poczęciu i zrodzeniu nowego

człowieka, są współpracownikami Boga-Stwórcy, to wskazujemy tu

nie tylko na prawa biologii, ale także na to, że w ludzkim rodziciel-

stwie sam Bóg jest obecny, w sposób szczególny, niż to ma miejsce

w każdym innym rodzeniu w świecie widzialnym. Od Boga pochodzi

obraz i podobieństwo, które jest właściwe istocie ludzkiej, tak jak

przy stworzeniu pierwszych rodziców. Rodzenie jest kontynuacją

stworzenia.

133 Jan Paweł II, List do Rodzin, Rzym 1994, n. 9. 134 Por. Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska Gaudium et spes, n. 28, 46.

95

Miarą cywilizacji, nazywanej cywilizacją życia i miłości, czyli

uniwersalną i ponadczasową, obejmującą wszystkie kultury ‒ jest jej

stosunek do życia. Cywilizacja, która odrzuca bezbronnych, zasługu-

je na miano barbarzyńskiej:135.

Jan Paweł II, nazywany powszechnie „papieżem rodziny”, wzy-

wał do ochrony życia każdego dziecka, podkreślając konieczność

zapewnienia opieki każdej osobie, zwłaszcza chorej, słabej i niepeł-

nosprawnej.

Znaczące miejsce w uchwałach II Polskiego Synodu Plenarnego,

odbytego w latach 1991 -1999, zajmuje problematyka małżeństwa

i rodziny (n. 37, 38, 43, 52). Biskupi w trosce o rodzinę formułują

wskazania dla polskiego Kościoła i postulaty wobec władz cywil-

nych.

Synod zwraca uwagę, że przygotowanie człowieka do odpowie-

dzialnej realizacji powołania małżeńskiego i rodzinnego winno

wiązać się z jego całościową formacją ludzką i chrześcijańską.

Rodzice i wychowawcy powinni kształtować w młodych lu-

dziach umiejętność krytycznej oceny treści dotyczących błęd-

nych modeli rodziny.

Duszpasterze powinni zadbać, aby nowożeńcy dobrze rozumieli

sens obrzędu sakramentu małżeństwa, czynnie w nim uczestni-

czyli, a nade wszystko zdobyli głębokie przekonanie, że łaska

sakramentu nie jest chwilowa, lecz będzie przenikać ich związek

przez wszystkie dni jego trwania. Znakiem tego rozumienia jest

m.in. unikanie podczas uroczystości weselnych, przepychu nad-

używania alkoholu i wulgarnych zabaw.

Szczególną troską opiekuńczo-wychowawczą trzeba objąć dzie-

ci pozbawione opieki rodzicielskiej. Umieszczenie w domu

dziecka, dzieci sierocych i porzuconych winno stanowić osta-

135 Jan Paweł II, Homilia w Sanktuarium św. Józefa, Kalisz 4.06.1997, [w:]

Przemówienia z Pielgrzymki Apostolskiej, s. 82.

96

teczną możliwość. Należy propagować ideę adopcji lub przyj-

mowanie przez rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka136.

136 Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, [w:] II Polski Synod Plenarny,

s. 41.

97

LITERATURA

Małżeństwo i rodzina w chrześcijaństwie

Magisterium Kościoła katolickiego o rodzinie

- Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła,

oprac. J.M. Szymusiak, S. Głowa, Poznań 1964, wyd. z 2007,

(red.) I. Bokwa.

- Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio – o za-

daniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym

(22.11.1981), Wrocław 2000.

- Jan Paweł II, Encyklika Evangelium vitae – o wartości i nienaru-

szalności życia ludzkiego, Częstochowa 1995.

- Jan Paweł II, Karta Praw Rodziny, przedłożona przez Stolicę

Apostolską wszystkim ludziom, instytucjom i władzom zaintere-

sowanym misją rodziny w świecie współczesnym (22.10.1983),

Rzym 1983.

- Jan Paweł II, List do rodzin, Rzym 1994.

- Jan Paweł II, O małżeństwie i rodzinie, Warszawa 1982.

- Jan Paweł II, Rodzino, co mówisz o sobie, [w:] Dokumenty

i przemówienia papieskie w Roku Rodziny, (opr). A. Świerczek,

Kraków 1995.

- Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, n. 1603-1605;

2331-2336.

- Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, Lublin 2002.

- Kodeks Prawa Kanonicznego, Poznań 1984.

- Paweł VI, Encyklika Humanae vitae (25.07.1968), Rzym 1968.

- Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań

1986.

- II Polski Synod Plenarny, Poznań 2001.

98

- Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, [w:] Sobór

Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1986.

- Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym

Gaudium et spes, [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety,

Deklaracje, Poznań 1986.

- Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae, [w:] Sobór

Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1986.

Prace zwarte i artykuły

- Abad Ibáńez J., La celebrazion del misterio cristiano, Pamplona

1995.

- Adamski F. (red.), Miłość – małżeństwo – rodzina, Kraków 1988.

- Adamski F. (red.), Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej, Kra-

ków 1982.

- Adamski F., Małżeństwo i rodzina w Polsce powojennej. Główne

tendencje przeobrażeń, [w:] Jakość życia człowieka wobec cywili-

zacji technicznej, (red). J. Krucina, Wrocław 1977.

- Adamski F., Małżeństwo i rodzina, Lublin 1980.

- Adamski F., Modele małżeństwa i rodziny a kultura masowa, War-

szawa 1970.

- Adamski F., Rodzina między sacrum a profanum, Poznań 1989.

- Adamski F., Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków

2002.

- Adamski F., Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1984.

- Alberon F., Kocham cię, Warszawa 1999.

- Ammassari A., Un profilo biblico del matrimonio, Roma 1977.

- Anchimiuk J., Rodzina w świetle nauczania Kościoła prawosław-

nego, [w:] Rodzina w wielkich religiach świata, (red.) Z.J. Kijas,

Kraków 1999.

- Andrzejczak L., Rodzina Kościołem domowym, „Ateneum Ka-

płańskie”, 1979, z. 1.

99

- Ariés P., Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych cza-

sach, Gdańsk 1995.

- Bajda J., Jak czytać i rozumieć rozdział Konstytucji duszpaster-

skiej „Gaudium et spes” o popieraniu godności małżeństwa i ro-

dziny, [w:] Nauki o rodzinie, (red.) J.A. Kłys, Szczecin 1995.

- Bajda J., Nauka Soboru Watykańskiego II o małżeństwie i rodzi-

nie, Warszawa [brw, mps].

- Bajda J., Powołanie do małżeństwa i rodziny. Próba syntezy teo-

logiczno-moralnej, [w:] Teologia małżeństwa i rodziny, (red.)

K. Majdański, t. 1, Warszawa 1980.

- Bajda J., Rodzina w planie Bożym, „Communio”. Międzynarodo-

wy Przegląd Teologiczny”, 1981, nr 5.

- Bajda J., Teologia miłości małżeńskiej, „Ateneum Kapłańskie”,

1975, z. 2.

- Bajda J., Teologia rodziny w „Familiaris consortio” [w:] Jan

Paweł II, Familiaris consortio. Tekst i komentarze, Lublin 1987.

- Balcerzak-Paradowska B. (red.), Rodzina wielodzietna w Polsce.

Teraźniejszość i przyszłość, Warszawa 1997.

- Baltensweiler H., Die Ehe im Neunem Testament, Zürich 1967.

- Baltensweiler H., Il matrimonio nel Nuovo Testamento, Brescia

1981.

- Barbieri P., La celebrazione del matrimonio cristiano, Roma

1982.

- Bauer J.B., Ehescheidung, [w:] Die heissen Eisen, von A bis Z.

Ein aktuelles Lexikon fűr den Christen, Graz 1972.

- Benedykt XVI, Małżonkowie Pryscylla i Akwila, L’Osservatore

Romano, wyd. polskie, 2007, nr 293.

- Beinert W., Die Ehe als Sakrament der Kirche, [w:] Beitrage zur

Theologie der Ehe, Köln 1975.

- Besnard A.M., Le mystere du Nom, Paris 1962.

- Bielecki S., Stary Testament o małżeństwie. Ideał i rzeczywistość,

„Kieleckie Studia Teologiczne”, t. 2, Kielce 2003.

100

- Bielecki T., Struktura rodziny ludzkiej w perspektywie antropolo-

gicznej, [w:] Rodzina – jej funkcje przystosowawcze i ochronne,

(red.) E. Hałoń, Warszawa 1995.

- Böckle F., Ehe und Ehescheidung, [w:] A. Hertz, Handbuch der

christlen. Ethik, t. 2, Freiberg 1978.

- Bołoz W., Rodzina środowiskiem kształtowania postaw moral-

nych, [w:] Nadzieje i zagrożenia współczesnej rodziny, (red.)

W. Kawecki, Kraków 1995.

- Bonnard P., L’Evangile selon saint Matthieu, Neuchâtel 1963.

- Boschi B.G., Problemi della famiglia nella Biblia, „Sacra Doctri-

na”, 1975, nr 20.

- Breuer C., Cudzołóstwo, [w:] Praktyczny Słownik Biblijny, (red.)

A. Grabner-Haider, Warszawa 1994.

- Buttiglione R., L’uomo e la famiglia, Roma 1991.

- Buttiglione R., Rodzina – centralną kwestią naszych czasów, „Et-

hos”. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II, KUL, Lublin 2001.

- Chłopowiec M., Wychowanie religijno-moralne dziecka w rodzi-

nie. Aspekt psychologiczno-teologiczny, Wrocław 1998.

- Chmiel J., Zadania rodziców w świetle Pisma Świętego, „Ruch

Biblijny i Liturgiczny”, 1997.

- Conway J.S., Cechy trwałego małżeństwa, Warszawa 1995.

- Cudak H. (red.), Wychowanie w rodzinie współczesnej w świetle

zagrożenia i wsparcia społecznego, Piotrków Trybunalski 1999.

- Dacquino P., Storia del Matrimonio Cristiano alla luce della Bi-

blia, t. 1. La celebrazione del Matrimonio, Torino 1989.

- Dacquino P., Storia del Matrimonio Cristiano alla luce della Bi-

blia, Torino-Leuman 1984.

- Domagalski Z., Małżeństwo darem i wezwaniem, Gniezno 1995.

- Drążek C., Flaga A., Gniewek J. (wybór i przygotowanie tek-

stów), Rodzina w nauczaniu Jana Pawła II. Antologia wypowie-

dzi, Kraków 1990.

- Drewnowski J.F., Małżeństwo doskonałe, Warszawa 1994.

101

- Duch-Krzysztoszek D., Małżeństwo, seks, prokreacja. Analiza

socjologiczna, Warszawa 1998.

- Dzierżon G., Sakramentalność małżeństwa ochrzczonych, „Ius

Matrimoniale”, 1999, nr 4.

- Dyczewski L., Rodzina – społeczeństwo – państwo, Lublin 1994.

- Dyoniziak R., Postacie miłości. Przeobrażenia obyczajowe

w Europie Zachodniej i w Polsce, Kraków 1995.

- Ehrlich S., Biblia o kobiecie, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, 1975.

- Evdokimov P., Prawosławie, Warszawa 1964.

- „Familiaris consortio” – tekst i komentarze, (red.) T. Styczeń,

Lublin 1987.

- Filipiak M., Biblia o człowieku. Zarys antropologii biblijnej Sta-

rego Testamentu, Lublin 1979.

- Filipiak M., Biblijne podstawy teologii małżeństwa i rodziny

w Starym Testamencie, Lublin 1984.

- Filipiak M., Problematyka społeczna w Biblii, Warszawa 1985.

- Firlit G., Rodzina polska w warunkach zmiany systemowej na tle

krajów europejskich, Warszawa 1996.

- Gajda P.M., Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, Tarnów

2000.

- Gajda P.M., Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, wyd. 4

popr., Tarnów 2005.

- Gałkowski J., Rodzina w ujęciu kardynała Karola Wojtyły,

„Więź”, 1981, nr 1.

- García de Haro R., Matrimonio & Famiglia nei Documenti del

Magistero. Corso di teologia matrimoniale, Milano 1989.

- Gasidło W., Z zagadnień etyki małżeńskiej i rodzinnej, Kraków

1994.

- Gaudement J., Zasada nierozerwalności małżeństwa od początku

chrześcijaństwa do XII wieku, „Prawo Kanoniczne”, 1978.

- Gawrońska-Wasilkowska Z., Małżeństwo. Istota – trwałość ‒

rozwód, Warszawa 1966.

102

- Goody J., A Family in European History, Oxford 1999.

- Góralczyk P., Powtórne związki małżeńskie w teologicznym

i etycznym świetle, Warszawa ‒ Ząbki 1995.

- Góralski W., Ius matrimoniale. Ze studiów nad kościelnym pra-

wem małżeńskim, t. 1, Lublin 1990; t. 2, Lublin 1991.

- Góralski W., Kanoniczne prawo małżeńskie, Warszawa 2000

- Góralski W., Pierwotna dyscyplina Kościoła w sprawie małżeń-

stwa, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 1983, z. 1.

- Górecki J., Rozwód. Studium socjologiczno-prawne, Warszawa

1965.

- Graniewska D., Balcerzak-Paradowska B., Głogosz D., Współcze-

sne zagrożenia realizacji podstawowych funkcji rodziny, Warsza-

wa 1999.

- Grélot P., Ewolucja instytucji małżeństwa w Starym Testamencie,

„Communio”. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny, 1970, nr

1-5.

- Grélot P., Ewolucja instytucji małżeństwa w Starym Testamencie,

przekł. H. Augustynowicz-Ciecierska, „Concilium”, 1979, nr 1-5.

- Gręźlikowski J., Czy w Kościele są rozwody, Włocławek 2001.

- Grześkowiak J., Centralne idee teologii małżeństwa, [w:] Małżeń-

stwo i rodzina w świetle nauki Kościoła i współczesnej teologii,

(red.) A. Szafrański, Lublin 1985.

- Grześkowiak J., Małżeństwo a Misterium Chrystusa, „Ateneum

Kapłańskie”, 1985, z. 1-2.

- Grześkowiak J., Małżeństwo chrześcijan jest sakramentem, „Ate-

neum Kapłańskie”, 1982, z. 1.

- Grześkowiak J., Misterium małżeństwa, Poznań 1993.

- Grześkowiak J., Misterium małżeństwa. Sakrament jako symbol

przymierza Boga z ludźmi, Poznań 1993.

- Grześkowiak J., Sakramentalność małżeństwa w świetle Adhorta-

cji Apostolskiej „Familiaris consortio” Jana Pawła II, [w:] Mał-

103

żeństwo i rodzina w świetle nauki Kościoła i współczesnej teolo-

gii, (red.) A. Szafrański, Lublin 1985.

- Guitton J., Rodzina i miłość, Kraków 1963.

- Gula J., Problem człowieczeństwa i człowieka nienarodzonego,

[w:] W imieniu dziecka poczętego, (red.) J.W. Gałkowski i J. Gula,

Rzym ‒ Lublin 1988.

- Häring B., Małżeństwo w dobie obecnej, Poznań 1966.

- Hoffman P., Słowa Jezusa o rozwodzie i ich interpretacja w prze-

kazie nowotestamentalnym, „Communio”. Międzynarodowy Przegląd

Teologiczny, 1970, nr 1-5.

- Homerski J., Ewangelia według św. Mateusza, Poznań 1979.

- Inlender B., Cel małżeństwa w aspekcie naturalnym i nadprzyro-

dzonym, „Ateneum Kapłańskie”, 1970, nr 369.

- Jankowski A., Zamiast nieczystości – świętość. Chrześcijański

sens małżeństwa według 1 Tes 4, 1-8, [w:] Jan Paweł II, „Mężczy-

zną i niewiastą stworzył ich”. Chrystus odwołuje się do zmar-

twychwstania. O Jana Pawła II teologii ciała, (red.) T. Styczeń,

Lublin 1993, t. 3.

- Jankowski A., Dookoła tzw. „klauzul rozwodowych” i Ewangelii

(Mt 5,32; 19,9), „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 1956, nr 3.

- Jankowski A., Tajemnica to jest wielka (Ef 5, 32), „Ruch Biblijny

i Liturgiczny”, 1961, nr 14.

- Jarmoch E., Rodzina w nauczaniu Jana Pawła II, [w:] E. Jarmoch,

J. Jaroń, H. Piluś, Człowiek darem i tajemnicą w nauczaniu Jana

Pawła II, Siedlce 1999.

- Jundziłł J. (red.), Rodzina w społeczeństwach antycznych i wcze-

snym chrześcijaństwie. Literatura, prawo, epigrafika, sztuka,

Bydgoszcz 1995.

- Jundziłł J. (red.), Rodzina w starożytnym Rzymie, Bydgoszcz

1992.

- Jurewicz O., Winniczuk L., Starożytni Greccy i Rzymianie w życiu

prywatnym i państwowym, Warszawa 1970.

104

- Kaczyński E., Małżeństwo i rodzina jako komunia osób, „Com-

munio”. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny, 1986, nr 6.

- Kaja B., Rozwód w rodzinie a osobowość dziecka, Bydgoszcz

1992.

- Kasper W., Zur Theologie der christlen Ehe, Mainz 1977.

- Kluzowa K., Kusz F., Slany K., Małżeństwa powtórne w Polsce:

typy – przyczyny powstania – funkcjonowanie, Kraków 1991.

- Kłys J.A. (red.), Nauki o rodzinie, Szczecin 1995.

- Köhler L., Der hebraische Mensch, Tübingen 1953.

- Kokoszka A., Moralność życia małżeńskiego, Tarnów 1998.

- Kolaczyk K., Prawo rzymskie, Warszawa 2000.

- Kornas-Biela D., Wokół początku życia ludzkiego, Warszawa

1993.

- Kosznicki M., Rodzina w chrześcijańskiej literaturze apologe-

tycznej II wieku, [w:] Rodzina a wychowanie. Ciągłość i zmien-

ność na przestrzeni wieków, (red.) J. Jundziłł, Bydgoszcz 1995.

- Kozioł S., Obraz życia małżeńskiego i rodzinnego w świetle tek-

stów prorockich, [w:] U źródeł mądrości, Haręzga S. (red.), Rze-

szów 1997.

- Kożul S.D., Evoluzione della dottrina circa l’essenza del matri-

monio dal C.I.C. al Vaticano II, Vincenza 1980.

- Krąpiec M.A., Spojrzenie na współczesną rodzinę w Polsce

w kontekście wskazań soborowych, Warszawa 1981.

- Kryczka P. (red.), Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie,

Lublin 1997.

- Kuciarska-Ciesielska M., Marciniak G., Paradysz J., Rozpad mał-

żeństwa w Polsce – przyczyny i skutki, Warszawa 1993.

- Kudasiewicz J., Geneza Pawłowej symboliki małżeństwa, „Rocz-

niki Teologiczno-Kanoniczne”, 1958, z. 2.

- Kułaczkowski J., Obraz rodziny w Księgach Starego Testamentu,

„Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, Lu-

blin 2003, nr 1-2.

105

- Kułaczkowski J., Przejawy czci i szacunku dla rodziców wyrazem

prawidłowego wychowania dziecka w ujęciu Księgi Mądrości Sy-

racha, „Paedagogia Christiana”, 2003, nr 1.

- Kulazińska B., Rola kobiety w organizacji Kościoła pierwotnego,

[w:] Warszawskie Studia Biblijne, Warszawa 1976.

- Kunowski S., Rozwój chrześcijańskiej koncepcji małżeństwa

i rodziny, „Roczniki Nauk Społecznych”, 1978, nr 6.

- Kurzynowski A. (red.), Rodzina w okresie transformacji syste-

mowej, Warszawa 1995.

- Kwak A., Konkubinat-kohabitacja w społecznej świadomości,

„Problemy Rodziny”, 1995.

- Langkammer H., Małżeństwo w Nowym Testamencie, „Zeszyty

Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, Lublin 1980,

nr 23.

- Langkammer H., „Kościoły domowe” w Nowym Testamencie,

[w:] Biblia o rodzinie, G. Witaszek (red.), Lublin 1995.

- Langkammer H., Ewangelia według św. Marka, Poznań 1977.

- Langkammer H., Wprowadzenie do ksiąg Nowego Testamentu,

Wrocław 1979.

- Laskowski J., Małżeństwo i rodzina w świetle nauki Soboru Waty-

kańskiego II, Warszawa 1985.

- Laskowski J., Małżeństwo wspólnotą miłości, Warszawa 1993.

- Laskowski J., Miłość i małżeństwo, Kraków 1976.

- Laskowski J., Trwałość wspólnoty małżeńskiej, Warszawa 1987.

- Leclecq J., Małżeństwo z miłości, Warszawa 1974.

- Leks P., Nie będziesz zabijał, „Roczniki Teologiczno-

Kanoniczne”, 1966, z. 1.

- Leszczyński G., ‹‹Exclusio boni fidei›› jako symulacja zgody mał-

żeńskiej, Łódź 2004.

- Lo Monaco Aprile A., La famiglia nella storia della civiltà, Roma

1945.

106

- Longosz S., Rodzina wczesnochrześcijańska i jej zadania w nau-

czaniu św. Bazylego, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne”, 1981,

z. 4.

- Majdański K. (red.), Teologia małżeństwa i rodziny, Warszawa

1990.

- Majdański K., Teologia małżeństwa i rodziny w nauce Vaticanum

II, „Ateneum Kapłańskie”, 1970, nr 1.

- Majdański K., Wspólnota życia i miłości, Poznań ‒ Warszawa

1983.

- Majdański K., Wspólnota życia i miłości. Zarys teologii małżeń-

stwa i rodziny, Poznań ‒ Warszawa 1979.

- Majdański K., Zadania rodziny chrześcijańskiej. Tworzenie

wspólnoty osób i służba życiu, „Ateneum Kapłańskie”, 1984, nr 1.

- Małżeństwo, [w:] Katolicyzm A‒Z, (red.) Z. Pawlak, Poznań

1989.

- Marczewscy E.M., „Kościół domowy”. Ocena pojęcia, [w:] Mał-

żeństwo i rodzina w świetle nauki Kościoła i współczesnej teolo-

gii, Lublin 1985.

- Mathon G., Le mariage des chrétiens, t. 1, Des origine au concile

de Trente, Paris 1993; t. 2, Au concile de Trente a nos jours, Paris

1994.

- Meyendorff J., Teologia bizantyjska, przekł. J. Prokopiuk, War-

szawa 1984.

- Meyendorff J., Małżeństwo w prawosławiu. Teologia, liturgia,

życie, przekł. K. Leśniewski, Lublin 1995.

- Mierzwiński B., Elementy teologii praktycznej małżeństwa i ro-

dziny, [w:] Teologia małżeństwa i rodziny, (red.) K. Majdański,

Warszawa 1980.

- Mierzwiński B., Kobieta w refleksji teologiczno-pastoralnej,

„Chrześcijanin w Świecie”, 1993, nr 4.

- Miglietta C., L’Evangelo del Matrimonio, Milano 1996.

107

- Mikler E., Rola i miejsce rodziny w tradycji protestanckiej, [w:]

Rodzina w wielkich religiach świata, (red.) Z.J. Kijas, Kraków

1999.

- Minczew G., Małżeństwo prawosławne, [w:] Rodzina w wielkich

religiach świata, (red.) Z.J. Kijas, Kraków 1999.

- Miralles A., El matrimonio, Madrid 1997.

- Młotek A., Nierozerwalność małżeństwa w nauczaniu Ojców Ko-

ścioła, „Colloquium Salutis”, t. 10, Wrocław 1978.

- Murawski Cz., Miłość małżeńska w „Ordo Celebrandi Matrimo-

nium” na tle współczesnych poglądów, [w:] Małżeństwo i rodzina

w świetle nauki Kościoła i współczesnej teologii, (red.) A.L. Sza-

frański, Lublin 1985.

- Murawski Cz., Teologia małżeństwa i rodziny w nauczaniu bisku-

pów polskich 1945‒1980, Sandomierz 1988.

- Murawski Cz., Teologia małżeństwa i rodziny w pismach ks. prof.

A.L. Szafrańskiego, „Kieleckie Studia Teologiczne”, t. 5, Kielce

2006.

- Myszor W., Małżeństwo i rozwód w ocenie pisarzy chrześcijań-

skich II i III wieku, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”,

t. 27/28, Katowice 1994/1995.

- Nicora A., Karta podstawowych praw Unii Europejskiej, [w:]

Rola Kościoła katolickiego w procesie integracji europejskiej,

Gliwice 2001.

- O obowiązkach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym.

Orędzie Synodu Biskupów do rodzin chrześcijańskich,

„L’Osservatore Romano”, wyd. polskie, 1980, nr 10.

- Ozorowski E. (red.), Bibliografia małżeństwa i rodziny 1945–

-1989, Warszawa 2005.

- Ozorowski E. (red.), Słownik małżeństwa i rodziny, Łomianki

1999.

- Ozorowski E., Kościół domowy w Kościele Powszechnym, [w:]

Teologia małżeństwa i rodziny, t. 2, Warszawa 1990.

108

- Pałubicki W. (red.), Małżeństwo i rodzina w religiach świata,

Gdańsk 1995.

- Pałubicki W., Iluk J., Małżeństwo i rodzina w dawnym judaizmie

i starożytnym chrześcijaństwie, Gdańsk 1995, cz. 1; cz. 2.

- Pawlak L., Małżeństwo i rodzina w Biblii, [w:] Studia nad Rodzi-

ną, Łomianki 2001.

- Pawluk T., Prawo kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II,

[w:] Prawo małżeńskie, t. 3, Olsztyn 1984.

- Pawlus M. (red.), Encyklopedia rodzice i dzieci, Bielsko-Biała

2002.

- Piotrowski J., Praca zawodowa kobiety a rodzina, Warszawa

1967.

- Piwowarski W., Rodzina jako społeczność naturalna w świetle

filozofii św. Tomasza z Akwinu, „Roczniki Filozoficzne”, 1960,

z. 2.

- Ratzinger J. – Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, t. 1, przekł.

W. Szymona, Kraków 2007.

- Ratzinger J. – Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, t. 2, przekł.

W. Szymona, Kielce 2011.

- Ritzer K., Le mariage dans les Eglises chrétiennes. Du Ier au XIe

siècles, Paris 1970.

- Rogalewski T., Nauka Jezusa o nierozerwalności małżeństwa

w Ewangelii św. Mateusza, [w:] Studia z Biblistyki, t. 2, Warsza-

wa 1980.

- Romaniuk K., Małżeństwo i rodzina w Biblii, Katowice 1981.

- Romaniuk K., Małżeństwo i rodzina według Biblii, Warszawa

1994.

- Romaniuk K., Motywacja napomnień moralnych w Listach św.

Pawła, Poznań 1970.

- Rops D., Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, Po-

znań 1964.

109

- Rubinkiewicz R., Rodzina jako środowisko wychowawcze, [w:]

Biblia o rodzinie, (red.) G. Witaszek, Lublin 1997.

- Rychlicki Cz., Sakramentalny charakter przymierza małżeńskie-

go. Studium teologiczno-dogmatyczne, Płock 1997.

- Rzeszewski M., Zadania kobiety w erze apostolskiej Kościoła,

„Ateneum Kapłańskie”, 1958, t. 57.

- Sakowicz Z., Duchowość małżeńska, „Homo Dei”, 2001, nr 3.

- Salij J., Małżeństwo chrześcijan jako udział w paschalnym miste-

rium Chrystusa, „Ateneum Kapłańskie”, 1970, z. 1.

- Salvini G., Małżeństwa katolicko-muzułmańskie we Włoszech,

przekł. G. Bubel, „Przegląd Powszechny”, 2006, nr 9.

- Sarmiento A., Małżeństwo chrześcijańskie, Podręcznik małżeń-

stwa i rodziny, przekł. A. Rak, Kraków 2002.

- Scheeben J., Tajemnice chrześcijaństwa, przekł. J. Roztworowski,

I. Bieda, Kraków 1970.

- Schillebeeckx E., Il matrimonio realità terrestre e mistero di

salvezza, Roma 1980.

- Schumacher H., Das Ehe-Ideal des Apostels Paulus, Münster

1963.

- Schürmann H., Neutestamentliche Marginalien zur Frage nach

der Institutionalität, Unauflősbarkeit und Sakramentalität der

Ehe, [w:] Kirche und Bibel. Festgabe für Bischof E. Schick, Pa-

derborn 1979.

- Sikora A.R., Rodzina w nowotestamentalnych „tablicach domo-

wych”, [w:] Biblia o rodzinie, (red.) G. Witaszek, Lublin 1997.

- Skowronek A., Małżeństwo i kapłaństwo, jako spotęgowanie

chrześcijańskiej egzystencji, Włocławek 1996.

- Skrzydlewski W. B., Chrześcijańska wizja miłości, małżeństwa

i rodziny, Kraków 1989.

- Skrzydlewski W.B. OP, Problem celów małżeństwa, „Analecta

Cracoviensia”, 1971, nr 3.

110

- Slany K., Przemiany demograficzne rodziny końca XX wieku,

„Problemy Rodziny”, 2000, nr 4.

- Słownik Teologii Biblijnej, Poznań 1982.

- Stachowiak L., Biblijny obraz małżeństwa: od Starego do Nowego

Testamentu, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lu-

belskiego”, Lublin 1980, nr 3.

- Stachowiak L., Księga Jeremiasza, Poznań 1967.

- Stanula E., Rodzina kształtująca system wartości w ujęciu św.

Jana Chryzostoma, [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności

po wiek XX, (red.) J. Jundziłł, Bydgoszcz 1994.

- Stefanek S., Teologia rodziny w aspekcie sakramentalnej więzi

małżeństwa i rodziny z Chrystusem, [w:] Jan Paweł II, Familiaris

consortio, Tekst i komentarze, Lublin 1987.

- Stefanek S., Trynitarna interpretacja „obrazu i podobieństwa”

(Rdz 1,27), [w:] 10-lecie Instytutu Studiów nad Rodziną, (red.)

K. Majdański, Łomianki 1985.

- Steinger V., Auflösbarkeit unauflöslichen Ehen. Offene Fragen,

Graz 1968.

- Szafrański A. L., (red.), Małżeństwo i rodzina w świetle nauki

Kościoła i współczesnej teologii, Lublin 1985.

- Szafrański A. L., Łaska sakramentu małżeństwa, „Collectanea

Theologica”, 1976, t. 2.

- Szafrański A. L., Łaska sakramentu małżeństwa, [w:] Małżeństwo

i rodzina w świetle nauki Kościoła i współczesnej teologii, Lublin

1985.

- Szczurkiewicz T., Rodzina w świetle etnosocjologii, „Studia Socjo-

logiczne”, Warszawa 1969.

- Szkodoń J., Nierozerwalność małżeństwa w nauczaniu Kościoła

w Polsce w latach 1845‒1982, [w:] Małżeństwo i rodzina w świe-

tle nauki Kościoła i współczesnej teologii, (red.) A. Szafrański,

Lublin 1985.

- Sztafrowski E., Małżeństwo chrześcijańskie, Warszawa 1985.

111

- Sztafrowski E., Podręcznik Prawa Kanonicznego, t. 4, Warszawa

1986.

- Sztychmiler R., Doktryna Soboru Watykańskiego II o celach mał-

żeństwa i jej recepcja w Kodeksie Prawa Kanonicznego z roku

1983, Lublin 1993.

- Sztychmiler R., Istotne obowiązki małżeńskie, Warszawa 1997.

- Szwed A., Ta która spogląda na króla. Rola kobiety w tradycyj-

nym judaizmie, [w:] Kobiety i religie, (red.) K. Leszczyńska,

A. Kościańska, Kraków 2006.

- Szymczak J.S., Sakrament małżeństwa drogą wzrostu Kościoła.

Urzeczywistnianie się Kościoła w sakramencie małżeństwa w na-

uczaniu Jana Pawła II w latach 1978‒1987, Łomianki 2001.

- Szymik S., Małżeństwo i rodzina w Biblii, [w:] Życie społeczne

w Biblii, (red.) G. Witaszek, Lublin 1997.

- Śliwiński A., Idea Ludu Bożego we współczesnej eklezjologii,

Pelplin 1974.

- Teologia małżeństwa i rodziny, (red.) K. Majdański, współpr.

J. Bajda i B. Mierzwiński, t. 1, Warszawa 1990.

- Tettamanzi D., Il matrimonio cristiano, Milano 1979.

- Tettamanzi D., La familia via della Chiesa, Milano 1991.

- Tosato A., Il matrimonio israelitico. Una teoria generalé, Roma

1982.

- Toso M., Rodzina i struktury lokalne, „Społeczeństwo”, 2001,

nr 2.

- Tronina A., Błogosławieństwo życia w rodzinie, [w:] Biblia

o rodzinie, (red.) G. Witaszek, Lublin 1995.

- Tyszka Z. (red.), Rodziny polskie o różnym statusie społecznym

i środowiskowym, Poznań 1991.

- Tyszka Z., Rodzina w krajach cywilizacji postindustrialnej, „Pro-

blemy Rodziny”, 1995, nr 4.

- Tyszka Z., Rodziny współczesne w Polsce, Warszawa 1982.

- Tyszka Z., Socjologia rodziny, Warszawa 1979.

112

- Tyszka Z., Stany i przeobrażenia współczesnych rodzin polskich,

Poznań 1991.

- Vaux de R., Das Altes Testament und Lebensordnungen, t. 1,

Freiburg 1964.

- Vaux de R., Le instituzioni dell’Antico Testament, Torino 1977.

- Vaux de R., Les institutions de l’Anciens Testament, Paris 1961.

- Viladrich P.J., Konsens małżeński, Warszawa 2002.

- Virgulin S., La fecondita della coppia. Crescete e moltiplicatevi,

„Parola, Sprito e Vita. Lo famiglia”, Bologna 1980.

- Vollebreyt G. R., Die Ehe im Zeugnisse der Bibel, Salzburg 1965.

- Wachowiak A., Socjologia rodziny w Polsce – narodziny i rozwój,

Poznań 1996.

- Wieczorek A., Żeleźnik T. (wybór), Jan Paweł II o małżeństwie

i rodzinie 1978‒1982, Warszawa 1983.

- Wipszycka E., Kościół w świecie późnego antyku, Warszawa

1994.

- Witaszek G., Kryzys rodziny w kontekście zmian społecznych za-

chodzących w starożytnym Izraelu, [w:] Biblia o rodzinie, (red.)

G. Witaszek, Lublin 1997.

- Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986.

- Wojtyła K., Osoba i czyn, Kraków 1985.

- Wojtyła K., Rodzicielstwo a „communio personarium”, Ateneum

Kapłańskie”, 1975, z. 396.

- Wojtyła K., Rodzina jako „communio personarum”. Próba inter-

pretacji teologicznej, „Ateneum Kapłańskie”, 1974, nr 66.

- Wojtyła K., U podstaw odnowy. Studium o realizacji Vaticanum

II, Kraków 1988.

- Wolski K., Nazaret – źródło świętości. Podstawy duchowości

rodzinnej w świetle nauczania Jana Pawła II, Łomianki 2001.

- Załęski J., Nierozerwalność małżeństwa według św. Pawła: o tak

zwanym przywileju Pawłowym, 1 Kor 7, 10‒16, Katowice 1992.

113

- Załęski J., Problem „rozwodu” na tle nauki Nowego Testamentu

o małżeństwie, [w:] Jan Paweł II, „Mężczyzną i niewiastą stworzył

ich”. Chrystus odwołuje się do „serca”. O Jana Pawła II teologii

ciała, (red.) T. Styczeń, t. 2, Lublin 1987.

- Zoch-Chrabolowski K., Nauczanie Kościoła o małżeństwie i ro-

dzinie, [w:] Materiały studium nauki społecznej Kościoła, Halin –

27.01.1983 i 18.03.1983. Ośrodek Studiów i Dokumentacji Kato-

lickiej, Warszawa 1983.

- Zuberbier A., Urzeczywistnianie się Kościoła w małżeństwie,

„Częstochowskie Studia Teologiczne”, t. 5, 1977.

- Zuberbier A., Znaczenie doktrynalne adhortacji apostolskiej

„Familiaris consortio”, „Studia Theologica Varsaviensia”, War-

szawa 1984, nr 1.

- Żurowski M.A., Kanoniczne prawo małżeńskie Kościoła katolic-

kiego, Katowice 1987.

OBRAZ MAŁŻEŃSTWA I RODZINY

W ISLAMIE

117

Małżeństwo i rodzina w islamie

1. Współczesne przemiany tradycyjnej rodziny

muzułmańskiej

Współczesny świat muzułmański staje się coraz bardziej zróżni-

cowany. Do najbardziej widocznych należy napięcie między tradycją

a nowoczesnością. Tradycja, oznacza przywiązanie do genealogii

rodzinnych oraz wartości wynikających z Koranu. Natomiast konse-

kwencją nowoczesności są struktury państwowe i interesy polityczne.

Islam coraz bardziej ulega wpływom procesów globalizacji w zasa-

dzie we wszystkich dziedzinach, zwłaszcza w sferze polityki i go-

spodarki. Również w dziedzinie kultury, mimo ciążenia ku tradycji,

muzułmanie konfrontowani są nieustannie z tzw. standardami za-

chodnioeuropejskimi. Jednakże w dalszym ciągu do powszechnych

należy przekonanie, zgodnie z którym jedynie żonaty mężczyzna

może liczyć na błogosławieństwo w życiu doczesnym, a po śmierci –

na szczęście w raju. Kawaler, w tradycyjnych wierzeniach, znajduje

się w znacznie gorszej sytuacji, ponieważ podkreśla się, że po śmier-

ci – nie będzie mógł znaleźć drogi do raju i odrodzi się w gronie

złych duchów. Związek małżeński traktowany jest w kulturze islam-

skiej, jako cel każdego mężczyzny, pragnącego zyskać dobrą, nieza-

leżną pozycję społeczną, a po śmierci trafić do raju137.

Przed Mahometem rodzina miała charakter grupy egzogamicz-

137 E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, [w:] Zwyczaje,

obrzędy i symbole religijne, Warszawa 1978, s. 501.

118

nej. Celem zachowania pozytywnych cech rasy obowiązywał dobór

partnerów nie wewnątrz klanu, ale poza nim. Konieczność egzogamii

wynikała też z poligamicznego charakteru małżeństwa.

Jak wskazuje Ewa Machut-Mendecka historyczne formy małżeń-

stwa muzułmańskiego, niezależnie od jego ostatecznej formy,

ukształtowane zostały specyfiką rzeczywistości haremu, gdzie „jed-

nostka ustępowała wspólnocie”138. Dopuszczenie możliwości poligi-

nii w islamie miało związek z nawarstwiającymi się problemami

o charakterze socjalno-ekonomicznym. Zwykle, w sytuacji, kiedy

ilość kobiet w społeczeństwie przewyższa ilość mężczyzn, np.

w wyniku długoletnich wojen. W takim kontekście powstał fragment

Koranu warunkujący tę możliwość – po bitwie pod Ułud (625 r.),

zginęło wówczas blisko 10% muzułmańskich bojowników, co spo-

wodowało konieczność zapewnienia bytu pozostawionym przez nich

wdowom i sierotom. Poliginia, zdaniem Edwarda Szymańskiego,

miała stanowić odpowiedź na społeczne zapotrzebowanie wiernych,

miała wchłonąć te właśnie kobiety do struktury rodzinnej i zapewnić

im należyty byt139.

W prawie i tradycji także współcześnie – poligamia jest dozwo-

lona – jednakże w praktyce stanowi ona coraz rzadsze zjawisko, co

niewątpliwie ma swoje źródło w przesłankach ekonomicznych

– coraz trudniej jest utrzymać nie tylko kolejną żonę, lecz również

potomstwo. Poligamię zniesiono m.in. w Tunezji i Turcji a w innych

krajach islamskich wymagane jest zbadanie sytuacji przez sędziego,

czy mężczyzna pragnący zawrzeć poligamiczny związek będzie

w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań140. Jak podkreśla W.

Walther, Koran zachęca też do rezygnacji z poligamii w sytuacji,

138 E. Machut-Mandecka, Archetypy islamu, Warszawa 2003, s. 100. 139 E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, [w:] Zwyczaje,

obrzędy i symbole religijne, s. 495. 140 G. Salvini, Małżeństwa katolicko-muzułmańskie we Włoszech, „Przegląd Po-

wszechny”, 2006, nr 9, s. 47.

119

gdyby mężczyzna nie czuł się na siłach sprawiedliwie traktować

swoich żon (Sura II, 3). Sprawiedliwość ta powinna przejawiać się

m.in. równymi prawami dzieci pochodzących z jego małżeństw141.

Znane było małżeństwo czasowe (mutd; mut’a). Mężczyzna żenił

się w danym szczepie czy plemieniu, m.in. z okazji czasowego poby-

tu. Mógł wówczas zamieszkać z wybraną kobietą, ale też mógł ją

zostawić, gdy zmieniał miejsce pobytu. Zrodzone z takiego związku

dzieci pozostawały przy matce, należały do jej plemienia i otrzymy-

wały jej nazwisko. Współcześnie ta forma małżeństwa należy już do

rzadkości, jest praktykowana głównie w krajach należących do kręgu

tradycji szyickiej, małżeństwo czasowe można zawrzeć na okres od

1 godziny do 99 lat. Jednak ortodoksyjni teologowie są przeciwni tej

formie, ponieważ zwracają uwagę, że nie akceptował jej sam prorok

Mahomet. Jednakże w Islamskiej Republice Iranu jest ono po-

wszechnie praktykowane, a nawet przeciwstawiane popularnym

w kulturze Zachodu wolnym związkom142.

Rzadko spotykaną formą małżeństwa były związki zawierane

przez majętne kobiety, jednocześnie z kilkoma mężczyznami. Uwa-

runkowania stwarzał dostatecznie duży majątek, wystarczający do

utrzymania poliandrycznej rodziny. Zrodzone dzieci były przez mat-

kę przypisane temu mężowi, którego ona sama uznała za ojca, albo,

który ze względu na podobieństwo fizyczne do dziecka, mógł być

domniemanym rodzicielem143.

Mimo naporu cywilizacji euroatlantyckiej, prawodawstwo wielu

państw arabskich broni tradycji islamskiej i stara się chronić trady-

cyjną rodzinę. Dzieje się to zwłaszcza w Afganistanie czy w pań-

stwach Półwyspu Arabskiego, gdzie rodziny wyłaniają się ze struktur

141 W. Walther, Kobieta w islamie, Warszawa 1982, s. 34. 142 M. Ruthven, Islam, Warszawa 2001, s. 118. 143 M. Składankowa, Żyjąc za zasłoną, [w:] Kobiety krajów pozaeuropejskich wobec

problemów współczesności, (red.) A. Mrozek-Dumanowska, Warszawa 1995,

s. 121; Por. G. Salvini, Małżeństwa katolicko-muzułmańskie we Włoszech, s. 47.

120

plemiennych, w których mentalność i granice państwowe nie mają

znaczenia, a ważną rolę odgrywa świadomość pochodzenia plemien-

nego.

Współcześnie wielu mieszkańców świata islamu, hołdujących

nowoczesnym wzorcom życia, zdobywa za granicą wszechstronne

i gruntowne wykształcenie. Przyjmując zachodnioeuropejski styl,

muzułmanin musi określić swój stosunek do własnej tożsamości wy-

nikającej z racji urodzenia i wychowania144.

Zdaniem Elżbiety Puchnarewicz, granica między rodziną trady-

cyjną i nowoczesną jest często trudna do uchwycenia. Tę drugą moż-

na w zasadzie nazwać rodziną nuklearną od chwili, gdy małżonkowie

zamieszkują we dwoje we własnym mieszkaniu. W Egipcie w 1990

roku rodziny nuklearne stanowiły 84% wszystkich rodzin, a domi-

nowały w największych miastach – Kairze i Aleksandrii oraz w re-

gionach zurbanizowanych145.

Kobiety w takich rodzinach korzystają zarówno z dobrodziejstw

tradycji, jak i nowoczesności, mogą liczyć na krewnych zobowiąza-

nych do solidarności oraz na postępowe postawy mężów, aprobują-

cych wyemancypowany tryb życia swoich żon.

Córka nowoczesnego małżeństwa z warstw średnich studiuje, po-

144 Od czasów przedmuzułmańskich źródłem tożsamości opartej na więzach krwi

była genealogia. Dawna genealogia ujawnia się we współczesnej toponomastyce,

uściślającej związki rodziców i dzieci. Służą temu określone słowa łączące dwa

pokolenia, jak ibn – syn, bint – córka, abu – ojciec, umm – matka. Gdy przyjdzie

na świat chłopiec, Mamud może nadać mu imię Raszid i wówczas dziecko będzie

nazywać się: Raszid Ibn Mamud (Raszid syn Mahmuda), dziewczynka to np. Ami-

ra Bint Mamud (Amira córka Mahmuda), a ponieważ współcześnie w oficjalnych

dokumentach przeważnie pomija się człony ibn i bint, więc ostatecznie obie osoby

będą występować pod nazwiskami Raszid Mahmud i Amira Mahmud. Popularne

są przydomki. Mahmud może być nazwany od imienia syna – Abu Raszid (ojciec

Raszida) lub od imienia córki – Abu Amira (ojciec Amiry), a matka tych dzieci –

Umm Raszid (matka Raszida), lub Umm Amira (matka Amiry); Por. E. Machut-

-Mendecka, Normy obyczajowe kultury arabsko-muzułmańskiej, [w:] Oblicza

współczesnego islamu, (red.) E. Machut-Mendecka, Warszawa 2003, s. 167. 145 E. Puchnarewicz, Modernisati of the State and Family. An Egyptian View with

a Glance at Poland, Warszawa 2001, s. 79.

121

tem pracuje, ale mieszka pod opieką rodziców do zamążpójścia. Jeśli

jest studentką w innym mieście, nie może wynająć pokoju, gdyż by-

łoby to sprzeczne z tradycyjnymi obyczajami, mieszka więc u krew-

nych lub w żeńskim akademiku, który jest niedostępny dla męż-

czyzn.

Młode kobiety zmieniają swoje postawy życiowe, często rezy-

gnując z małżeństwa, co do niedawna było nie do pomyślenia. Ponad

3 mln egipskich dziewcząt nie zamierza w ogóle zawrzeć związku

małżeńskiego, bądź jest niezdecydowanych, co jest zjawiskiem zu-

pełnie nowym w świecie islamu.

Każdy muzułmanin i muzułmanka rozwija się i dojrzewa w ro-

dzinie i na jej wsparcie może zawsze liczyć. Poza tym rodzina kształ-

tuje przyszłe role, jakie w życiu dorosłym będą wypełniać synowie

i córki. Dziewczynka, gdy osiągnie siedem czy osiem lat, zaczyna

prowadzić życie identyczne jak kobieta dorosła. Zachęca się ją do

skromności i powściągliwości, musi pomagać matce, uczyć się roz-

maitych prac domowych. Dojrzewa więc w klimacie ukształtowanym

przez klasyczny obraz kobiety, jako osoby usługującej całej rodzinie.

Według Koranu, rodzina ukształtowana jest w sposób patriar-

chalny, chociaż oboje małżonkowie mają takie same obowiązki, to

jednak zachowana jest w niej wyższość mężczyzn, także współcze-

śnie mimo zachodzących nieustannie przemian w poszczególnych

państwach islamskich146.

Dlatego bracia oczekują usług, podobnie jak pozostali męscy

członkowie rodziny. Zmiana tego stylu jest bardzo trudna z tej racji,

że sytuacja rodziny jest wciąż bardzo głęboko zakorzeniona w trady-

cji arabsko-muzułmańskiej.

Sytuacja rodziny muzułmańskiej zmieniła się pod koniec XIX

i na początku XX wieku, wraz z upadkiem klasycznego świata isla-

mu, utożsamianym z modernizmem w wydaniu arabskim i równole-

146 G. Salvini, Małżeństwa katolicko-muzułmańskie we Włoszech, s. 47.

122

głym do niego okresem kolonializmu i postkolonializmu. Przemiany

społeczno-polityczne, mają wpływ na kierunek dążeń młodych poko-

leń, przejawiający się zwłaszcza w tendencji do przyjmowania euro-

pejskich wzorów życia.

Zdaniem Franciszka Adamskiego, najbardziej widoczne przeja-

wy to: emancypacja płci, aktywizacja zawodowa młodych kobiet

poza domem, a co za tym idzie uniezależnienie od najbliższej rodzi-

ny, kształcenie zawodowe dziewcząt na równi z chłopcami, laickość

małżeństwa, budownictwo dające młodym małżonkom szansę uwol-

nienia się od wpływów rodziny pochodzenia147. Coraz bardziej wi-

doczne przemiany sankcjonuje nowoczesne prawodawstwo, które już

od wielu lat zastępuje w świecie arabskim tradycyjne normy obycza-

jowo-religijne, rządzące dotąd sferą życia rodzinnego.

Ważne dla tego procesu są próby reformatorskie, zmierzające do

budowania nowego porządku prawno-moralnego opartego na nowo-

czesnej interpretacji Koranu. W Egipcie próby takie podejmował

m.in. szejk Mohammed Abdul Husajn, w Tunezji organizacja Ruch

Młodych Muzułmanów Tunezyjskich. Reformatorzy ci, na początku

lat dwudziestych minionego stulecia, stojąc na gruncie Koranu, po-

dejmowali walkę ze starymi, niesprawiedliwymi tradycjami, utrud-

niającymi Arabom wydostanie się z mrocznej przeszłości i wejście

w nowoczesność z pełnym bagażem przeszłości. Z kolei znany re-

formator muzułmański Tahir El Haddada (1934 r.) głosił, że za-

mknięcie w domu kobiet jest praktyką przejętą przez Arabów od

pogan, a jedynie wzajemne uczucie powinno być podstawą życia

małżeńskiego, natomiast poligamia została wprowadzona do islamu

przez złych wiernych, zaś oddalenie żony jest zdradą ducha Koranu.

Zdaniem Ewy Machut-Mendeckiej, współczesny system legisla-

cyjny niektórych państw arabskich jest połączeniem szari’atu i no-

woczesnego ustawodawstwa wzorowanego na prawie europejskim,

147 Por. F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s. 80.

123

przede wszystkim francuskim. Nie ma jednak jednolitego prawodaw-

stwa. Każdy kraj wprowadza własne normy prawne. Całkowicie zlai-

cyzowane jest ustawodawstwo w Turcji, natomiast w innych pań-

stwach widać mniej lub bardziej postępowe tendencje, zwłaszcza

w Egipcie i Tunezji. Wierne szari’atowi pozostają państwa Półwyspu

Arabskiego, najbardziej Arabia Saudyjska. W kodeksach państw

muzułmańskich, przepisy szari’atu najmocniej dają o sobie znać

w prawie rodzinnym. Dzięki takiemu charakterowi prawa w islamie,

mimo większej lub mniejszej transformacji stosunków społecznych,

religia odgrywa nadal zasadniczą rolę w życiu rodziny148.

2. Koraniczne prawodawstwo małżeńskie

Źródłem prawa muzułmańskiego jest Koran – święta Księga

Mahometa, sunna – zebrane wypowiedzi Mahometa oraz hadisy,

będące odpowiednikiem opowieści o jego życiu i postępowaniu.

Wymienione źródła teologiczne (odpowiednik w teologii średnio-

wiecznej – de locis theologicis), odnosząc się do wszystkich dziedzin

życia człowieka, obejmują również wskazania dotyczące praktyk

religijnych149.

Islam jest nie tylko religią, ale także systemem prawa (szari’at)

i kulturą. Nie dzieli życia indywidualnego i społecznego na sferę

sacrum i profanum.

W tym miejscu należy wnieść zastrzeżenie, iż nie jest prawdą, że

w islamie religia zastępuje prawo. W krajach muzułmańskich nie

tylko ono istnieje, lecz ma również swoje instytucje. Prawo to posia-

da jednak inny charakter, niż to, do którego przywykli Europejczycy.

Janusz Danecki w publikacji pt. Podstawowe wiadomości o isla-

148 E. Machut-Mendecka, Współczesna rodzina muzułmańska, [w:] Oblicza współczesnego

islamu, s. 63-80. 149 Por. Sunna, [w:] M. i U. Tworuschka, Islam. Mały słownik, Warszawa 1995.

124

mie, następująco wyjaśnia ten problem: Prawo muzułmańskie jest

typowym prawem religijnym wywodzącym się z Boskiego objawienia,

a więc jest to „ius divinum” – wyraz woli Boskiej. Muzułmanie uwa-

żają, że prawo zostało objawione przez Boga prorokowi Mahometo-

wi. Jest ono raz na zawsze ustalone, niezmienne i zadaniem człowie-

ka może być tylko jego objaśnianie i interpretowanie150.

Właśnie ze względu na ów objawiony charakter prawa muzuł-

mańskiego trudno zrozumieć jego specyfikę ludziom wychowanym

w cywilizacji europejskiej.

Zdaniem islamologów – islam to więcej, niż religia, a Koran –

więcej niż święta księga. To szczególny typ cywilizacji, obejmującej

ponad 1 miliard 300 tys. ludzi, organizujących swe życie według

swoistego kodeksu religijno-moralnego. Wskazania kodeksu regulują

wszystkie dziedziny życia, w tym przede wszystkim – życia małżeń-

sko-rodzinnego. Rodzina muzułmańska jest instytucją typową dla

cywilizacji islamskiej i odróżniającą od innych systemów kulturo-

wych.

Zanim islam stał się obowiązującą w tej części świata religią, da-

jąc początek własnej cywilizacji, zmienił dogłębnie ramy zastanych

instytucji życia społecznego. W odniesieniu do rodziny, oddziaływa-

nia islamu objęły wszystkie niemal jej podstawowe elementy mode-

lowe.

Małżeństwu i rodzinie wiele uwagi poświęca zarówno Koran,

Mahomet, jak i teologowie muzułmańscy. Dlatego problematyka

życia rodzinnego zawsze zajmowała ważne miejsce w mentalności

arabskiej i muzułmańskiej. Jak pisze Ewa Machut-Mendecka sprzyja-

ło temu myślenie kolektywistyczne i wielowiekowe przywiązanie do

wspólnoty, której spójność i trwałość zapewniała jak największa

150 J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, t. 1, Warszawa 1997, s. 213; Tenże,

Podstawowe wiadomości o islamie, wyd. 2, Warszawa 2002.

125

liczba dzieci151.

Przepisy dotyczące małżeństwa i rodziny zajmują ważne miejsce

zarówno w prawie koranicznym, jak i w tradycji (sunna)152. Islam,

podobnie jak chrześcijaństwo, uważa rodzinę za podstawową i pier-

wotną komórkę społeczną. Małżeństwo nie posiada wprawdzie walo-

ru sakramentu, jak w Kościele rzymskokatolickim, ale ma głębokie

znaczenie religijne. Jak wskazuje E. Szymański, jest ono nie tylko

początkiem osobowych relacji między dwojgiem ludzi, ale również

między ich rodzinami, które tworzą specyficzną dla muzułmanów sieć

wzajemnych relacji i powiązań.

Wśród najważniejszych celów małżeństwa wymienia się nato-

miast: wzajemną miłość, miłosierdzie, osiągnięcie spokoju psychicz-

nego153. Koran określa małżeństwo mianem „twierdzy” (jisn), po-

nieważ stanowi ono sposób obrony przed rozwiązłością seksualną,

a także jest związkiem duchowym, zobowiązującym do dobroci,

zaufania, poświęcenia i wsparcia. W ten sposób w rodzinie i małżeń-

stwie ujawniają się najlepsze cechy ludzkiej natury, które następnie

są dalej przekazywane potomstwu w procesie wychowania154.

Zawarcie małżeństwa jest obligatoryjną powinnością mężczyzn

i kobiet zdolnych do wypełnienia obowiązków męża i żony – Żeńcie

samotnych spośród was, jak też ludzi prawych spośród waszych nie-

wolników i niewolnic (Sura XXIV, 32). A komu nie starcza majątku

na to, aby poślubić kobiety chronione155, wierzące, to niech poślubia

151 E. Machut-Mendecka, Kobieta bez zasłony. Muzułmanka w świetle wiary i kultu-

ry, [w:] Być kobietą w Oriencie, (red.) D. Chmielowska, B. Grabowska, E. Ma-

chut-Mendecka, Warszawa 2001, s. 31. 152 E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, [w:] Zwyczaje,

obrzędy i symbole religijne, s. 493. 153 Tamże, s. 495. 154 N. Hussain Saleh, Wartości życia małżeńskiego i rodzinnego w świetle „Koranu”,

[w:] Małżeństwo i rodzina w religiach świata, red. W. Pałubicki, Gdańsk 1995,

s. 80. 155 Kobieta chroniona (muhsana) to kobieta wolna; Por. Koran, przekł. i komentarz

J. Bielawski, Warszawa 1986, s. 860 (dalej: Koran).

126

te dziewczęta wierzące, którymi zawładnęły wasze prawice. (Sura IV,

25). I szukajcie małżeństwa dla wdów wśród was, dla waszych nie-

wolników i niewolnic, które nadają się do małżeństwa (Sura XXIV,

33).

W czasach Mahometa znana była, przypisywana samemu Proro-

kowi zasada: – kto wstępuje w związek małżeński, udoskonala swoją

wiarę156. Rodzina uważana jest za instytucję naturalną i zalecaną.

Ten, kto się żeni ma już niezawodnie połowę swojej pobożności, by

mieć drugą połowę, winien bać się Boga (Sura IV, 3). W Koranie i u

średniowiecznych teologów muzułmańskich mowa jest przede

wszystkim o mężczyźnie, który wybrał sobie małżonkę. Poślubiaj

taką kobietę, która wydaje się być dobra dla ciebie (Sura IV, 3).

Edward Szymański zauważa, że w obecnych czasach, w związku

z zachodzącymi przeobrażeniami obyczajowymi, jest sprawą natu-

ralną, aby przyszli małżonkowie poznali się przed zawarciem mał-

żeństwa157.

Koran nie określa wieku dojrzałości do zawarcia związku mał-

żeńskiego. Podaje jedynie wskazania pośrednie w tym względzie:

Doświadczajcie sieroty158, aż osiągną wiek do małżeństwa. A jeżeli

zauważycie w nich dojrzałość sądu, oddajcie im ich dobra. I nie zja-

dajcie ich dóbr rozrzutnie i pospiesznie, zanim one osiągną wiek

dojrzały (Sura IV, 6).

Akt ślubu, zwany w Koranie umową (mithag) jest ważny tylko

wtedy, kiedy obie strony, tj. mężczyzna i kobieta wyrażą publicznie

156 W. Pałubicki, Kwestia kobieca w społecznej doktrynie judaizmu, chrześcijaństwa

oraz islamu, Warszawa 1989. 157 E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, s. 498. 158 Doświadczać sieroty, tzn. sprawdzać ich zdolności umysłowe, ich charakter oraz

przekonać się, czy można je już uznać za zdolne do dysponowania własnym ma-

jątkiem. Islam nie zabrania małżeństwa z nieletnimi dziewczętami (choć dzisiaj są

one bardzo rzadkie). Mahomet wziął za żonę Aiszę, gdy miała 9 lat; Por. J. Bie-

lawski, Koran, s. 859. Modernizujące się państwa muzułmańskie próbowały wal-

czyć z małżeństwami nieletnich np. w Egipcie od 1931 r. prawo zezwala na ślub:

kobieta od 16 lat, mężczyzna od lat 18.

127

wzajemną zgodę, co nazywa się w języku potocznym – potwierdze-

niem (idżab), natomiast termin prawniczy – zgoda (qubul). A one

otrzymały od was uroczyste przyrzeczenie (Sura IX, 21)159.

Khurshid Ahamad wyjaśnia, że małżeństwo w islamie jest kon-

traktem cywilno-prawnym – dwie osoby łączą się dla założenia ro-

dziny. Ażeby małżeństwo było ważne, partnerzy muszą wyrazić wza-

jemną wolę zostania małżonkami. Strona żeńska nie może mieć

mniej aniżeli 17 lat, mężczyzna najmniej 18 lat. Sam akt ze swej

istoty jest aktem religijnym. Jednak mimo swego boskiego pocho-

dzenia, dominuje współcześnie postrzeganie małżeństwa na płasz-

czyźnie społecznej, Koran określa małżeństwo używając zwrotu

mitaqan ghaliza – silna umowa, uroczyste przyrzeczenie (Sura IV,

1)160.

Islam jest religią bez stanu kapłańskiego, dlatego do ważności

związku nie jest wymagana obecność osób duchownych. Zresztą to

nie meczet nadaje aktowi zawarcia małżeństwa głęboki sens religijny

– nie jest to jedyne miejsce modlitwy wyznawców islamu, lecz jedno

z miejsc wspólnej modlitwy. Cała ziemia – jako czysty twór Boga –

jest miejscem kultu Boga i oczyszczenia człowieka. Z uwagi na po-

wyższe uwarunkowania, małżeństwo może być zawarte wszędzie.

Ważne jest, aby zawarcie małżeństwa odbywało się publicznie,

aby byli o nim poinformowani inni członkowie wspólnoty, ponieważ

tzw. „ciche małżeństwo” mogłoby wzbudzić podejrzenie, a przede

wszystkim społeczne nieporozumienia. Zazwyczaj kontrakt małżeński

zawiera się podczas wspólnotowego spotkania z udziałem członków

obu rodzin, krewnych, przyjaciół i sąsiadów. Zwykle przewodniczy

mu sędzia lub pracownik urzędu cywilno-wyznaniowego. Podczas

ceremonii zaślubin, uczestnicy recytują fragmenty „Koranu”, zawie-

159 Por. E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, s. 485. 160 Khurshid Ahamad, Rodzina w islamie, Wrocław 2002, s. 15.

128

rające zachętę nowożeńców do życia pełnego pobożności, czystości,

wzajemnej miłości, wierności i odpowiedzialności161.

Na podstawie kontraktu rodzina gwarantuje pannie młodej prawa

przyszłej żony. Również dla kobiety nie-muzułmanki kontrakt ślubny

jest niezwykle ważny, ponieważ może zawierać m.in. klauzulę, że

w przypadku powtórnego małżeństwa męża, zastrzega sobie prawo

wystąpienia o rozwód i zachowuje prawo do opieki nad dziećmi162.

Do zawarcia małżeństwa wystarczy, by narzeczeni dojrzali do

małżeństwa (bulugha), wyrazili wolną wolę zawarcia związku (hurij-

ja) i byli świadomi swej decyzji (aql). W praktyce, zdaniem Edwarda

Szymańskiego, nawet pełnoletnia panna musi uzyskać zgodę ojca lub

opiekuna. Dziewczynka wychodząca pierwszy raz za mąż, w zasadzie

nie ma prawa wyboru męża. Takie prawo uzyskuje dopiero wdowa

lub rozwódka. Jednakże, w wielkich ośrodkach miejskich te zwyczaje

ulegają zmianie, zwłaszcza, że wiele dziewcząt kończy szkoły średnie

i studia, co wpływa na emancypację kobiet.

W krajach muzułmańskich, poza Turcją, gdzie istnieje obowią-

zek zawarcia małżeństwa w urzędzie stanu cywilnego, małżeństwo

jest kontraktem należącym do prawa prywatnego. Żona ma obowią-

zek mieszkać razem z mężem, który może zabronić jej wychodzenia

z domu, przyjmowania gości, czy podróży zagranicznych163.

W przeciwieństwie do rozwijającej się od dawna w Europie ten-

dencji do życia w małych tzw. nuklearnych rodzinach, w świecie

muzułmańskim, i to zarówno dawniej, jak i dziś, pierwsze miejsce

zajmuje wielka rodzina, z licznymi wujkami, ciotkami i kuzynami.

Tworzy ona najczęściej też środowisko, w którym młodzi znajdują

161 Tamże, s. 15-29. 162 M. Klócker, M. Tworuschka, U. Tworuschka, Etyka wielkich religii. Mały słow-

nik, Warszawa 2002, s. 33. 163 E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, s. 500.

129

męża lub żonę. Małżeństwo kuzynów nie budzi żadnych zastrzeżeń,

raczej można je uznać za regułę164.

Islam nakazuje okazywać dobroć i życzliwość najbliższej rodzi-

nie: Okazujcie dobroć rodzicom i bliskim krewnym i sierotom i bied-

nym, sąsiadowi bliskiemu krewnemu i sąsiadowi, który jest wam ob-

cy, i towarzyszowi będącemu u boku, i podróżnemu, i temu, którym

zawładnęły wasze prawice. Zaprawdę, Bóg nie kocha tych, którzy są

zuchwali i pełni pychy! (Sura IV, 36).

3. Struktura rodziny muzułmańskiej

Rodzina muzułmańska jest patriarchalna i męskocentryczna, ma

charakter patrylinearny, gdyż pochodzenie dziedziczy się w linii

męskiej oraz patrylokalny – ponieważ po ślubie kobieta przenosi się

do męża165. Zróżnicowane funkcje ojca i matki są uwarunkowane ich

odmiennością biologiczną. Koran stoi na stanowisku dymorfizmu,

który oznacza wyraźne różnicowanie ról męskich i kobiecych. Męż-

czyźnie powierzył najbardziej odpowiedzialne funkcje w rodzinie.

Dla muzułmańskich znawców Koranu wynikający stąd, jakby się

wydawało, dysonans jest pozorny: kobieta muzułmańska nie jest

gorsza, ale słabsza fizycznie i bardziej skłonna do emocji, niż męż-

czyzna166. O ile chrześcijańska koncepcja mężczyzny i kobiety zakła-

da istotową równość, o tyle w muzułmańskiej chodzi raczej o różnicę

w wymiarze ontologicznym167. Kobieta, w rozumieniu islamu jest

istotą z natury słabszą fizycznie, bardziej delikatną psychicznie, która

164 S. Braun, Islam. Powstanie – dzieje – nauka, Warszawa 2003, s. 88. 165 W. Walther, Kobieta w islamie, s. 22. 166 A. Waśkiewicz, Prawa i obowiązki kobiety w świetle prac szyickiego teologa

Sajjida Muhammada Husajna Fadl Allaha, [w:] Kobiety krajów pozaeuropejskich

wobec problemów współczesności, s. 105. 167 G. Paolucci, C. Eid, Islam. Sto pytań. Odpowiada Samir Khalil Samir, Warszawa

2002, s. 67.

130

kieruje się bardziej uczuciami niż rozumem, stoi niżej od mężczyzny

i powinna być mu podporządkowana168.

Zdaniem Ewy Machut-Mendeckiej, tradycyjny model rodziny

zasadniczo wciąż obowiązuje, jakkolwiek rodzina w świecie islamu

powoli ulega transformacji. Rodziny coraz bardziej dzielą się na tra-

dycyjne oraz liberalne i nowoczesne169. Koran ukazuje typ rodziny

tradycyjnej, powszechnie przyjęty w islamie. Zgodnie z nim, męż-

czyzna w małżeństwie posiada prawnie zagwarantowane pierwszeń-

stwo. Mężczyźni stoją nad kobietami ze względu na to, że Bóg dał

wyższość jednym nad drugimi, i ze względu na to, że rozdają ze swe-

go majątku. Przeto cnotliwe kobiety są pokorne i zachowują w skry-

tości to, co zachował Bóg. I napominajcie te, których nieposłuszeń-

stwa się boicie (…). A jeśli są wam posłuszne, to starajcie się nie

stosować do nich przymusu. (Sura IV, 34). Panie nasz! Daj nam od

naszych żon i naszego potomstwa ochłodę oczu i uczyń nas wzorem

dla bogobojnych (Sura XXV, 74).

Mahomet w jednym z hadisów napisał, iż mąż może oczekiwać

od żony codziennych usług i troskliwości – Bóg uszanuje kobietę,

która wstaje nocą by się modlić, a potem budzi męża, jeśli zaś ten nie

chce wstać, polewa mu twarz wodą170.

Koran zaleca wzajemną postawę partnerską (egalitaryzm), a pod-

ległość kobiety wobec mężczyzny wynika z tego, że pozostaje ona na

jego całkowitym utrzymaniu. Mężczyźni są opiekunami niewiast,

ponieważ Allah uczynił niektórych z nich większymi od innych oraz

ponieważ łożą na niewiasty ze swego bogactwa (Sura IV, 35). Jasno

określone i podlegające odróżnieniu role mężczyzny i kobiety w

życiu rodziny – co diametralnie odbiega od współczesnych norm

europejskich. W praktyce, stanowią one często podłoże konfliktów

168 Tamże, s. 99-112. 169 E. Machut-Mendecka, Współczesna rodzina muzułmańska, [w:] Oblicza współ-

czesnego islamu, s. 67. 170 E. Machut-Mendecka, Świetlista twarz muzułmanki, „Znak”, 1998, nr l, s. 31.

131

w przypadku małżeństw mieszanych chrześcijanek z muzułmanami

tłumaczą pewne sprzeciwy wobec kobiet o mocnym autorytecie ze

strony młodych imigrantów muzułmańskich. Według islamu, to oj-

ciec jest odpowiedzialny za kształt relacji w życiu społecznym w kwe-

stii wychowania dzieci, natomiast w krajach europejskich zadanie to

często spełnia matka. Obie kultury używają więc przeciwstawnych

sobie języków, co zwiększa ryzyko wzajemnych nieporozumień171.

Pozycji męża w islamie odpowiada ciążący na nim obowiązek

utrzymania rodziny: zabezpieczenia mieszkania, wyżywienia i ubra-

nia oraz zapewnienie ochrony i reprezentowanie na zewnątrz intere-

sów wobec opinii publicznej. Natomiast żona nie musi łożyć ze

swych oszczędności na utrzymanie rodziny172.

Mąż ma prawo wymagać posłuszeństwa od swojej żony, m.in.

karcić słowem lub przez wymierzanie lekkich razów, czy zostawiając

w samotności. Islam, w porównaniu z wcześniejszą epoką dżahililijji

(niewiedzy), przyznaje kobiecie arabskiej wiele praw (dziedziczenia,

posiadania majątku, zgody lub nie na małżeństwo, alimentów na

wypadek rozwodu)173.

Tradycyjne rodziny skłaniały się w przeszłości ku formom mał-

żeństw zarówno poligamicznych, jak i endogamicznych – między

kuzynostwem pierwszego stopnia. Rodziny te, zachowując dawną

mentalność, chętnie spieszą sobie wzajemnie z pomocą, gdyż tego

domaga się zasada solidarności i lojalności plemiennej. Przestrzegają

zasad wspólnoty, choć zdarza się, że dzieci po zawarciu związku

małżeńskiego zamieszkują oddzielnie, ale najczęściej w pobliżu.

Mimo że w świecie islamu ciągle dominują rodziny wielopoko-

leniowe, to jednak zarówno ewolucyjnym, jak i gwałtownym zamia-

171 G. Salvini, Małżeństwa katolicko-muzułmańskie we Włoszech, s. 48. 172 M. Klócker, M. Tworuschka, U. Tworuschka, Etyka wielkich religii, s. 43; J.D.

Thyen, „Biblia” i „Koran”. Synopsa wspólnych tradycji, Warszawa 2002, s. 275. 173 A. Badawi Gamal, Woman in islam, [w:] Islam its meaning and Messager, Lon-

don 1980, s. 139; W. Walther, Kobieta w islamie, s. 24.

132

nom ulegają przede wszystkim rodziny miejskie, pozostające w nieu-

stannej konfrontacji z nowoczesnym światem174. Kobiety z tych ro-

dzin powoli oswajały się z postępem, akceptując najpierw z Zachodu

pochodzące artykuły i tekstylia, następnie nowoczesne sprzęty do-

mowe.

Tradycyjne rodziny są zwykle wielodzietne. Opinię tę potwier-

dził jeszcze do lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, wysoki wskaź-

nik przyrostu naturalnego na Bliskim Wschodzie. Wskaźnik ten

obecnie obniża się. Do połowy lat sześćdziesiątych minionego wieku

przeciętna rodzina w Maghrebie miała od siedmiorga do ośmiorga

dzieci, w latach dziewięćdziesiątych o połowę mniej. W 1995 roku w

regionie Morza Śródziemnego w rodzinie było przeciętnie czworo

dzieci. Wysoki przyrost naturalny utrzymał się w krajach czerpiących

wysokie dochody z ropy naftowej175.

Liczne potomstwo jest dowodem błogosławieństwa dla tradycyj-

nej rodziny muzułmańskiej, jednak w ostatnich latach, aktualny staje

się problem przyrostu naturalnego. W niektórych krajach arabskich

powstają stowarzyszenia planowania rodziny. W Rabacie 20–30

grudnia 1970 roku odbył się kongres, zorganizowany przez marokań-

skie ministerstwo zdrowia, pod hasłem: Islam i planowanie

rodziny176.

Rodziny tradycyjne można spotkać we wszystkich państwach

muzułmańskich, zwłaszcza w regionach oddalonych od dużych

aglomeracji miejskich. Występują na Półwyspie Arabskim, w Afga-

nistanie, Pakistanie, na muzułmańskich obszarach Azji Południowej

oraz w mniejszym lub większym stopniu, m.in. na południu Egiptu.

Natomiast rodziny mieszkające w regionach nadmorskich i miastach

zaczynają wprowadzać styl życia według nowoczesnych standardów.

174 M. Klócker, M. Tworuschka, U. Tworuschka, Etyka wielkich religii, s. 34. 175 E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, s. 495. 176 Tamże.

133

4. Pozycja kobiety-żony i autorytet męża w rodzinie

Społeczność, do jakiej Bóg zaprosił swych wyznawców, składa

się z mężczyzn i kobiet. Ludzie zostali stworzeni jako mężczyzna

i kobieta. Stwórca uformował pierwszą parę z tej samej materii, ko-

bieta jest stworzona z kości mężczyzny, dlatego są równi wobec Boga.

Szczególną część odbiera kobieta-matka, która rodzi dla Boga.

Jej macierzyństwo stanowi podstawę należnego jej miejsca w rodzi-

nie i społeczeństwie. Dowodem szlachetności każdego mężczyzny

jest godne traktowanie kobiet.

Powyższe zasady religijno-moralne leżą u podstaw muzułmań-

skiej koncepcji małżeństwa i rodziny. Jeśli jednak w praktyce życio-

wej pojawiają się mniejsze czy większe odchylenia, nie godzi to

w samą koncepcję, która – zdaniem wyznawców Koranu – posiada

wszelkie cechy świętości i doskonałości na miarę wielkości

Allaha177.

Zrównanie na tej płaszczyźnie kobiety i mężczyzny jest w Kora-

nie sprawą oczywistą, co islamolodzy nazywają „egalitaryzmem,

w porządku religijnym”. Jakość wiary stanowi nadrzędne kryterium

wartości zarówno mężczyzny, jak i kobiety. Zarówno muzułmanin,

jak i muzułmanka, mają postępować według tych samych zasad

wiary178.

Mężczyzna i kobieta mają te same obowiązki religijne i na tej

płaszczyźnie są sobie równi179. Jednak bardziej religijnych muzułma-

nów ceni się wyżej, niż mniej gorliwych.

Obowiązkiem mężczyzn i kobiet są modlitwa i dobre uczynki.

Odprawiajcie modlitwę, dawajcie jałmużnę i słuchajcie Posłańca!

Być może, doznacie miłosierdzia! (Sura XXIV, 56). I ukarze On ob-

177 Por. M. Gaudefroy-Demombynes, Les institutions musulmanes, Paris 1946,

s. 133. 178 A. Badawi Gamal, Woman in islam, [w:] Islam – its meaning and messager

s. 141. 179 M. Klócker, M. Tworuschka, U. Tworuschka, Etyka wielkich religii, s. 43.

134

łudników mężczyzn i kobiety (XLVIII, 6).

Oboje małżonkowie mają obowiązek współpracować dla wspól-

nego dobra. A wierzące kobiety i wierzący mężczyźni są dla siebie

przyjaciółmi. Oni nakazują sobie to co uznane, a zakazują sobie tego,

co naganne. Oni odprawiają modlitwę i dają jałmużnę. Są posłuszni

Bogu i Jego Posłańcowi. Tym Bóg okaże miłosierdzie (Sura IX, 71).

Nagroda po śmierci jest identyczna dla mężczyzn, jak i kobiet.

Tego, kto spełni dobre dzieło – czy to mężczyzna, czy kobieta – i jest

wierzącym, my ożywiamy życiem wspaniałym i takim wypłacimy ich

wynagrodzenie czymś piękniejszym niż to, co uczynili (Sura XVI, 97).

Ja nie pozwolę zginąć żadnemu uczynkowi tego spośród was, który

czyni dobro, czy będzie to mężczyzna, czy kobieta (Sura III, 195).

Kobieta otrzyma taką samą zapłatę jak mężczyzna. Nie pragnij-

cie tego, czym wyróżnił Bóg jednych z was, dając im wyższość nad

drugimi. Mężczyznom przypadnie udział w tym, co sobie zarobili,

i kobietom przypadnie udział w tym, co sobie zarobiły. Proście Boga

o Jego łaskę! Zaprawdę, Bóg zna dobrze każdą rzecz! (Sura IV, 32).

Ktokolwiek pełni dobre dzieła – mężczyzna czy kobieta i jest wierzą-

cym – tacy wejdą do Ogrodu i nie doznają niesprawiedliwości nawet

na łupinkę daktyla (Sura IV, 124).

Kryteria oceny człowieka w nauce Mahometa są jednakowe –

pod względem moralnym, etycznym i religijnym obie płcie są sobie

równe, wszyscy sprawiedliwi oczekują nagrody w Dzień Sądu180.

Ze względu na wyjątkowe znaczenie macierzyństwa w rodzinie

islamskiej, wysoki prestiż posiada kobieta-matka. One mają prawa

równe swoim obowiązkom, zgodnie z uznanym zwyczajem (Sura II,

228). Najważniejszą sprawą dla każdej kobiety jest urodzenie i wy-

chowanie licznego potomstwa.

180 Khurshid Ahamad, Rodzina w islamie, s. 17.

135

Oczekiwano przede wszystkim narodzin syna, jako pierworodne-

go potomka. Mieć wiele dzieci, a przede wszystkim synów, było

marzeniem każdej rodziny. Wszystkie zwyczaje i obrzędy, gdy doty-

czyły syna, były zawsze bardziej uroczyste, w celu podkreślenia

wyższego (w pewnym sensie) statusu społecznego chłopca.

W podzięce za narodziny chłopca składano większą zwyczajową

ofiarę dziękczynną ze zwierząt, niż za narodziny dziewczynki. Gdy

jego przyjście na świat ogłaszano z radością, narodzinom dziew-

czynki mogło towarzyszyć głuche milczenie.

Barbarzyński zwyczaj wa’du został surowo zakazany przez Ko-

ran. A kiedy zwiastują któremuś z nich córkę, to jego oblicze zasępia

się i jest udręczony. On ukrywa się przed ludźmi z powodu tego nie-

szczęścia, które mu obwieszczono: czy on ma je zachować, mimo

poniżenia, czy też pogrzebać je w prochu. Jakże źle oni rozumują

(Sura XVI, 57). Także dziewczynka jest darem Boga. Oni przypisują

Bogu córki – niech Mu będzie chwała! – a oni mają to, czego pragną.

(Sura XVI, 57)181.

Znany hadis Proroka Mahometa nie pozostawia miejsca na wąt-

pliwości: Kto ma córkę, niechaj wychowuje ją jak najlepiej, niechaj

ją kształci i obdarza tymi Boskimi łaskami, jakie sam posiadł, w ten

bowiem sposób ochroni się przed ogniem piekielnym182. Liczne po-

tomstwo zapewniało trwałość rodu. Dlatego dawne prawo sankcjo-

nowało zasadę – niewolnica, która swemu panu rodziła dziecko, nie

mogła być sprzedana, a Koran zachęcał do zawarcia z nią ślubu183.

Poza naturalną funkcją prokreacyjną, między małżonkami powi-

nien rozwijać się związek duchowy, dzięki któremu małżeństwo jest

najważniejszą z osobowych relacji między dorosłymi muzułmanami.

181 Mahomet, Mądrości, wybór, przekł. i wstęp, J. Danecki, Warszawa 1993. 182 Tamże. 183 E. Machut-Mendecka, Kobieta bez zasłony. Muzułmanka w świetle wiary i kultu-

ry, [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 24; W. Walther, Kobieta w islamie, s. 41.

136

W rodzinie muzułmańskiej ma panować atmosfera miłości, wza-

jemnego szacunku i czułości. Dlatego Koran zaleca: wśród jego zna-

ków jest to, że On stworzył wam żony z was samych, abyście w nich

znajdowali spokój umysłu i to On umieścił między wami miłość

i czułość. W tym zaiste, zawarte są znaki dla ludu, który się zastana-

wia (Sura XXX, 22). Wasze kobiety są dla was polem uprawnym.

Przychodźcie więc na wasze pole, jak chcecie, i czyńcie pierwej coś

dla samych siebie. Bójcie się Boga i wiedzcie, że się spotkacie z Nim!

A ty głoś radosną wieść dla wierzących! (Sura II, 223).

Powinności małżeńskie mają być spełniane bez przesady, z za-

chowaniem przepisanych przez Koran okresów wstrzemięźliwości.

Dozwolone wam jest nocą w czasie postu zbliżać się do waszych

żon... Następnie wypełniajcie post do nocy i nie obcujcie z nimi, lecz

przebywajcie pobożnie w meczetach. Takie są granice Boga! Nie

zbliżajcie się więc do nich! Tak wyjaśnia Bóg ludziom Swoje znaki.

Być może, oni będą bogobojni! (Sura II,187). Będą ciebie pytać

o okres miesięczny powiedz: „To jest cierpienie, trzymajcie się więc

z dala od kobiet podczas okresu miesięcznego i nie zbliżajcie się do

nich, dopóki one się nie oczyszczą. A kiedy się oczyszczą, to przy-

chodźcie do nich, tak jak nakazał wam Bóg”. Zaprawdę, Bóg miłuje

nawracających się i miłuje oczyszczających się! (Sura II, 222).

Ważne znaczenie dla partnerskiej wspólnoty małżeńskiej ma mi-

łość i miłosierdzie (rahma), a także współczucie i wzajemna troska o

siebie. A z Jego znaków jest to, iż On stworzył dla was żony i z was

samych, abyście mogli odpocząć przy nich; i ustanowił między wami

miłość i miłosierdzie (Sura II, 21)184. Jak zauważa Khurshid Ahamad,

istniejące różnice w zakresie obowiązków i ról społecznych kobiet

i mężczyzn, wynikają nie tyle poglądów na temat wyższości lub niż-

szości płci, co z zapotrzebowania społecznego. Każda z ról jest istot-

184 W. Tarish, Rodzina w Koranie, [w:] Rodzina w wielkich religiach świata, (red.)

Z. J. Kijas, Kraków l999, s. 52.

137

na i każdą osobę ocenia się według tego, jak się z niej wywiązuje.

Role męża i żony nie są przeciwstawne czy rywalizujące ze sobą, ale

nawzajem się uzupełniają185. Metaforycznie wzajemne relacje oddaje

cytat z Sury II: One [żony] są ubiorem dla was, a wy jesteście ubio-

rem dla nich – małżonkowie mają wobec siebie wzajemnie pełnić

funkcje opiekuńcze i obronne, pozwala też uniknąć niedozwolonej,

sprzecznej z wiarą zmysłowości186.

Obowiązkiem żony jest powiększenie szczęścia małżeńskiego.

Winna ona uprzyjemniać życie swego męża, nie może zatem obrażać

go, ani ranić jego uczuć. Nie wolno jej kontaktować się z innymi

mężczyznami. Koran zabrania żonie zapraszać i gościć w domu ob-

cych mężczyzn. Nie może przyjmować bez wiedzy męża żadnych

podarunków. Kobieta nie może pożyczać, a tym bardziej wydawać

pieniędzy i rzeczy, zakaz ten ma na celu uniknięcie zazdrości, podej-

rzeń oraz plotek, a zarazem utrzymanie jedności małżeńskiej. Ze

względu na intymność więzi małżeńskich, żona powinna starać się,

aby być atrakcyjną wyłącznie dla męża. Żona ma jednak prawo do:

utrzymania przez męża, jednakowego traktowania w przypadku mał-

żeństwa poligamicznego, odwiedzania krewnych i przyjmowania ich

odwiedzin, a także do zarządzania własnymi dobrami bez kontroli

męża. Teoretycznie, od kobiety zależy opieka nad małymi dziećmi,

jednak w praktyce to mąż decyduje w najważniejszych kwestiach

związanych z ich wychowaniem, wykształceniem, czy dalszym ży-

ciem, zwłaszcza religijnym, które może mieć tylko wymiar

islamski187. Kobieta (żona i matka) w krajach Orientu zawsze była i dotych-

czas pozostaje kapłanką, strzegącą nienaruszalności, świętości i cie-

płej atmosfery domu rodzinnego.

185 Khurshid Ahamad, Rodzina w Islamie, s. 99-112. 186 Tamże, s. 22. 187 G. Salvini, Małżeństwa katolicko-muzułmańskie we Włoszech, s. 47.

138

Według Koranu, przede wszystkim powinna być wierna i skrom-

na. I nie zbliżajcie się do cudzołóstwa! Zaprawdę, jest to czyn szpetny

i jakże zła droga! (Sura XVII, 32). Powiedz wierzącym kobietom,

żeby spuszczały skromnie swoje spojrzenia i strzegły swojej czystości;

i żeby pokazywały jedynie te ozdoby, które są widoczne na zewnątrz;

i żeby narzucały zasłony na piersi, i pokazywały swoje ozdoby jedy-

nie swoim mężom lub ojcom, albo ojcom swoich mężów, albo swoim

synom lub synom swoich mężów, albo swoim braciom, albo synom

braci lub synom swoich sióstr; lub ich żonom, lub tym, którymi za-

władnęły ich prawice; albo swoim służącym spośród mężczyzn, któ-

rzy nie są owładnięci pożądaniem cielesnym, albo też chłopcom,

którzy nie poznali nagości kobiet. I niech one nie stąpają tak, aby

było wiadomo, jakie ukrywają ozdoby. Nawracajcie się wszyscy do

Boga, o wy, wierzący! Być może, będziecie szczęśliwi! (Sura XXIV,

31).

Jeżeli mężczyzna zastanie żonę na cudzołóstwie, winien przed-

stawić świadectwo przestępstwa. Gdy ono okaże się prawdą, należy

ukarać zarówno kobietę, jak i jej partnera. A wobec tych spośród

waszych kobiet, które popełnią wszeteczeństwo, zażądajcie świadec-

twa czterech spośród was. I jeśli oni poświadczą, to trzymajcie je

w domach, dopóki nie zabierze ich śmierć albo też póki Bóg nie przy-

gotuje dla nich jakiejś innej drogi. A tych dwoje spośród was, którzy

dopuszczą się tego czynu, ukarzcie surowo; ale jeśli się oboje nawró-

cą i poprawią, to odstąpcie od nich! Zaprawdę, Bóg przyjmuje na-

wrócenie i jest litościwy! (Sura IV, 15).

Zarówno cudzołożnik, jak i cudzołożnica podlegają karze, jednak

nie przez kamienowanie, którą to karę stosowano bardzo rzadko, ale

przez batożenie. Cudzołożnicy i cudzołożnikowi wymierzcie po sto

batów każdemu z nich obojga! W imię religii Boga, jeśli wierzycie

w Boga i Dzień Ostatni... I niech pewna grupa wiernych będzie obec-

na przy ich karze. (Sura XXIV, 2). Cudzołożnik pojmie za żonę tylko

cudzołożnicę lub bałwochwalczynię; a cudzołożnicę może pojąć za

139

żonę tylko cudzołożnik lub bałwochwalca. To wszystko jest zabronio-

ne tym, którzy wierzą. A tym którzy oskarżają kobiety godne, a nie

mogą przyprowadzić czterech świadków wymierzcie osiemdziesiąt

batów i nie przyjmujcie od nich nigdy świadectwa. To są ludzie sze-

rzący zgorszenie... A ci, którzy oskarżają swoje żony i nie mają

świadków prócz siebie samych, złożą przed Bogiem czterokrotnie

świadectwo iż są prawdomówni. A piąte świadectwo po to, aby prze-

kleństwo Boga zaciążyło nad każdym z nich, jeśliby był kłamcą.

A kara będzie odsunięta od kobiety, jeśli ona zaświadczy przed Bo-

giem czterokrotnie złożonym świadectwem; iż jej oskarżyciel na pew-

no jest kłamcą; a piąte świadectwo po to, aby gniew Boga zaciążył

na niej, jeśliby on znalazł się wśród prawdomównych (Sura XXIV,

3).

Za fałszywe oskarżenie czeka kara wieczna. Ci, którzy rzucają

oskarżenie na kobiety cnotliwe, beztroskie, ale wierzące, będą prze-

klęci na tym świecie i w życiu ostatecznym. Dla nich kara będzie

straszna w Dniu, kiedy będą świadczyć przeciw nim ich języki, ich

ręce i nogi o tym, co oni czynili. W tym Dniu Bóg wypłaci w pełni, co

im się słusznie należy; i dowiedzą się że Bóg jest prawdą oczywistą.

Złe kobiety – dla złych mężczyzn; źli mężczyźni – dla złych kobiet!

Dobre kobiety – dla dobrych mężczyzn; dobrzy mężczyźni dla do-

brych kobiet! Ci ostatni nie są winni tego, co o nich mówią. Oni

otrzymają przebaczenie i zaopatrzenie szlachetne (Sura XXIV, 23).

Natomiast mąż-ojciec ma obowiązek wykorzystać swój autorytet

wyłącznie w służbie szczęścia, pomyślności i spokoju rodziny, a nie

dla satysfakcji sprawowania władzy absolutnej. Teoretycznie, każda

ze stron muzułmańskiego małżeństwa może wnieść wniosek o jego

rozwiązanie. W pierwszej kolejności islam proponuje pojednanie,

kiedy jednak jest to niemożliwe praktykowane są także różne formy

rozwiązania. Od wykupu, poprzez odesłanie. Wykup – polega na

zwrocie mahru przez żonę. Natomiast odesłanie żony do rodzinnego

domu, które przewiduje i normuje Koran, jest jednak jednostronnym

140

aktem ze strony męża. W niektórych przypadkach to żona może do-

magać się od sędziego, by odesłanie jej wiązało się z wypłatą od-

szkodowania. W krajach o laicyzującej tendencji prawa rodzinnego

(Tunezja, Turcja), ustawodawca zastrzega, że zwyczaj odesłania

żony do domu rodziców wiązać się musi z kontrolą odpowiednich

organów sądowych. Niekiedy to właśnie sędzia podejmuje decyzję

o definitywnej separacji małżonków, a powodem tego może być

m.in. złe traktowanie żony, przedłużająca się nieobecność męża

w domu lub wyrok skazujący go na karę więzienia188.

Warto w tym miejscu podważyć pewien nieprawdziwy stereotyp,

mówiący o tym, że mężczyźnie w odróżnieniu od kobiety wszystko

wolno. Zakazy i nakazy moralne są równe dla obojga: Zaiste męż-

czyźni, którzy podporządkowują się Bogu oraz niewiasty, które same

się Jemu podporządkowują, i wierzący mężczyźni oraz wierzące nie-

wiasty, i posłuszni mężczyźni oraz posłuszne niewiasty, i prawdo-

mówni mężczyźni oraz prawdomówne niewiasty, i mężczyźni wytrwali

w swej wierze oraz wytrwałe niewiasty, i mężczyźni, którzy dają jał-

mużnę, oraz niewiasty, które dają jałmużnę, i mężczyźni, którzy po-

szczą oraz niewiasty, które poszczą, i mężczyźni, którzy chronią swej

czystości, oraz niewiasty, które chronią swej czystości, jak i mężczyź-

ni, którzy pamiętają o Allahu oraz niewiasty, które pamiętają o Nim –

Allah dla nich wszystkich przygotował przebaczenie i wspaniałą na-

grodę (Sura XXXIII, 36).

Zdaniem prof. Franciszka Adamskiego, problem autorytetu

w małżeństwie i rodzinie jawi się w świetle doktryny islamu w spo-

sób bardzo prosty: wszyscy ludzie mają pochodzące od Boga prawo

do życia, którego konsekwencją jest równość wszystkich wobec Bo-

ga, a tym samym i wobec siebie. Wobec tego, w rodzinie wszyscy są

sobie równi; uczestniczą bowiem w tym samym kulcie, czczą tego

samego Boga, są podporządkowani temu samemu prawu moralnemu.

188 Tamże, s. 51.

141

Niemniej, istnieje głowa rodziny, ktoś, kto stoi na czele domu, posia-

dający władzę jedynie czasową, mający za zadanie troszczyć się

o jedność osób zróżnicowanych. Podobnie jak w każdej zbiorowości

ludzkiej potrzeba kogoś, kto troszczy się o całość i za całość odpo-

wiada, potrzeba pasterza, tak też w rodzinie potrzebna jest głowa

rodziny, obdarzona autorytetem akceptowanym przez wszystkich

członków rodziny. Posiada w rodzinie pierwszeństwo, ale jest to

pierwszeństwo natury moralnej, odnoszące się do życia wewnętrzne-

go członków rodziny i harmonii duchowej samej rodziny, jako ostoi

równowartości wszystkich jej członków. Pozostali członkowie rodzi-

ny są sobie równi na własną miarę189.

5. Kobieta w społeczeństwie. Egalitaryzm

Różnice biologiczne i psychiczne decydują o wszystkich rela-

cjach między kobietą a mężczyzną. Według teologów muzułmań-

skich, z naturalnych, biologicznych różnic między płciami wynikają

odmienne funkcje nie tylko w rodzinie, ale i społeczeństwie. Żony

mają prawa równe tym, które mają względem nich mężowie, jak jest

to uznane za słuszne; lecz mężczyźni mają nad nimi stopień przewagi

(Sura II, 228).

Powyższy werset, w myśl powszechnie przyjętej interpretacji

znawców Koranu, nie przeczy egalitaryzmowi, w rozumieniu mu-

zułmańskim. Kobiety nie są gorsze, lecz jako słabsze fizycznie, bar-

dziej wrażliwe psychicznie, częściej ulegają emocjom, niż rozważne

męskie umysły. Męska przewaga wzmacnia pozycję społeczną kobie-

ty, ponieważ zobowiązuje mężczyznę do zapewnienia jej ochrony

(kiwama) przed niebezpieczeństwem i niesprawiedliwością190.

W pewnych sytuacjach prawnych kobieta znaczy tyle, co połowa

189 F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, s. 85. 190 G. Paolucci, C. Eid, Islam. Sto pytań. Odpowiada Samir Khalil Samir, s. 67.

142

mężczyzny. Według szari’atu świadectwo dwóch kobiet w sądzie ma

walor zeznania jednego mężczyzny. Na płaszczyźnie obywatelskiej

mężczyzna zajmuje pozycję bardziej uprzywilejowaną, niż kobieta.

Koran przyznał bowiem kobietom prawo do dziedziczenia, posiada-

nia własności czy zeznawania w sądzie, jednak ich autonomia ma

w znacznej mierze jedynie charakter duchowy, moralny, czy intelek-

tualny. Sytuacja kobiet muzułmańskich różni się w poszczególnych

krajach i społeczeństwach, a nawet w różnych klasach i warstwach

jednego społeczeństwa. Skrajnie patriarchalny charakter tych społe-

czeństw stanowi przeszkodę dla demokracji191.

Korzystając z dobrodziejstw muzułmańskiego egalitaryzmu, ko-

bieta dziedziczy połowę tego, co mężczyzna, ale tę restrykcję tłuma-

czy się obowiązkiem utrzymania rodziny, spoczywającym wyłącznie

na mężczyźnie192. Islam przyznał prawo do spadku żonie, matce

i siostrze. Mężczyznom przypada część tego, co pozostawili rodzice

i krewni. Kobietom również przypada część tego, co pozostawili ro-

dzice i krewni, czy to będzie mało czy dużo, to jest udział obowiązu-

jący prawnie (Sura IV, 7).

A ci z was, którzy umierają i zostawiają swoje żony, powinni po-

zostawić im zapis: utrzymanie na rok bez zmuszania ich do odejścia.

A jeśli odejdą, to nie będziecie mieli grzechu z powodu z tego, co one

z sobą uczynią, zgodnie z przyjętym zwyczajem. A Bóg jest potężny,

mądry! (Sura II, 240).

I wam przypada połowa z tego, co pozostawiły wasze żony, jeśli

nie mają dziecka. Jeśli mają dziecko, to wam przypada czwarta część

z tego, co one pozostawiły, po potrąceniu legatu, który zapisały

w testamencie, lub długu. A im przypadnie czwarta część z tego, co

wy zostawicie, jeśli nie macie dziecka. A jeśli macie dziecko, to im

191 Z. Sardar, M.Wyn Davies, Islam, Warszawa 2005, s. 134-138. 192 Islam nie zna rozumienia na wzór zachodni „wspólnoty majątkowej”; Por.

E. Machut-Mendecka, Współczesna rodzina muzułmańska, [w:] Oblicza współcze-

snego islamu, s. 65.

143

przypadnie ósma część z tego, co pozostawicie po potrąceniu legatu,

jaki zapisaliście w testamencie, lub długu. A jeśli mężczyzna lub ko-

bieta mają dziedziców w linii bocznej, i on ma brata lub siostrę, to

każdemu z nich dwojga przypadnie szósta część. A jeśli jest ich więcej,

to oni są współudziałowcami w jednej części dziedzictwa, po potrące-

niu legatu zapisanego przez zmarłego w testamencie lub długu – bez

niczyjej krzywdy. To jest przykazanie od Boga! A Bóg jest wszechwie-

dzący, mądry! (Sura IV, 12).

I daje wam Bóg przykazanie co do waszych dzieci: synowi przypa-

da udział podobny do udziału dwóch córek. A jeśli będzie córek wię-

cej niż dwie, to pozostanie im dwie trzecie z tego majątku; a jeśli bę-

dzie tylko jedna, to dla niej będzie połowa. Jeśli zmarły ma syna, to

każdemu z dwojga rodziców zmarłego przypadnie jedna szósta z pozo-

stawionego majątku. A jeśli nie ma syna i dziedziczą po nim rodzice, to

jego matce przypada jedna trzecia; a jeśli ona ma braci, to jego matce

przypada jedna szósta po oddaniu legatu, jaki zalecił w testamencie,

lub długu. Albowiem nie wiecie, czy rodzice wasi, czy synowie są dla

was bardziej pożyteczni (Sura IV, 11).

Każda muzułmanka, zgodnie z modelowym obrazem nakreślo-

nym w Koranie, ma wszelkie warunki po temu, aby ukształtować

dojrzałą osobowość. Gdy dorośnie, ma być świadoma swoich natural-

nych obowiązków oraz domagać się swoich praw i przywilejów.

W ten sposób osiągnie identyczną jak mężczyzna, satysfakcję du-

chową w życiu doczesnym oraz tę samą nagrodę, co mężczyzna

w przyszłym życiu, którą obiecuje Koran, tj. szczęście w raju193.

1° Spadek

Równy start życiowy ma zapewnić prawo do spadku, zarówno sy-

nom, jak i córkom. Oto przykazania Allaha w kwestii waszych dzieci.

193 E. Machut-Mendecka, Kobieta bez zasłony. Muzułmanka w świetle wiary i kultu-

ry, [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 29.

144

Chłopiec dostanie część równą częściom dwóch dziewcząt. Jeśli jed-

nak w rodzinie będą same dziewczęta, i to ponad dwie, wtedy otrzyma-

ją dwie trzecie tego co pozostawia zmarły. Jeśliby była jedna, otrzyma

połowę (Sura IV, 12).

Gdy chodzi o prawo własności kobieta jest równa mężczyźnie.

Kobieta nie wnosi do małżeństwa żadnego majątku, co w tradycji

europejskiej nazywa się wianem. W momencie ślubu, jak już wspo-

mniano, mężczyzna płaci, tzw. mahr – czyli dar męża dla żony.

W przypadku rozwodu, cała otrzymana suma, niejednokrotnie dość

pokaźna, należy do kobiety.

Kobieta ma prawo do posiadania własnych finansów i zawierania

kontraktów. Gdy osiągnie pełnoletniość, może dysponować swoim

prywatnym majątkiem oraz udzielać pełnomocnictw, a także być

pełnomocnikiem194.

Natomiast, nierówne prawo do spadku ma swoje ważne powody,

wynikające z nałożonej przez islam na mężczyznę powinności. On

ma obowiązek utrzymać rodzinę. Kobieta nie jest obarczona taką

odpowiedzialnością. Wszystkie kobiety przed małżeństwem są pod

opieką ojca lub opiekuna. Po zawarciu małżeństwa, obowiązek ten

przejmuje mąż. W sytuacji, kiedy kobieta nie ma opiekuna-żywiciela,

fundusze na utrzymanie wypłaca specjalna kasa195.

6. Zasłona

Życie publiczne w krajach arabskich zdominowane przez męż-

czyzn było zgodnie z wymogami islamskiej cywilizacji i kultury.

194 W sunnickim prawie spadkowym ani muzułmanin nie może dziedziczyć po swej

chrześcijańskiej żonie, ani żona-chrześcijanka nie może dziedziczyć po mężu wy-

znającym islam. W islamie szyickim, np. w Iranie, prawo do spadku mają muzuł-

mańskie dzieci zrodzone z chrześcijanki, ale chrześcijańskim jej dzieciom prawo to

nie przysługuje. Chrześcijanie mogą jedynie otrzymać w formie daru część spad-

ku, o ile jest to zaznaczone w testamencie; Por. M. Klócker, M. Tworuschka,

U. Tworuschka, Etyka wielkich religii, s. 35. 195 A. Badawi Gamal, Woman in islam, [w:] Islam – its meaning and message, s. 141.

145

Natomiast swoiste zasady moralności zobowiązują kobiety do prze-

strzegania prawa hidżabu, czyli zasłaniania przede wszystkim twa-

rzy, noszenia długich, obszernych szat i skromnego spuszczania

wzroku.

Zasłona zakładana przez muzułmankę: arabski hidżab, perski

czador, turecki czarczaf, mimo że budzi obecnie wiele kontrowersji,

a poza islamem uważana jest za przejaw dyskryminacji kobiet, sta-

nowi jedną z tajemnic zwyczajowego kodeksu, dotąd przestrzegane-

go w wielu krajach Orientu.

Koran obowiązek noszenia zasłony i szczelnych okryć wspomina

dwukrotnie: w Surze XXIV i XXXIII. W pierwszym tekście, wyma-

ga się od kobiet skromnego spuszczania wzroku. W drugim, zasłona

jest środkiem chroniącym kobietę przed prowokacyjnym za-

chowaniem mężczyzn.

Kryteria równouprawnienia kobiet, co jest naturalnym wymo-

giem współczesnej kultury, są różne. To, co w jednej religii uważane

jest za przejaw obrony dobra kobiety, w innej traktowane jest, jako

przejaw dyskryminacji. Przemiany obyczajowe, jakie dokonują się

w czasach współczesnych na całym świecie, przebiegają bardzo róż-

nie i są w dużym stopniu zależne od akceptacji pluralizmu kulturo-

wego, lub też tzw. fundamentalizmu religijnego.

Na terenach Orientu hidżab był znany od wieków. Wiebke Wal-

ther pisze, że w starożytnej Asyrii i Babilonii, zasłona była symbolem

przynależności stanowej. Tylko wolna kobieta miała prawo ją nosić,

za to niewolnica, która ją założyła podlegała karze196.

196 Dziewczynki, mając osiem, dziesięć lat zakładają zasłony. Ich poczucie wstydu

nieraz zdumiewało europejskich podróżników, którzy uważali, że dziewczęta

i kobiety muzułmańskie są raczej skłonne obnażyć się przed lekarzem, niż odsłonić

przed nim twarz. S. Braun, Islam. Powstanie – dzieje – nauka, s. 87. W. Wal-

ther, Kobieta w islamie, s. 40; E. Machut-Mendecka, Świetlista twarz muzułmanki,

s. 30; Por. M. Składankowa, Żyjąc za zasłoną, [w:] Kobiety krajów pozaeuropej-

skich wobec problemów współczesności, s. 120; Por. J. Łątka, Tajemnice haremów,

Kraków 1992.

146

Podobną funkcję zaczął hidżab spełniać w islamie, choć history-

cy uważają, że trudno bliżej ustalić, w jaki sposób przeniknął on do

obyczajowości muzułmańskiej. Początkowo stosowały go przede

wszystkim kobiety wysoko urodzone, które chętnie zasłaniały twarz

na dowód swojej wysokiej pozycji społecznej i w obawie utraty do-

brej opinii. Bez hidżabu pokazywały się tylko niewolnice.

Mahomet początkowo nie wymagał od kobiet noszenia zasłon,

ale gdy przeciwnicy islamu zaczęli szerzyć plotki o muzułmankach

nie oszczędzając jego żony Aiszy – zabrał głos. O Proroku! Powiedz

swym małżonkom i córkom oraz żonom wiernych, aby narzuciły na

siebie zasłony. Oto najprostszy sposób, aby zostały uznane i aby ich

nie molestowano (Sura XXXIII, 59).

Wskazówki Koranu potraktowano rygorystycznie. Przez wieki

kobieta muzułmańska nie odważyła się stanąć przed obcym mężczy-

zną z odsłoniętą twarzą. Dopiero współczesne muzułmanki mniej

więcej (w zależności od regionu i kraju) od początku XX wieku,

zaczęły zrzucać zasłony, które w zmieniających się stosunkach oby-

czajowo-społecznych, jakie zapanowały w krajach islamu, wydają się

reliktem przeszłości.

Współcześnie hidżab powraca w formie białej chusty osłaniającej

głowę kobiety, podczas gdy całą sylwetkę okrywa długi płaszcz.

Włosy nie są widoczne, pozostają odsłonięte jedynie dłonie i sto-

py197. Dla większości muzułmanów współcześnie obowiązek ten ma

naturę zwyczajową, a nie prawną198.

197 M. Składankowa, Żyjąc za zasłoną, [w:] Kobiety krajów pozaeuropejskich wobec

problemów współczesności, s. 121. W Iranie ogromny sprzeciw wywołały reforma-

torskie działania szacha Rezy Pahlawiego, który w 1936 r. zabronił kobietom nosze-

nia czadorów. Broniły się przed tym najbardziej same kobiety, które czuły się poni-

żone koniecznością publicznego pokazywania twarzy. Niektóre w ogóle przestały

opuszczać dom. Pozostawały za zasłoną, tyle, że nie zasłoną czadoru, lecz ścian

haremu. Po drugiej wojnie światowej zakazy te utraciły moc i czadory noszono po-

wszechnie przy pewnych okazjach (np. na pogrzebach), nosiły je też biedne kobiety

jako rodzaj chusty osłaniającej ubogi strój oraz kobiety w podeszłym wieku i szcze-

gólnie religijne. Na kilka lat przed rewolucją islamską można było zaobserwować

147

Hidżab traci właściwy sens, gdy z wiekiem przemija uroda.

A kobiety starsze, które się już nie spodziewają małżeństwa, nie będą

miały grzechu, jeśli zdejmą swe szaty, jednakże w taki sposób, aby

nie ukazywać swoich ozdób. Lecz lepiej dla nich, żeby się od tego

powściągały. Bóg jest słyszący, wszechwiedzący (Sura XXIV, 60).

Traktowanie zasłony, jako jedynego przejawu dyskryminacji ko-

biet byłoby jednak nieporozumieniem. Same muzułmanki niejedno-

krotnie podkreślają, że zasłona daje im możliwość podjęcia pracy,

w zawodach do tej pory zarezerwowanych wyłącznie dla mężczyzn,

a więc wyjścia poza rolę bycia jedynie obiektem pożądania. Ta pozy-

tywna jednak cecha zasłony może mieć znaczenie tam, gdzie kobiety

zakładają ją dobrowolnie. Jeśli muszą ją nosić, tak jak w Arabii Sau-

dyjskiej i Iranie, traci ona swój emancypacyjny charakter199.

7. Dom rodziny muzułmańskiej

Dom muzułmański, zarówno monogamicznej, jak i poligamicz-

nej rodziny, nazywany jest powszechnie haremem, co wiąże się naj-

ściślej z pojęciem sacrum. Dowodzi tego sama etymologia nazwy,

która pochodzi z języka arabskiego haram, rdzeń – hrm – oznacza

miejsce święte, zakazane, sanktuarium, świątynię. W obyczajowości

muzułmańskiej harem stanowi jakby wzmocnienie hidżabu, bo dale-

ko bardziej, niż zasłona chroni kobietę przed kontaktami z mężczy-

zną. Na tym polega troska o honor i czystość rodziny, a genealogia

(nasab), rozwinięta została w islamie w odrębną gałąź wiedzy.

Ojciec odpowiada za postawy moralne członków rodziny i po-

nasilenie się mody na czadory – wówczas noszenie ich bywało przejawem oporu

wobec władz, demonstracją opozycji politycznej i przywiązania do tradycji rodzi-

mej. Jej związki z religią, szyickim islamem, wydawały się tak oczywiste, że decy-

dować miały, zdaniem wielu, o tożsamości narodowej Irańczyków. 198 G. Paolucci, C. Eid, Islam. Sto pytań. Odpowiada Samir Khalil Samir, s. 69. 199 S. Braun, Islam, Powstanie – dzieje – nauka, s. 86.

148

maga rozwiązywać wszystkie problemy życiowe, natomiast matka

troszczy się o atmosferę wewnątrz domu rodzinnego200. Urządzenie

domu wynika z ustanowienia przez Koran, nietykalności i świętości

życia prywatnego (Sura XII i XXVII)201.

Wskazania islamu w kwestii odosobnienia kobiet i wysoka ranga

rodziny wywarły wpływ na wypracowanie funkcji budynku miesz-

kalnego. Patrząc z zewnątrz, niewiele można powiedzieć o jego cha-

rakterze rodzinnym, zwłaszcza, że w konstrukcji dominują duże

płaszczyzny ścian, bez okien. Jeśli okna znajdują się na poziomie

parteru, to zawsze są małe, zakratowane i tak umieszczone, by nikt

nie mógł przez nie zaglądać do wnętrza. Okna znajdujące się wyżej

są szersze i wychodzą na ulicę, ale zawsze są zasłonięte okiennicami.

Budynki projektowane są w ten sposób, aby nikt nie mógł zoriento-

wać się w zajęciach domowników, a jednocześnie jego mieszkańcy,

nie naruszali prywatności sąsiadów202.

Główne wejście do domu jest szerokie, niekiedy nawet monu-

mentalne. Do dekoracji portali używa się barw i symboli zapowiada-

jących pomyślność. Wszystko to podkreśla rolę korytarza prowadzą-

cego do pomieszczeń prywatnych. Jeśli mężczyzna, jako gość znaj-

duje się już wewnątrz, zostaje wprowadzony do salonu przyjęć, usy-

tuowanego zwykle w pobliżu wejścia, aby zmniejszyć możliwość

spotkania z kobietami. Pomieszczenie to stanowi reprezentacyjną

200 R.A. Berger, Zachowanie społeczne muzułmanów, [w:] Między Wschodem

a Zachodem, (red.) P. Stawiński, Częstochowa 1995, s. 55. Domy muzułmańskie

różnią się w poszczególnych rejonach świata islamu. Ich architektura jest zależna

od wpływu form konstrukcyjnych, sięgających jeszcze okresu przed islamem,

a także regionalnych technik budowlanych, warunków klimatycznych, dostępnych

materiałów i lokalnych zwyczajów. 201 F. Robinson, Dom, [w:] Wielkie kultury świata. Świat islamu, Warszawa 1996,

s. 218. 202 Obraz typowych miast muzułmańskich to domy zwrócone frontem ku wewnątrz,

centralnie usytuowanemu dziedzińcowi, czy ogródkowi, a tyłem do ulicy. Archi-

tektura meczetów i minaretów dopełnia charakterystyczny obraz miast i osad kra-

jów muzułmańskich.

149

część domu, mającą świadczyć o materialnym statusie rodziny.

W bogato udekorowanym pokoju przyjęć, eksponowane są cenne

przedmioty należące do gospodarza.

Tutaj gromadzą się zaproszeni mężczyźni. Wolny czas wypełnia

zwykle głośne czytanie poezji, którą muzułmanie bardzo cenią. Po-

dejmuje się również długie dysputy na tematy religijne, gdyż pro-

blematyka wiary nikogo nie nuży. Pobożność nie polega na tym, że

będziecie wchodzić do waszych domów od tyłu; ale pobożnym jest

ten, kto jest bogobojny. Wchodźcie więc do domów przez bramy,

i bójcie się Boga! Być może będziecie szczęśliwi! (Sura II, 189).

Mężczyzna muzułmański żyje odizolowany, oddziela swoje po-

koje od części domu przeznaczonej dla kobiet. W swoich pokojach

może przyjmować nie tylko rodzinę, lecz także znajomych, bez ko-

nieczności narażania na kontakty obcych osób z kobietami zamiesz-

kującymi z nim pod jednym dachem. Warunkiem zachowania pożą-

danej izolacji płci jest jednak zamożność rodziny. W przypadku ro-

dzin średniozamożnych – mieszkania lub domy są znacznie mniejsze,

a co za tym idzie – również częściej dochodzi do kontaktów nie tylko

między małżonkami, lecz również rodzicami i dziećmi. Natomiast

sytuacja rodzin niezamożnych, zajmujących niewielki metraż, spra-

wia, że wszyscy członkowie przebywają razem, a mąż spożywa po-

siłki z żoną i dziećmi203.

W tradycji muzułmańskiej dom rodzinny zawsze spełniał ważne

funkcje, gdyż był miejscem, w którym ludzie zmęczeni trudami życia

pustynnego, mogli znaleźć schronienie i odpoczynek. Nie wchodźcie

do domów, które nie są waszymi domami, zanim nie poprosicie

o pozwolenie i zanim nie pozdrowicie ich mieszkańców: „Pokój

wam” To jest dla was lepsze (Sura XXIV, 27). Niech was nie proszą

trzy razy o pozwolenie wejścia: przed modlitwą jutrzenki, kiedy zdej-

203 W. Krajewska-Michalska, Tajemnice haremu. Kobieta w świecie islamu, War-

szawa 2003, s. 53.

150

mujecie swoje szaty koło południa i przed modlitwą wieczorną; to są

trzy momenty waszej nagości. Poza tymi chwilami, nie ma ani dla

was, ani dla innych przeszkody, żebyście się wzajemnie odwiedzali

(Sura XXIV, 58).

Większą część domu, podobnie jak to miało miejsce w namiocie

koczownika, stanowi przestrzeń dla kobiet. Kobieta w krajach Orien-

tu zawsze była i ciągle jest traktowana, jako kapłanka strzegąca we-

wnętrznej nienaruszalności, świętości i ciepłej atmosfery domu ro-

dzinnego. Jak podkreśla A. Waśkiewicz – muzułmański dom: niena-

ruszalny i nietykalny, wymaga starannej ochrony przed obcymi. Po-

jęcie obcych jest dyskusyjne. W zasadzie wyklucza obcych mężczyzn

nie należących do rodziny, poza lekarzem. Wstęp innych mężczyzn

jest wzbroniony, z wyjątkiem małżonka i tych krewnych z męskiej

linii, którzy – ze względu na bliskie pokrewieństwo – nie mogą za-

wrzeć związku małżeńskiego.

Harem więc, tak jak hidżab, zapewniał kobiecie muzułmańskiej

szacunek i prestiż społeczny. Wolna muzułmanka w haremie z dumą

znosiła izolację od świata, w poczuciu swojej misji danej przez Boga

i naturę204.

Słowo harem – arabskie harim – za pośrednictwem języka turec-

kiego, dotarło do Europy. Oznacza ono w oryginale miejsce święte,

niedostępne, część domu, w której przebywają należące do rodziny

kobiety i służące. Jedynymi mężczyznami, którzy mieli zwykle do-

stęp do haremu, był pan domu, jego synowie i co najwyżej lekarz.

Pod pojęciem harim – rozumiano również mieszkające w nim i prze-

bywające kobiety – żonę (lub żony) właściciela, jego matkę, siostry,

córki oraz synowe205.

Na rozkład mieszkań wpływają zwłaszcza dwie prastare normy

204 A. Waśkiewicz, Prawa i obowiązki kobiety w świetle prac szyickiego teologa

Sajjida Muhammada Husajna Fadl Allaha, [w:] Kobiety krajów pozaeuropejskich

wobec problemów współczesności, s. 117; J. Łątka, Tajemnice haremów, s. 47. 205 W. Walther, Kobieta w haremie, Warszawa 1982, s. 42.

151

zachowań: bycia razem i okazywania gościnności. Najbardziej typo-

we mieszkanie arabskie (zwłaszcza w mieście) składa się z kilku

pokoi, kuchni i łazienki, ale jego sercem jest kwadratowe pomiesz-

czenie, które z trudem można nazwać przedpokojem, a w którym

toczy się codziennie, wspólne życie rodzinne206.

Do posiłków członkowie rodziny noszą chętnie swobodne ubio-

ry, nawet osoby ubierające się na co dzień według mody zachodniej,

lubią wkładać tradycyjną odzież: mężczyzna – długą koszulę z ręka-

wami – galabiję w Egipcie, czy dszdaszę w Iraku, kobieta – jeden

z niezliczonych rodzajów tradycyjnej sukienki, ewentualnie ozdobio-

nej srebrnym czy złotym haftem. W kulturze muzułmańskiej, rodzina

wolny czas spędza w sposób tradycyjny: siedząc z wspólnie przy

posiłku czy kawie, obecnie – również oglądając wspólnie telewizję,

składając sobie wzajemne wizyty i obchodząc w licznym gronie

święta religijne, i uroczystości: obrzezanie, wesela i pogrzeby.

W tych okolicznościowych spotkaniach daje znać o sobie trady-

cja zbiorowego życia. W grupie następuje potwierdzenie własnej

tożsamości indywidualnej i rodowej.

8. Wybór żony

Zanim mężczyzna wybierze kandydatkę na żonę powinien uzy-

skać informacje, czy w wypadku zawarcia małżeństwa nie zachodzą

przeszkody. Należą do nich: inna wiara żony (za wyjątkiem kobiet

Księgi – żydówek lub chrześcijanek), pokrewieństwo mleka (męż-

czyzna i jego mamka, mężczyzna i kobieta posiadający wspólną

karmicielkę), obowiązuje bowiem ścisła egzogamia207.

206 E. Machut-Mendecka, Normy obyczajowe kultury arabsko-muzułmańskiej,

[w:] Oblicza współczesnego islamu, s. 168. 207 J.J. Pawlik, Małżeństwo w islamie, [w:] Małżeństwo w świetle dialogu kultur,

(red.) W. Nowak, M. Tunkiewicz, Olsztyn 2009, s. 198-210.

152

Do poważnych przeszkód zawarcia małżeństwa dla kobiet-

muzułmanek należy natomiast przeszkoda wyznania. Kobieta mu-

zułmańska nie może poślubić mężczyzny innej wiary, chyba, że na-

wróci się on na islam. Przyczyna tego zakazu wynika z powszechne-

go na Wschodzie (i we wszystkich strukturach patriarchalnych) prze-

konania, że dzieci zawsze przyjmują religię ojca. Przy tym islam

bardzo mocno akcentuje pozycję ojca, jako gwaranta religijnego

wychowania dzieci, zatem tylko ojciec-muzułmanin może zapewnić

ich wychowanie zgodnie z zasadami islamu. Dzieci urodzone z ojca-

muzułmanina są traktowane zawsze jako muzułmanie, nawet gdyby

były ochrzczone. Dlatego wszelkie małżeństwa mieszane (z chrześci-

jankami czy żydówkami) – pomnażają faktycznie wspólnotę muzuł-

mańską208.

Zawarcie związku małżeńskiego w islamie najczęściej jest proce-

sem rozłożonym w czasie, w którym trudno mówić o momencie od-

powiadającym europejskiemu pojęciu ślubu. Nawet w bardzo postę-

powych środowiskach proces ten obejmuje te same etapy, co w daw-

nych wiekach. Najważniejsze są dwa z nich: zaręczyny i ustalenia, co

do wysokości daru męża dla żony (mahr).

Poszczególne etapy mogą następować szybko jeden po drugim,

ale mogą trwać dłużej. Przyjęte jest, pisze E. Machut-Mendecka, że

w tym czasie narzeczony obdarowuje wybrankę, a ta zwyczaj domaga

się drogich prezentów, przede wszystkim cennej biżuterii. Kobieta

muzułmańska ma świadomość, że jest upragnioną i wyczekiwaną

żoną, ma więc podstawy, aby odczuwać satysfakcję i własną wartość.

Utrzymując zwyczajowy dystans wobec mężczyzn, cieszy się ich po-

ważaniem i szacunkiem, co daje jej swobodę działania i znaczenie

w męskim świecie209.

Małżeństwo poprzedzają zaręczyny (hitbatu). I nie popełnicie

208 G. Paolucci, C. Eid, Islam. Sto pytań. Odpowiada Samir Khalil Samir, s. 67. 209 E. Machut-Mendecka, Kobieta bez zasłony. Muzułmanka w świetle wiary

i kultury, [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 30.

153

żadnego grzechu, proponując zaręczyny kobiecie albo ukrywając ten

zamiar w swoich sercach. – Bóg wie, że wy o nich myślicie. – Lecz

nie czyńcie im obietnic potajemnie, używajcie słów uznanych zwycza-

jem. I nie decydujcie o zawarciu małżeństwa, dopóki nie upłynie

przepisany czas. Wiedzcie, iż Bóg wie, co jest w waszych duszach,

więc strzeżcie się Go! Wiedzcie, iż Bóg jest przebaczający, wspania-

łomyślny! (Sura II, 235).

W intercyzie przedślubnej określa się warunki ślubu w obecności

dwóch świadków: dwóch mężczyzn – lub jednego mężczyzny

i dwóch kobiet. Główne punkty klasycznej intercyzy to wysokość

mahru i warunki ewentualnego rozwodu. W nowszych intercyzach

wyklucza się często ożenek z drugą kobietą (nithag)210.

Wysokość podarunku ślubnego określa ojciec dziewczyny z jej

przyszłym mężem: dawajcie kobietom wiana jako dar. Jeśli one jed-

nak są dobre dla was i użyczą wam cośkolwiek z niego, to jedzcie to

dla zdrowia i pomyślności. (Sura IV, 4). Podobna myśl, choć nieco

rozszerzona, powtórzona jest w innym miejscu Koranu: Poślubiajcie

je za pozwoleniem ich rodzin i dajcie im wiana, zgodnie z uznanym

zwyczajem, jak kobietom chronionym, a nie jak kobietom rozpustnym,

ani też przyjmującym przyjaciół (Sura IV, 25).

Ojciec zwykle decyduje o małżeństwie córki, skoro – obdarza

tymi Boskimi łaskami, jakie sam posiadł, więc „powinna być szczę-

śliwa” (Sura IV, 4).

Mahr trzeba wpłacić w okresie poprzedzającym zawarcie mał-

żeństwa. Odtąd stanowi on własność kobiety. Jak wszelkie uczynki

podlega prawu szari’atu i dlatego posiada charakter sakralny211. Nie

jest wam dozwolone zabierać cokolwiek z tego, coście dali swoim

żonom... Takie są granice Boga. Nie przekraczajcie ich! Ci, którzy

przekraczają granice Boga, są niesprawiedliwi (Sura II, 229).

210 E. Machut-Mendecka, Świetlista twarz muzułmanki, s. 27. 211 E. Machut-Mendecka, Kobieta bez zasłony. Muzułmanka w świetle wiary i kultu-

ry, [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 26.

154

Mahr stanowi materialne zabezpieczenie kobiety na wypadek

rozwodu. Wysokość mahru zależy od pozycji społecznej i majątko-

wej stron zawierających małżeństwo. Źródła średniowieczne mówią,

że mahr był wypłacany zarówno w pieniądzach, jak i towarami.

Obecnie, w wielu krajach ofiaruje się wyroby ze srebra i złota.

W ośrodkach wiejskich mężczyzna płaci mahr dywanami, wyrobami

ze skóry, a nawet żywym inwentarzem.

Należy przy tym pamiętać, że wiano – mahr – stanowi istotny

element zawarcia związku, ale nie wpływa na jego ważność. W kul-

turze arabsko-orientalnej wyraża on szczery zamiar poślubienia przez

mężczyznę kobiety oraz stanowi swego rodzaju rekompensatę za

dyskomfort psychiczny, związany z opuszczeniem przez nią domu

rodzinnego, z lękiem i niepewnością nowego życia. Ponadto świad-

czy on o szacunku i miłości ze strony męża, a także jest wyrazem

gotowości ponoszenia przez niego kosztów związanych ze wspólnym

życiem. Wynika to z powszechnej w islamie koncepcji zwalniającej

kobietę z odpowiedzialności za utrzymanie rodziny, ponieważ jest to

jedynie obowiązkiem mężczyzny. Współcześni prawnicy muzułmań-

scy wyróżniają dwa rodzaje wiana: mahr musamma oraz mahr al-

misl. Wysokość mahr’u winna być zaakceptowana przez obie strony

i uwzględniona w kontrakcie ślubnym. Wysokość mahr musamma

(podstawowego) zależy od pozycji społecznej kobiety, statusu spo-

łecznego jej krewnych żeńskich ze strony ojca (np. siostry ojca).

O wysokości mahr’u podstawowego decydują także indywidualne

zalety narzeczonej: uroda, wiek, wysokość majątku, dziewictwo

i pobożność212.

Jednym z ważniejszych problemów w okresie narzeczeństwa jest

dystans, jaki mają zachować osoby nie spokrewnione oraz dylemat,

czy młodzi mogą w tym czasie nawiązywać kontakty. Zdaniem

212 M. Zyzik, „Mahr” dar ślubny w kulturze muzułmańsko-arabskiej, „Przegląd

Orientalistyczny”, 2003, nr 3-4, s. 203.

155

prawników muzułmańskich, mężczyzna i kobieta powinni się przy-

najmniej zobaczyć przed ślubem213.

W prawie małżeńskim islamu znana jest instytucja pośrednika.

Nie oznacza to, że dziewczęta są wydawane za mąż wbrew własnej

woli. Małżeństwo przez pośredników ma pomóc dziewczynie znaleźć

partnera, nie popadając w konflikty z obowiązującymi zasadami mo-

ralności i poczuciem godności rodziny214.

Po zawarciu małżeństwa, zarówno mąż, jak i żona podejmują

swoje funkcje, uzależnione od „właściwości” biologicznych. Mode-

lowy małżonek troszczy się o rodzinę, która pozostaje na jego cał-

kowitym utrzymaniu. Natomiast żona wychowuje dzieci, prowadzi

dom oraz wypełnia powinności seksualne, co zapewnia mężczyźnie

stabilne, godne życie, a rodzinie ‒ potomstwo.

System wartości świata muzułmańskiego zakłada, że kobieta za-

mężna, która nie pracuje zawodowo, cieszy się większym poważa-

niem, niż kobieta pracująca. O wyjątkowym znaczeniu małżeństwa

świadczy bardzo rozbudowana obrzędowość związana ze ślubem,

który powinien odbywać się z udziałem wielu gości, przy akompa-

niamencie bębnów, piszczałek i śpiewów. Dlatego to wesela w kra-

jach muzułmańskich są bardzo hałaśliwe i biorą w nich udział całe

wsie, w miastach niemal całe dzielnice.

Ceremonia zaślubin może mieć miejsce w meczecie, w domu pa-

na młodego lub panny młodej. Zwykle bierze w niej udział imam

z miejscowego meczetu. Najważniejsza jest jednak obecność dwojga

dorosłych muzułmanów. Pełnią oni funkcję świadków podczas skła-

dania przyrzeczenia małżeńskiego.

Formuła przysięgi jest następująca: Ja Muhammad biorę sobie

ciebie Aiszo, córkę Abd Allaha, za swoją prawnie poślubioną mał-

żonkę, przed obliczem Boga i tych oto świadków, zgodnie z naukami

213 E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, s. 497. 214 S. Braun, Islam. Powstanie – dzieje – nauka, s. 89; E. Machut-Mendecka, Świetli-

sta twarz muzułmanki, s. 27.

156

„Koranu”. Obiecuję uczynić wszystko, by małżeństwo to stało się

wyrazem posłuszeństwa wobec Boga, by panowała w nim miłość,

miłosierdzie, zrozumienie, wierność i wzajemna współpraca. Niechaj

Bóg będzie mi świadkiem, ponieważ Bóg jest najlepszym ze świad-

ków. Amen.

Po ślubie, w barwnym korowodzie, prowadzi się nowo zaślubio-

ną żonę do domu męża, gdzie odbywa się okolicznościowe przyjęcie

(walimd). Jest ono okazją do zaprezentowania zamożności rodziny

i domu. W związku z tym, że jest to wynikający z tradycji zwyczaj,

młody małżonek musi posiadać na ten cel własne oszczędności, aby

przyjęcie było jak najbardziej okazałe215. Przez stulecia wzbogacano

obrzędy weselne, za czasów osmańskich tureckie wesele trwało oko-

ło 7 dni, do chwili obecnej z pewnymi modyfikacjami zachowano

m.in. takie elementy, jak noc henny (symbolizującej pomyślność),

przesyłanie podarków ślubnych między obiema rodzinami, uroczyste

przeprowadzenie z posagiem do domu męża, czy zrzucenie zasłony

z twarzy panny młodej216.

Także współcześnie przestrzega się zaleceń proroka Mahometa,

zgodnie z którymi wszyscy krewni i znajomi, niezależnie od majątku

i pozycji społecznej, mają wstęp na uroczystości weselne. Natomiast

ten, kto odrzuca zaproszenie na przyjęcie weselne jest nieposłuszny

wobec Boga i proroka217. Ponieważ nowożeńcy powinni zamieszkać

w domu małżonka, to do niego należy zapewnienie odpowiedniego

lokum, wraz z jego umeblowaniem oraz wyposażeniem. Do żony

urządzenie domu nie należy, chyba, że otrzymała mahr wyższy od

podstawowego, z nadwyżką przeznaczoną na umeblowanie mieszka-

nia (domu), co jednak powinno być przez małżonka wyraźnie spre-

cyzowane218.

215 E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, s. 500. 216 E. Machut-Mendecka, Archetypy islamu, s. 112. 217 Khurshid Ahamad, Rodzina w islamie, s. 34. 218 M. Zizik, „Mahr” – dar ślubny w kulturze muzułmańsko-arabskiej, s. 502.

157

9. Pozycja dziecka w rodzinie i społeczeństwie

Głównym celem małżeństwa, podobnie jak w rodzinie żydow-

skiej, jest prokreacja. Bóg dał wam żony spośród was samych. A

z waszych żon dał wam synów i wnuków (Sura XVI, 72). Bóg wypro-

wadził was z łona waszych matek (Sura XVI, 78) – O ludzie! Bójcie

się waszego Pana, który was stworzył z jednej istoty i stworzył z niej

drugą do pary; a z nich dwojga rozprzestrzenił wiele mężczyzn i ko-

biet. Bójcie się Boga, o którego jedni drugich pytacie, i czcijcie łona!

(Sura IV, 1).

Islam przyznaje dziecku bardzo ważną pozycję w rodzinie i spo-

łeczeństwie, ponieważ dzieci są darem Boga. Dzieci, według Koranu,

są radością w domu, ochłodą oczu, a za ich zrodzenie i wychowanie

należy się rodzicom nagroda wieczna, gdyż byli cierpliwi. Podobnie

jak i w judaizmie, rodzina bezdzietna jest pozbawiona błogosławień-

stwa Bożego.

Pierwszym prawem dziecka mocno wyeksponowanym w Kora-

nie jest prawo do życia219. I nie zabijajcie waszych dzieci z obawy

przed niedostatkiem. My im damy zaopatrzenie, podobnie jak wam.

Zaiste, zabijanie ich jest wielkim grzechem! (Sura XVII, 31). I nie

pozbawiajcie nikogo życia, które Bóg uczynił świętym (Sura XVII,

33).

Rodzice mają obowiązek dziecko karmić – Matki pragnące

w pełni wykarmić swoje dzieci, będą je karmiły przez dwa lata. A na

ojcu dziecka ciąży obowiązek zaopatrzenia ich w żywność i odzież,

zgodnie z przyjętym zwyczajem. Nie nakłada się na człowieka nicze-

go, co nie jest w jego możliwości. Rodzicielka nie może doznać szko-

dy z powodu swojego dziecka, ani ten, któremu się urodziło dziecko

z powodu jego dziecka. To samo dotyczy osoby dziedziczącej. Jeśli

oboje chcą odstawić dziecko od piersi za obopólną zgodą i naradą, to

219 W. Tarish, Rodzina w Koranie, [w:] Rodzina w wielkich religiach świata, s. 105.

158

nie popełnią grzechu. A jeśli zechcecie oddać do karmienia wasze

dzieci, to nie będziecie mieli grzechu, jeśli dacie za to wynagrodzenie

zgodnie z przyjętym zwyczajem. Bójcie się Boga! I wiedzcie, że Bóg

widzi dobrze to, co wy czynicie!

Ważnym obowiązkiem dorosłych dzieci jest zapewnienie opieki

swoim rodzicom. Ułatwianie im życia i pomoc, należy do religijnych

obowiązków młodego pokolenia muzułmanów. Rodzice mają prawo

oczekiwać od swych dzieci posłuszeństwa, będącego częściowo re-

kompensatą za zrodzenie i wychowanie. Jednak, gdy rodzice nakazu-

ją czyn niegodziwy, nieposłuszeństwo jest w pełni usprawiedliwione,

a nawet konieczne. Koran nakłada obowiązek szacunku i wdzięczno-

ści dla rodziców. Bóg tobie nakazał, abyś czcił Jego, rodzicom do-

brze czynił i nie odrzucał ich. Powiedz im coś miłego i powiedz: „Bo-

że, zmiłuj się nad nimi, jak mnie wychowali, gdy byłem mały” (Sura

IV, 9). A kiedy wasze dzieci osiągną dojrzałość, to niech proszą

o pozwolenie, tak jak prosili o pozwolenie ci, którzy są od nich starsi.

W ten sposób Bóg wyjaśnia wam Swoje znaki! Bóg jest Wszechwie-

dzący, Mądry! (Sura XXIV, 59).

Szczególny szacunek należy okazywać matce, gdyż raj leży

u stóp matki. I postanowił twój Pan, abyście nie czcili nikogo innego,

jak tylko Jego; i dla rodziców – dobroć! A jeśli jedno z nich lub oboje

osiągną przy tobie starość, to nie mów im: „precz!” i nie popychaj

ich. Lecz mów do nich słowami pełnymi szacunku! Pochylaj ku nim

skrzydło łagodności, przez miłosierdzie, i mów: „Panie mój bądź dla

nich miłosierny, tak jak oni byli, wychowując mnie, kiedy byłem ma-

ły” (Sura, XVII, 23)220. W świecie islamu nieznane są domy starców.

Opiekę nad starszymi rodzicami, uważa się za zaszczyt i błogosła-

wieństwo, sprzyjające rozwojowi duchowemu. Zaraz po modlitwie,

najważniejszym obowiązkiem młodego pokolenia jest okazywanie

220 E. Machut-Mendecka, Kobieta bez zasłony. Muzułmanka w świetle wiary i kultu-

ry, [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 29.

159

im szacunku i pomocy. Gniew, czy zniecierpliwienie okazywane

rodzicom, którzy nie z własnej winy sprawiają kłopoty, uważa się za

czyn nikczemny221.

Koran nie głosi wprawdzie powszechnego prawa miłości, ale na-

uka moralna islamu stawia wysokie wymagania, zobowiązując do

wykonywania dzieł miłości i miłosierdzia.

Szczególnie zobowiązuje się do otoczenia troskliwą opieką dzie-

ci sieroce. Nie jest pobożnością, że zwracacie twarze ku wschodowi

i zachodowi. Lecz prawdziwie pobożny jest kto wierzy w Boga,

w Dzień Ostatni w aniołów, w księgę proroków i ten, kto rozdaje

majątek – mimo umiłowania go – bliskim krewnym, sierotom i bieda-

kom, podróżnemu i żebrzącym, i na wykup niewolników; i ten kto

daje jałmużnę (Sura II, 177). Oni będą ciebie pytać o sieroty. Po-

wiedz: „ulepszenie ich losu jest dobrem. A jeśli się mieszacie z nimi,

to one są waszymi braćmi. A Bóg odróżnia tego, który szerzy zgor-

szenie, od tego, który czyni dobro (Sura II, 220).

Dawajcie sierotom ich mienie i nie zmieniajcie tego, co dobre, na

to, co złe; i nie zjadajcie ich majątku, dołączając go do waszego ma-

jątku! Zaprawdę to jest wielki grzech! (Sura IV, 20). Doświadczajcie

sieroty, aż osiągną wiek do małżeństwa. A jeśli zauważycie w nich

dojrzałość sądu, oddajcie im ich dobra! I nie zjadajcie ich dóbr roz-

rzutnie i pośpiesznie, zanim one osiągną wiek dojrzały. Ten, kto jest

bogaty, niech się powstrzyma wspaniałomyślnie, a ten, kto jest bied-

ny, niech zjada w sposób odpowiedni. A kiedy oddajecie im ich do-

bra, to wezwijcie świadków. A Bóg wystarczy jako przyjmujący ra-

chunek! (Sura IV, 6).

Zaprawdę ci, którzy zjadają dobra sierot, popełniając niespra-

wiedliwość, zjadają to, co w ich trzewiach będzie ogniem; i będą

wystawieni na ogień płonący (Sura IV, 10).

Całkowicie chrześcijański jest nakaz opieki nad dziećmi słabowi-

221 S. Braun, Islam. Powstanie – dzieje – nauka, s. 88.

160

tymi i nierozumnymi. Bóg daje (...) pouczenie w sprawie słabowitych

dzieci; i abyście byli dla sierot sprawiedliwi. A cokolwiek uczynicie

dobrego, to zaprawdę, Bóg wie o tym dobrze! (Sura IV, 127). I nie

dawajcie nierozumnym waszych dóbr, które dał wam Bóg jako

utrzymanie; lecz dajcie im zaopatrzenie z niego i ubierajcie ich,

i przemawiajcie do nich życzliwie (Sura IV, 5).

Do uczestnictwa w życiu społecznym, przygotowuje dzieci

i młodzież proces socjalizacji w licznej rodzinie oraz staranne wy-

kształcenie. Tradycje kształcenia dzieci i młodzieży sięgają począt-

ków islamu. Po ukończeniu czterech lat, chłopców posyłano do tzw.

kuttabów, czyli szkółek koranicznych, gdzie obok recytacji Koranu,

uczono czytania, pisania i matematyki.

Zdaniem historyków, niektóre szkółki były koedukacyjne. Z cza-

sem rozwinął się dwustopniowy system szkolnictwa. Pierwszy, two-

rzyły wymienione kuttaby, które miały poziom szkół podstawowych.

Równolegle, istniały szkoły dla dorosłych z programem nauczania

przedmiotów religijnych. Z tych właśnie szkół wyłoniły się szkoły

wyższe. Wśród nich Al-Azhar w Kairze i Az-Zaj-tuna w Tunisie,

której później uzyskały status uniwersytetów222. Na wielu obszarach

świata islamskiego, występuje zarówno szkolnictwo tradycyjne, jak

i nowoczesne, uwzględniające edukację szkolną i wychowanie. Po-

pularne są szkoły koraniczne, w których uczniowie starają się opa-

nować na pamięć jak najwięcej fragmentów Koranu, by zasłużyć na

zaszczytny przydomek – hafizów (zachowujących w pamięci).

Szkolnictwo nowoczesne opiera się na wzorach zachodnich

i obejmuje zazwyczaj trzystopniowy system nauczania: szkołę pod-

stawową, gimnazjum i szkołę średnią. Wychowaniem dziewcząt zaj-

222 Medresa, arab. madrasa, tradycyjna muzułmańska szkoła wyższa, w zasadzie dla

absolwentów podstawowych szkół koranicznych. Pierwsze madrasy w Anatolii

zakładali Turcy Seldżuccy w XI w.; słynęły z wysokiego poziomu nauki. Około

XVII w. zaczęły tracić swoje znaczenie; Por. E. Machut-Mendecka, Współczesna

rodzina muzułmańska, [w:] Oblicza współczesnego islamu, s. 76; Por. J. Bielaw-

ski, Islam, Warszawa 1980.

161

mowała się zwykle matka, w należącej do kobiet części domu lub

dawniej w kobiecej części namiotu. Na temat systemu kształcenia

dziewcząt wiemy niewiele. Należy jednak przypuszczać, że tak, jak

w dawnym judaizmie, tak i w islamie starano się przygotować

dziewczęta do późniejszych ról żony i matki. Uczono je więc przede

wszystkim zajęć domowych, przyrządzania potraw, wypieku chleba,

szycia i reperowania bielizny itp.

Radykalne zmiany w systemie szkolnictwa, oparte na systemie

europejskim, nastąpiły na początku XIX wieku, m.in. osmański rządca

Egiptu, Muhammad Ali położył nacisk na szkolnictwo wojskowe.

Większość pozostałych państw arabskich była do końca pierwszej

wojny światowej prowincjami imperium osmańskiego. Po gospodar-

czym upadku Egiptu, państwa kolonialne Francja i Anglia nie były

zainteresowane stworzeniem lepszego systemu szkolnictwa. Dopiero

w pierwszej połowie XX wieku, po uzyskaniu niepodległości przez

Egipt nastąpiły pozytywne zmiany. Obecnie system szkolnictwa

obejmuje szkoły podstawowe, gimnazja i licea. Okres nauki trwa dwa-

naście lat223.

Wprawdzie już w XIX wieku podnosiły się głosy domagające

się kształcenia dziewcząt, ale w czasach kolonizacji europejskiej

i ekonomicznego upadku licznych państw muzułmańskich, żądania

te szybko schodziły na dalszy plan.

W poszczególnych krajach, szkolnictwo dla dziewcząt powstawało

w różnym czasie. W państwach, takich jak Liban (1835 r.), Egipt

(1876 r.), Irak (1899 r.), Turcja (pod wpływem reform tanzimatu), już

w drugiej połowie XIX wieku. Pierwsza szkoła dla dziewcząt w Ara-

bii Saudyjskiej powstała w latach sześćdziesiątych XX wieku.

W Iranie, po rewolucji w 1979 roku, teologowie islamscy uznali,

że kobiety powinny wrócić do czadorów, ale równocześnie dziew-

czętom z prowincji i z ubogich rodzin otwarto dostęp do szkół,

223 S. Braun, Islam. Powstanie – dzieje – nauka, s. 93.

162

w których uczyło się dwa razy tyle dziewcząt, niż wcześniej224.

Zasada rozdziału kobiet i mężczyzn, nadal obowiązująca w nie-

których krajach, zabrania szkół koedukacyjnych.

Całkowicie odmienna jest sytuacja na uniwersytetach. Ze wzglę-

du na tok studiów, niemożliwe jest przestrzeganie zasady rozdziału

płci.

10. Uroczystości rodzinne. Obrzędy cyklu życia

Nowe struktury społeczne, obowiązek powszechnego nauczania

i środki masowego przekazu zasadniczo nie wpłynęły w krajach is-

lamskich na zmianę obyczajów i obrzędów rodzinnych.

Z obserwacji i przeprowadzonych badań socjologicznych wyni-

ka, jak pisze Anna Barska, że np. rodzina tunezyjska ulega jedynie

przekształceniom formalnym, natomiast ideowo tkwi nadal głęboko

w przeszłości, co potwierdzają m.in. rytuały związane z narodzinami,

obrzezaniem, weselem, czy pogrzebem225.

1° Narodziny

Cykl obrzędów związanych z przyjściem na świat dziecka dzieli

się na kilka okresów, których przedziały czasowe są wyznaczane

przez ciążę, narodziny, siódmy i czterdziesty dzień po urodzeniu.

W poszczególnych fazach wykonuje się różne zabiegi magiczne,

mające chronić matkę i noworodka przed złym okiem i nieżyczliwymi

duchami226.

224 Tamże, s. 89. 225 A. Barska, Status kobiety w tunezyjskim systemie obyczajowo-obrzędowym, Opole

1994, s. 74; Por. R. Kirste, H. Schultze, U. Tworuschka, Święta wielkich religii.

Kalendarz międzyreligijny. Przegląd synoptyczny, Warszawa 1998, s. 79. 226 Muzułmanie z okazji uroczystości rodzinnych składają ofiarę z białego baranka

bez skazy, co zostało przejęte ze Starego Testamentu. Podczas modlitwy wierni

163

Dzień przyjścia na świat dziecka, od niedawna świętuje się

w miastach szczególnie uroczyście. Na wsi dzień urodzin nie jest tak

ważny. Nowo narodzonemu dziecku, do prawego ucha szepce się

„ogłaszanie” modlitwy (adhanu), do lewego zaś igamę, czyli przygo-

towanie do modlitwy. Cały tekst zaczyna się od słów: Allah Akbar, tj.

Bóg jest wielki (ściśle: największy)227.

2° Nadanie imienia

Ceremonia nadania dziecku imienia (tasmijjd) odbywa się zwy-

kle siódmego dnia po urodzeniu. Na początek uroczystości zapala się

świecę i spala zioła w naczyniu (kanun). Chłopca ubiera się w niebie-

ską koszulkę, wyszywaną złotymi ornamentami, natomiast dziew-

czynkę w różową sukienkę, ozdobioną złotym haftem.

3° Obrzezanie

W islamie, podobnie jak w judaizmie, przyjął się zwyczaj obrze-

zania. Mimo że Koran nie wspomina o obrzezaniu, praktykowane

jest prawie w całym świecie muzułmańskim. Obrzędowi poddawani

są chłopcy pomiędzy 7–12 rokiem życia, niekiedy niemowlę liczące

7 dni228. Obrzezanie – arab. chitan – obrzezanie mężczyzn; chafd –

zwracają się w stronę Mekki (kibla). Obrzędowe zabicie zwierzęcia implikuje

funkcję sakralną (składanie ofiary), społeczną (wspólne ucztowanie), seksualną

(wskazuje na potencję zwierzęcia i jego płodność) i konsumpcyjną (zaspokajanie

głodu). Zwierzę jest zatem źródłem siły i witalności; Por. A. Hammoudi, La victi-

me et ses masques. Essai sur le sacrifice et la mascarade au Maghreb, Paris 1988,

s. 185. Składaniu ofiary towarzyszy jałmużna, która polega na przekazaniu części

mięsa biednym i potrzebującym; Por. D. Madeyska, Kibla, [w:] M. i U. Two-

ruschka, Islam. Mały słownik, s. 278. 227 Por. inne imiona Boga: Najpiękniejsze imiona Boga, [w:] M. i U. Tworuschka,

Islam. Mały słownik, s. 278. 228 Por. M. M. Dziekan, Obrzezanie, [w:] Symbolika arabsko-muzułmańska. Mały

słownik, Warszawa 1997, s. 74; Podręczna encyklopedia kościelna, t. 17-18, War-

szawa 1909, s. 202; Por. E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne

w islamie, s. 493.

164

obrzezanie kobiet – stanowi jeden z najważniejszych symboli przyna-

leżności do świata islamu. W niektórych rejonach świata arabskiego

zwyczaj ten jest szczególnie ważny i ostatecznie potwierdza włącze-

nie w islamską wspólnotę (np. na Jawie). Według tradycji, znane

było plemionom arabskim jeszcze przed pojawieniem się proroka

Mahometa229. Znak obrzezania włącza w społeczność islamu.

W sposób wyraźny, tradycja muzułmańska mówi wyłącznie o obrze-

zaniu chłopców. Natomiast obrzezanie dziewcząt wprowadzili tylko

zwolennicy szkół prawniczych szafickiej i malikickiej. Obecnie nie

jest stosowane w Indiach, Chinach, Iranie, Afganistanie, Turcji, Ara-

bii Saudyjskiej i azjatyckich rejonach Rosji. W Egipcie zostało zaka-

zane w 1959 roku, jednak zarówno w Kairze, jak i w innych mia-

stach, obrzęd ten praktykuje się zgodnie z tradycją.

Obrzezanie stwarza okazję do świętowania w gronie rodziny.

Rodzice muzułmańscy mieszkający na Zachodzie obrzezanie odkła-

dają na czas urlopu w kraju rodzinnym. Z jednej strony dlatego, że

łatwiej przeżyć tę ceremonię w środowisku muzułmańskim, a po

drugie – zaprasza się na nią rodzinę i znajomych. Ponieważ uroczy-

stości związane z obrzezaniem są bardzo wystawne, a więc i kosz-

towne, zatem przyjął się zwyczaj organizowania tej uroczystości

wspólnie dla kilku chłopców z bliższej i dalszej rodziny. W dniach

przygotowania chłopców ubiera się odświętnie i obdarowuje prezen-

tami.

Pierwszy dzień trwającego zwykle dwa dni święta, nazywa się

„wieczorem henny”, ponieważ chłopcu-kandydatowi farbuje się hen-

ną na czerwono trzy palce. Wieczór ten chłopiec spędza wśród ko-

biet. Drugi dzień, jest świętem mężczyzn. Po recytacji fragmentów

Koranu, modlitwie i nawiedzeniu meczetu, mężczyźni procesjonalnie

prowadzą kandydatów. Po obrzędzie obrzezania chłopcy przez kilka

dni muszą nosić specjalną koszulę. Chłopca w takim stroju dorośli

229 M. M. Dziekan, Obrzezanie, [w:] Symbolika arabsko-muzułmańska, s. 74.

165

pozdrawiają, częstują słodyczami, albo dają pieniądze.

4° Pierwszy ząb

Dla wielu rodzin muzułmańskich okoliczność ta, zgodnie z tra-

dycją, wierzeniami ludowymi, staje się powodem domowej uroczy-

stości.

W Turcji dziecko kładzie się na białej chuście. Następnie, jego

główkę posypuje się ugotowaną na miękko pszenicą wymieszaną

z cukrem. Niekiedy umieszczoną w woreczku pszenicę przywiązuje

się do ubranka dziecka. Zarówno matka, jak i dziecko otrzymują

prezenty, a zaproszonych gości częstuje się gotowaną pszenicą

i owocami. Miseczki pszenicy zanosi się także do sąsiadów, którzy

zwracają naczynia wypełnione prezentami.

5° Ceremonia Bi-ismi Allah (w imię Boga)

Liczne rodziny przestrzegają tego zwyczaju, gdy dziecko liczy 4

lata, 4 miesiące i 4 dni. Z tej okazji ubrane w „uroczysty” strój po-

wtarza formułę: Bi - ismi Allah ar - Rahmani ar - Rahimi (basmala).

Ceremonia ta stanowi inaugurację późniejszej, oczekiwanej nauki

recytowania Koranu. Dzieciom, które wykazują szczególne uzdol-

nienia pamięciowe recytuje się początek objawień danych Proroko-

wi: Głoś! W imię twego Pana, który stworzył! Stworzył człowieka

z grudki krwi zakrzepłej! Głoś! Twój Pan jest najszlachetniejszy! Ten,

który nauczył człowieka przez pióro; Ten, który nauczył człowieka

tego, czego on nie wiedział (Sura XCVI, 1). Dziecko powtarza wer-

set.

6° Nauka recytacji Koranu

Po skończeniu 4 roku życia dziecko rozpoczyna naukę czytania,

posługując się Koranem. Z tej okazji rodzice urządzają dla najbliż-

166

szej rodziny i przyjaciół okolicznościowe przyjęcie.

Modlitwa do Allaha jest następująca: W imię Boga Miłościwego

i Miłosiernego, czytaj, ponieważ twój Pan Najszlachetniejszy. Stwo-

rzył On człowieka z grudki krwi zakrzepłej.

Czytaj, ponieważ twój Pan Najszlachetniejszy To ten, który nau-

czył poprzez Słowo. On nauczył człowieka tego, czego on nie znał

(Sura XCVI-początek).

Uczęszczające do szkoły koranicznej dziecko uczy się sztuki pi-

sania i czytania, oraz stara się opanować pamięciowo ważne frag-

menty Koranu. Przez wiele wieków Koran był nie tylko pierwszym

elementarzem i podręcznikiem szkolnym, ale także stanowił podsta-

wę programów studiów uniwersyteckich. W czasach dzisiejszych,

kiedy w różnych państwach muzułmańskich stworzono nowoczesny

system oświaty, jego rola uległa i ciągle ulega stopniowemu ograni-

czeniu230.

7° Wesele

Obrzędom weselnym najczęściej przewodniczą kobiety w star-

szym wieku, cieszące się prestiżem w środowisku. Autorytet tzw.

„mistrzyni ceremonii” w dużym stopniu zależy również od umiejęt-

ności i doświadczenia przekazywanego jej przez matkę, babkę lub

krewną. Powinna wyróżniać się dobrym zdrowiem, udanym związ-

kiem małżeńskim i licznym żyjącym potomstwem. Wymienione

walory predestynują mistrzynię do wprowadzenia panny młodej

w obowiązki żony oraz matki. Podczas obrzędów stale towarzyszy

pannie młodej, czuwa nad kolejnością rytualnych czynności: oczysz-

czenia hammam, „nocy henny” i przygotowania dla gości odpowied-

nich potraw itd.

Ceremonie weselne rozpoczynają się już na tydzień przed ustalo-

ną datą ślubu. W każdym z domów przyszłych małżonków zbierają

230 E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, s. 494.

167

się zaproszeni goście weselni. Przyjaciółki i kuzynki pomagają do-

mownikom w przygotowaniu uroczystości.

Pierwszy dzień nazywa się podobnie jak przy obrzezaniu – „wie-

czorem henny”. Jedną dłoń panny młodej maluje się henną. Spędza

go z zaproszonymi kobietami w domu swoich rodziców i wraz

z siostrą narzeczonego przewodzi tańcom. Mężczyźni świętują od-

dzielnie z panem młodym. Następnego dnia pod wieczór, kobiety

i mężczyźni udają się z narzeczoną do domu narzeczonego. Tu

przedstawiciel rodziny narzeczonego przecina czerwoną wstążkę,

którą wcześniej przywiązał ojciec narzeczonej. Narzeczona pozdra-

wia rodzinę przyszłego męża, w którego domu odbywają się dalsze

uroczystości weselne. Kobiety i mężczyźni nadal bawią się oddziel-

nie. Dopiero trzeciego dnia odbywa się właściwa uroczystość zaślu-

bin.

Pod wpływem przenikającej obyczajowości europejskiej, także

w niektórych krajach islamskich, zanika wiele zwyczajów, m.in.

tradycyjny ścisły rozdział płci.

8° Śmierć i pogrzeb

Muzułmanie żyją w świadomości, że doczesne życie człowieka

jest darem Bożym. Śmierć jest zgodna z wolą Boga, ale nie jest na-

stępstwem grzechu człowieka231. Według wybitnego myśliciela mu-

zułmańskiego Al-Ghazalego (1058–1111), śmierć jest przejściem

z „domu przemijania” do „domu trwania”. Sąd ostateczny nastąpi

u kresu czasów. Grzesznik nigdy nie powinien tracić nadziei. A kto

231 Teologia chrześcijańska utrzymuje, że śmierć jest złem, jako konsekwencja grze-

chu pierworodnego. Natomiast w islamie nie jest czymś negatywnym, złym. Nie

jest ona rezultatem – tak jak w chrześcijaństwie – „grzechu”. Podobnie jak życie,

tak też śmierć została stworzona przez Boga dla „wypróbowania” ludzi. Islam jest

przeciwny kremacji m.in. dlatego, że zmarłego nie można ułożyć tak, by był

zwrócony w kierunku Mekki, co nakazuje rytuał muzułmański; Por. M. i U. Two-

ruschka, Islam. Mały słownik, s. 87.

168

wątpi w miłosierdzie swego Pana, oprócz tych którzy zbłądzili? Kto

ostoi się na sądzie, dostanie się do raju (Sura XV, 56)232.

Koran nakłada też obowiązek sporządzenia testamentu. Zostało

wam przepisane, kiedy którego z was nawiedzi śmierć, a zostawia on

jakieś dobra, sporządzenie testamentu dla rodziców i bliskich krew-

nych, według uznanego zwyczaju. To jest obowiązek bogobojnych!

(Sura II, 8).

Gdy zbliża się moment śmierci, osobę będącą w sytuacji ekstre-

malnej rodzina zachęca do złożenia wyznania wiary. Imię Allah było

pierwszym, które nowo narodzony człowiek wymówił i powinno być

ostatnim, jakie wymówi w chwili śmierci. Po zgonie, obmyte ciało

zmarłego owija się w całun i przenosi do meczetu, gdzie odbywa się

nabożeństwo pogrzebowe.

Następnie zwłoki zostają szybko przetransportowane do grobu,

gdyż Prorok powiedział, że człowiek szlachetny powinien jak naj-

prędzej osiągnąć szczęście w raju. Twarz zmarłego zwraca się

w kierunku Mekki. Wspólnie wypowiada się słowa: Oddajemy cię

ziemi w imieniu Boga i Proroka. Rzucając na grób grudki ziemi wy-

powiadają słowa: z ziemi was stworzyliśmy i sprawiamy, iż do niej

powrócicie i z niej was wyprowadzimy po raz drugi.

Przez czterdzieści kolejnych dni rodzina zmarłego rozdaje posi-

łek ubogim, a w meczecie recytuje się odpowiednie fragmenty Kora-

nu. Nie ma zwyczaju składania na grobach kwiatów i innych symboli

śmierci czy żałoby.

232 Niektórzy teologowie muzułmańscy twierdzą, że piekło nie będzie miejscem

ostatecznym. Litościwy i Miłosierny Bóg – zbierze wszystkich wiernych, któregoś

dnia wokół siebie. Zaprawdę, do Boga, i zaprawdę do Niego powrócimy (Sura II,

156).

169

11. Święta muzułmańskiego roku liturgicznego

Główne święta muzułmańskie obchodzone są zarówno przez

sunnitów, jak i szyitów, zwłaszcza niektóre święta rocznic narodzin

i śmierci imamów i męczenników. Zakony sufickie czczą rocznice

narodzin i śmierci swoich założycieli233.

Należy jednak zauważyć, że rola kobiet w rocznym cyklu świąt

jest niewielka. Ich aktywność ujawnia się co najwyżej w zachowaniu

tradycji, czy przestrzeganiu czasu odmawiania modlitw i przygoto-

waniu potraw świątecznych.

Muzułmańskie liczenie czasu rozpoczyna się w roku hidżry, czyli

w 622 roku wywędrowania Proroka Mahometa z Mekki do Medyny.

Świat islamu stosuje rok księżycowy, składający się z dwunastu

dwudziestodziewięcio- lub trzydziestodniowych miesięcy. Ponieważ

rok księżycowy jest krótszy o jedenaście dni od roku słonecznego,

przesuwa się on w stosunku do słonecznego corocznie o około jede-

naście dni. Początek dnia, podobnie jak w judaizmie, nie rozpoczyna

się rankiem, lecz wraz z zachodem słońca.

Odmiennie liczą czas Libijczycy, którzy za początek ery przyj-

mują nie rok hidżry, lecz rok śmierci Proroka Mahometa (632 r. n.e.).

Muzułmanie swoją religijność manifestują szczególnie w każdy

piątek. W tym dniu w meczecie piątkowym (dżami), lub w odpowied-

niej sali modlitw jest odprawiana uroczysta, wspólnotowa modlitwa,

której przewodzi imam. Najważniejszą częścią piątkowych uroczy-

stości jest kazanie (chutba). W islamie piątek nie jest jednak dniem

świętym, tak jak w judaizmie szabat, czy w chrześcijaństwie niedzie-

la (dies Dominica). Praca zamiera tylko w czasie południowej modli-

twy. W większości krajów, zgodnie z tradycją nie pracują instytucje

państwowe, uczniowie mają wolny dzień od nauki.

233 R. Kirste, H. Schultze, U. Tworuschka, Święta wielkich religii. Kalendarz mię-

dzy- religijny, s. 69.

170

1° Muharram

W pierwszy dzień muharrama (dosłownie: „święty”), czyli

pierwszego dnia pierwszego miesiąca swego kalendarza, muzułmanie

obchodzą Nowy Rok (Dzień Odpuszczenia Win). Z okazji tego świę-

ta muzułmanie obdarowują się słodyczami, opowiadają i słuchają

budujących opowieści z życia Proroka, jego rodziny i towarzyszy.

2°Aszura

Dzień Aszury (10 muharrama), dla szyitów jest kulminacyjnym

dniem tego miesiąca i najważniejszym świętem. Tego dnia wierni

wspominają męczeńską śmierć Al-Husajna, syna imama Alego, który

w 680 roku został okrążony pod Karbalą przez wojska kalifa umaj-

jadzkiego i zamordowany.

3° Hidżra, czyli wywędrowanie Proroka (622 r.)

Święto przypomina o wywędrowaniu-ucieczce Proroka Mahome-

ta z Mekki do Medyny.

4° Urodziny Alego

Szyici 13 radżaba obchodzą urodziny Alego Ibn Abi Taliba, ku-

zyna i zięcia Proroka Mahometa, czwartego kalifa prawowiernego

i pierwszego imama szyickiego.

5° Ramadan – post

W nocy, nazywanej nocą objawienia, rozpoczyna się muzułmań-

ski miesiąc postu. Post obowiązuje przez cały miesiąc, od wschodu

do zachodu słońca. Przez cały dzień dorośli i zdrowi muzułmanie

zachowują abstynencję od pokarmów, picia, używek i stosunków

171

seksualnych.

6° Pielgrzymka (Id al-Adha, Hadżdż)

To najważniejsze święto (tureckie: Kurhan Bayrami) jest zwią-

zane z pielgrzymowaniem do Mekki (hadżdż) i trwa 4 dni. Dla prak-

tykujących muzułmanów wiąże się z ideą pełnego oddania się Bogu,

zaufania w Jego miłosierdzie i zapowiedzią zmartwychwstania. Ge-

nealogia święta wiąże się z opowiadaniem Biblii, Starego Testamen-

tu, powtórzonym przez Koran (Sura XXVII, 100). Bóg rozkazuje

Abrahamowi złożyć w ofierze swego syna Ismaila (Izaaka) na znak

całkowitego posłuszeństwa. Jednak w ostatniej chwili Bóg rezygnuje

z ofiary i nakazuje Patryjarsze zamiast dziecka, złożyć w ofierze

barana.

Pobożni muzułmanie odbywają dwa rodzaje pielgrzymek: tzw.

małą (umrę) i właściwą pielgrzymkę (hadżdż). Pierwszą można po-

dejmować w dowolnym czasie, natomiast hadżdż odbywa się raz do

roku w terminie ściśle określonym – dziesiątego tygodnia po święcie

Przerwania Postu, który ma miejsce pod koniec Ramadanu. Zasadni-

cza pielgrzymka rozpoczyna się ósmego dnia dwunastego miesiąca

muzułmańskiego roku księżycowego, zwanego zu al-hidżdża.

12. Wybitne kobiety islamu

Koran wymienia imiona kilku wybitnych kobiet, wśród nich

Chadidżę – żonę i Fatimę – córkę Proroka.

Obok nich znaczące miejsce zajmuje Maria (arabskie Marjam),

córka Imrana234. Koraniczny wizerunek Marii wykazuje wielkie po-

dobieństwo z Jej wizerunkiem chrześcijańskim. Maria jest nieskalaną

Dziewicą, która obdarza Jezusa życiem bez udziału mężczyzny. Na-

234 E. Sakowicz, Czy islam jest religią terrorystów?, Kraków 2002, s. 71.

172

tomiast o Jej mężu Józefie nie wspomina się w Koranie. Postać Marii

w tradycji islamskiej wyraźnie koresponduje z ukształtowaną w tra-

dycji apokryficznej na Bliskim Wschodzie, m.in. z Protoewangelią

Jakuba. Maria ukazana jest więc jako kobieta wybrana, święta, czy-

sta. Ze śmiercią Marii tradycja koraniczna wiąże także wiele le-

gend235. Gdy Maria była dzieckiem, oddano ją na służbę do świątyni,

gdzie dorastała pod opieką kapłanów. Została wybrana przez Boga

i uchroniona od wszelkich czynów występnych: i oto powiedzieli

aniołowie: „O Mario! Zaprawdę, Bóg wybrał ciebie i uczynił cię

czystą” (Sura III, 42).

Wieść o Słowie pochodzącym od Niego, którego imię Mesjasz,

Jezus, syn Marii. On będzie wspaniały na tym świecie i w życiu osta-

tecznym, i będzie jednym z przybliżonych. I będzie przemawiał do

ludzi już w kołysce, a także jako mąż dojrzały; i będzie wśród spra-

wiedliwych. Posłaniec Boży powiedział jej, że porodzi czystego

chłopca. „Ja jestem tylko posłańcem twego Pana, aby dać tobie

chłopca czystego”. Ona powiedziała: „Jakże mogę mieć syna skoro

nie dotknął Mnie żaden śmiertelnik, ani nie byłam występna?” On

powiedział: „Tak będzie! Powiedział mój Pan: «To jest dla mnie

łatwe, uczynimy z niego znak dla ludzi i miłosierdzie pochodzące od

Nas. To jest sprawa zdecydowana!»” (Sura LXVI, 42). Muzułmanie

imię Marii często umieszczają na amuletach236.

Jezus, syn Marii, jest powołanym przez Boga prorokiem do

wieszczenia prawdy o jedynobóstwie237. Staje w szeregu wielkich

proroków, takich jak: Abraham, Mojżesz, Hiob, Zachariasz, Jan

235 M. i U. Tworuschka, Islam. Mały słownik, s. 137; Por. M.M. Dziekan, Symbolika

arabsko-muzułmańska. Mały słownik, s. 62. 236 Koran milczy całkowicie o Józefie, mężu Maryi i opiekunie Jezusa. Nie wspomi-

na także ani o pobycie rodziny Jezusa w Egipcie, ani też o śmierci Marii. Legendy

muzułmańskie podają barwne szczegóły odejścia z ziemi matki Jezusa. 237 E. Kopeć, Chrystus w „Koranie”, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, 1955, nr l, s. 15-

-23; J. Homerski, Jezus w nauce „Koranu”, „Zeszyty Naukowe KUL”, Lublin

1964, nr 3, s. 15-23; Z. Pawłowicz, Postać Jezusa w „Koranie”, „Homo Dei”,

1982, nr l, s. 31-37.

173

Chrzciciel, by głosić światu, iż nie ma Boga poza Allahem. Będąc

prorokiem, nie był sługą Jahwe. Islam odrzuca tradycję Starego Te-

stamentu oczekiwania na Mesjasza. Jezus jest wyłącznie przedostat-

nim w dziejach ludzkości Bożym posłańcem. Przyniósł Izraelowi

Ewangelię, poprzedza Mahometa, który jako ostatni największy Pro-

rok jest szczytem, wypełnieniem pieczęcią wszystkich proroków.

I chociaż Koran nazywa Jezusa Mesjaszem (11 razy), Słowem Boga

czy też Słowem Prawdy (Sura IV, 48) – to określenia te nie odpowia-

dają tytułom Mesjasz i Logos w sensie biblijnym.

Tradycja koraniczna nazywa pierwszą żonę Mahometa imieniem

Chadidża. Stała się ona powiernicą jego głównych idei religijnych.

Wyróżniała się życiem głęboko religijnym, mądrością, szlachetnością

i skromnością. Już, jako mała dziewczynka uczęszczała na lekcje

hadisów, gdzie nauczyła się recytować cały Koran238.

Na wyróżnienie zasłużyła jedna z czterech córek Proroka

i Chadidży. Została ona żoną kalifa Alego, założyciela szyitów. Póź-

niejsza tradycja muzułmańska otoczyła ją „nimbem świętości”, na-

zywając dziewicą (batul)239.

13. Możliwość poligamii

Duże zainteresowanie, a nawet sensację w świadomości ukształ-

towanej przez cywilizację europejską, wzbudza możliwość poligamii

w islamie. Wśród plemion arabskich w okresie dżahilijji, liczba żon

właściwie nie podlegała ograniczeniu. Mahomet uznał tę sytuację za

238 W czasach Proroka kobiety swobodnie uczestniczyły w obrzędach religijnych,

m.in. w meczecie podczas porannej modlitwy. Do meczetu przynosiły małe dzieci.

Prorok, słysząc płacz dziecka skracał modlitwy, żeby matka nie odczuwała niewy-

gody. 239 Por. W. Pałubicki, Kwestia kobieca w społecznej doktrynie judaizmu, chrześci-

jaństwa oraz islamu, s. 316.

174

objaw patologii. Dlatego w Koranie wprowadził zastrzeżenia240: żeń-

cie się zatem z kobietami, które są dla was przyjemne – z dwiema,

trzema lub czterema. Lecz jeśli się obawiacie, że nie będziecie spra-

wiedliwi, to żeńcie się tylko z jedną... to jest dla was odpowiedniejsze,

abyście nie postępowali niesprawiedliwie (Sura IV, 3).

Komentatorzy Koranu widzą w tym tekście bezpośrednie we-

zwanie Proroka do monogamii241. Wy nie będziecie mogli być spra-

wiedliwi dla każdej z waszych kobiet nawet gdybyście chcieli. A nie

odsuwajcie się całkowicie, aby jednej z nich nie zostawić jakby

w zawieszeniu. A jeśli się pogodzicie i będziecie bogobojni to, za-

prawdę, Bóg jest przebaczający, litościwy! (Sura IV, 129).

Współcześnie tendencja do zawierania małżeństw monogamicz-

nych jest wśród muzułmanów powszechna242. Małżeństwo z drugą

żoną prawodawstwo wielu państw ograniczyło warunkami, które

muszą bezwzględnie zachodzić:

nieuleczalna choroba pierwszej żony,

potwierdzenie medyczne, iż z powodu kobiety małżonkowie nie

mogą mieć dzieci,

zgoda pierwszej żony na zawarcie przez męża drugiego związku,

praca mężczyzny, zmuszająca go do przebywania przez dłuższy czas

w oddalonym mieście,

sytuacja materialna, która pozwala mężczyźnie na utrzymanie więk-

szej rodziny243.

W niektórych krajach wielożeństwo zostało prawnie zakazane,

m.in. w Turcji i Tunezji. W innych państwach pierwsza żona musi

240 E. Machut-Mendecka, Kobieta bez zasłany. Muzułmanka w świetle wiary i kultu-

ry, [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 26; M. Klόcker, M. Tworuschka, U. Two-

ruschka, Etyka wielkich religii, s. 33; M. i U. Tworuschka, Islam. Mały słownik,

s. 50 241 M. Klócker, M. Tworuschka, U. Tworuschka, Etyka wielkich religii, s. 33. 242 E. Machut-Mendecka, Współczesna rodzina muzułmańska, [w:] Oblicza współ-

czesnego islamu, s. 68. 243 W. Tarish, Rodzina w Koranie, [w:] Rodzina w wielkich religiach świata, s. 104.

175

wyrazić zgodę na drugie małżeństwo męża. Zgodnie z Koranem pre-

feruje się zasadę, by mężczyzna pozostał wierny jednej kobiecie.

W Turcji natomiast wielożeństwo nigdy nie odgrywało większej

roli. Poza kilkoma wyjątkami znanymi w historii, było dozwolone

wyłącznie swego rodzaju dwużeństwo. Mężczyzna albo brał sobie

drugą żonę, ponieważ pierwsza nie urodziła mu syna, albo z racji

zobowiązań rodzinnych, poślubiał jako drugą, żonę zmarłego

brata244.

Współcześnie małżeństwa poligamiczne zawierane są bardzo

rzadko. Zwykle pierwsza żona musi wyrazić zgodę na drugie mał-

żeństwo męża245.

Elżbieta Puchnarewicz pisze: między modernizującą się wielką

rodziną tradycyjną, a wyłaniającą się z niej rodziną nuklearną, zani-

ka poligamia. Nie sprzyja jej wzrastające znaczenie jednostki – prze-

chodzenie od kolektywizmu do indywidualizmu. W czasach dyna-

micznie rozwijających się technologii nie warto rezygnować z pew-

nych luksusów, aby zaoszczędzić na utrzymanie drugiej żony. Poli-

gamia jest też nieelegancka, jako niezgodna z wzorcami nowoczesne-

go życia. Jest to sposób myślenia przede wszystkim mieszkańców

miast, chociaż również ma miejsce na prowincji. Najlepszy dowód, że

w 2000 roku małżeństwa poligamiczne stanowiły 5–7% wszystkich

małżeństw w Egipcie246.

Ustawodawstwo dotyczące rozwodów i poligamii, zwłaszcza

w XX wieku ulegało wielokrotnie zmianom. W różnych krajach mu-

zułmańskich wydawano coraz to nowe przepisy, często na zmianę

postępowe i nawiązujące do tradycji. I tak m.in. na podstawie postę-

powego kodeksu ogłoszonego w Turcji osmańskiej w 1917 roku,

244 E. Szymański, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w islamie, s. 501. 245 M. Klócker, M. Tworuschka, U. Tworuschka, Etyka wielkich religii, s. 34; M. i

U. Tworuschka, Islam. Mały słownik, s. 50 246 E. Puchnarewicz, Modernisation of the State and the Family. An Egyptian view

with a Glance at Poland, s. 82.

176

żonie wolno było domagać się rozwodu, jeśli zastrzegła sobie w in-

tercyzie ślubnej związek monogamiczny, a mąż mimo to ożenił się

z drugą kobietą. Jordański kodeks cywilny zobowiązuje mężczyznę,

aby kandydatkę na drugą żonę poinformował, że już jest żonaty.

Prawo w Syrii i Iraku domaga się, aby drugie równoległe małżeństwo

zatwierdzał sędzia. Od 1959 roku zakazana jest poligamia

w Tunezji247.

14. Rozwód

Islam utrzymał formę rozwodu z czasów dżahilijji. Wówczas to

mężczyzna mógł wielokrotnie oddalać żonę, za pomocą zwyczajowej

formuły rozwodowej, a następnie nakazać jej powrót. Kapryśny mał-

żonek mógł więc całkowicie destabilizować życie kobiety.

Prawo podjęcia decyzji rozwodowej Koran przyznał mężczyźnie,

zakładając, że jego decyzja będzie rozsądna i rozważna. Nie popeł-

niacie grzechu, dając kobietom rozwód, jeśli nie dotknęliście ich

i nie macie w stosunku do nich żadnego zobowiązania (Sura II, 236).

A jeśli małżonkowie się rozłączą, to Bóg wzbogaci każde swoją obfito-

ścią (Sura IV, 30). Koran wprowadził jednak drobiazgowe przepisy na

okoliczność rozwodu. O Proroku! Kiedy odprawiacie swoje żony, to

odprawiajcie je we właściwym dla nich terminie. Przestrzegajcie tego

terminu i bójcie się Boga, waszego Pana! Nie wypędzajcie ich z domów

i niech wcale nie wychodzą, chyba, że dopuściły się jawnej bezecności

(Sura LXV, 1).

W sytuacjach konfliktowych małżonkowie mają przede wszystkim

dążyć do zgody. A jeśli obawiacie się rozdarcia między nimi oboj-

giem, to poślijcie rozjemcę z jego rodziny i rozjemcę z jej rodziny, jeśli

oni oboje zechcą się pogodzić, to Bóg doprowadzi do zgody między

247 Tamże, s. 54.

177

nimi. Zaprawdę, Bóg jest wszechwiedzący, świadomy! (Sura IV, 35).

Jeśli kobieta obawia się złego traktowania lub obojętności ze strony

swojego męża, to nie będą mieli grzechu, jeśli dojdą między sobą

do zgody, bo zgoda jest lepsza (Sura IV, 128).

Gdy mężczyzna podjął decyzję o rozwodzie, zależnie od zwycza-

ju, musi trzykrotnie wypowiedzieć tradycyjną formułę: Ja Ciebie nie

chcę. Jesteś rozwiedziona. Rozwód, rozwód, rozwód248, w Turcji: Roz-

wodzę się z tobą.

Rozwód nie jest możliwy, jeśli kobieta spodziewa się dziecka.

W ten sposób Koran zabezpiecza dobro matki i dziecka249. Ci, którzy

przysięgają odejść od swoich kobiet, powinni czekać cztery miesiące.

Jeśli oni powrócą... Bóg jest przebaczający, litościwy (Sura II, 226).

Kobiety rozwiedzione mają oczekiwać trzy okresy. I nie jest do-

zwolone im, aby ukrywały to, co stworzył Bóg w ich łonach... A ich

mężowie, jeśli zapragną pogodzenia, mają pełne prawo powrócić do

nich w tym czasie (Sura II, 228). A kiedy nadejdzie ich termin, to albo

zatrzymajcie je w sposób godny, albo rozstańcie się z nimi w sposób

godny, i wezwijcie świadków, dwóch sprawiedliwych spośród was,

i ustanówcie świadectwo wobec Boga. Przez to napominany jest ten,

kto wierzy w Boga i w Dzień Ostatni. A temu, kto się boi Boga, On

przygotuje jakieś wyjście; i da mu zaopatrzenie stąd, skąd on się

nawet nie spodziewa (Sura LXV, 2).

Koran, odwołując się do dobrej woli i do możliwości majątko-

wych mężczyzn, obliguje ich, do sprawiedliwego traktowania byłej

żony: troszczcie się o nie – zasobny według swojej możliwości

a biedny według swojej – dając im zaopatrzenie godziwe, tak jak

należy się ludziom czyniącym dobro (Sura II, 236).

248 E. Machut-Mendecka, Kobieta bez zasłony. Muzułmanka w świetle wiary i kultu-

ry, [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 28. 249 Wszystkie rozwódki są przez mężów alimentowane, w zasadzie do ewentualnego

powtórnego zamążpójścia. Jeśli dochodzi do trwałego rozwodu, Koran żąda, aby

muzułmanin nie przeszkadzał rozwiedzionej żonie ponownie wyjść za mąż (Sura

II, 23); Por. E. Machut-Mendecka, Świetlista twarz muzułmanki, s. 35.

178

Zobowiązuje także mężczyznę do odpowiedniego zaopatrzenia

materialnego i traktowania jej w sposób godziwy. Rozwiedzionym

kobietom należy się zaopatrzenie zgodnie z przyjętym zwyczajem; to

jest obowiązek dla bogobojnych (Sura II, 24). O wy, którzy wierzycie!

Kiedy bierzecie za żony kobiety wierzące, następnie rozwodzicie się

z nimi zanim ich dotknęliście, to nie macie prawa wyznaczać im żad-

nego okresu oczekiwania. Dajcie im wyposażenie i odprawcie je

w piękny sposób (Sura XXXIII, 49). A te spośród waszych żon, które

już zwątpiły w okres miesięczny – jeśli macie wątpliwości – niech

czekają trzy miesiące; podobnie te, które jeszcze się nie rozwinęły.

Kobiety brzemienne zaś niech czekają, aż złożą swoje brzemię. Temu,

kto się boi Boga, On przyniesie ułatwienie (Sura LXV, 4). Dajcie im

mieszkanie, tam gdzie wy mieszkacie, stosowne do waszych środków!

Nie wyrządzajcie im przykrości i nie stawiajcie ich w trudnej sytua-

cji! A jeśli są brzemienne, to łóżcie na ich utrzymanie, aż złożą swoje

brzemię! A jeśli one karmią wasze dziecko, dawajcie im za to wyna-

grodzenie i porozumiewajcie się ze sobą godnie! A jeśli napotykacie

jakieś trudności, to niech karmi je inna! (Sura LXV, 6).

Aby poprawnie zrozumieć zawiłości przepisów Koranu, należy

zacytować właściwy tekst naświetlający wszechstronnie sprawy roz-

wodu – Rozwód jest możliwy dwa razy. Potem więc albo ją zatrzyma-

cie zgodnie ze zwyczajem, albo dacie jej całkowitą wolność, uprzejmie

ją traktując.

Zgodnie z opiniami komentatorów Koranu, przepis ten należy ro-

zumieć w sposób następujący: rozwód z możliwością powrotu mo-

że nastąpić dwa razy, za każdym razem istnieje alternatywa bądź po-

wrotu żony za wypłatą posagu, bądź też definitywnego rozdzielenia

się w sposób przyzwoity, akceptowany zwyczajem. Przy czym, żona

może zrzec się części, a nawet całości posagu, jaki otrzymała

w czasie zawierania małżeństwa, żeby przekonać męża, iż pragnie

179

ostatecznego rozwodu250.

Każdy pobożny muzułmanin, jeśli nawet wypowiedział formułę

rozwodową bez świadków, także bez namysłu, nie wycofa się

w obawie przed popełnieniem grzechu. Od podjętej decyzji nie ma

również odwrotu w oczach opinii publicznej. Jednakże i w tym przy-

padku Koran dokładnie informuje, jak należy postąpić, by uratować

związek małżeński. A jeśli on rozwiódł się z nią ostatecznie, to ona

nie jest mu dozwolona, dopóki nie wyjdzie za innego mężczyznę.

A jeśli ten da jej rozwód, to nie popełnia grzechu, powracając do

siebie, jeśli oboje sądzą, że zachowują granice Boga (Sura II, 229).

Jeśli mężczyzna chce odzyskać swoją żonę, musi znaleźć zastęp-

cę (muhallila, muchattil), który ją poślubi. Gdy drugi mąż rozwiedzie

się z nią, wówczas rozwódka może kontynuować pierwszy związek251.

Koran wprowadził skuteczne restrykcje przed częstymi wypad-

kami zawierania ponownych małżeństw – przed upływem czterech

miesięcy, przez mężczyznę, który by zamierzał jedynie nękać kobie-

tę i uzyskać od niej zrzeczenie się należnego jej posagu. Taki przepis

zobowiązuje do podejmowania decyzji w sposób bardziej odpowie-

dzialny. A jeśli dacie im rozwód, zanim ich dotkniecie, a już zobowią-

zaliście się względem nich do jakiegoś podarunku to dacie im poło-

wę z tego, do czegoście się zobowiązali, chyba, że one zrezygnują

lub zrezygnuje ten, w którego ręku jest kontrakt małżeński. Ale jeśli

zrezygnujecie, to jest bliższe bogobojności! I nie zapominajcie o szla-

chetności w swoim postępowaniu! Zaprawdę, Bóg widzi dobrze, co

czynicie! (Sura II, 237).

W wielu państwach muzułmańskich, aktualne ustawodawstwo

nie dopuszcza usankcjonowanego tradycją, tzw. trzykrotnego rozwo-

du. W Egipcie (od 1929 r.) kobieta, której mąż bez jej zgody poślubił

drugą żonę, mogła nie tylko wystąpić o rozwód, ale również żądać

250 Tamże, s. 35. 251 Leksykon religii, wyd. H. Waldenfels, Warszawa 1997, s. 234.

180

rekompensaty swoich strat finansowych i moralnych, spowodowa-

nych ponownym małżeństwem męża. Nowy kodeks przyjęty w 2000

roku przyniósł pakiet ustaw wzmacniających pozycję kobiety, m.in.

ustawę zobowiązującą mężczyznę do poinformowania żony o roz-

wodzie. W tym samym kodeksie znalazła się ustawa pod nazwą chul

(rozwiązane). Pozwala ona kobiecie rozwiązać małżeństwo pod wa-

runkiem zwrotu mahru mężowi (kwestia ta jest wyjaśniona w innym

miejscu publikacji).

Tradycyjną postać, choć obwarowaną dość złożonymi przepisa-

mi, zachował rozwód w Kuwejcie. Znane są dwa rodzaje rozwodu –

możliwy do cofnięcia i ostateczny. Ale i rozwód możliwy do cofnię-

cia, może mieć różne warianty. W okresie iddy – czyli okresie ocze-

kiwania, pozwalającego stwierdzić, czy kobieta jest w ciąży – mąż

może wycofać się z rozwodu i bez żadnych warunków przywrócić

związek. Natomiast, jeśli mężczyzna chce zrezygnować z rozwodu

po okresie iddy, musi zawrzeć nową umowę małżeńską i zapłacić

mahr.

Kobieta także może zainicjować rozwód. Ewa Machut-Mendecka

wyjaśnia, że kobieta zwraca się o rozwód do sądu. Szansę na powo-

dzenie ma wówczas, jeśli potrafi udowodnić, że mąż jest obciążony

znaczącym defektem utrudniającym związek, m.in. działa na jej

szkodę, jest niezdolny do współżycia seksualnego, nie utrzymuje jej

i nie zapewnia opieki, np. gdy zaginął bez wieści. Częstym powodem

jest tzw. chul (rozwiązanie), czyli rozwiązanie małżeństwa z inicja-

tywy kobiety na podstawie wykupu. Wykup polega na zwrocie trady-

cyjnego mahr’u.

Prawnicy muzułmańscy różnią się w ocenie okoliczności upraw-

niających do zastosowania chul’u. Na ogół uważa się, że mogą to być

te same powody, które występują przy zwykłym rozwodzie. Współ-

cześnie pojawia się też opinia, że tej formy rozwiązania małżeństwa

nie trzeba w sposób szczególny uzasadniać. Wystarczającym moty-

wem jest oczywista niechęć żony do męża.

181

Niekiedy stosowany jest tzw. „rozwód przekazany” – talak it-

tawfid (talar it-tawfid), polegający na tym, że mąż ceduje prawa do

rozwodu na żonę czy to w intercyzie ślubnej, czy później w trakcie

związku252.

Kobiety znacznie rzadziej wnoszą o rozwód. Niemniej, każda

zawsze może zwrócić się o rozwód do sędziego, a skierować sprawę

do sądu, jeśli mąż działał na jej szkodę, zwłaszcza – nie zapewniał

utrzymania, maltretował, był niepoczytalny, opuścił rodzinę na stałe,

czy był impotentem. Po udowodnieniu swoich racji, może otrzymać

rozwód i zachować mahr253.

Jeżeli mężczyzna nie jest w stanie zagwarantować bezpieczeń-

stwa materialnego rodzinie, ma ona prawo odejść od męża, a ten nie

może jej przeszkadzać w ułożeniu nowego życia. I nie przeszkadzaj-

cie im zabrać część tego, co im daliście, chyba, że dopuszczą się ja-

kiegoś wszeteczeństwa oczywistego. Obchodźcie się z nimi w sposób

przyzwoity. A jeśli czujecie względem nich wstręt, to być może, czuje-

cie wstręt do czegoś, w czym Bóg umieścił wszelkie dobro. (Sura IV,

19).

Koran wspomina o możliwości zamiany jednej żony na drugą:

a jeśli chcecie zamienić jedną żonę na drugą, a jednej z nich daliście

kintar254, to nie odbierajcie z tego nic. Czyż moglibyście cokolwiek

zabrać, zniesławiając się i popełniając grzech oczywisty? (Sura IV,

20).

Mężowi wolno przyjąć z powrotem swoją żonę wówczas, gdy

zawarła związek małżeński z innym mężczyzną i została przez no-

wego małżonka zwolniona w sposób definitywny (Sura II, 29).

252 E. Machut-Mendecka, Kobieta bez zasłony. Muzułmanka w świetle wiary i kultu-

ry, [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 28. 253 E. Machut-Mendecka, Współczesna rodzina muzułmańska, [w:] Oblicza współ-

czesnego islamu, s. 66. 254 Kintar to pojęcie zapożyczone z grecko-bizantyjskiego słowa kentenarion (w jęz.

łacińskim – centenarium) – oznacza znaczną sumę pieniędzy, 1000 dinarów; Por.

Koran, s. 854.

182

Małżeństwo może zostać rozwiązane za obopólną zgodą małżon-

ków, na podstawie orzeczenia sądowego255. Małżeństwo zostaje zaś

automatycznie rozwiązane, gdy jeden z partnerów porzuca wiarę

muzułmańską.

Problem wychowania dzieci i prawo opiekuńcze w przypadku

rozwodu mogą być uwzględnione w kontrakcie małżeńskim. Dopóki

trwa małżeństwo, oboje rodzice posiadają jednakowe prawa opiekuń-

czo-wychowawcze. Zgodnie z poglądami muzułmańskich szkół

prawniczych, po rozpadzie małżeństwa opieka nad dziećmi przysłu-

guje ojcu. Po jego śmierci przechodzi na najbliższego krewnego.

Matka ma prawo opieki nad chłopcem najwyżej do siódmego roku

życia, nad dziewczynką do dziewiątego. Jej prawa wygasają, gdy po

rozwodzie, jako chrześcijanka opuszcza kraj męża. Z tego powodu,

ustalenia co do opieki nad dzieckiem, uwzględniające prawa matki

powinny być zastrzeżone w intercyzie przedmałżeńskiej.

W Iranie, gdzie dominującą opinię legislacyjną wydają szyici, po

rozwodzie matka-muzułmanka zachowuje prawo do opieki nad sy-

nami do osiągnięcia przez nich drugiego roku życia, nad córkami zaś

– do osiągnięcia siódmego roku życia.

Pozostałe szkoły prawnicze – przyjmują inne granice wieku

dzieci. W sporadycznych sytuacjach dzieci mogą same wybierać,

przy którym z rodziców pragną pozostać. Natomiast w takich krajach

jak: Syria, Tunezja, Irak, czy były Jemen Południowy – bierze się

pod uwagę przede wszystkim dobro dziecka256.

255 W. Tarish, Rodzina w „Koranie”, [w:] Rodzina w wielkich religiach świata,

s. 106. 256 M. i U. Tworuschka, Rozwód, [w:] Islam. Mały słownik.

183

15. Małżeństwa mieszane w islamie

Na małżeństwa mieszane prawo koraniczne zezwala jedynie

w ściśle określonych okolicznościach. Muzułmanin może zawrzeć

związek małżeński z niemuzułmanką, gdyż prawo wychodzi z zało-

żenia, że ojciec decyduje o religijnym wychowaniu dzieci. W tym

przypadku wspólnota muzułmańska nie poniesie żadnej szkody.

Na takie małżeństwo zezwala ustawodawstwo m.in. Egiptu, Li-

banu, Tunezji i Jordanii. Dozwolone jest małżeństwo muzułmanina

z żydówką lub chrześcijanką257. Muzułmański ojciec wychodzi

z założenia, że dzieci z chrześcijańsko-muzułmańskiego małżeństwa

przychodzą na świat jako muzułmanie. Zarówno żydów, jak i chrze-

ścijan – jak wspomniano wyżej ‒ Koran nazywa ludźmi Księgi, czyli

posiadającymi objawienie (Sura V, 5).

Natomiast muzułmanka nie może poślubić niemuzułmanina,

gdyż dzieci zrodzone z tego małżeństwa byłyby narażone na wycho-

wanie w innej religii. Muzułmance także nie wolno, według tradycji

prawniczej, poślubić ani żyda, ani chrześcijanina, ze względu na

zabezpieczenie jej wiary przed decydującym wpływem małżonka

w rodzinie258.

Koran nie wymaga zmiany wyznania od chrześcijanki wycho-

dzącej za mąż za muzułmanina. Najbardziej znane szkoły prawnicze:

malikicka, kierująca się zasadami sunny i hanaficka, stosująca zasadę

analogii w interpretacji źródeł prawa muzułmańskiego, nakazują

muzułmańskiemu małżonkowi wyrazić zgodę na udział żony w na-

bożeństwach jej wyznania259.

257 E. Machut-Mendecka, Współczesna rodzina muzułmańska, [w:] Oblicza współ-

czesnego islamu, s. 66. 258 Leksykon religii, wyd. H. Waldenfels, s. 233. 259 Szkoła malikicka, ortodoksyjna szkoła prawa muzułmańskiego. Szkoła hanaficka

‒ zaliczana do szkół liberalnych. Zob. dokładne informacje o szkołach prawni-

czych we wstępie do publikacji; Por. także, Islam, [w:] Encyklopedia Katolicka

KUL, t. 7, kol. 502.

184

Istotnym problemem jest nakaz wychowania dzieci od siódmego

roku życia w duchu islamu. Żony pochodzące z krajów zachodniej

kultury, pragnące przekazać dzieciom tradycję własnego kraju, spo-

tykają surowe represje, łącznie z odebraniem dziecka. Jeśli żona sta-

wia własne warunki odnośnie do wychowania dziecka, powinna za-

bezpieczyć to w intercyzie przedślubnej260.

W przypadku małżeństw mieszanych, zwłaszcza z Europejkami,

rodzą się poważne problemy dotyczące: warunków prawnych mał-

żeństwa, umocowania w prawodawstwie zrodzonego potomstwa,

praktyk religijnych.

Łatwiejsza jest sytuacja, gdy małżonkowie mieszkają w Europie.

Istnieją tu większe szansę na model małżeństwa partnerskiego. Na-

tomiast w krajach muzułmańskich, tradycyjna podległość kobiety

wobec mężczyzny jest przestrzegana bardziej lub mniej rygorystycz-

nie.

Pochodzącemu z Zachodu współmałżonkowi trudno zaakcepto-

wać silne związki rodzinne i społeczne panujące w świecie muzuł-

mańskim. Od chrześcijanina oczekuje się identyfikacji ze swoją mu-

zułmańską rodziną, zwykle wielopokoleniową. Również młoda żona,

wychowana w odmiennej kulturowo Europie, ma obowiązek podpo-

rządkowania się seniorom islamskim261.

W większości przypadków od chrześcijańskich współmałżonków

oczekuje się zmiany religii. W czasie ceremonii zawarcia małżeństwa

w meczecie, podczas recytacji przez imama odpowiedniego fragmen-

tu Koranu, chrześcijański partner wezwany zostaje przez celebransa

do wypowiedzenia muzułmańskiego wyznania wiary – jeśli to czyni

eo ipso, staje się muzułmaninem. Uwarunkowania te stają się często

przyczyną osobistych tragedii kobiet.

Znawca problematyki islamskich osadników we Włoszech G. La

260 R. Kirste, H, Schulze, U. Tworuschka, Święta wielkich religii. Kalendarz między-

religijny, s. 100. 261 Por. M. i U. Tworuschka, Islam. Mały słownik, s. 51.

185

Torre, następująco ocenił sytuację życiową małżeństw mieszanych

w krajach muzułmańskich: problemy małżeństwa mieszanego mogą

dla Europejki okazać się ciężkim przeżyciem, jeśli oboje osiedlają się

w kraju muzułmańskim, a ona nie zna kontekstu kulturowego, z któ-

rym musi się zintegrować albo z miłości, albo pod przymusem262.

1° Przeszkody małżeńskie

Zalecenia Koranu, mają na względzie dobro wiary i dobro rodzi-

ny: nie żeńcie się z kobietami, które czczą bożków, dopóki one nie

uwierzą. Z pewnością wierząca niewolnica jest lepsza od kobiety

czczącej bożków, choćbyście ją podziwiali (Sura II, 22)263.

Koran zabrania zawierać związki małżeńskie z kobietami chro-

nionymi – mushana, poza tymi, którymi zawładnęły wasze prawice

(Sura IV, 2). Nie pojmujcie za żony kobiet, które były żonami wa-

szych ojców, chyba, że to miało miejsce w przeszłości. Zaprawdę, to

jest wszeteczeństwo i obrzydliwość – i jakże zła droga! (Sura IV, 22).

Bezwzględnie zabronione są małżeństwa z kobietami z kręgu

najbliższych krewnych i powinowatych.

Są wam zabronione: wasze matki, wasze córki i wasze siostry;

wasze ciotki ze strony ojca i ze strony matki; – córka brata i córki

siostry; – i wasze matki, które was żywiły piersią; – i wasze siostry

mleczne i matki waszych żon; – i wasze pasierbice będące pod waszą

opieką, zrodzone z żon, z którymi już żyliście; ‒ a jeśli jeszcze z nimi

nie żyliście, to nie będziecie mieli grzechu; – i żony waszych synów,

262 G. La Torre, L’ Islam: conoscere per dialogare, Torino 1991, s. 114; Por.

V. Abagnara, Il matritmonio nell’Islam, Napoli 1996; Por. Islam a chrześcijań-

stwo. Konferencja Episkopatu Regionu Emilia-Romania (oprac. D. Righi),

„Communio”, 2003, nr 6, s. 173. 263 W terminologii prawniczej słowo: muhsana oznacza kobietę wolną, żyjącą

w legalnym wówczas związku małżeńskim, a więc zamężną. Tę cechę kobiety

chronionej, czyli otoczonej opieką, zachowa również, jeśli małżeństwo zostanie

rozwiązane; Por. Koran, s. 860.

186

zrodzonych z waszych lędźwi; – i żebyście nie poślubiali dwóch

sióstr, chyba, że to miało miejsce w przeszłości. Zaprawdę, Bóg jest

przebaczający, litościwy (Sura IV, 23).

16. Sytuacja kobiet w wybranych krajach islamu

Szczegółowego omówienia miejsca i roli społecznej kobiet do-

konano uwzględniając cztery kraje:

Afganistan, gdzie sytuacja społeczno-polityczna jest ciągle

niezwykle skomplikowana, dominującą rolę odgrywają stale

zwolennicy konserwatywnej opcji;

Iran, pozostający pod stałym wpływem ortodoksyjnych szkół

konserwatywnego islamu;

Tunezję, będąca do niedawna częstym celem wyjazdów pol-

skich turystów

oraz Turcję, aspirującą do członkostwa w Unii Europejskiej.

Afganistan

W 2001 roku, ze względu na zniszczenie posągów Buddy z Ba-

mjanu, wzrosło zainteresowanie prasy sytuacją polityczną i społeczną

w Afganistanie. W tym czasie afgańskie środki masowego przekazu

dość często informowały o pogorszeniu położenia kobiet, mimo iż

zmiany te zapoczątkowano już w 1996 roku, po przejęciu władzy

przez Talibów. Operacja amerykańska oraz obecność wojsk z misji

stabilizacyjnych nie zmieniły kulturowego oblicza kraju, w którym

nie tylko rodzina ma skrajnie męskocentryczny charakter, lecz rów-

nież struktury społeczne podporządkowane są wpływowym środowi-

skom konserwatywnego islamu.

Zdaniem wielu obserwatorów i dziennikarzy, na ograniczenie

187

pozycji społecznej kobiet wpłynęła polityka264. Z jednej strony cywi-

lizacja zachodnia sprzeciwiła się rażącym naruszeniom norm prawa

międzynarodowego, z drugiej zaś sami Talibowie niechętnie odnoszą

się do wszystkiego, co wiąże się z Zachodem. Pamiętać należy, że

rola, jaką wyznacza kobiecie społeczność Talibów jest marginalna,

jednak dominujące w tym kraju schematy kulturowe uniemożliwiają

zmianę sposobów myślenia. Jednocześnie same zainteresowane –

kobiety afgańskie – nie biorą pod uwagę możliwości zmiany dotych-

czasowej sytuacji265. Wprowadzone przez Talibów ograniczenia

w zakresie działalności publicznej kobiet, zdaniem afganologów,

mają swoje źródło w normach kodeksu honorowego Pasztunów.

O Pasztunwalii pisze Monika Chwilczyńska, doskonale znająca

sytuację społeczną w Afganistanie. Jej zdaniem, kobieta była otacza-

na szacunkiem, przede wszystkim, jako matka, rodząca synów, któ-

rych przyjście na świat stwarzało szansę na zachowanie ciągłości

rodu. Każde wymierzone przeciw niej działanie ze strony obcych

traktowane było jako wykroczenie przeciwko honorowi mężczyzn

z grupy, do której należała i zobowiązywało ich do dokonania zemsty.

Równocześnie kobieta uznawana była za istotę słabą, co sprawiało,

że walka z nią uważana była za hańbę dla mężczyzny.

Na szczególną uwagę zasługuje w tym kontekście udział kobiet

afgańskich w wojnie, zwłaszcza niesienie pomocy walczącym w niej

mężczyznom266. Zdaniem M. Chwilczyńskiej nie uważano tego za

sprzeczne, ani z islamem, ani z tradycją afgańską, ponieważ w pierw-

264 Por. Rewolucja mufty Omara; Modlitwa o deszcz, „Gazeta Wyborcza”, z 10-

-11.03.2001; Tamże, z 7.03.2002. 265 Za: A. Nalborczyk, Sytuacja kobiety w islamie i społeczeństwie muzułmańskim

– obraz w polskiej prasie (przed 11.09.2001), [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 65. 266 Wojna w Afganistanie trwa nieprzerwanie od 1979 r. Najpierw była to „niewy-

powiedziana wojna” mudżahedinów przeciwko komunistycznej władzy pochodzą-

cej z ZSRR, potem także ich walka z bezpośrednią interwencją radziecką, wresz-

cie – po zwycięstwie w kwietniu 1992 r. bojowników islamu i proklamowaniu Is-

lamskiego Państwa Afganistan – nieustająca walka o władzę i wpływy pomiędzy

różnymi ugrupowaniami samych mudżahedinów.

188

szych wiekach islamu kobiety także towarzyszyły arabskim mudża-

hedinom – bojownikom „świętej wojny”. Przygotowywały im posił-

ki, a także pielęgnowały rannych.

W warunkach afgańskich podobne tradycje kształtowały się na

dość specyficznym gruncie. Szczególnie wśród plemion pasztuń-

skich, w których normy i relacje społeczne regulował rodzaj kodeksu

honorowego. Tak więc kobiety, jako istoty słabe, z którymi nie godzi

się mężczyźnie walczyć, nie uczestniczyły nigdy w walkach ple-

miennych czy rodowych. Mogły natomiast pełnić w takich sytua-

cjach rolę rozjemców, a prośba kobiety o zawieszenie broni musiała

zostać spełniona. Kiedy jednak trzeba było walczyć ze wspólnym

wrogiem, z obcą agresją, kobiety często wspomagały swoich mężów

i braci. W historii Afganistanu zachowało się wiele przykładów ich

współuczestnictwa w walce, znane są imiona kobiet, które towarzy-

szyły bliskim mężczyznom w ich pochodach wojennych.

Od początku wojny kobiety zaczęły tworzyć własne organizacje.

Jedną z najbardziej prężnych, a zarazem najwcześniej utworzonych

była (działająca od 1978 roku w Kabulu) Rawa – Wolny Związek

Kobiet Afgańskich. Funkcjonując pod hasłem propagowania „postę-

powych idei walczących kobiet afgańskich” i zwalczając przejawy

muzułmańskiego fanatyzmu, nie cieszy się sympatią bardziej rady-

kalnych organizacji mudżahedinów i zwolenników zachowania tra-

dycyjnej roli kobiety w społeczeństwie. Trudno z całą pewnością dziś

stwierdzić, jak podkreśla M. Chwilczyńska, czy trwałe okażą się

zmiany obyczajowe, jakie przyniosła wojna afgańska. Można jednak

oczekiwać, że wydarzenia ostatnich lat w Afganistanie będą miały

znacznie głębsze skutki społeczne, niż te wywołane bezpośrednimi

działaniami wojennymi.

Wiele kobiet, które z konieczności przyjęły na siebie nowe obo-

wiązki i pogodziły się z nowymi wzorcami zachowań, chętnie zaak-

ceptowałoby powrót do tradycyjnego trybu życia, co jednak utrudnia

im sytuacja, w jakiej znalazły się na skutek wojny. W Afganistanie

189

nie brak kobiet, które zaczęły dostrzegać dla siebie możliwości trwa-

łego, szerszego niż tylko w charakterze żon i matek, udziału w życiu

społecznym. Dotyczy to przede wszystkim młodszego i średniego

pokolenia kobiet, zwłaszcza tych, którym udało się zdobyć wykształ-

cenie.

Podkreślić należy jednak, iż często wyboru takiego dokonują za

cenę utraty domu i rodziny. W silnie przywiązanych do tradycji, za-

chowawczych środowiskach, niejednokrotnie wyrzekano się dziew-

cząt, które zdecydowały się podjąć naukę lub studia wbrew woli

swoich najbliższych (zwłaszcza, jeśli wymagało to wyjazdu za grani-

cę) czy też tych, które pracowały dla komunistycznej władzy. Takim

kobietom trudniej odnaleźć się w zaistniałych teraz warunkach, zre-

zygnować ze swych ambicji i aspiracji zawodowych oraz z wycho-

wania córek zgodnie z własnymi wyobrażeniami.

Obecna sytuacja wydaje się jednakże wskazywać, że w najbliż-

szej przyszłości pogłębiać się będzie proces powrotu do tradycyjnego

modelu rodziny afgańskiej, w którym kobiety skupione będą wokół

spraw domu267.

Iran

Zdecydowana większość informacji na temat sytuacji kobiet

w państwach muzułmańskich, jakie pojawiają się w ostatnich latach

w Polsce dotyczy Iranu. Zarówno prawo oficjalne, jak obyczajowe

Iranu pozostaje pod silnym wpływem przepisów religijnych, zwłasz-

cza po zwycięstwie konserwatywnych ugrupowań w czasie tzw. „re-

wolucji islamskiej”, Zasady szari’atu zdominowały poprzednio

szybko unowocześniające się i laicyzujące prawodawstwo państwo-

we268.

267 M. Chwilczyńska, Afganistan: wojna a kobiety, [w:] Kobiety krajów pozaeuro-

pejskich wobec problemów współczesności, s. 121. 268 W przypadku każdego innego kraju Bliskiego Wschodu, jak pisze M. Składan-

kowa, temat ten jest opisywany wyjątkowo stronniczo, z wielką ilością błędów.

190

Szach Reza Pahlawi zakazał w 1936 roku noszenia czadoru. Ko-

biety wcale nie czuły się tym uszczęśliwione i odmawiały uczestni-

czenia w życiu publicznym. W 1941 roku zakaz ten został zniesiony.

Narastanie w latach siedemdziesiątych minionego stulecia ożywienia

religijnego, przejawiało się m.in. modą na noszenie czadorów, także

wśród kobiet młodych i wykształconych. Miało to cechy demonstra-

cji politycznej i antyszachowskiej.

Maria Składankowa przytacza wypowiedź Krzysztofa Pacuły, jej

zdaniem, adekwatnie odnoszącą się do sytuacji kobiet w Iranie: Nie

da się ocenić sytuacji kobiet irańskich, stosując kategorie zachodnie.

One wcale nie są tak nieszczęśliwe i zniewolone, jak może się wyda-

wać Europejczykom. Na zewnątrz rodzinę – a więc i kobietę – fak-

tycznie reprezentuje mężczyzna. Ale w domu rządzi kobieta.

Trzeba pamiętać, że Iran podpisał Kartę Praw Człowieka, za-

pewniając równe prawa mężczyzn i kobiet, ale z zastrzeżeniem

uwzględnienia lokalnych tradycji oraz obowiązującego systemu war-

tości. Irańska prasa czy publikacje książkowe stale podkreślają fakt,

że żadne inne prawo, oprócz muzułmańskiego, zwłaszcza w wydaniu

irańskim, szyickim, nie chroni tak dalece istotnych praw kobiet do

tego, by mogły zrealizować swoje powołanie żon oraz matek, za-

chować godność. Najwyższą wartością kobiety jest powołanie do

rodzenia i wychowywania dzieci. Z tej pronatalistycznej postawy

wynika zachęta kierowana do dziewcząt, by jak najwcześniej zakła-

dały rodziny.

Tunezja

Status społeczny kobiety w Tunezji wykazuje wyraźny związek

z modelami rodziny obowiązującymi w różnych okresach historii,

kształtowanymi przez religię, tradycję i politykę państwa. Do połowy

XX wieku w Tunezji dopuszczalna była poligamia. Prawo zabroniło

M. Składankowa, Iranki. Być kobietą w Oriencie, s. 34.

191

jej dopiero w 1956 roku269.

W początkach lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, w Tunezji

wyraźnie zarysowało się dążenie do transformacji tradycyjnego mo-

delu rodziny. Zachodzące przemiany, wzorowane na europejskim

stylu życia, skutkowały przejściem od tradycji do nowoczesności270.

Anna Barska, z Wyższej Uczelni Pedagogicznej w Opolu, pro-

wadząca badania nad pozycją społeczną kobiety tunezyjskiej wyróż-

niła trzy modele współczesnej rodziny: tradycyjny, nowoczesny

i „nowy” model tzw. islamski, propagowany w Tunezji przez Stowa-

rzyszenie Braci Muzułmanów.

Obraz współczesnej kobiety tunezyjskiej jest konsekwencją

przemian społecznych. W rodzinie tradycyjnej (patriarchalnej) kobie-

ta związana była przestrzenią domową. Jej aktywność zewnętrzną

ograniczano do minimum. W rodzinie „nowoczesnej” kobieta po-

strzegana jest jako emancypantka.

Jednakże w opinii członków Stowarzyszenia Braci Muzułmanów

dążenie do emancypacji kobiet spowodowało upadek obyczajów.

Szeroko rozumiana nowoczesność, m.in. lekceważenie nakazu no-

szenia hidżabu stanowić ma rzekomy dowód niewłaściwej transfor-

macji społeczeństwa, prowadzącej do zaniku wartości religijnych

oraz coraz częstszej dysfunkcji w rodzinie271.

Znając sytuację tunezyjskich kobiet, A. Barska podkreśla, że

elementem wyznaczającym status kobiety w Tunezji pozostaje nadal

w dużej mierze tradycja. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można

sądzić, że w związku z popularnością konserwatywnego nurtu isla-

mu, taki kierunek przybiorą też zapewne aktualne przemiany spo-

269 A. Barska, Status kobiety w tunezyjskim systemie obyczajowo-obrzędowym, Opole

1994, s. 108. 270 Por. J. Zdanowski, Bracia Muzułmanie i inni, Szczecin 1987, s. 39. 271 Emancypacja kobiet wywołuje ostrą krytykę nie tylko z powodu naruszenia

intymności życia rodzinnego, ale przede wszystkim ze względu na zachwianie tra-

dycyjnego statusu kobiety i mężczyzny w rodzinie i społeczeństwie; Por. A. Bar-

ska, Status kobiety w tunezyjskim systemie obyczajowo-obrzędowym, s. 120.

192

łeczno-polityczne, powodując stopniowe ograniczenie roli kobiety

w tym regionie.

Turcja

Proces europeizacji Turcji rozpoczął się w XIX wieku. Już

w 1839 roku w imperium osmańskim zapoczątkowano okres reform

politycznych, społecznych i kulturalnych, zwanych tanzimatem.

Edykt sułtana Hatt-Serif z 1856 roku zakładał zmiany struktur pań-

stwowych. Niestety, nie spełnił oczekiwań, gdyż nie zamierzano

naruszać prawa muzułmańskiego. Pozytywne zmiany wprowadzono

w systemie edukacji. Powołana rada zreformowała nauczanie i usta-

nowiła szkolnictwo powszechne, średnie oraz wyższe. Wprowadze-

nie w 1928 roku alfabetu łacińskiego, przyczyniło się do ułatwienia

nauki pisania i czytania272.

Kodeks Cywilny z 1926 roku znosił różnice na płaszczyźnie

prawnej, między kobietą a mężczyzną. Wprowadzał monogamię

i zakaz zawierania związku małżeńskiego przez dziewczęta przed

ukończeniem 18. roku życia. Ślub musiał być zawarty przed urzędni-

kiem, w obecności świadków, odnotowany w urzędowym rejestrze

oraz w dowodach osobistych obu stron. Kobieta decydowała o ewen-

tualnym przyjęciu nazwiska męża. Inicjatywa rozwodu mogła być

podjęta zarówno przez kobietę, jak i mężczyznę. We wszystkich

sprawach spornych, wiążące miało być orzeczenie sądu. Ustrój de-

mokratyczny dał Turczynce pełną swobodę. Na prowincji sytuacja

wyglądała nieco inaczej, bojkotowano m.in. kobiety podejmujące

pracę, w charakterze lekarza czy prawnika. Obecnie kobiety uczest-

niczą we wszystkich dziedzinach życia. Ubierają się według kano-

nów aktualnej mody zachodniej. Na rynku pracy stanowią przeszło

50% kadry nauczycielskiej, 16% lekarskiej i 11% inżynierskiej.

272 J. Reychman, Dzieje Turcji od końca XVIII w., Warszawa 1970, s. 28.

193

Wskaźniki te mają stałe tendencje wzrostu. Z każdym rokiem, coraz

więcej kobiet podejmuje studia na wyższych uczelniach.

Obok zmian ilościowych może nawet ważniejsze są zmiany, któ-

re zaszły w świadomości społeczeństwa.

W kraju nowoczesnym, jakim Turcja jest niewątpliwie, wysoka

pozycja kobiety stała się czymś zupełnie naturalnym. Jednocześnie

jednak w kraju o osmańskiej przeszłości, zmiana statusu społecznego

i zawodowego kobiet budzi duże zainteresowanie ze strony miesz-

kańców Europy. Wprawdzie Koran i islam w życiu społeczeństwa

tureckiego zajmują bardzo ważne miejsce, to jednak zachodzące

przemiany budzą uzasadnione nadzieje, że i w innych krajach, gdzie

pozycja społeczna kobiet muzułmańskich jest nieporównywalnie

niższa, pełna emancypacja będzie możliwa273.

17. Europeizacja ról społecznych kobiet

w kulturze islamskiej

W okresie wczesnego islamu kobiety brały często aktywny

udział w życiu politycznym. Od czasów abbasydzkich (750 r.) coraz

powszechniejszym zjawiskiem stawało się noszenie zasłony, haremy

i eliminacja kobiet z życia publicznego. Muzułmańscy prawnicy

usankcjonowali tę sytuację, mimo że nie znajdowała ona jedno-

znacznego poparcia w Koranie.

Od XIX wieku reformatorzy dążyli do poprawy sytuacji i promo-

cji społecznej kobiety. Na szczególną uwagę zasługuje publikacja

Egipcjanina Kasima Amina (1863/5 1908), Emancypacja kobiety –

Tahrir al-mara, (1899 r.).W swojej publikacji przedstawił on orygi-

nalny pogląd – który można zinterpretować tak, iż – przewaga męż-

czyzny nad kobietą stanowi odzwierciedlenie jego sytuacji – podob-

273 D. Chmielowska, A. Kilic-Eryilmaz, Społeczna i rodzinna sytuacja kobiety turec-

kiej w zarysie historycznym, [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 46.

194

nej samowoli doznaje sam od władzy. Szczególnie mocno Amin

podkreślał konieczność edukacji kobiet274.

Fatima Mernissi (ur. 1940), marokańska profesor socjologii, od

1973 roku ekspert do spraw kobiet i islamu przy UNESCO – pisała

o nowych tendencjach na polu emancypacji. To, że jako kobieta in-

terpretuję „Koran”, jest czymś niezwykłym. Nawet gdybym mówiła to

samo, co Chomeini, byłoby to czymś szczególnym. Nawet to, że jakaś

kobieta wstępuje do jakiejś partii i publicznie wypowiada się na te-

mat religii jest rewolucyjne. Polityka bowiem do tej pory była mono-

polem mężczyzn.

Krytycznie oceniając opanowany przez mężczyzn świat polityki,

przestrzega ona jednoznacznie przed niepohamowanym entuzjazmem

wobec zachodniej emancypacji. „Koran” jest przecież moim życiem.

Dla siebie samej żądam islamu, satelitów, komputerów, Szeherezady.

Chcę tego wszystkiego naraz i mam do tego prawo. Jestem silna je-

dynie wtedy, gdy mam i „Koran” i prawa człowieka.

Większość parlamentów, rad ludowych i rad rewolucyjnych

przypomina haremy. Druga płeć pozostaje przed drzwiami.

Nie chciałabym swoim tekstem wywołać wrażenia, że lekceważę

trudną sytuację kobiet w społeczeństwach muzułmańskich i nie doce-

niam problemów z jakimi muszą się one borykać na co dzień w wyni-

ku splotu takich czynników jak: bieda, zacofanie, religia powiązana

z tradycjami patriarchatu, czy próby uchronienia się przed przejmo-

waniem wzorców i wartości europejsko-amerykańskich, dzięki szuka-

niu własnej tożsamości w literalnie pojmowanej tradycji.

Od lat dwudziestych. XX wieku zaczęły powstawać pierwsze or-

ganizacje kobiece, walczące o reformy społeczne.

Obecnie tego typu organizacje istnieją prawie we wszystkich kra-

jach arabskich, jednakże o sukcesy z powodu przywiązania do utrwa-

274 Za: M. Klócker, M. Tworuschka, U. Tworuschka, Etyka wielkich religii, s. 44;

Por. J. Hauziński, Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa – Kraków

1993.

195

lonych, tradycyjnych wartości jest niezwykle trudno i jak dotąd nie

zawsze są one widoczne275.

W ostatnich latach w krajach muzułmańskich można zauważyć

powolny wzrost prestiżu kobiety i jej roli w społeczeństwie. Dzieje

się to w tych społecznościach, w których podnosi się ogólny poziom

wykształcenia; zarówno dziewcząt, jak i chłopców. Świat dziewcząt

przestaje ograniczać się do przestrzeni domu, dlatego też, gdy jako

dorosłe kobiety podejmują pracę zarobkową, mają większy wpływ

na to, co dzieje się w rodzinie276.

Współcześnie coraz bardziej różnicują się postawy kobiet mu-

zułmańskich. Nowoczesne kobiety symbolizowane przez Fatimę czy

Malikę, odznaczają się ostrym makijażem, staranną fryzurą, zachod-

nim ubiorem. Posiadają wybór co do szczelnego osłaniania włosów

chustą albo noszenia na twarzy zasłony różnego kroju.

Większość kobiet ma możliwość wypowiedzenia się w kwestii

proponowanego przez rodzinę kandydata na męża. Często wybiera

go sama, zwykle jest to kolega ze studiów, czy z pracy, wymaga to

jednak aprobaty rodziny277. Kobiety w świecie islamu mają obecnie

zagwarantowaną możliwość pracy.

W Egipcie praca kobiet w fabrykach znana już była od pierwszej

połowy XIX w. W Libanie i Iraku kobiety zaczęły pracować na

większą skalę podczas pierwszej wojny światowej, zwłaszcza w tkal-

niach, przędzalniach, przy produkcji papierosów i zapałek. Pracując

na równi z mężczyznami otrzymywały znacznie niższe pensje. Dzi-

siaj kobiety wykonują większość zawodów, dawniej zarezerwowa-

nych dla mężczyzn. Procent kobiet-inżynierów w Egipcie jest wyż-

szy niż w Niemczech, proporcjonalnie do liczby ludności obu kra-

275 S. Braun, Islam. Powstanie – dzieje – nauka, s. 90. 276 E. Puchnarewicz, Płeć a role rodzinne w oazie Farafra. Społeczność lokalna

w okresie przemian, [w:] Kobiety krajów pozaeuropejskich wobec problemów

współczesności, s. 32. 277 E. Machut-Mendecka, Kobieta bez zasłony. Muzułmanka w świetle wiary i kultu-

ry, [w:] Być kobietą w Oriencie, s. 32.

196

jów. Kobiety wykonują też zawód prawnika, mimo iż tradycyjnie

zabrania się im dostępu do zawodu sędziego, co tłumaczone jest

nadmierną wrażliwością psychiki kobiet. Podkreślić należy, iż

w Tunezji kobiety stanowiły pod koniec XX w. 25% ogółu sędziów,

a w Maroku – 20%278.

Mówi się o dwóch podstawowych czynnikach emancypacji ko-

biet. Pierwszy, o charakterze ewolucyjnym, wynika z oddziaływania

wpływów zachodnich. Drugi, ma charakter radykalny i dotyczy istot-

nych zmian w strukturach społecznych, inspirowanych przez postko-

lonialne rządy państw muzułmańskich.

278 E. Machut-Mendecka, Współczesna rodzina muzułmańska, [w:] Oblicza współ-

czesnego islamu, s. 76.

197

BIBLIOGRAFIA

Podstawy wiary islamskiej

- Cook M., Koran, Warszawa 2001.

- Idris D.S., Islam – podstawy wiary, Białystok 1984.

- Imam Mahmud Taha Żuk, Al-Islam. Hadisy, Warszawa 1984.

- Jak modlą się muzułmanie. Antologia modlitw, oprac. M.M.

Dziekan, Warszawa 1997.

- Koran, przekł. J. Murza Tarak Buczacki, Warszawa 1858

(przedruk fotooffsetowy), Warszawa 1985.

- Koran. Tytuł oryginału Al-Kur’an, przekł. i komentarz J. Bie-

lawski, Warszawa 1986.

- Mahomet, O małżeństwie, kupcach i dobrym wychowaniu. Wy-

bór hadisów, przekł. J. Danecki, Warszawa 1999.

- Mahomet. Mądrości Proroka. Hadisy, przekł. J. Danecki, War-

szawa 1993.

- Święty Koran, wydany pod patronatem Habrat Mirza Tahir

Ahmad, Czwartego Następcy Obiecanego Mesjasza i Głowy

Ruchu Ahmadiyyah w Islamie, 1990. Islam International Pu-

blications LT.

- Wersety z Koranu, Białystok 1995.

Opracowania

- Abagnara V., Il matrimonio nel’islam, Napoli 1996.

- Abd al-Masih al Kindi, Apologia del cristianesimo, (red.)

L. Bottini, Milano 1998.

- Abdalati H., Spojrzenie w islam, Łódź 1993.

- Abu Qurrah, La disfea della icone, (red.) P. Pozo, Milano

1995.

198

- Ahamad Khurshid, Rodzina w islamie, Wrocław 2002.

- Ajami F., Szejkowie, myśliciele terroryści, przekł. M.M.

Dziekan, Warszawa 2002.

- Al-Ghazali M., Zasady moralności islamu, Białystok 1994.

- Ali M., Ibn Bādīs, Commentateur du Coran, Paris 1971.

- Al-Maududi A.A., Życie w islamie, Łódź 1993.

- Andrae T., Les origines de l’Islam et le christianisme, przekł.

J. Roche, Paryż 1955.

- Antes P., Der Islam als politscher, Hannover 1980.

- Armour R., Islam, chrześcijaństwo i zachód. Burzliwe dzieje

wzajemnych relacji, przekł. I. Nowicka, Kraków 2004.

- Armstrong K., Historia Boga. 40 lat dziejów Boga w judai-

zmie, chrześcijaństwie i islamie, Warszawa 1998.

- Armstrong K., Krótka historia islamu, przekł. J. Włodarczyk,

Wrocław 2004.

- Armstrong K., W imię Boga. Fundamentalizm w judaizmie,

chrześcijaństwie i islamie, przekł. J. Kolczyńska, Warszawa

2005.

- Badawi Gamal A., Woman in Islam, [w:] Islam – its meaning

and message, Londyn 1980.

- Baranowski W., Świat islamu, Łódź 1987.

- Barber B.R., Dżihad kontra McŚwiat, przekł. H. Jankowska,

Warszawa 2000, wyd. 2, Warszawa 2005.

- Barber B.R., Imperium strachu. Wojna, terroryzm, demokra-

cja, przekł. H. Jankowska, Warszawa 2005.

- Barska A., Status kobiety w tunezyjskim systemie obyczajo-

wo-obrzędowym, Opole 1994.

- Berger R.A., Zachowania społeczne muzułmanów, [w:] Mię-

dzy Wschodem a Zachodem, (red.) P. Stawiński, Częstocho-

wa 1995.

- Bielawski J., Islam, religia państwa i prawa, Warszawa

1973.

199

- Bielawski J., Islam, Warszawa 1980.

- Bielawski J., Prawo muzułmańskie, [w:] Główne kultury

prawne współczesnego świata, (red.) H. Rot, Warszawa

1995.

- Borawski P., Dubiński A., Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy,

legendy, tradycje, Warszawa 1986.

- Borrmans M., Gesú Cristo ei musulmani del XX secolo. Testi

coranici, catechismi, commentary, scrittori e poeti musulma-

ni de fronte a Gesú, Milano 2000.

- Boubakeur C.S.H., Traité moderne de théologie islamique,

Paris 1985.

- Braun S., Islam. Powstanie ‒ dzieje ‒ nauka, przekł. M.M.

Dziekan, Warszawa 2003.

- Buchanan P., Śmierć Zachodu, Wrocław 2005.

- Bukowski K., Religie świata a chrześcijaństwo, Poznań

1988.

- Cardini F., Europa a islam. Historia nieporozumienia,

przekł. B. Bielański, Kraków 2006.

- Carrt O., L’Islam laico, Bolonia 1997.

- Chmielowska D., Asiye Kiliç-Eryilmaz, Społeczna i rodzinna

sytuacja kobiety tureckiej w zarysie historycznym, [w:] Być

kobietą w Oriencie, (red.) D. Chmielowska, B. Grabowska,

E. Machut-Mendecka, Warszawa 2001.

- Choueirie Youssef M., II fondamenta – lismo islamica, Bo-

lonia 1993.

- Chwilczyńska M., Afganistan: wojna a kobiety, [w:] Kobiety

krajów pozaeuropejskich wobec problemów współczesności,

(red.) A. Mrozek-Dumanowska, Warszawa 1995.

- Citati P., Izrael i islam. Boskie iskry, przekł. J. Ugniewska,

Warszawa 2006.

- Cook M., Mahomet, przekł. B.R. Zagórski, Warszawa 1999.

- Corbin H., Historia filozofii muzułmańskiej, Warszawa 2006.

200

- Corm G., Bliski Wschód w ogniu. Oblicza konfliktu

1956‒2003, przekł. E. Cylwik i R. Stryjewski, Warszawa

2003.

- Daftary F., The Isma’ilis, Their History And Doctrines, Cam-

bridge 1990.

- Danecki J., Opowieści Koranu, Warszawa 1991.

- Danecki J., Arabowie, Warszawa 2001.

- Danecki J., Kształtowanie się tradycji Mahometa, [w:] Ple-

ans Arabum domus, Warszawa 1994.

- Danecki J., Kultura i sztuka islamu, Warszawa 2003.

- Danecki J., Podstawowe wiadomości o islamie, t. 1-2, War-

szawa 1997.

- Danecki J., Podstawowe wiadomości o islamie, Warszawa

2007, wyd. II.

- Danecki J., Polityczne funkcje islamu, Warszawa 1991.

- Danecki J., Ruchomy mesjasz. Narodziny i rozwój idei ma-

hdiego w isla’ilizmie, [w:] Człowiek i wartości. Księga pa-

miątkowa poświęcona 35-leciu pracy naukowej i 40-leciu

pracy nauczycielskiej Profesora Jana Szmyda, Kraków 1997.

- Delcambre A.M., Mahomet. „Głos Allaha”, przekł. J. Łuka-

szewicz, Wrocław 1996.

- Dowty A., Israel / Palestine, Londyn 2005.

- Dżafar Szajch Idris, Islam, podstawy wiary, przekł. J. Danec-

ki, Białystok 1992.

- Dzidek T., Kamykowski Ł., Kubiś A. (red.), Religie świata

a chrześcijaństwo, Kraków 1998.

- Dziekan M.M. (red.), Oblicza Wschodu, Warszawa 2004.

- Dziekan M.M., Arabia Magica, Warszawa 1993.

- Dziekan M.M., Ciało i seks w kulturze islamu, [w:] W kręgu

świata arabsko-muzułmańskiego, (red.) A. Barska i K. Mink-

ner, Opole 2005.

201

- Dziekan M.M., Cywilizacja islamu w Azji i Afryce, Warsza-

wa 2007.

- Dziekan M.M., Ğāhiliyya między apologią a odrzuceniem.

Z Mekki do Poznania. Materiały 5. Ogólnopolskiej Konfe-

rencji Arabistycznej, Poznań 9‒10 czerwca 1997, (red.)

H. Jankowski, Poznań 1998.

- Dziekan M.M., Irak. Religia i polityka, Warszawa 2005.

- Dziekan M.M., Kończak I. (red.), Kobiety Bliskiego Wscho-

du, Łódź 2005.

- Dziekan M.M., Pisarze muzułmańscy VI‒XX w., Warszawa

2003.

- Dziekan M.M., Polacy a świat arabski, Gdańsk 1988.

- Dziekan M.M., Prawo muzułmańskie wczoraj i dziś, [w:] Ob-

licza współczesnego islamu, (red.) E. Machut-Mendecka,

Warszawa 2003.

- Endre G., Der Islam. Eine Einführung in seine Geschichte,

wyd. 2, Monachium 1991.

- Endress G., Der Islam. Eine Einführung in seine Geschichte,

München 1997.

- Ferrari S. (red.), Musulmani in Italia. La condizione qiuridica

delle comunita islamiche, Bolonia 2000.

- Fryzeł T., Jedność arabska. Idea i rzeczywistość, Warszawa

1974.

- Fryzeł T., Panarabizm. Źródła i rozwój idei, Kraków 1974.

- Gardet L., Islam a chrześcijaństwo, [w:] Kościół na drodze

spotkania z Trzecim Światem, Warszawa 1971.

- Gardet L., Poglądy muzułmanów na czas i historię, [w:] Czas

w kulturze, przekł. B. Chwedczuk, Warszawa 1988.

- Gaspari A., Cyklon o imieniu Franciszek. Papież, który przy-

był z końca świata, Częstochowa 2013.

- Gaudefroy-Demombynes M., Narodziny islamu, przekł.

H. Olędzka, Warszawa 1988.

202

- Geertz C., Interpretacja kultur. Wybrane eseje, Kraków

2005.

- Geiss I., Dzieje świata. Daty i konteksty historii powszechnej,

Katowice 1997.

- Gellner E., Narody i nacjonalizm, przekł. T. Hołówka, War-

szawa 1991.

- Gibb A.R., Mahometanizm, przekł. H. Krahelska, Warszawa

1965.

- Gnilka J., Biblia a Koran. Podobieństwa i różnice, przekł.

W. Szymon, Kraków 2005.

- Goody J., Islam in Europe, Cambridge 2004.

- Górecka E., Znaczenie honoru kobiety w opinii współczesne-

go społeczeństwa jordańskiego, Kurowice k. Łodzi 2009.

- Haarmann U. (red.), Geschichte der Arabischen Welt, Mün-

chen 1994.

- Halliday F., Islam i mit konfrontacji, przekł. R. Piotrowski,

Warszawa 2002.

- Hammoudi A., La victime et ses masques. Essai sur le sacri-

fice et la mascarade au Maghreb, Paris 1988.

- Hauziński J., Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, War-

szawa ‒ Kraków 1993.

- Hauziński J., Kraje i kultury śródziemnomorskie, Poznań

1990.

- Hauziński J., Sufizm, [w:] Ilustrowana encyklopedia religii

świata, (red.) Z. Stachowski, Poznań 2002.

- Hauziński J., Tropem muzułmańskich dziejów, Toruń 2007.

- Heine P., Terror In Allahs Namen. Extremistische Kräfte im

Islam, Bonn 24.

- Hitti P., Dzieje Arabów, Warszawa 1969.

- Hourani A., Historia Arabów, przekł. J. Danecki, Gdańsk

1995, wyd. 2, 2000.

- Hrbek I., Petracek K., Mahomet, Warszawa 1971.

203

- Hussain Saleh N., Wartości życia małżeńskiego i rodzinnego

w świetle Koranu, [w:] Małżeństwo i rodzina w wielkich reli-

giach świata, (red.) W. Pałubicki, Gdańsk 1995.

- Ibn Salih Al-Usajmin M., Fundamenty wiary Islamu, Biały-

stok 1996.

- Idris D.S., Islam – podstawy wiary, Białystok 1992.

- Islam i obywatelskość w Europie, (red.) K. Górak-

-Sosnowska, K. Pędziwiatr i P. Kubicki, Warszawa 2006.

- Jamsheer H.A., (red.), Świat arabski – świat islamu, Łódź

1991.

- Jamsheer H.A., Jedność arabska. Geneza idei w tradycji

wczesnego islamu, Warszawa 1995.

- Jamsheer H.A., Jedność arabska w perspektywie historycz-

nej, [w:] Oblicza współczesnego islamu, (red.) E. Machut-

Mendecka, Warszawa 2003.

- Kaczmarek J., Problemy współczesnego świata. Terroryzm

i konflikty zbrojne a fundamentalizm islamski, Wrocław

1999.

- Keddie N.R., Współczesny Iran. Źródła i konsekwencje rewo-

lucji, przekł. I. Nowicka, Kraków 2007.

- Kennedy H., Dwór kalifów. Powstanie i upadek najpotężniej-

szej dynastii świata arabskiego, przekł. J.W. Kozłowska

i J. Pierzchała, Warszawa 2006.

- Kepel G., Fitna. Wojna w sercu islamu, przekł. K. Pachniak,

Warszawa 2006.

- Kepel G., Święta wojna. Ekspansja i upadek fundamentali-

zmu muzułmańskiego, przekł. K. Pachniak, Warszawa 2003.

- Khurshid Ahamad, Rodzina w islamie, Wrocław 2002.

- Kieniewicz J., Wprowadzenie do historii cywilizacji Wschodu

i Zachodu, Warszawa 2003.

- Kłodkowski P., Homo mysticus hinduizmu i islamu. Mistycz-

ny ruch bhakti i sufizm, Warszawa 1998.

204

- Kłodkowski P., O pęknięciu wewnątrz cywilizacji, Warszawa

2005.

- Kobiety i religie, (red.) K. Leszczyńska i A. Kościańska,

Kraków 2006.

- Kołodziej M., „Piąta Ewangelia”, czyli połączenie razem ju-

daizmu, chrześcijaństwa i islamu, Kraków 2000.

- Kołodziejczyk D., Turcja, Warszawa 2000.

- Kościelniak K., Dżihad. Święta wojna w islamie, Kraków

2002, wyd. 2, Kraków 2006.

- Kościelniak K., Sunna, hadisy i tradycjoniści. Wstęp do tra-

dycji muzułmańskiej, Kraków 2006.

- Kościelniak K., Tematyczna konkordancja do Koranu, Kra-

ków 2006.

- Kościelniak K., Tradycja muzułmańska na tle akulturacji

chrześcijańsko-islamskiej od VII do X wieku. Geneza, histo-

ria i znaczenie zapożyczeń nowotestamentowych w hadisach,

Kraków 2001.

- Kowalski T., Arabica et islamica. Studia z dziejów islamu

i kultury arabskiej, oprac. M.M. Dziekan, Warszawa 1997.

- Krajewska W., Kobieta arabska, Warszawa 1979.

- Krajewska-Michalska W., Tajemnice haremu. Kobieta

w świecie islamu, Warszawa 2003.

- Krämer G., Geschichte des Islam, Bonn 2005.

- Krasicki I., Ideologia islamu, Warszawa 1981.

- Landowski Z., Islam – nurty, odłamy sekty, Warszawa 2008.

- Łątka J.S., Tajemnice haremów, Kraków 1992.

- Leaman O., Krótkie wprowadzenie do filozofii islamu, przekł.

M. Lipszyc, Warszawa 2004.

- Levi-Provencal E., Cywilizacja arabska w Hiszpanii, War-

szawa 2006.

- Lewis B., L’Europa e l’islam, Bari 1999.

- Lewis B., Arabowie w historii, Warszawa 1995.

205

- Lewis B., Cultures in Conflict. Christians, Muslims and

Jews, in the Age of Discovery, Oxford 1995.

- Lewis B., Islam in History, Chicago 1993.

- Lewis B., Muzułmański Bliski Wschód, Gdańsk 2003.

- Lewis B., Narodziny nowoczesnej Turcji, Warszawa 1972.

- Lipniak J.M., Godność kobiety w islamie: troska, czy zniewo-

lenie, „Ełckie Studia Teologiczne”, Ełk 2000, t. 6.

- Łątka J, Tajemnice haremów, Kraków 1992.

- Maalouf A., Zabójcze tożsamości, Warszawa 2002.

- Machut-Mendecka E., Archetypy islamu, Warszawa 2003.

- Machut-Mendecka E., Kobieta bez zasłony. Muzułmanka w

świetle wiary i kultury, [w:] Być kobietą w Oriencie, (red.) D.

Chmielowska, B. Grabowska, E. Machut-Mendecka, War-

szawa 2001.

- Machut-Mendecka E., Świat tradycji arabskiej, Warszawa

2005.

- Machut-Mendecka E., Współczesna rodzina muzułmańska,

[w:] Oblicza współczesnego islamu, (red.) E. Machut-

Mendecka, Warszawa 2003.

- Madeyska D., Historia świata arabskiego. Okres klasyczny.

Od starożytności do roku 750, Warszawa 1999.

- Madeyska D., Historia świata arabskiego. Okres osmański

1516‒1920, Warszawa 1988.

- Maududi S.A.A., Zrozumieć islam, Łódź 1995.

- Mazaheri A., Życie codzienne muzułmanów w średniowieczu

(X‒XII w.), Warszawa 1972.

- Menocal M.R., Ozdoba świata. Jak muzułmanie, żydzi

i chrześcijanie tworzyli kulturę tolerancji w średniowiecznej

Hiszpanii, przekł. T. Teszmar, Kraków 2006.

- Merinissi F., Le harem politique. Le Prophéte et les femmes,

Paris 1987.

- Merinissi F., Sexe, ideologie, islam, Paris 1983.

206

- Mez A., Renesans islamu, przekł. J. Danecki, Warszawa

1979, 1980.

- Motahhari M., Poznanie „Koranu”, Piotrków Trybunalski

1992.

- Mrozek-Dumanowska A., Współczesny ruch odnowy islamu

w poszukiwaniu własnej tożsamości kulturowej, Warszawa

2000.

- Mrozek-Dumanowska A., Islam a naród w Afryce. Somalia,

Sudan, Libia, Warszawa 1973.

- Mrozek-Dumanowska A., Islam a Zachód, Warszawa 1991.

- Mrozek-Dumanowska A., „Koran” a kultura arabska, War-

szawa 1967.

- Mrozek-Dumanowska A., Między ascetyzmem a reformacją.

Islam w Libii, Warszawa 1994.

- Mrozek-Dumanowska A., U źródeł fundamentalizmu, [w:]

W poszukiwaniu prawdziwej wiary. Współczesne ruchy reli-

gijne w krajach pozaeuropejskich (red.) A. Mrozek-

Dumanowska, Warszawa 1995.

- Mynarek H., Zakaz myślenia. Fundamentalizm w chrześci-

jaństwie i islamie, Gdynia 1996.

- Nalborczyk A., Sytuacja kobiety w islamie i społeczeństwie

muzułmańskim – obraz w polskiej prasie (przed 11.09.2001),

[w:] Być kobietą w Oriencie, (red.) D. Chmielowska, B. Gra-

bowska, E. Machut-Mendecka, Warszawa 2001.

- Nasr S.H., Idee i wartości islamu, przekł. J. Danecki, War-

szawa 1988.

- Nosowski J., Przemiany postaw społecznych w islamie,

[w:] Religie poza-chrześcijańskie w procesie przemian, War-

szawa 1990.

- Nosowski J., Przepisy prawne „Koranu”. Wykład systema-

tyczny, Warszawa 1971.

207

- Nosowski J., Teologia „Koranu”. Wykład systematyczny,

Warszawa 1971.

- Pachniak K., Doktryny ismā’īlickie w dziełach

al-Kirmāniego, Warszawa 2004.

- Pachniak K., Filozofia polityki muzułmańskiej na podstawie

dzieł Abū Hāmida al-Gazālego, Warszawa 2001.

- Pałubicki W. (red.), Małżeństwo i rodzina w wielkich reli-

giach świata, Gdańsk 1995.

- Pałubicki W., Kwestia kobieca w społecznej doktrynie judai-

zmu, chrześcijaństwa oraz islamu, Warszawa 1989.

- Paolucci G., Eid C., Islam. Sto pytań. Odpowiada Samir

Khalil Samir, przekł. K. Klauza, Warszawa 2004.

- Parzymies A. (red.), Muzułmanie w Europie, Warszawa

2005.

- Pawlik J.J. SVD, Małżeństwo i islamie, [w:] Małżeństwo

w świetle dialogu kultur, (red.) W. Nowak, M. Tunkiewicz,

Olsztyn 2009.

- Piotrowski R., Problem filozoficzny ładu społecznego a po-

równawcza nauka o cywilizacjach, Warszawa 2003.

- Piwiński R., Mitologia Arabów, Warszawa 1989.

- Piwiński R., Mity i legendy w Krainie Proroka, Warszawa

1983.

- Prawo muzułmańskie (Struktura i podstawowe instytucje),

(przekł. z ros. red.) Ł.R. Sjukijainen i in., Warszawa 1990.

- Puchnarewicz E., Modernisation of the State and the Family.

An Egyptian view with a Glance at Poland, Warszawa 2001.

- Puchnarewicz E., Płeć a role rodzinne w oazie Farafra. Spo-

łeczność lokalna w okresie przemian, [w:] Kobiety krajów

pozaeuropejskich wobec lokalnych problemów współczesno-

ści, (red.) A. Mrozek-Dumanowska, Warszawa 1995.

- Ramadan H., Kobieta w islamie, Białystok 1993.

208

- Religie Wschodu i Zachodu. Wybór tekstów, (red.) K. Banek,

Warszawa 1991.

- Reychman J., Dzieje Turcji do końca XVIII w., Warszawa

1970.

- Reychman J., Historia Turcji, Wrocław 1973.

- Ries J., Islam, Kraków 2001.

- Ringgren H., Ström A.V., Religie w przeszłości i w dobie

współczesnej, Warszawa 1990.

- Robinson F., Dom, [w:] Wielkie kultury świata. Świat islamu,

przekł. J. Pierzchała, M.M. Dziekan, Warszawa 1996.

- Robinson F. (red.), Historia świata islamu, Warszawa 2001.

- Robinson F., Świat islamu, przekł. J. Pierzchała, M.M. Dzie-

kan, Warszawa 1996.

- Rodinson M., Mahomet, przekł. E. Michalska-Novák, War-

szawa 1991.

- Rutheven M., Islam, Warszawa 2000, wyd. 2, Warszawa

2001.

- Said E.W., Orientalizm, przekł. M. Wyrwas-Wiśniewska,

Poznań 2005.

- Sarwa A., Rzeczy ostateczne człowieka i świata. Eschatologia

islamu, Łódź 2002.

- Scarabel A., Islam, przekł. K. Stopa, Kraków 2004.

- Schultze R., Geschichte der islamischen Welt im 20.

Jahrhundert, München 1994.

- Seyyed H.N., Idee I wartości islamu, przekł. J. Danecki,

Warszawa 1988.

- Sivan E., Radykalny islam, przekł. A. Kosior, Kraków 2005.

- Składankowa M., Iran – między świadomością religijną i na-

rodową, [w:] W kręgu religii krajów pozaeuropejskich, War-

szawa 1998.

209

- Składankowa M., Iranki, [w:] Być kobietą w Oriencie, (red.)

D. Chmielowska, B. Grabowska, E. Machut-Mendecka, War-

szawa 2001.

- Składankowa M., Kultura perska, Wrocław 1995.

- Składankowa M., Żyjąc za zasłoną, [w:] Kobiety krajów po-

zaeuropejskich wobec problemów współczesności, (red.)

A. Mrozek-Dumanowska, Warszawa 1995.

- Sourdel J. i D. Sourdel, Cywilizacja islamu, przekł. M. Sku-

ratowicz i W. Dembski, Warszawa 1980.

- Starożytne cywilizacje 3. Arabia I, Poznań ‒ Warszawa

2000.

- Status kobiety w islamie, (red.) Haithem Abu-Rub, B. Zabża,

Wrocław 2002.

- Stawiński P. (red.), Między Wschodem a Zachodem, Często-

chowa 1995.

- Stawiński P., Ahmadijja. Islam zreformowany, Częstochowa

1994.

- Stępniewska-Holzer B., Muhammad Ali, Wrocław 1978.

- Stojkow M., Nisa’iyyah, czyli feminizm w krajach Lewantu,

[w:] Kobiety i religie, (red.) K. Leszczyńska, A. Kościańska,

Kraków 2006.

- Surdykowska S., Idea szahadatu w kulturze Iranu, Warszawa

2007.

- Szymański E., Islam, [w:] Religie wczoraj i dziś, Warszawa

1971.

- Szymański E., Mahomet, [w:] Od Mojżesza do Mahometa,

Warszawa 1970.

- Szymański E., Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne w isla-

mie, [w:] Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne, Warszawa

1978.

- Tabtabi S.M.H., Zarys nauki islamu, Warszawa 1995.

210

- Tarish W., Rodzina w „Koranie”, [w:] Rodzina w wielkich

religiach świata, (red.) Z. J. Kijas, Kraków 1999.

- Teissier H., Chrześcijanin wobec islamu, przekł. M. Bajero-

wicz, [w:] (red.) E. Sakowicz, Czy islam jest religią terrory-

stów?, Kraków 2002.

- Thiele F., Święta religijne żydów, chrześcijan i muzułmanów.

Daty i objaśnienia, Warszawa 1995.

- Thyen J.D., Biblia i Koran. Synopsa wspólnych tradycji,

oprac. M.M. Dziekan, P. Pachciarek, Warszawa 2002.

- Tibi B., Fundamentalizm religijny, przekł. J. Danecki, War-

szawa 2001.

- Van Ess J., Islam. Pięć wielkich religii świata, Warszawa

1986

- Waardenburg J., Religie i religia. Systematyczne wprowa-

dzenie do reli-gioznawstwa, przekł. A. Bronk SVD, Warsza-

wa 1991.

- Waśkiewicz A., Libańska Partia Boga. Od ekstremizmu do

parlament-taryzmu, [w:] W poszukiwaniu prawdziwej wiary,

Warszawa 1995.

- Waśkiewicz A., Prawa i obowiązki kobiety w świetle prac

szyickiego teologa Sajda Muhammada Husajna Fadl Allaha,

[w:] Kobiety krajów pozaeuropejskich wobec problemów

współczesności, (red.) A. Mrozek-Dumanowska, Warszawa

1995.

- Walther W., Kobieta w islamie, przekł. J. Szymańska, War-

szawa 1982.

- Wronecka J., Podstawy filozoficzne fundamentalizmu Sajjida

Kutba, [w:] W poszukiwaniu prawdziwej wiary, Warszawa

1995.

- Youssef Courbage, Spotkanie cywilizacji, Kraków 2009.

- Zaborowski A. (red.), Islam i chrześcijaństwo. Materiały

z sympozjum, Kraków 12‒14.04.1994, Kraków 1995.

211

- Zawieranie małżeństwa w różnych systemach prawnych, re-

ligiach i kulturach, (red.) R. Sztychmiler, Olsztyn 2009.

- Zdanowski J., Bracia Muzułmanie i inni, Szczecin 1987.

- Zauddin Sardar, Merryl Wyn Davies, Islam, przekł. H. Jan-

kowska, Warszawa 2005.

- Zieliński Z., Jan Paweł II Wielki, Poznań 2016.

- Zyzik M., Małżeństwo w prawie muzułmańskim, Warszawa

2003.

- Żmichrowska M.J., Małżeństwo i rodzina w chrześcijaństwie

i islamie, wyd. 1, Częstochowa 2007.

Dialog chrześcijaństwa z islamem

- Benedykt XVI, Dialog między religiami musi toczyć się na

różnych płaszczyznach, Twickenham 17.IX.2010, „L`Osse-

rvatore Romano”, (2010) 10.

- Borrmans M., Islam e cristianesimo. Le vie del dialogo, Pao-

line, Mediolan 1993.

- Camps A., Chrześcijanie a muzułmanie. Nowe szanse na lep-

sze stosunki?, „Communio”. Międzynarodowy Przegląd Teo-

logiczny, 1992, nr 4.

- Chat E., Islam i chrześcijaństwo – obecne problemy w dialo-

gu, „Kieleckie Studia Teologiczne”, t. 2, Kielce 2003.

- Crespi G., Eid G., L’Islam: storia, fede, cultura, La Scuola,

Brescia 1996.

- Deklaracja Nostra aetate, n. 3, [w:] Sobór Watykański II.

Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 1968.

- Dupuis J., Chrześcijaństwo i religie. Od konfrontacji do dia-

logu, Kraków 2001.

212

- Islam a chrześcijaństwo. Deklaracja Konferencji Episkopatu

Regionu Emilia-Romania, oprac. D. Righi, „Communio”.

Międzynarodowy Przegląd Teologiczny”, 2003, nr 6.

- Jan Paweł II, Messari V., Sakowicz E., Islam a chrześcijań-

stwo: Konfrontacja czy dialog, Kraków 2001

- Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Lublin 1994.

- Kluj W. (red.), Odkupienie a dialog między religijny. Mate-

riały z sympozjum w Obrze 20‒21.04.1998, Poznań 1999.

- La Torre G., L’Islam. Cognoscere per dialogare, Torino

1991.

- Mahmud Taha Żuk, Muzułmanie polscy odpowiadają na we-

zwanie Ojca Świętego Jana Pawła II, „Biuletyn Ekumenicz-

ny”, 1986, nr 1.

- Malek R., Zimoń H., Dialog z religiami pozachrześcijański-

mi (bibliografia teologiczno-religioznawcza), „Zeszyty Mi-

sjologiczne” Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie

1979, cz. 3, nr 2.

- Małżeństwa katolików z muzułmanami we Włoszech. Wska-

zania Prezydium Konferencji Episkopatu Włoch, „Notizario

della Conferenza Episcopale Italiana”, 5.05.2005.

- Musimy być ludźmi dialogu, 22.02.1992 – Dakar. Spotkanie

Jana Pawła II z muzułmańskimi przywódcami religijnymi,

„Communio”. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny, 1992,

nr 5.

- Sakowicz E., Dialog chrześcijaństwa z islamem, „Collecta-

nea Theologica”, 1989, nr 4.

- Sakowicz E., Dialog Kościoła z islamem według dokumen-

tów soborowych i posoborowych (1963‒1999), Warszawa

2000.

- Taha Żuk M., Koran a światowy pokój. Materiały z sympo-

zjum naukowego w Państwowym Muzeum na Majdanku

(19.05.1993), (red.) E. Sakowicz, Lublin 1994.

213

- Wezwanie Ojca Świętego i przewodniczących europejskich

Konferencji Episkopatów do modlitwy o pokój w Europie,

„Communio”. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny, 1993,

nr 1.

- Wolanin A., Dialog chrześcijaństwa z innymi religiami, Kra-

ków 1993.

-

Encyklopedie, słowniki, leksykony

- Aleksandrowicz M., Krótki zarys religii islamu, Wilno 1937.

- Bellinger G.J., Leksykon religii świata, Warszawa 1999.

- Bielawski J. (red.), Mały słownik kultury świata arabskiego,

Warszawa 1971.

- Bocian M., Leksykon postaci biblijnych. Ich dalsze losy w ju-

daizmie, chrześcijaństwie, islamie oraz w literaturze, muzyce

i sztukach plastycznych, Kraków 1998.

- Chebel M., Dictionnaire des symboles musulmans. Rites,

mystique et civilisation, Paryż 1995.

- Danecki J., Kultura islamu. Słownik, Warszawa 1997.

- Dziekan M.M., Arabowie. Słownik Encyklopedyczny, War-

szawa 2001.

- Dziekan M.M. (red.), Encyklopedia historyczna świata, t. 9

i 10, Kraków 2002

- Dziekan M.M., Pisarze muzułmańscy VII‒XX w., Warszawa

2003.

- Dziekan M.M., Symbolika arabsko-muzułmańska. Mały

słownik, Warszawa 1997.

- Eliade M., Historia wierzeń i idei religijnych, t. 3: Od Ma-

hometa do wieku reform, Warszawa 1995.

- Encyklopedia „białych plam”, t. 1‒7, Radom 2000‒2002.

214

- Esposito J. (red.), The Oxford Encyklopedia of Modern Is-

lamic World, New York ‒ Oxford 1995.

- Glasenapp H., Religie niechrześcijańskie, Warszawa 1966.

- Grabowska B., Walter Z., Zarys historii literatury Bengalu,

Warszawa 1988.

- Khoury G.J., Leksykon podstawowych pojęć religijnych. Ju-

daizm, chrześcijaństwo, islam, Warszawa 1998.

- Kirste R., Schultze H., Tworuschka U., Święta wielkich reli-

gii. Kalendarz międzyreligijny. Przegląd synoptyczny, przekł.

M.M. Dziekan, M. Mejor, P. Pachciarek, Warszawa 1998.

- Klöcker M., Tworuschka M., Tworuschka U., Etyka wielkich

religii. Mały słownik, przekł. M.M. Dziekan, M. Mejor,

P. Pachciarek, Warszawa 2002.

- König F., Waldenfels H., Leksykon religii. Zjawiska ‒ dzieje

‒ idee, Warszawa 1997.

- Lasota J. (red.), Arabowie i Żydzi, Warszawa 1990.

- Leksykon religii, wyd. H. Waldenfels, przekł. P. Pachciarek,

Warszawa 1997.

- Lewis B., Arabowie w historii, Warszawa 1995.

- Malherbe B., Religie ludzkości. Leksykon, Kraków 1999.

- Podręczna encyklopedia kościelna, t. 17‒18, Warszawa

1909.

- Powszechna encyklopedia filozofii, t. 1‒2, Lublin 2000 2001.

- Religia. Encyklopedia PWN, (red.) T. Gadacz, B. Milerski,

t. 5, Warszawa 2002.

- Religie świata. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa

1998.

- Szyszko-Bohusz A., Hinduizm, buddyzm, islam, Warszawa

1980.

- Taha Żuk M., Fundamentalizm, w: Encyklopedia katolicka

KUL, t. 5., Lublin 1989, kol. 764.

215

- Tworuschka M. i U., Islam. Mały słownik, przekł. J. Marzęc-

ki, Warszawa 1995, wyd. 2, Warszawa 2005.

Encyklopedia Katolicka KUL (EK)

- Islam. I. Doktryna. II. Dzieje, [w:] EK, t. 7, kol. 501-507.

- Islam. II. Dzieje. 2. W Polsce, [w:] EK, t. 7, kol. 507-509.

- Islam. III. W kulturze Zachodu, [w:] EK, t. 7, kol. 509-513.

- Islam. W nauczaniu Jana Pawła II, [w:] EK, t. 7, kol. 513-

-515.

Artykuły i przyczynki

- Al-Dżahiz, O zaletach chłopców i dziewcząt, przekł. J. Da-

necki, „Okolice”, 1989, nr 4-5.

- Araszkiewicz A., Islam w oczach kobiet, „Czas Kultury”,

2005, nr 6, s. 190-194.

- Bar W., Małżeństwo czasowe w prawie szariatu i ustawo-

dawstwie państw islamskich, „Studia Prawnicze KUL”, Lu-

blin 2007, nr 1, s. 9-20.

- Bausani A, L’Islam, „Garzanti”, Mediolan 2001.

- Boudhiba A., Erotologia arabska, „Literatura na Świecie”,

1974, nr 6.

- Chrzanowski Z., „Koran” a małżeństwo, „W drodze”, 1987,

nr 7.

- Danecki J., Dżihad – rozważania o muzułmańskiej, „wojnie

świętej”, „Puls”, 1991, nr 2, s. 67-76.

- Danecki J., Konstytucja medyneńska, „Przegląd Religio-

znawczy”, 1993, nr 1, s. 37-46.

- Danecki J., Sayyida Qutba idealne społeczeństwo muzułmań-

skie, „Euhemer”, 1990, nr 1-2, s. 81-93.

216

- Dyrda I., Kilka refleksji na temat tzw. międzynarodowego

prawa islamu, „Państwo i Prawo”, 1970, nr 1, s. 104-108.

- Dzierżon G., Prawo do zawarcia małżeństwa muzułmanina

z katolikiem, „Ius Matrimoniale”, t. 12, 2007, s. 67-97.

- Gawron S., Żyć z muzułmaninem, „W drodze”, 2005, nr 6.

- Hebel J., Islamska feministka, „Dziś”, 2006, nr 2.

- Kamińska H., Epitety Allaha w „Koranie”. Próba analizy

statystycznej, „Studia Religioznawcze”, 1973, nr 8.

- Krajczyński J., Małżeństwo z muzułmaninem, „Prawo Kano-

niczne”, 2009, nr 1/2, s. 175-200.

- Machut-Mendecka E., Małżeństwo zwyczajowe w Egipcie,

„Albo albo”, 2007, z. 1, s. 103-108.

- Romanowski A., Podróż do innego świata – czyli co turysta

powinien wiedzieć o izolacji kobiet w świecie muzułmańskim,

„Zeszyty Naukowe. Turystyka i Rekreacja”, Opole 2006,

z. 1, s. 47-62.

- Salvini G., Małżeństwa katolicko-muzułmańskie we Wło-

szech, „Przegląd Powszechny”, Warszawa 2006, nr 9, s. 38-

-51.

- Sobczak A., Kobieta, małżeństwo i rodzina w islamie, „Pra-

wo i Kościół”, 2006, t. 1, s. 97-148.

- Winowski L., Z zagadnień państwa i prawa islamu, „Acta

Universitatis Wratislaviensis”, Prawo II, Wrocław 1964.

- Wskazówki dotyczące związków małżeńskich pomiędzy kato-

likami i muzułmanami w Hiszpanii, „Nurt SVD”, 2005, z. 2,

s. 179-204.

Wybrane czasopisma muzułmańskie

- „Al-Islam”, Warszawa 1979.

- „Literatura Arabska. Dociekania i Prezentacje”, Warszawa

1997.

217

- „Przegląd Islamski”, Warszawa 1930-1935.

- „Rocznik Muzułmański”, Warszawa 1992.

- „Rocznik Tatarów Polskich”, Gdańsk, Toruń 1993.

- „Rocznik Tatarski”, Wilno, Zamość, Warszawa 1932‒1938.

- „Studia Arabistyczne i Islamistyczne”, Warszawa 1993.

- „Zeszyty Muzułmańskie”, Warszawa 1972‒1974.

- „Życie Muzułmańskie”, Gdańsk 1980.

- „Życie Tatarskie”, Wilno 1934‒1939, Białystok, Gdańsk,

Sokółka 1998.

„Collectanea Theologica”

- Gielata B., Islam a chrześcijaństwo w Afryce, „Collectanea

Theologica”, Warszawa 1971, nr 4.

- Marin-Guzmán R., Mahdyzm – Muzułmański Mesjanizm,

„Collectanea Theologica” (przekł. E. Sakowicz), Warszawa

1989, nr 4.

- Marin-Guzmán R., Sufizm – mistycyzm islamu, „Collectanea

Theologica” (przekł. E. Sakowicz), Warszawa 1990, nr 1.

„Communio”. Międzynarodowy Przegląd Teologiczny

- Arij A. Roest Collins, Aspekty islamu, „Communio”, 1992,

nr 4.

- Druart Th., Czy Bóg chrześcijan i Bóg muzułmanów jest jed-

nym i tym samym Bogiem?, „Communio”, 1992, nr 4.

- Islam a Chrześcijaństwo. Konferencja Biskupów Regionu

Emilia-Romania. Islam a Chrześcijaństwo, oprac. D. Righi,

„Communio”, 2003, nr 6.

„Znak”

218

- Dziekan M.M., Klasyczny islam. Powstanie i doktryna,

„Znak”, 1998, nr 1.

- Kubiak Z. (oprac.), Czym jest religia islamu, „Znak”, 1995,

nr 11.

- Machut-Mendecka E., Świetlista twarz muzułmanki, „Znak”,

1998, nr 1.

- Mahmud H. (Karaczi), Islam w życiu dzisiejszych muzułma-

nów, „Znak”, 1960, nr 9.

- Osman Y., Wpływ islamu na życie muzułmanów w ostatnich

czasach, „Znak”, 1960, nr 9.

- Skalmowski W., Tajemnice sufizmu, „Znak”, 1998, nr 1.

- Wasilewski M.A., Elementy chrześcijańskie w Koranie,

„Znak”, 1958, nr 8-9.

„Więź”

- Bielecki Z., Islam a cywilizacja łacińska, „Więź”, 2002, nr 2.

- Dziekan M.M., Jedna księga wiele wspólnot, „Więź”, 2003,

nr 3.

- Skowron-Nalborczyk, Europa z chustką na głowie, „Więź”,

2003, nr 3.

- Talaga A., Wiara i odrzucenie. Egipscy chrześcijanie po 11

września, „Więź”, 2003, nr 3.

„Przegląd Orientalistyczny”

- Chmielowska D., Emancypacja kobiety tureckiej, „Przegląd

Orientalistyczny”, 1975, nr 1.

- Michniewicz E., Problematyka rodziny w islamie, „Przegląd

Orientalistyczny”, 1981, nr 4.

219

- Nosowski J., Chrześcijaństwo i islam. Konfrontacje, współ-

istnienie, dialog, „Przegląd Orientalistyczny”, 1998, nr 1-2.

- Pałubicki W., Instytucja haremów w tradycji Orientu, „Prze-

gląd Orientalistyczny”, 1988, nr 2.

- Piwiński R., Wartość tolerancji i jej funkcja we wczesnym is-

lamie, „Przegląd Orientalistyczny”, 1981, nr 2.

- Szymański E., U źródeł prawa islamskiego, „Przegląd Orien-

talistyczny”, 1987, nr 2.

- Zyzik M., „Mahr” – dar ślubny w kulturze arabsko-

-muzułmańskiej, „Przegląd Orientalistyczny”, 2003, nr 3-4.

Inne

- Chrzanowski Z., Koran a małżeństwo, „W drodze”, 2005, nr

27-37.

- Danecki J., Dżihad – rozważania o muzułmańskiej wojnie

świętej, „Puls”, 1991, nr 49, s. 67-76.

- Danecki J., Islam i nacjonalizm, „Przegląd Religioznawczy”,

1993, nr 2, s. 113-129.

- Danecki J., Islam: religia i ideologia, „Oświata i Wychowa-

nie”, 1987, nr 22.

- Danecki J., Społeczne i polityczne funkcje islamu, „Nowe

Drogi”, 1986, nr 9.

- Leszczyński D., Zachód i islam – zderzenie nieuchronne?,

„Odra”, 2004, nr 5(509).

- Romanowski G., Unieważnienie małżeństwa, czy rozwód,

„Rzeczypospolita”, z 10.08.1995.

- Rostron M., Islam i kultura, „Kultura”, Paryż 2000.

- Rudnicka-Kassem D., Chrześcijaństwo – Islam: Koegzysten-

cja, Polemika, Dialog, „Politeja. Pismo Wydziału Studiów

Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagielloń-

skiego”, Kraków 2004, nr 1.

220

- Rzepecka A., Polsko-muzułmańskie małżeństwa mieszane,

„Jednota”, 2000, nr 8-9 (miesięcznik religijno-społeczny).

- Salvini G.TJ., Małżeństwa katolicko-muzułmańskie we Wło-

szech, „Przegląd Powszechny”, 2006, nr 9.

- Stawiński P., Zrozumieć islam, „Tygodnik Powszechny”,

z 15.02.1998.

BIBLIA – KORAN

Synopsa tekstów na temat małżeństwa i rodzin

223

BIBLIA:

PRAWO MAŁŻEŃSKIE

Kpł 18,6 Nikt z was nie bę-

dzie się zbliżał do ciała swojego

krewnego, aby odsłonić jego

nagość. Ja jestem Pan! Nie bę-

dziesz odsłaniać nagości swoje-

go ojca lub nagości swojej mat-

ki. Jest ona twoją matką – nie

będziesz odsłaniać jej nagości.

Nie będziesz odsłaniać nagości

swojej macochy, bo to jest na-

gość twojego ojca. Nie będziesz

odsłaniać nagości swojej sio-

stry. ... Nie będziesz odsłaniać

nagości córki twojego syna lub

córki twojej córki, bo są one

twoją nagością. Nie będziesz

odsłaniać nagości córki żony

twojego ojca, bo jest ona dziec-

kiem twojego ojca, jest twoją

siostrą. (Por. Kpł 18,18)

Kor 5,1 Słyszy się po-

wszechnie o rozpuście między

wami, i to o takiej rozpuście,

jaka się nie zdarza nawet wśród

pogan; mianowicie, że ktoś żyje

z żoną swego ojca [chodzi

o macochę]. ... wydajcie takiego

szatanowi na zatracenie ciała,

KORAN:

PRAWO MAŁŻEŃSKIE

Sura II/221 I nie żeńcie się

z kobietami, które czczą boż-

ków, dopóki one nie uwierzą.

Z pewnością wierząca niewolni-

ca jest lepsza od kobiety czczą-

cej bożków, choćbyście ją po-

dziwiali. Oto ci, którzy wzywają

do ognia. A Bóg wzywa do od-

nowy i do przebaczenia, za Jego

zezwoleniem!

IV/22 Nie pojmujcie za żo-

ny kobiet, które były żonami

waszych ojców, chyba że to

miało miejsce w przeszłości.

Zaprawdę, to jest wszeteczeń-

stwo i obrzydliwość – i jakże

zła droga! Są wam zabronione:

wasze matki, wasze córki i wa-

sze siostry; – wasze ciotki ze

strony ojca i ze strony matki; –

córki brata i córki siostry; –

i wasze matki, które was żywiły

piersią; – i wasze siostry mlecz-

ne i matki waszych żon; – i wa-

sze pasierbice będące pod waszą

opieką, zrodzone z żon, z któ-

rymi już żyliście; – a jeśli jesz-

cze z nimi nie żyliście, to nie

224

lecz ku ratunkowi jego ducha w

dzień Pana Jezusa.

1 Kor 7,10 Tym zaś, którzy

trwają w związkach małżeń-

skich, nakazuję nie ja, lecz Pan:

Żona niech nie odchodzi od

swego męża! Gdyby zaś ode-

szła, niech pozostanie samotną

albo niech się pojedna ze swym

mężem. Mąż również niech nie

oddala żony. Pozostałym zaś

mówię ja, Pan: Jeśli któryś

z braci ma żonę niewierzącą i ta

chce razem z nim mieszkać,

niech jej nie oddala. Podobnie

jeśli jakaś żona ma niewierzą-

cego męża i ten chce razem

z nią mieszkać, niech się z nim

nie rozstaje. Uświęca się bo-

wiem mąż niewierzący dzięki

swej żonie, podobnie jak świę-

tość osiągnie niewierząca żona

przez ,,brata”. W przeciwnym

wypadku dzieci wasze byłyby

nieczyste, teraz są święte. Lecz

jeśliby strona niewierząca

chciała odejść, niech odejście!

Nie jest skrępowany ani ,,brat”,

ani ,,siostra” w tym wypadku.

Albowiem do życia w pokoju

powołał Bóg. (Por. Mt 5,27; Mt

będziecie mieli grzechu – i żony

waszych synów, zrodzonych z

waszych lędźwi; i żebyście nie

poślubiali dwóch sióstr, chyba

że to miało miejsce w przeszło-

ści. Zaprawdę, Bóg jest przeba-

czający, litościwy.

V/5 I [są wam dozwolone]

kobiety cnotliwe spośród tych,

którym została dana Księga

przed wami, jeśli daliście im

należny posag jako ludzie ucz-

ciwi, a nie rozpustni, biorący je

sobie jako nałożnice Jeśli męż-

czyzna pojmie żonę i będzie z

nią współżył, jednakże (potem)

nie będzie ona się podobała,

gdyż odkrył w niej coś odraża-

jącego, wówczas wypisze jej list

rozwodowy, a dając go do ręki

odeśle ją ze swego domu. Gdy

ona opuści już jego dom

i odejdzie, może wyjść za inne-

go mężczyznę.

225

19,3; Mk 10,1)

BIBLIA:

ŻYCIE MAŁŻEŃSKIE

Koh 9,9 Używaj życia

z niewiastą, którąś ukochał, po

wszystkie dni marnego twego

życia, których ci Bóg użyczył

pod słońcem. Po wszystkie dni

twej marności! Bo taki jest

udział twój w życiu i w twoim

trudzie, jaki zadajesz sobie pod

słońcem.

Tob 6,18 A gdy już bę-

dziesz miał z nią się złączyć,

powstańcie najpierw oboje

i módlcie się, i proście Pana

nieba, aby okazał wam miło-

sierdzie i ocalił was. Nie bój się,

ponieważ od wieków jest ona

przeznaczona dla ciebie. W ten

sposób ją ocalisz i ona pójdzie

za tobą. Sądzę też, że urodzi ci

dzieci i będą dla ciebie jak bra-

cia. Nie martw się!

1 Kor 7,1 Co do spraw,

o których pisaliście, to dobrze

jest człowiekowi nie łączyć się

z kobietą. Ze względu jednak na

KORAN:

ŻYCIE MAŁŻEŃSKIE

II/43 Pielgrzymka przypada

na miesiące wiadome.

A kto się podjął w nich

pielgrzymki, niech się po-

wstrzyma od wszelkich zalotów,

od wszelkiej rozpusty czy

sprzeczki w czasie trwania piel-

grzymki.

II/187 Dozwolone wam jest

nocą w czasie postu zbliżać się

do waszych żon. One są ubio-

rem dla was, a wy jesteście

ubiorem dla nich. Następnie

wypełniajcie post do nocy i nie

obcujcie z nimi, lecz przeby-

wajcie pobożnie w meczetach.

Takie są granice Boga! Nie

zbliżajcie się więc do nich! Tak

wyjaśnia Bóg ludziom Swoje

znaki. Być może, oni będą bo-

gobojni!

II/222 Będą ciebie pytać

o okres miesięczny Powiedz:

,,To jest cierpienie. Trzymajcie

226

niebezpieczeństwo rozpusty

niech każdy ma swoją żonę,

a każda swojego męża. Mąż

niech oddaje powinność żonie,

podobnie też żona mężowi.

Żona nie rozporządza własnym

ciałem, lecz jej mąż; podobnie

też i mąż nie rozporządza wła-

snym ciałem, ale żona. Nie uni-

kajcie jedno drugiego, chyba, że

na pewien czas, za obopólną

zgodą, by oddać się modlitwie;

potem znów wróćcie do siebie,

aby – wskutek niewstrzemięź-

liwości waszej – nie kusił was

szatan.

BIBLIA:

EGALITARYZM

1 Kor 7,3 Mąż niech oddaje

powinność żonie, podobnie też

żona mężowi. Żona nie rozpo-

rządza własnym ciałem, lecz jej

mąż; podobnie też i mąż nie

rozporządza własnym ciałem,

ale żona.

1 P 3,7 Podobnie mężowie

się więc z dala od kobiet pod-

czas okresu miesięcznego i nie

zbliżajcie się do nich, dopóki

one się nie oczyszczą. A kiedy

się oczyszczą, to przychodźcie

do nich, tak jak nakazał wam

Bóg. Zaprawdę, miłuje nawra-

cających się i miłuje oczyszcza-

jących się!

IV/43 O wy, którzy wierzy-

cie! Nie zbliżajcie się do modli-

twy (…) albo też gdy dotykali-

ście kobiet i nie znaleźliście

wody, to posłużcie się czystym

piaskiem i obcierajcie sobie

twarze i ręce. Zaprawdę, Bóg

jest pobłażliwy, przebaczający!

KORAN:

EGALITARYZM

IV/4 I dawajcie kobietom

wiana jako dar. Jeśli one jednak

są dobre dla was i użyczą wam

cośkolwiek z niego to jedzcie to

dla zdrowia i pomyślności.

IV/32 Nie pragnijcie tego,

czym wyróżnił Bóg jednych

z was, dając im wyższość nad

227

we wspólnym pożyciu liczcie

się rozumnie ze słabszym cia-

łem kobiecym! Darzcie żony

czcią jako te, które są razem

z wami dziedzicami łaski, [to

jest] życia, aby nie stawiać

przeszkód waszym modlitwom.

drugimi. Mężczyznom przypad-

nie udział w tym, co sobie zaro-

bili, i kobietom przypadnie

udział w tym, co sobie zarobiły.

Proście Boga o Jego łaskę! Za-

prawdę, Bóg zna dobrze każdą

rzecz!

IV/34 Mężczyźni stoją nad

kobietami ze względu na to, że

Bóg dał wyższość jednym nad

drugimi, i ze względu na to, że

oni rozdają ze swojego majątku.

Przeto cnotliwe kobiety są po-

korne i zachowują w skrytości

to, co zachował Bóg. I napomi-

najcie te, których nieposłuszeń-

stwa się boicie, pozostawiajcie

je w łożach i bijcie je! A jeśli są

wam posłuszne, to starajcie się

nie stosować do nich przymusu.

Zaprawdę, Bóg jest wzniosły,

wielki!

IV/35 A jeśli obawiacie się

rozdarcia między nimi oboj-

giem, to poślijcie rozjemcę

z jego rodziny i rozjemcę z jej

rodziny. Jeśli oni oboje zechcą

się pogodzić, to Bóg doprowa-

dzi do zgody między nimi. Za-

prawdę, Bóg jest wszechwie-

228

BIBLIA:

CUDZOŁÓSTWO

Wj 20,14 Nie będziesz cu-

dzołożył. (Por. Mt 5,27; Mt

19,18; Mk 10,19; Łk 18,20;

dzący, świadomy!

IV/129 Wy nie będziecie

mogli być sprawiedliwi dla każ-

dej z waszych kobiet, nawet

gdybyście chcieli. Ale nie od-

suwajcie się całkowicie, aby

jednej z nich nie pozostawić

jakby w zawieszeniu. A jeśli się

pogodzicie i będziecie bogoboj-

ni, to zaprawdę, Bóg jest prze-

baczający, litościwy!

XXIV/26 Złe kobiety – dla

złych mężczyzn; źli mężczyźni

– dla złych kobiet! Dobre kobie-

ty – dla dobrych mężczyzn; do-

brzy mężczyźni – dla dobrych

kobiet! Co ostatni nie są winni

tego, co o nich mówią. Oni

otrzymają przebaczenie i zaopa-

trzenie szlachetne.

KORAN:

CUDZOŁÓSTWO

XVII/32 I nie zbliżajcie się

do cudzołóstwa! Zaprawdę, jest

to czyn szpetny i jakże to zła

229

Rzym 13,9; Jk 2,11)

Kpł 18,20 Nie będziesz ob-

cował cieleśnie z żoną twojego

bliźniego, wylewając nasienie;

przez to stałbyś się nieczystym.

(Por. Kpł 20,10)

Kpł 20,10 Ktokolwiek cu-

dzołoży z żoną bliźniego, bę-

dzie ukarany śmiercią i cudzo-

łożnik, i cudzołożnica. (Por. Wj

20,14; Kpł 18,20; Pwt 5,18)

Ktokolwiek obcuje cieleśnie

z żoną swojego ojca, odsłania

nagość ojca: będą ukarani

śmiercią oboje, sami tę śmierć

na siebie ściągnęli. (Por. Kpł

18,8; Pwt 22,30; Pwt 27,20)

Ktokolwiek obcuje cieleśnie

z synową, będzie razem z nią

ukarany śmiercią: popełnili

sromotę, sami tę śmierć na sie-

bie ściągnęli. (Por. Kpł 18,15)

Pwt 22,22 Jeśli się znajdzie

człowieka śpiącego z kobietą

zamężną, oboje umrą: mężczy-

zna śpiący z kobietą i ta kobieta.

Usuniesz zło z Izraela.

Przyp 6,32 Lecz kto cudzo-

droga!

XXIV/2 Cudzołożnicy i cu-

dzołożnikowi wymierzcie po sto

batów, każdemu z nich obojga!

W imię religii Boga, jeśli

wierzycie w Boga i w Dzień

Ostatni, Niech nie powstrzyma

was żadna względem nich po-

błażliwość. I niech pewna grupa

wiernych będzie obecna przy

ich karze. Cudzołożnik pojmie

za żonę tylko cudzołożnicę lub

bałwochwalczynię; a cudzołoż-

nicę może pojąć za żonę tylko

cudzołożnik lub bałwochwalca.

To wszystko jest zabronione

tym, którzy wierzą. A tym, któ-

rzy oskarżają kobiety godne,

a nie mogą przyprowadzić czte-

rech świadków, wymierzcie

osiemdziesiąt batów i nie

przyjmujcie od nich nigdy

świadectwa. To są ludzie sze-

rzący zgorszenie. Z wyjątkiem

tych, którzy się następnie na-

wrócą i poprawią.

Zaprawdę, Bóg jest Przeba-

czający, Litościwy! A ci, którzy

oskarżają swoje żony, a nie ma-

ją świadków oprócz siebie sa-

mych, złożą przed Bogiem czte-

230

łoży, ten jest niemądry: na wła-

sną zgubę to czyni.

Mt 5,28 A ja wam powia-

dam: Każdy, kto pożądliwie

patrzy na kobietę, już się w

swoim sercu dopuścił z nią cu-

dzołóstwa. (Por. Hbr 31,1; 2P

2,14)

Rzym 7,3 Dlatego to ucho-

dzić będzie za cudzołożną, jeśli

za życia swego męża współżyje

z innym mężczyzną. Jeśli jed-

nak umrze jej mąż, wolna jest

od tego prawa, tak iż nie jest

cudzołożną, współżyjąc z innym

mężczyzną.

Hbr 13, 4 We czci niech bę-

dzie małżeństwo pod każdym

względem i łoże nieskalane,

gdyż rozpustników i cudzołoż-

ników osądzi Bóg. (Por. Gal

5,19; Gal 5,21; Ef 5,5)

rokrotne świadectwo, iż są

prawdomówni; a piąte świadec-

two po to, aby przekleństwo

Boga zaciążyło nad każdym

z nich, jeśliby był kłamcą.

A kara będzie odsunięta od ko-

biety, jeśli ona zaświadczy

przed Bogiem czterokrotnie zło-

żonym świadectwem, iż jej

oskarżyciel na pewno jest kłam-

cą; a piąte świadectwo po to,

aby gniew Boga zaciążył na

niej, jeśliby on znalazł się wśród

prawdomównych. A gdyby nie

łaska Boga dla was, i Jego miło-

sierdzie, i to, iż Bóg jest przyj-

mujący skruchę i mądry… Dla-

czegóż, kiedyście to usłyszeli,

wierzący – mężczyźni i kobiety,

nie pomyśleliście o tym, co jest

dobre dla waszych dusz, i nie

powiedzieli: ,,To jest kłamstwo

oczywiste?” Dlaczegóż oni nie

przyprowadzili czterech świad-

ków na to? A skoro nie przy-

prowadzili świadków, to są w

obliczu Boga kłamcami. A gdy-

by nie łaska Boga nad wami i

nie jego miłosierdzie, w życiu

na tym świecie i w życiu osta-

tecznym, to dotknęłaby was ka-

ra straszna za to, co wypowie-

231

BIBLIA:

OPIEKA NAD WDOWAMI

I SIEROTAMI

Wj 22,21 Nie będziesz

krzywdził żadnej wdowy i sie-

roty. (Por. Wj 23,9; Lb 19,33;

Pwt 24,17; Pwt 27,19)

Jeślibyś ich skrzywdził

i będą Mi się skarżyli, usłyszę

ich skargę, Zapali się gniew

mój, i wygubię was mieczem

i żony wasze będą wdowami,

a dzieci wasze sierotami.

Pwt 14,28 Pod koniec

trzech lat odłożysz wszystkie

dziesięciny z plonu trzeciego

roku i zostawisz w twych bra-

mach. Wtedy przyjdzie lewita,

bo nie ma działu ani dziedzic-

twa z tobą, obcy, sierota i wdo-

wa, którzy są w twoich murach,

będą jedli i nasycą się aby ci

błogosławił Pan, Bóg twój,

w każdej pracy twej ręki, której

się podejmiesz.

Pwt 24,19 Jeśli będziesz żął

we żniwa na swoim polu i za-

dzieliście.

KORAN:

OPIEKA NAD WDOWAMI

I SIEROTAMI

II/83 Oto zawarliśmy przy-

mierze z synami Izraela: ... ro-

dzicom okazujcie dobroć i bli-

skim krewnym, i sierotom,

i biednym. Przemawiajcie do

ludzi uprzejmie! Odprawiajcie

modlitwę i dawajcie jałmużnę!

II/20 Oni będą ciebie pytać

też o sieroty. Powiedz: Ulepsze-

nie ich losu.

II/234 Niektórzy spośród

was umierają i pozostawiają żo-

ny; one powinny oczekiwać sa-

motne przez cztery miesiące

i dziesięć dni. A po wypełnieniu

się ich czasu nie będziecie mieć

żadnej winy z racji tego, jak one

ze sobą postąpią, zgodnie

z przyjętym zwyczajem. A Bóg

jest w pełni świadomy tego, co

wy czynicie. IV/2 Dawajcie sie-

rotom ich mienie i nie zamie-

niajcie tego, co dobre, na to, co

złe; i nie zjadajcie ich majątku,

232

pomnisz snopka na polu, nie

wrócisz się, aby go zabrać, lecz

zostanie dla obcego, sieroty

i wdowy, aby ci błogosławił

Pan, Bóg twój, we wszystkim,

co czynić będą twe ręce. (Por.

Wj 17,8; 1 Sm 15,1)

Pwt 26,12 Gdy w trzecim

roku – roku dziesięciny – za-

kończysz oddawanie wszystkich

dziesięcin ze zbiorów, gdy od-

dasz je lewicie, obcemu, siero-

cie i wdowie, aby jedli do syta

w twoich murach, Powiesz wo-

bec Pana, Boga swego: Wzią-

łem z domu, co poświęcone,

i dałem lewicie, obcemu, siero-

cie i wdowie, zgodnie ze

wszystkimi poleceniami, jakie

mi wydałeś; nie przestąpiłem

ani nie zapomniałem żadnego

z twoich poleceń.

Jk 1,27 Religijność czysta

i bez skazy wobec Boga i Ojca

wyraża się w opiece nad siero-

tami i wdowami w ich utrapie-

niach i w zachowaniu siebie

samego nieskalanym od wpły-

wów świata.

dołączając go do waszego ma-

jątku! Zaprawdę, to jest wielki

grzech! I nie dawajcie niero-

zumnym waszych dóbr, które

wam dał Bóg jako utrzymanie;

lecz dajcie im zaopatrzenie

z niego i ubierajcie ich, i prze-

mawiajcie do nich życzliwie.

Doświadczajcie sieroty, aż osią-

gną wiek do małżeństwa. A jeśli

zauważycie w nich dojrzałość

sądu, oddajcie im ich dobra!

I nie zjadajcie ich dóbr rozrzut-

nie i pośpiesznie, zanim one

osiągną wiek dojrzały. Ten, kto

jest bogaty, niech się powstrzy-

ma wspaniałomyślnie, a ten, kto

jest biedny, niech zjada w spo-

sób odpowiedni. A kiedy odda-

jecie im ich dobra, to wezwijcie

świadków. A Bóg wystarczy

jako przyjmujący rachunek!

IV/10 Zaprawdę, ci, którzy

zjadają dobra sierot, popełniając

niesprawiedliwość, zjadają to,

co w ich trzewiach będzie

ogniem; i będą wystawieni na

ogień płonący.

IV/127 Oni będą cię pytać

w sprawie kobiet:. Powiedz:

233

Przyp 23,10 Nie przesuwaj

prastarej miedzy, na pole sierot

nie wstępuj, bo mocny jest ich

Obrońca, przeciw tobie ich

sprawę obróci. (Por. Przyp

22,28; Pwt 19,14)

Ps 68,6 Ojcem dla sierot

i dla wdów opiekunem jest Bóg

w swym świętym mieszkaniu.

BIBLIA:

WYBÓR ŻONY

Rdz 28,1 Wtedy Izaak za-

wołał Jakuba, pobłogosławił go

i dał mu taki rozkaz: Nie bierz

sobie żony spośród mieszkanek

Kanaanu. Idź do Paddan-Aram,

do rodziny Betuela, ojca twej

,,Bóg daje wam pouczenie

o nich - to, co wam się recytuje

w Księdze: w sprawie osieroco-

nych dziewcząt, którym nie da-

jecie tego, co im zostało przepi-

sane, kiedy pragniecie je poślu-

bić; i pouczenie w sprawie sła-

bowitych dzieci; i abyście byli

dla sierot sprawiedliwi.” A co-

kolwiek uczynicie dobrego, to,

zaprawdę, Bóg wie o tym do-

brze!

XVII/34 Zbliżajcie się do

majątku sieroty w sposób naj-

bardziej odpowiedni, zanim ona

dojdzie do wieku dojrzałego.

Wypełniajcie wasze zobowiąza-

nia, ponieważ o zobowiązanie

zapytają.

KORAN:

WYBÓR ŻONY

II/235 I nie popełnicie żad-

nego grzechu, proponując zarę-

czyny kobiecie albo ukrywając

ten zamiar w swoich sercach. -

Bóg wie, że wy o nich myślicie.

Lecz nie czyńcie im obietnic

234

matki, i weź sobie tam za żonę

jedną z córek Labana, twego

wuja. A Bóg Wszechmocny

będzie ci błogosławił. Uczyni

cię płodnym i da ci liczne po-

tomstwo, tak, że staniesz się

praojcem wielu szczepów.

Neh 13,23 W owym czasie

widziałem też Żydów, którzy

poślubili kobiety aszdodyckie,

ammonickie i moabickie. A co

do synów ich – to połowa mó-

wiła po aszdodycku, czy języ-

kiem takiego lub innego narodu,

a nie umieli mówić po żydow-

sku. Wtedy zgromiłem ich

i złorzeczyłem im, i niektórych

z nich biłem, i targałem ich

zawłosy, i zaklinałem ich na

Boga: Nie wydawajcie córek

swoich za ich synów! Nie bierz-

cie córek ich dla synów swoich

ani dla siebie za żony! Czyż nie

przez to zgrzeszył Salomon,

król izraelski? A przecież mię-

dzy wielu narodami nie było

króla jak on. Był on miły Bogu

swemu, i ustanowił go Bóg

królem nad całym Izraelem:

nawet jego skusiły do grzechu

cudzoziemskie kobiety.

potajemnie, używając słów

uznanych zwyczajem. I nie de-

cydujcie o zawarciu małżeń-

stwa, dopóki nie upłynie przepi-

sany czas. Wiedzcie, iż Bóg

wie, co jest w waszych duszach,

więc strzeżcie się Go! Wiedzcie,

iż Bóg jest przebaczający,

wspaniałomyślny!

IV/3 A jeśli się obawiacie,

iż nie będziecie sprawiedliwi

względem sierot…Żeńcie się

zatem z kobietami, które są dla

was przyjemne z dwiema, trze-

ma lub czterema. Lecz jeśli się

obawiacie, że nie będziecie

sprawiedliwi, to żeńcie się tylko

z jedną albo z tymi, którymi

zawładnęły wasze prawice. To

jest dla was odpowiedniejsze,

abyście nie postępowali nie-

sprawiedliwie.

IV/25 A komu nie starcza

majątku na to, aby poślubić ko-

biety chronione wierzące, to

niech poślubia te dziewczęta

wierzące, którymi zawładnęły

wasze prawice. A Bóg najlepiej

zna waszą wiarę! Wy jesteście

jedni od drugich. A kiedy one

235

Czy mimo tej przestrogi ma

się słyszeć o was, że popełniacie

zupełnie to samo wielkie zło,

sprzeniewierzając się Bogu

naszemu przez poślubianie ko-

biet cudzoziemskich? (Por. Wj

34,11; Pwt 7,1; 1 Krl 11,1; 2

Sm 12,24)

Ezd 9,12 Zatem nie wyda-

wajcie córek swoich za ich sy-

nów ani nie bierzcie ich córek

dla synów swoich. Dalej: nie

troszczcie się nigdy o pomyśl-

ność ich i szczęście, abyście się

wzmocnili i spożywali plon tej

ziemi oraz pozostawili ją na

zawsze w spadku synom swoim.

(Por. Wj 34,11; Pwt 7,1)

Ezd 10,2 Wtedy do Ezdra-

sza odezwał się Szekaniasz, syn

Jachiela z synów Elama, i rzekł:

Myśmy popełnili przestępstwo

przeciw Bogu naszemu, żeśmy

wzięli za żony kobiety obco-

plemienne spośród narodów tej

krainy. Ale mimo to jest jeszcze

nadzieja dla Izraela. Toteż teraz

zobowiążmy się uroczyście

przed Bogiem naszym, że – za

radą pana mojego i tych, którzy

z szacunkiem odnoszą się do

już są chronione, to jeśli popeł-

nią jakieś wszeteczeństwo,

spadnie na nie połowa tej kary,

jaka spada na kobiety chronio-

ne. To jest dla tych spośród was,

którzy obawiają się grzechu.

Ale lepiej jest dla was, abyście

byli cierpliwi.

A Bóg jest przebaczający,

litościwy! Poślubiajcie je za po-

zwoleniem ich rodziny i dajcie

im wiana, zgodnie z uznanym

zwyczajem, jak kobietom chro-

nionym, a nie jak kobietom roz-

pustnym ani też przyjmującym

przyjaciół.

236

przykazania Boga naszego –

odprawimy wszystkie te żony

nasze obcoplemienne i to, co

z nich się narodziło, bo tak po-

stąpić należy według Prawa.

Powstań, gdyż do ciebie ta

sprawa należy. My stoimy przy

tobie. Bądź odważny i działaj!

BIBLIA:

DZIEDZICZENIE

Lb 27,7 Córki Selofchada

mają słuszność. Daj im bez

wahania posiadłość dziedziczną

pomiędzy braćmi ich ojca i

przekaż im jego dziedzictwo.

Izraelitom zaś wydaj następują-

ce polecenie: Gdy umrze mąż

nie zostawiając syna, wtedy

jego dziedzictwo przeniesiecie

na jego córkę. Jeśliby nie miał

nawet córki, wtedy oddacie

dziedzictwo jego braciom. Gdy-

by i braci nie miał, wtedy odda-

cie dziedzictwo braciom jego

ojca. Jeżeli jego ojciec nie ma

braci, to wtedy jego dziedzictwo

oddacie najbliższemu krewne-

mu w jego rodzinie, i on je

weźmie w posiadanie. Takie

będzie prawo wśród Izraelitów,

KORAN:

DZIEDZICZENIE

II/180 Zostało wam przepi-

sane, kiedy którego z was na-

wiedzi śmierć, a zostawia on

jakieś dobra, sporządzenie te-

stamentu dla rodziców i bliskich

krewnych, według uznanego

zwyczaju. To jest obowiązek

bogobojnych!

II/215 Będą ciebie pytać o

to, co oni mają rozdawać. Po-

wiedz: ,,To, co wy rozdajecie

z dóbr, powinno być dla rodzi-

ców i bliskich krewnych, dla

sierot, biednych i podróżnego.

A cokolwiek czynicie dobrego,

zaprawdę, Bóg o tym wie

wszystko!

IV/7 Mężczyznom przypada

237

jak to Pan nakazał Mojżeszowi.

Lb 33,54 Podzielicie losem

ziemię jako dziedzictwo dla

poszczególnych pokoleń. Temu,

które ma więcej ludzi, dacie

większe dziedzictwo, a temu,

które ma mniej – mniejsze. Co

komu losem przypadnie, to

będzie do niego należało. Macie

im według pokoleń przydzielić

posiadłość.

Przyp 13,22 Mąż dobry zo-

stawi dziedzictwo wnukom,

dobrym przypadnie majątek

grzeszników. (Por. Przyp 28,8;

Hbr 27,17)

Przyp 17,2 Sługa rozumny

weźmie górę nad bezecnym

synem i z braćmi posiądzie

dziedzictwo.

część tego, co pozostawili ro-

dzice i krewni; i kobietom przy-

pada część tego, co pozostawili

rodzice i krewni. Czy to będzie

mało, czy dużo, to jest udział

obowiązujący prawnie.

IV/8 A kiedy są przy po-

dziale obecni: dalsi krewni, sie-

roty i biedacy, to dajcie im nie-

co zaopatrzenia i przemawiajcie

do nich uprzejmie.

IV/11 I daje wam Bóg

przykazanie co do waszych

dzieci: synowi przypada udział

podobny do udziału dwóch có-

rek. A jeśli będzie córek więcej

niż dwie, to pozostanie im dwie

trzecie z tego majątku; a jeśli

będzie tylko jedna, to dla niej

będzie połowa. to jego matce

przypada jedna trzecia; a jeśli

ona ma braci, to jego matce

przypada jedna szósta po odda-

niu legatu, jak zalecił w testa-

mencie, lub długu. Jeśli zmarły

ma syna, to każdemu

z dwojga rodziców zmarłego

przypadnie jedna szósta z pozo-

stawionego majątku. A jeśli nie

ma syna dziedziczą po nim ro-

238

dzice, albowiem nie wiecie, czy

rodzice wasi, czy synowie są dla

was bardziej pożyteczni. To jest

obowiązek ustanowiony przez

Boga. Zaprawdę, Bóg jest

wszechwiedzący, mądry! I wam

przypada połowa z tego, co po-

zostawiły wasze żony, jeśli nie

mają dziecka. Jeśli mają dziec-

ko, to wam przypada czwarta

część z tego, co one pozostawi-

ły, po potrąceniu legatu, który

zapisały w testamencie, lub dłu-

gu. A im przypadnie czwarta

część tego, co wy zostawicie,

jeśli nie macie dziecka. A jeśli

macie dziecko, to im przypadnie

ósma część z tego, co pozosta-

wicie – po potrąceniu legatu,

jaki zapisaliście w testamencie,

lub długu. A jeśli mężczyzna

lub kobieta mają dziedziców

w linii bocznej, i on ma brata

lub siostrę, to każdemu z nich

dwojga przypadnie szósta część.

A jeśli jest ich więcej, to oni są

współudziałowcami w jednej

trzeciej części dziedzictwa, po

potrąceniu legatu zapisanego

przez zmarłego w testamencie

lub długu bez niczyjej krzywdy.

To jest przykazanie od Boga!

239

A Bóg jest wszechwiedzący,

mądry!

IV/19 O wy, którzy wierzy-

cie. Nie jest wam dozwolone,

abyście dziedziczyli kobiety

wbrew ich woli. I nie przeszka-

dzajcie im zabrać część tego, co

im daliście, chyba że dopuszczą

się jakiegoś wszeteczeństwa

oczywistego. Obchodźcie się

z nimi w sposób przyzwoity.

A jeśli czujecie względem nich

wstręt, to być może czujecie

wstręt czegoś, w czym Bóg

umieścił wszelkie dobro.

IV/176 Pytają ciebie o pou-

czenie. Powiedz: ,,Bóg daje

wam pouczenie o dziedziczeniu

w linii bocznej: Jeśli mężczyzna

zginie nie mając dziecka, a ma

on siostrę, to jej przypada poło-

wa z tego, co on pozostawił;

a mężczyzna dziedziczy po sio-

strze, jeśli ona nie ma dziecka.

A jeśli ma dwie siostry, to im

przypada dwie trzecie z tego, co

zostawił. A jeśli ma braci i sio-

stry, to mężczyźnie przypada

udział dwóch kobiet.” Wyjaśnia

wam Bóg, abyście nie błądzili.

240

BIBLIA:

ROZWÓD

Pwt 21,10 Jeśli wyruszysz

na wojnę z wrogami, a wyda ich

Pan, Bóg Twój, w twoje ręce

i weźmiesz ich jeńców, a uj-

rzysz między jeńcami kobietę o

pięknym wyglądzie i pokochasz

ją możesz ją sobie wziąć za

żonę. Jeśli ci się przestanie po-

dobać, odeślesz ją, gdzie ze-

chce, nie sprzedasz jej za srebro

ani nie obejdziesz się z nią jak

z niewolnicą, ponieważ obco-

wałeś z nią wbrew jej woli.

Pwt 24,1 Jeśli mężczyzna

poślubi kobietę i zostanie jej

mężem, lecz nie będzie jej da-

rzył życzliwością, gdyż znalazł

u niej coś odrażającego, napisze

jej list rozwodowy, wręczy go

jej, potem odeśle ją od siebie.

Jeśli ona wyszedłszy z jego

domu, pójdzie i zostanie żoną

innego, a ten drugi też ją znie-

nawidzi, wręczy jej list rozwo-

Bóg jest o każdej rzeczy

wszechwiedzący!

KORAN:

ROZWÓD

II/226 Ci, którzy przysięga-

ją odejść od swoich kobiet, po-

winni czekać cztery miesiące.

Jeśli oni powrócą … zaprawdę,

Bóg jest przebaczający, litości-

wy! A jeśli zdecydują się na

rozwód – zaprawdę, Bóg jest

słyszący, wszechwiedzący – to

kobiety rozwiedzione mają

oczekiwać trzy okresy. I nie jest

im dozwolone, aby ukrywały to,

co stworzył Bóg w ich łonach,

jeśli wierzą w Boga i w Dzień

Ostatni. A ich mężowie, jeśli

zapragną pogodzenia, mają peł-

ne prawo powrócić do nich

w tym czasie. One mają prawa

równe swoim obowiązkom,

zgodnie z uznanym zwyczajem.

Mężczyźni mają nad nimi wyż-

szość. Bóg jest potężny, mądry!

Rozwód jest możliwy dwa razy.

Potem albo ją zatrzymacie,

zgodnie ze zwyczajem, albo da-

cie jej całkowitą wolność,

241

dowy i usunie ją z domu, albo

jeśli ten drugi mąż, który ją

poślubił, umrze, nie będzie

mógł pierwszy jej mąż, który ją

odesłał, wziąć powtórnie za

żonę jako splugawionej. To

bowiem budzi odrazę u Pana, a

ty nie możesz dopuścić do takiej

nieprawości w kraju, który ci

daje w posiadanie Pan, Bóg

twój. (Por. Mt 5,31; Mt 19,7;

Mk 10,4)

Mt 5,31 Powiedziano też:

Jeśli kto chce oddalić swoją

żonę, niech jej da list rozwodo-

wy. (Por. Mt 19,3; Pwt 24,1)

Mt 5,32 A ja wam powia-

dam: poza wypadkiem nierządu

– naraża ją na cudzołóstwo;

a kto by oddaloną wziął za żo-

nę, dopuszcza się cudzołóstwa.

(Por. Łk 16,18; 1 Kor 7,10)

Mt 19,3 Wtedy przystąpili

do Niego faryzeusze, chcąc Go

wystawić na próbę, i zadali Mu

pytanie: Czy wolno oddalić

swoją żonę z jakiegokolwiek

powodu? Czy nie czytaliście, że

Stwórca od początku stworzył

uprzejmie ją traktując. A jeśli

on rozwiódł się z nią ostatecz-

nie, to ona nie jest mu dozwolo-

na, dopóki nie wyjdzie za inne-

go mężczyznę. A jeśli ten da jej

rozwód, to nie popełnią grze-

chu, powracając do siebie, jeśli

oboje sądzą, że zachowują gra-

nice Boga. On wyjaśnia je lu-

dziom, którzy posiadają wiedzę.

II/231 Kiedy dajecie rozwód

kobietom, to po upływie ozna-

czonego dla nich czasu albo je

zatrzymacie w sposób uznany

zwyczajem, albo też zwolnijcie.

Ale nie zatrzymujcie ich wbrew

woli, abyście nie popełnili prze-

stępstwa. A kiedy daliście roz-

wód kobietom, to po upływie

oznaczonego dla nich czasu nie

przeszkadzajcie im, aby wzięły

sobie innych mężów, jeśli spo-

dobają się sobie nawzajem,

zgodnie z przyjętym zwycza-

jem. Oto jest napomnienie dla

tego z was, kto wierzy w Boga

i w Dzień Ostatni. Oto co jest

bardziej jasne i bardziej czyste

dla was. Bóg wie, a wy nie wie-

cie.

242

ich jako mężczyznę i kobietę?

(Rdz. 1,27) I rzekł: Dlatego

opuści człowiek ojca i matkę

i złączy się ze swoją żoną, i

będą oboje jednym ciałem.

(Por. Rdz 2,24; Ef 5,31)

A tak już nie są dwoje, lecz

jedno ciało. Co więc Bóg złą-

czył, niech człowiek nie roz-

dziela. (Por. 1 Kor 7,10)

Odparli Mu: Czemu więc

Mojżesz polecił dać jej list roz-

wodowy i odprawić ją? (Por.

Pwt 24,1)

Odpowiedział im: Przez

wzgląd na zatwardziałość serc

waszych pozwolił wam Mojżesz

oddalać wasze żony, lecz od

początku tak nie było. A powia-

dam wam: Kto oddala swoją

żonę – chyba w wypadku nie-

rządu – a bierze inną, popełnia

cudzołóstwo. I kto oddaloną

bierze za żonę, popełnia cudzo-

łóstwo.

1 Kor 7,10 Tym zaś, którzy

trwają w związkach małżeń-

skich, nakazuję nie ja, lecz Pan:

Żona niech nie odchodzi od

swego męża. (Por. Mt 5,32)

Gdyby zaś odeszła, niech

II/236 Nie popełnicie grze-

chu, dając kobietom rozwód,

jeśli nie dotknęliście ich i nie

macie w stosunku do nich żad-

nego zobowiązania. Troszczcie

się o nie – zasobny według swo-

jej możliwości, a biedny według

swojej – dając im zaopatrzenie

godziwe, tak jak należy się lu-

dziom czyniącym dobro. A jeśli

dacie im rozwód, zanim ich do-

tkniecie, a już zobowiązaliście

się względem nich do jakiegoś

podarunku, to dacie im połowę

z tego, do czegoście się zobo-

wiązali, chyba, że one zrezy-

gnują lub zrezygnuje ten, w któ-

rego ręku jest kontrakt małżeń-

ski. Ale jeśli zrezygnujecie, to

jest bliższe bogobojności! I nie

zapominajcie o szlachetności

w swoim postępowaniu! Za-

prawdę, Bóg widzi dobrze, co

czynicie!

II/241 Rozwiedzionym ko-

bietom należy się zaopatrzenie

zgodnie z przyjętym zwycza-

jem; to jest obowiązek dla bo-

gobojnych.

IV/20 A jeśli chcecie za-

243

pozostanie samotną albo niech

się pojedna ze swym mężem.

Mąż również niech nie oddala

żony.

mienić żonę na drugą, a jednej

z nich daliście kintar, to nie od-

bierajcie z tego nic! Czyż mo-

glibyście cokolwiek zabrać,

zniesławiając się i popełniając

grzech oczywisty? Jakże mogli-

byście jej to zabrać, skoro byli-

ście niegdyś związani, a one

otrzymały od was uroczyste

przyrzeczenie?

IV/35 A jeśli obawiacie się

rozdarcia między nimi oboj-

giem, to poślijcie rozjemcę z

jego rodziny i rozjemcę z jej ro-

dziny. Jeśli oni oboje zechcą się

pogodzić, to Bóg doprowadzi do

zgody między nimi. Zaprawdę,

Bóg jest wszechwiedzący,

świadomy!

IV/130 A jeśli małżonkowie

się rozłączą, bo Bóg wzbogaci

każde Swoją obfitością. Bóg jest

wszechobejmujący, mądry!

LX/11 A jeśli któraś z wa-

szych żon odeszła od was do

niewiernych, a potem wy chce-

cie się odpłacić, to dajcie tym,

od których żony odeszły, tyleż,

ile oni wydali.

244

LXV/1 O Proroku! Kiedy

odprawiacie swoje żony, to od-

prawiajcie je we właściwym dla

nich terminie. Przestrzegajcie

tego terminu i bójcie się Boga,

waszego Pana! Nie wypędzajcie

ich z domów i niech wcale nie

wychodzą, chyba że dopuściły

się jawnej bezecności. Takie są

granice Boga! A ten, kto prze-

kracza granice Boga, ten czyni

niesprawiedliwość sobie same-

mu. A kiedy nadejdzie ich ter-

min, to albo zatrzymajcie je

w sposób godny, albo rozstańcie

się z nimi w sposób godny.

I wezwijcie świadków, dwóch

sprawiedliwych spośród was,

A temu, kto się boi Boga, On

przygotuje jakieś wyjście; i da

mu zaopatrzenie stąd, skąd on

się nawet nie spodziewa. A te

spośród waszych żon, które już

zwątpiły w okres miesięczny –

jeśli macie wątpliwość – niech

czekają trzy miesiące; podobnie

te, które jeszcze się nie rozwinę-

ły. Kobiety brzemienne zaś

niech czekają, aż złożą swoje

brzemię. Temu, kto się boi Bo-

ga, On przyniesie ułatwienie.

245

BIBLIA:

PRZESZKODY

MAŁŻEŃSKIE

Kpł 18,5 Będziecie prze-

strzegać moich ustaw i moich

wyroków. Człowiek, który je

wypełnia, żyje dzięki nim. Ja

jestem Pan! Nikt z was nie bę-

dzie się zbliżał do ciała swojego

krewnego, aby odsłonić jego

nagość. Ja jestem Pan! (Por.

Neh 9,29; Ez 18,9; Ez 20,11; Łk

LXV/6 Dajcie im mieszka-

nie, tam gdzie wy mieszkacie,

stosownie do waszych środków!

Nie wyrządzajcie im przykrości

i nie stawiajcie ich w trudnej

sytuacji! A jeśli są brzemienne,

to łóżcie na ich utrzymanie, aż

złożą swoje brzemię! A jeśli one

karmią wasze dziecko, dawajcie

im za to wynagrodzenie i poro-

zumiewajcie się ze sobą godnie!

A jeśli napotykacie jakieś trud-

ności, to niech karmi je inna!

KORAN:

PRZESZKODY

MAŁŻEŃSKIE

IV/22 Nie pojmujcie za żo-

ny kobiet, które były żonami

waszych ojców, chyba że to

miało miejsce w przeszłości.

Zaprawdę, to jest wszeteczeń-

stwo i obrzydliwość – i jakże

zła droga! Są wam zabronione:

– wasze matki, wasze córki

i wasze siostry; – wasze ciotki

246

10,28; Rzym 10,5; Gal 3,12)

Nie będziesz odsłaniać na-

gości swojego ojca lub nagości

swojej matki. Jest ona twoją

matką nie będziesz odsłaniać jej

nagości. Nie będziesz odsłaniać

nagości swojej macochy, bo to

jest nagość twojego ojca. Nie

będziesz odsłaniać nagości swo-

jej siostry, córki twojego ojca

lub córki twojej matki, bez

względu na to, czy urodziła się

w domu czy na zewnątrz. Nie

będziesz odsłaniać nagości cór-

ki twojego syna lub córki twojej

córki, bo są one twoją nagością.

Nie będziesz odsłaniać nagości

córki żony twojego ojca, bo jest

ona dzieckiem twojego ojca,

jest twoją siostrą. Nie będziesz

odsłaniać nagości siostry swo-

jego ojca, bo ona jest krewną

twojego ojca. Nie będziesz od-

słaniać nagości siostry swojej

matki, bo jest ona krewną twojej

matki. Nie będziesz odsłaniać

nagości brata swojego ojca: nie

będziesz się zbliżał do jego

żony, bo jest ona twoją ciotką.

Nie będziesz odsłaniać nagości

swojej synowej, bo jest żoną

twojego syna, nie będziesz od-

ze strony ojca i ze strony matki;

– córki brata i córki siostry; –

i wasze matki, które was żywiły

piersią; – i wasze siostry mlecz-

ne i matki waszych żon; – i wa-

sze pasierbice będące pod waszą

opieką, zrodzone z żon, z któ-

rymi już żyliście; – a jeśli jesz-

cze z nimi nie żyliście, to nie

będziecie mieli grzechu – i żony

waszych synów, zrodzonych

z waszych lędźwi; – i żebyście

nie poślubiali dwóch sióstr,

chyba, że to miało miejsce

w przeszłości. Zaprawdę, Bóg

jest przebaczający, litościwy! –

a także kobiety chronione

muhsana, oprócz tych, którymi

zawładnęły wasze prawice. Oto

co przepisał wam Bóg! I dozwo-

lone wam jest poszukiwać żon

poza tymi, które zostały wymie-

nione, i używajcie swojego ma-

jątku, biorąc je pod

,,chronione”, a nie oddając się

rozpuście. A żonom dajcie wy-

nagrodzenie, albowiem doznali-

ście od nich przyjemności; to

jest przepis prawny. Nie jest

grzechem jeśli coś nawzajem

ustaliliście po dopełnieniu obo-

wiązującego przepisu. Zapraw-

247

słaniać jej nagości. (Por. Pwt

22,30; Pwt 27,20; Pwt 37,22,

Kpł 20,11, Kpł 20,17; Kpł

20,19)

Nie będziesz odsłaniać na-

gości swojej bratowej, jest to

nagość twojego brata. (Por. Kpł

20,21) Nie będziesz odsłaniać

nagości kobiety i jej córki. Nie

będziesz brał córki jej syna ani

córki jej córki, aby odsłonić jej

nagość, bo są one jej ciałem.

Byłaby to rozpusta! (Por. Kpł

20,14; Pwt 27,23)

Nie będziesz brał kobiety

razem z jej siostrą, aby odsłonić

jej nagość za życia tamtej, było-

by to sposobnością do niezgody.

Nie będziesz się zbliżał do ko-

biety, aby odsłonić jej nagość,

podczas jej nieczystości mie-

sięcznej. (Por. Kpł 20,18)

Nie będziesz obcował ciele-

śnie z żoną twojego bliźniego,

wylewając nasienie; przez to

stałbyś się nieczystym. (Por.

Kpł 20,10)

Nie będziesz dawał dziecka

swojego, aby było przeprowa-

dzone przez ogień dla Molocha.

Nie będziesz obcował z męż-

czyzną, tak jak się obcuje z

dę, Bóg jest wszechwiedzący,

mądry!

248

kobietą. To jest obrzydliwość!

(Por. Kpł 20,13)

Nie będziesz obcował ciele-

śnie z żadnym zwierzęciem;

przez to stałbyś się nieczystym.

Także i kobieta nie będzie sta-

wać przed zwierzęciem, aby się

z nim złączyć. To jest sromota!

(Por. Wj 22,19; Kpł 20,15; Pwt

27,21)

Tymi wszystkimi rzeczami

nie plugawcie się, bo tymi

wszystkimi rzeczami plugawiły

się narody, które wypędzam

przed wami.

BIBLIA:

MAŁŻEŃSTWA

MIESZANE

Rdz 24,3 Bo chcę, żebyś mi

przysiągł na Pana, Boga nieba

i ziemi, że nie weźmiesz dla

mego syna Izaaka żony spośród

kobiet Kanaanu, w którym

mieszkam, ale że pójdziesz do

mego rodzinnego kraju i wybie-

rzesz żonę dla mego syna Izaa-

ka.

KORAN:

MAŁŻEŃSTWA

MIESZANE

II/221 I nie żeńcie się z ko-

bietami, które czczą bożków,

dopóki one nie uwierzą. Z pew-

nością wierząca niewolnica jest

lepsza od kobiety czczącej boż-

ków, choćbyście ją podziwiali.

XVI/72 Bóg dał wam żony

spośród was samych. A z wa-

szych żon dał wam synów

249

Rdz 28,1 Wtedy Izaak za-

wołał Jakuba, pobłogosławił go

i dał mu taki rozkaz: Nie bierz

sobie za żony spośród mieszka-

nek Kanaanu. Idź do Paddan-

Aram, do rodziny Betuela, ojca

twej matki, i weź sobie tam za

żonę jedną z córek Labana,

twego wuja. A Bóg Wszech-

mocny będzie ci błogosławił.

Uczyni cię płodnym i da ci licz-

ne potomstwo, tak że staniesz

się praojcem wielu szczepów.

Przyp 2,16 Aby cię ustrzec

przed cudzą żoną, przed obcą,

co mowę ma gładką, co przyja-

ciela młodości rzuciła, Bożego

przymierza niepomna. Już dom

jej ku śmierci się chyli, ku cie-

niom Szeolu jej droga:

212każdy, kto idzie do niej, nie

wraca, nie odnajdzie ścieżek

życia. (Por. Przyp 5,3; Przyp

5,5; Przyp 6,24; Przyp 7,5;

Przyp 7,27; Przyp 9,18; Przyp

21,16)

Neh 13,23 W owym czasie

widziałem też Żydów, którzy

poślubili kobiety aszdodyckie,

ammonickiei moabiskie A co

do synów ich – to połowa mó-

i wnuków; i zaopatrzył was

w dobre rzeczy. Czyżby więc

wierzyli w fałsz, a nie w dobro-

dziejstwo Boga?

LX/10 O wy, którzy wie-

rzycie! Kiedy przyjdą do was

kobiety wierzące, które razem

wywędrowały, to wybadajcie je.

Bóg zna najlepiej ich wiarę! –

Jeśli uznacie je za wierzące, to

nie odsyłajcie ich do niewier-

nych: one nie są już im dozwo-

lone ani oni nie są dozwoleni

dla nich. Dajcie im to, co oni

wydali! Nie będziecie mieli

grzechu, jeśli je poślubicie, kie-

dy dacie im ich wynagrodzenie.

I nie zatrzymujcie przez węzły

małżeńskie kobiet niewierzą-

cych! Żądajcie od nich tego, co

wydaliście, i niech oni żądają,

co wydali. Takie jest dla was

postanowienie Boga!

250

wiła po aszdodycku, czy języ-

kiem takiego lub innego narodu,

a nie umieli mówić po żydow-

sku. Wtedy zgromiłem ich

i złorzeczyłem im, i niektórych

z nich biłem, i targałem ich za

włosy, i zaklinałem ich na Bo-

ga: Nie wydawajcie córek swo-

ich za ich synów! Nie bierzcie

córek ich dla synów swoich ani

dla siebie za żony! Czyż nie

przez to zgrzeszył Salomon,

król izraelski? A przecież mię-

dzy wielu narodami nie było

króla jak on. Był on miły Bogu

swemu, i ustanowił go Bóg

królem nad całym Izraelem:

nawet jego skusiły do grzechu

cudzoziemskie kobiety. Czy

mimo tej przestrogi ma się sły-

szeć o was, że popełniacie zu-

pełnie to samo wielkie zło, kie-

dy dacie im ich wynagrodzenie.

I nie zatrzymujcie przez węzły

małżeńskie kobiet niewierzą-

cych! Żądajcie od nich tego, co

wydaliście, i niech oni żądają,

co wydali. Takie jest dla was

postanowienie Boga! sprzenie-

wierzając się Bogu naszemu

przez poślubianie kobiet cudzo-

ziemskich? (Por. Wj 34,11; Pwt

251

7,1; 1 Krl 11,1; 2 Sm 12,24)

Ezd 9,12 Zatem nie wyda-

wajcie córek swoich za ich sy-

nów ani nie bierzcie ich córek

dla synów swoich. Dalej: nie

troszczcie się nigdy o pomyśl-

ność ich i szczęście, abyście się

wzmocnili i spożywali plon tej

ziemi oraz pozostawili ją na

zawsze w spadku synom swoim.

(Por. Wj 34,11; Pwt 7,1)

Ezd 10,2 Wtedy do Ezdra-

sza odezwał się Szekaniasz, syn

Jachiela z synów Elama, i rzekł:

Myśmy popełnili przestępstwo

przeciw Bogu naszemu, żeśmy

wzięli za żony kobiety obco-

plemienne spośród narodów tej

krainy. Ale mimo to jest jeszcze

nadzieja dla Izraela. Toteż teraz

zobowiążmy się uroczyście

przed Bogiem naszym, że – za

radą pana mojego i tych, którzy

z szacunkiem odnoszą się do

przykazania Boga naszego od-

prawimy wszystkie te żony

nasze obcoplemienne i to, co

z nich się narodziło, Powstań,

gdyż do ciebie ta sprawa należy.

My stoimy przy tobie. Bądź

odważny i działaj!

252

1 Kor 7,12 Pozostałym zaś

mówię ja, nie Pan: Jeśli któryś

z braci ma żonę niewierzącą i ta

chce razem z nim mieszkać,

niech jej nie oddala. Podobnie

jeśli jakaś żona ma niewierzą-

cego męża i ten chce razem

z nią mieszkać, niech się z nim

nie rozstaje. Uświęca się bo-

wiem mąż niewierzący dzięki

swej żonie, podobnie jak świę-

tość osiągnieniewierząca żona

przez ,,brata”. W przeciwnym

wypadku dzieci wasze byłyby

nieczyste, teraz są święte. Lecz

jeśliby strona niewierząca

chciała odejść, niech odejście!

Nie jest skrępowany ani ,,brat”,

ani ,,siostra” w tym wypadku.

Albowiem do życia w pokoju

powołał nas Bóg. (Por. Rzym

11,16; Rzym 14,19)

2 Kor 6,14 Nie wprzęgajcie

się z niewierzącymi w jedno

jarzmo. Cóż bowiem ma wspól-

nego sprawiedliwość z niespra-

wiedliwością? Albo cóż ma

wspólnego światło z ciemno-

ścią? (Por. Ef 5,11)

253

BIBLIA:

DZIECKO

Syr 16,1 Nie pragnij wiel-

kiej liczby dzieci, jeśliby miały

być przewrotne, ani nie chwal

się synami bezbożnymi! I cho-

ciażby byli liczni, nie chełp się

nimi, jeśli bojaźni Pańskiej nie

mają. Nie licz na ich życie ani

nie zwracaj uwagi na wielką ich

liczbę! Więcej bowiem może

znaczyć jeden niż tysiąc i lepiej

umrzeć bezdzietnym, niż mieć

dzieci bezbożne.

Ps 127,3 Oto synowie są da-

rem Pana, a owoc łona nagrodą.

(Por. Rdz 33,5)

Ps 128,3 Małżonka twoja

jak płodny szczep winny we

wnętrzu twojego domu. Syno-

wie twoi jak sadzonki oliwki

dokoła twojego stołu. Oto takie

błogosławieństwo dla męża,

który boi się Pana. Niechaj cię

Pan błogosławi z Syjonu, oglą-

daj pomyślność Jeruzalem przez

całe swe życie. Oglądaj dzieci

twoich synów. Pokój nad Izrae-

lem! (Por. Ps 134,3)

KORAN:

DZIECKO

II/233 Matki pragnące

w pełni wykarmić swoje dzieci

będą je karmiły przez całe dwa

lata. A na ojcu dziecka ciąży

obowiązek zaopatrzenia ich

w żywność i odzież, zgodnie

z przyjętym zwyczajem. Nie

nakłada się na człowieka nicze-

go, co nie jest w jego możliwo-

ści. Rodzicielka nie może do-

znać szkody z powodu swojego

dzieckaani ten, któremu się uro-

dziło dziecko, z powodu jego

dziecka. To samo dotyczy osoby

dziedziczącej. Jeśli oboje chcą

odstawić dziecko od piersi za

obopólną zgodą i naradą, to nie

popełnią grzechu. A jeśli ze-

chcecie oddać do karmienia wa-

sze dzieci, to nie będziecie mieli

grzechu, jeśli dacie za to wyna-

grodzenie zgodnie z przyjętym

zwyczajem. Bójcie się Boga!

I wiedzcie, że Bóg widzi dobrze

to, co wy czynicie!

IV/9 I niech się obawiają ci,

którzy gdyby pozostawili po-

254

1 Tym 5,8 A jeśli kto nie

dba o swoich, a zwłaszcza

o domowników, wyparł się

wiary i gorszy jest od niewie-

rzącego.

Ef 6,4 A [wy], ojcowie, nie

pobudzajcie do gniewu waszych

dzieci, lecz wychowujcie je

stosując karcenie i napominanie

Pańskie! albo względem wa-

szych dzieci i krewnych, czy to

będzie bogaty, czy biedny!

(Por. Pwt 6,7; Pwt 6,20; Iz

50,5; Przyp 2,3; Przyp 3,11;

Przyp 19,18; Ps 78,4)

Kol 3,21 Ojcowie, nie roz-

drażniajcie waszych dzieci, aby

nie traciły ducha.

tomstwo słabe, niepokoiliby się

o nie; i niech oni boją się Boga

i mówią słowa rozsądne.

IV/135 O wy, którzy wie-

rzycie! Trzymajcie się stale

sprawiedliwości – zaświadcza-

jąc to przed Bogiem – również

względem was samych

XVII/31 I nie zabijajcie wa-

szych dzieci – bo Bóg jest im

bliższy. z obawy przed niedo-

statkiem. My im damy zaopa-

trzenie, podobnie jak wam. Zai-

ste, zabijanie ich jest wielkim

grzechem!

XXIV/59 A kiedy wasze

dzieci osiągną dojrzałość, to

niech proszą o pozwolenie, tak

jak prosili o pozwolenie ci, któ-

rzy są od nich starsi. W ten spo-

sób Bóg wyjaśnia wam Swoje

znaki! Bóg jest Wszechwiedzą-

cy, Mądry!

255

BIBLIA:

SZACUNEK DLA

STARSZYCH

Wj 20,12 Czcij ojca twego

i matkę twoją, abyś długo żył na

ziemi, którą Pan, Bóg twój, da

tobie. (Por. Pwt 27,16; Lb 20,9;

Mt 15,4; Mt 19,19; Mk 7,10; Mk

10,19; Łk 18,20; Ef 6,2)

Wj 21,17 Kto by złorzeczył

ojcu albo matce, winien być

ukarany śmiercią.

Pwt 5,16 Czcij swego ojca

i swoją matkę, jak ci nakazał

Pan Bóg twój, abyś długo żył i

aby ci się dobrze powodziło na

ziemi, którą ci daje Pan, Bóg

twój.

Syr 3,3 Kto czci ojca, zy-

skuje odpuszczenie grzechów, a

kto szanuje matkę, jakby skarby

gromadził. Kto czci ojca, radość

mieć będzie z dzieci, a w czasie

modlitwy swej będzie wysłu-

chany. Kto szanuje ojca, długo

żyć będzie, a kto posłuszny jest

Panu, da wytchnienie swej mat-

ce: jak panom służy tym, co go

KORAN:

SZACUNEK DLA

STARSZYCH

II/83 Oto zawarliśmy przy-

mierze z synami Izraela: ,,Nie

będziecie czcić nikogo innego,

jak tylko Boga; rodzicom oka-

zujcie dobroć i bliskim krew-

nym, i sierotom, i biednym.

Przemawiajcie do ludzi uprzej-

mie! Odprawiajcie modlitwę

i dawajcie jałmużnę!”

IV/36 Czcijcie Boga i nie

dodawajcie współtowarzyszy!

Okazujcie dobroć rodzicom

i bliskim krewnym, i sierotom,

i biednym, sąsiadowi bliskiemu

krewnemu i sąsiadowi, który

jest wam obcy, i towarzyszowi

będącemu u boku, i podróżne-

mu, i temu, którym zawładnęły

wasze prawice. Zaprawdę, Bóg

nie kocha tych, którzy są zu-

chwali i pełni pychy!

XVII/23 I postanowił twój

Pan, abyście nie czcili nikogo

innego, jak tylko Jego; i dla ro-

dziców – dobroć! A jeśli jedno

z nich lub oboje osiągną przy

256

zrodzili. Czynem i słowem czcij

ojca swego, aby spoczęło na

tobie jego błogosławieństwo.

Albowiem błogosławieństwo

ojca podpiera domy dzieci,

a przekleństwo matki wywraca

fundamenty. Nie przechwalaj

się niesławą ojca, albowiem

hańba ojca nie jest dla ciebie

chwałą. Chwała dla każdego

człowieka płynie ze czci ojca,

a matka w niesławie jest ujmą

dla dzieci. Synu, wspomagaj

swego ojca w starości, nie za-

smucaj go w jego życiu. A je-

śliby nawet rozum stracił, miej

wyrozumiałość, nie pogardzaj

nim, choć jesteś w pełni sił.

Miłosierdzie względem ojca nie

pójdzie w zapomnienie, w miej-

sce grzechów zamieszka u cie-

bie. W dzień utrapienia wspo-

mni się o tobie, jak szron

w piękną pogodę, tak rozpłyną

się twoje grzechy.

Kpł 20,9 Ktokolwiek zło-

rzeczy ojcu albo matce, będzie

ukarany śmiercią: złorzeczył

ojcu albo matce, ściągnął śmierć

na siebie.

tobie starość, to nie mów im

,,precz!” i nie popychaj ich, lecz

mów do nich słowami pełnymi

szacunku! Pochylaj ku nim

skrzydło łagodności, przez mi-

łosierdzie, i mów: ,,Panie mój,

bądź dla nich miłosierny, tak jak

oni byli, wychowując mnie,

kiedy byłem mały.”

257

BIBLIA:

BEZŻEŃSTWO

1 Kor 7,32 Chciałbym, że-

byście byli wolni od utrapień.

Człowiek bezżenny troszczy się

o sprawy Pana, o to, jak by się

przypodobać Panu.

1 Kor 7,38 Tak więc dobrze

czyni, kto poślubia swoją dzie-

wicę, a jeszcze lepiej ten, kto jej

nie poślubia.

BIBLIA:

POZYCJA KOBIETY

1 Tym 2,3 Podobnie starsze

kobiety winny być w zewnętrz-

nym ułożeniu jak najskromniej-

sze, winny unikać plotek

i oszczerstw, a uczyć innych

dobrego. Niech pouczają młode

kobiety, jak mają kochać mę-

żów, dzieci, jak mają być ro-

zumne, czyste, gospodarne,

dobre, poddane swym mężom –

aby nie bluźniono słowu Boże-

mu. (Por. Ef 5,22; 1 Tym 3,11)

KORAN:

BEZŻEŃSTWO

XXIV/32 Żeńcie samotnych

spośród was, jak też ludzi pra-

wych spośród waszych niewol-

ników i niewolnic. Jeśli są bied-

ni, to wzbogaci ich Bóg Swoją

łaską. Bóg jest Wszechobejmu-

jący, Wszechwiedzący! I niech

starają się żyć we wstrzemięź-

liwości ci, którzy nie mają moż-

liwości małżeństwa, aż wzboga-

ci ich Bóg Swoją łaską.

KORAN:

POZYCJA KOBIETY

XXIV/23 Ci, którzy rzucają

oskarżenie na kobiety cnotliwe,

beztroskie, ale wierzące, będą

przeklęci na tym świecie i w ży-

ciu ostatecznym. Dla nich kara

będzie straszna w Dniu, kiedy

będą świadczyć przeciw nim ich

języki, ich ręce i nogi o tym, co

oni czynili. W tym Dniu Bóg

wypłaci w pełni, co im się

słusznie należy; i dowiedzą się,

że Bóg jest prawdą oczywistą.

Złe kobiety – dla złych męż-

258

Przyp 2,16 Aby cię ustrzec

przed cudzą żoną, przed obcą,

co mowę ma gładką, co przyja-

ciela młodości rzuciła, Bożego

przymierza niepomna. Już dom

jej ku śmierci się chyli, ku cie-

niom Szeolu jej droga.(Por.

Przyp 5,3; Przyp 5,5; Przyp

6,24; Przyp 7,5; Przyp 7,27;

Przyp 9,18; Przyp 21,16)

Przyp 12,4 Koroną męża

jest dzielna żona, a próchnicą

jego kości – bezwstydna. (Por.

1 Kor 11,7)

Przyp 18,22 Kto znalazł żo-

nę – dobro znalazł i zyskał łaskę

u Pana. (Por. Przyp 19,14) Syr

26,1 Szczęśliwy mąż, który ma

dobrą żonę, liczba dni jego bę-

dzie podwójna. Dobra żona

radować będzie męża, który

osiągnie pełnię wieku w pokoju.

Dobra żona to dobra część dzie-

dzictwa i jako taka będzie dana

tym, którzy się boją Pana.

czyzn; źli mężczyźni – dla złych

kobiet! Dobre kobiety – dla do-

brych mężczyzn; dobrzy męż-

czyźni – dla dobrych kobiet! Ci

ostatni nie są winni tego, co

o nich mówią. Oni otrzymają

przebaczenie i zaopatrzenie

szlachetne.

LX/12 O Proroku! A kiedy

przyjdą do ciebie kobiety wie-

rzące złożyć ci przysięgę wier-

ności: iż nie będą oddawać Bo-

gu żadnych współtowarzyszy, iż

nie będą kraść, iż nie będą po-

pełniać cudzołóstwa, iż nie będą

zabijać swoich dzieci, iż nie bę-

dą przychodzić z oszczerstwem,

zmyślając je między swoimi rę-

kami i nogami, ani też nie będą

się buntowały przeciwko tobie

w tym, co jest uznane to przyj-

mij ich przysięgę i proś Boga

o przebaczenie dla nich!

LXVI/5 Być może, jego Pan,

jeśli on was odprawi – da mu

w zamian żony lepsze od was,

całkowicie poddane Bogu, wie-

rzące, gorliwe w modlitwie,

okazujące skruchę, pobożne,

przestrzegające postu, czy to

zamężne, czy dziewice.

259

BIBLIA:

RELACJA

MĘŻCZYZNA–KOBIETA

Kol 3,18 Żony bądźcie pod-

dane mężom, jak przystało

w Panu.

Ef 5,22 Żony niechaj będą

poddane swym mężom, jak

Panu, (Por. Rdz 3,16; Kol 3,18)

bo mąż jest głową żony, jak i

Chrystus – Głową Kościoła: On

– Zbawiciel Ciała.(Por. 1 Kor

11,3; Kol 1,18) Lecz jak Ko-

ściół poddany jest Chrystusowi,

tak i żony mężom – we wszyst-

kim.

1 P 3,1 Tak samo żony

niech będą poddane swoim mę-

żom, aby nawet wtedy, gdy

niektórzy z nich nie słuchają

nauki, przez samo postępowanie

żon zostali [dla wiary] pozyska-

LXVI/6 O wy, którzy wie-

rzycie! Strzeżcie się sami i wa-

sze rodziny od ognia, którego

strawą będą ludzie i kamienie!

KORAN:

RELACJA

MĘŻCZYZNA–KOBIETA

IV/34 Mężczyźni stoją nad

kobietami ze względu na to, że

Bóg dał wyższość jednym nad

drugimi, i ze względu na to, że

oni rozdają ze swojego majątku.

Przeto cnotliwe kobiety są po-

korne i zachowują w skrytości

to, co zachował Bóg. I napomi-

najcie te, których nieposłuszeń-

stwa się boicie, pozostawiajcie

je w łożach i bijcie je! A jeśli są

wam posłuszne, to starajcie się

nie stosować do nich przymusu.

Zaprawdę, Bóg jest wzniosły,

wielki!

IV/128 Jeśli kobieta obawia

się złego traktowania lub obo-

jętności ze strony swojego mę-

ża, to nie będą mieli grzechu,

260

ni bez nauki, gdy będą się przy-

patrywali waszemu, pełnemu

bojaźni, świętemu postępowa-

niu. (Por. 1P 2,12) (Por. Ef

5,22; Tyt 2,5)

1 Tym 5,14 Chcę zatem,

żeby młodsze wychodziły za

mąż, rodziły dzieci, były gospo-

dyniami domu, żeby stronie

przeciwnej nie dawały sposob-

ności do rzucania potwarzy.

(Por. 1 Kor 7,9)

Rzym 7,1 Czyż nie jest

wam wiadomo, bracia – mówię

przecież do tych, co Prawo zna-

ją – że Prawo ma moc nad

człowiekiem, dopóki on żyje?

Podobnie też i kobieta zamężna,

na mocy Prawa, związana jest

ze swoim mężem, jak długo on

żyje. Gdy jednak mąż umrze,

traci nad nią moc prawo męża.

Dlatego to uchodzić będzie za

cudzołożną, jeśli za życia swego

męża współżyje z innym męż-

czyzną. Jeśli jednak umrze jej

mąż, wolna jest od tego prawa,

tak, iż nie jest cudzołożną,

współżyjąc z innym mężczyzną.

jeśli dojdą między sobą do zgo-

dy, bo zgoda jest lepsza.

XXIV/31 Powiedz wierzą-

cym kobietom, żeby skromnie

spuszczały swoje spojrzenia

i strzegły swojej czystości; i że-

by pokazywały jedynie te ozdo-

by, które są widoczne na ze-

wnątrz; i żeby narzucały zasło-

ny na piersi, i pokazywały swo-

je ozdoby jedynie swoim mę-

żom lub ojcom, albo ojcom

swoich mężów, albo swoim sy-

nom lub synom swoich mężów,

albo swoim braciom, albo sy-

nom braci, lub synom swoich

sióstr; lub ich żonom, a którzy

nie są owładnięci pożądaniem

cielesnym; albo też chłopcom,

którzy nie poznali nagości ko-

biet. I niech one nie stąpają tak,

aby było wiadomo, jakie ukry-

wają ozdoby. Nawracajcie się

wszyscy do Boga, o wy, wierzą-

cy! Być może, będziecie szczę-

śliwi!

XXIV/60 A kobiety starsze,

które się już nie spodziewają

małżeństwa, nie będą miały

grzechu, jeśli zdejmą swoje sza-

ty, jednakże w taki sposób, aby

261

nie ukazywać swoich ozdób.

Lecz lepiej dla nich, żeby się od

tego powściągały. Bóg jest Sły-

szący, Wszechwiedzący

262

HISTORIA ZBAWIENIA279

NAUCZANIE

KATOLICKIE

Historia zbawienia – eko-

nomia zbawienia, ma charakter

progresywny. Bóg zawarł

przymierze, złożył obietnice i

związał się z ludźmi poprzez

konkretny naród.

Punktem szczytowym eko-

nomii zbawienia jest wcielenie

Jezusa Chrystusa, Syna Boże-

go, dokonane za pośrednic-

twem Dziewicy Maryi.

Jezus cierpiał realnie mękę,

,,prawdziwie” umarł i ,,prawdzi

wie” zmartwychwstał.

Kościół jest ,,Ciałem Chry-

stusa” skupionym wokół więzi

komunijnej; wspólnoty wiary,

wspólnoty sakramentów

i wspólnoty hierarchicznej.

Sakramenty święte spra-

wowane są przez szafarzy.

Kościół upamiętnia Pana Zmar-

NAUCZANIE

W ISLAMIE

To samo objawienie, zawar-

te w Koranie, zostało dane wielu

prorokom i występuje w wielu

księgach, zawsze z tym samym

przesłaniem dotyczącym jedno-

ści Boga.

W islamie nie do pomyślenia

jest pojęcie przymierza, poprzez

które Bóg ,,związałby się”

z człowiekiem – Bóg jest zawsze

całkowicie wolny.

Według koncepcji koranicz-

nej, Jezus jest tylko synem Ma-

ryi. Nie jest Synem Bożym ani

Bogiem – jest prorokiem.

W Koranie mówi się o nie-

pokalanym poczęciu i wydaniu

na świat, ale Maryja jest tylko

Matką Ísa (Jezusa) i dobrą mu-

zułmanką.

Muzułmanie nie wierzą

w śmierć Jezusa na krzyżu.

279 Opr. M. Borrmans, Gesú Cisto e i musulmani del XX secolo.Testi coranici,

catechismi, commentary, scrottori e poeti musulmanidi fronte a gesú, San Paolo,

Milano 2000.

263

twychwstałego, ustanawiając

żywą i realną komunię między

swoimi dziećmi a Bogiem troi-

stym.

Dzięki Kościołowi w do-

czesności chrześcijanin pozo-

staje w komunii z Kościołem

niebieskim zjednoczonym z

Chrystusem.

Maryja i święci już teraz

wstawiają się za nami.

Objaśniają te fragmenty Ko-

ranu, w których Jezus mówi

o swojej śmierci i zmartwych-

wstaniu, w kategoriach eschato-

logicznych (umrze i zmar-

twychwstanie na końcu czasów).

Ummah to wspólnota wie-

rząca połączonych wyznawa-

niem wiary w jednego Boga

i uznających Mahometa za pro-

roka – ,,pieczęć” proroków.

Brak pojęcia sakramentu.

Wyklucza się też jakikolwiek

rodzaj kapłaństwa. Modlitwa

służy nawiązaniu ,,bardzo bli-

skiego dialogu” z Bogiem.

Każdy nawiązuje bezpo-

średnią indywidualną relację

z Bogiem.

Wyklucza się jakikolwiek

rodzaj wstawiennictwa. Wsta-

wiennictwo Mahometa będzie

miało charakter wyłącznie

eschatologiczny i nastąpi w dniu

sądu.

264

ZAKOŃCZENIE

Biblia i Koran wspólne tradycje

1. Małżeństwo w Biblii oraz Koranie

Wydaje się, że zestawienie synoptyczne wybranych tekstów Bi-

blii i Koranu, pozwala wyprowadzić następujące wnioski:

Małżeństwo w Starym Testamencie i Koranie oparte jest na

trwałym związku mężczyzny i kobiety. W chrześcijaństwie ob-

owiązuje wyłącznie monogamia, natomiast w islamie dopusz-

czalne są związki poligamiczne.

W logionach dotyczących małżeństwa, Jezus jedynie przypo-

mniał ideę małżeństwa, ukazaną w Księdze Rodzaju, zmodyfi-

kowaną ze względu na – zatwardziałość serc Żydów. Podkreślił

jednocześnie, że pierwotny zamysł Boży jest wyraźny: Co Bóg

złączył, niech człowiek nie rozdziela (Mt 19, 6).

W Kościele katolickim i w niektórych Kościołach chrześcijań-

skich rozwód nie jest możliwy, jeżeli małżeństwo było prawnie

zawarte i dopełnione (ratum et consumatum). Przepis ten został

na nowo wyeksponowany w Kodeksie Prawa Kanonicznego

(1983 r.), promulgowanym przez papieża Jana Pawła II: Mał-

żeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane żadną

władzą ludzką i z żadnej przyczyny prócz śmierci (kan. 1141).

Natomiast w islamie rozwody uważane są za sprawę naturalną,

zwłaszcza, gdy małżonkowie po dłuższym zastanowieniu się

dojdą do wniosku, że zaistniały wystarczające powody, by mał-

żeństwo rozwiązać.

265

Gdy chodzi o formę zawierania związków małżeńskich – chrze-

ścijanie nawiązywali, bądź do zwyczajów grecko-rzymskich, bądź do

praktyk żydowskich. Islam przestrzega zaś ustawodawstwa koranicz-

nego i własnej tradycji.

18. Jezus o małżeństwie i rodzinie

Wypowiedzi Jezusa na temat małżeństwa można nazwać nowo-

testamentalnym „kodeksem rodziny chrześcijańskiej”. W porównaniu

z drobiazgowymi przepisami Starego Testamentu, zawiera on głów-

nie zasady życia małżeńskiego i rodzinnego. Nowością w stosunku

do Starego Testamentu jest mocno wyakcentowane równouprawnie-

nie oraz partnerstwo obojga małżonków. Dobrowolna rezygnacja z

prawa do zakładania rodziny ma swoje uzasadnienie w akceptacji

wyższych wartości dla Królestwa Bożego280.

19. Rodzina chrześcijańska a islamska

Badania socjologiczne dowodzą, że jednym z obszarów, gdzie

skutki zachodzących współcześnie przemian cywilizacyjnych, są

najbardziej widoczne i szczególnie odczuwalne jest rodzina. Trady-

cyjna teologia chrześcijańska, ukazuje instytucję małżeństwa, jako

pierwotną i podstawową komórkę społeczną. Ma ona trwać przez

całe życie małżonków. Rodzina stanowi dostrzegalny obraz jego

nadprzyrodzonego partnerstwa z Kościołem i całą rodziną ludzką.

Do lat sześćdziesiątych XX wieku panowało przekonanie, że ro-

dzina, spełniając podstawowe funkcje, zapewnia swoim członkom

280 K. Romaniuk, Małżeństwo i rodzina w Biblii, Katowice 1981, s. 144.

266

byt materialny, legalizację pożycia seksualnego, a dzieciom prawi-

dłowy rozwój, wychowanie i socjalizację.

Trzy ostatnie dekady XX wieku dowiodły wyraźnie, że tradycyj-

ny model rodziny ulega wyraźnej degradacji. Po swoistym katharsis,

jakim była liberalizacja obyczajowa, dostrzega się diametralną zmia-

nę w podejściu do spraw związanych z miłością i seksualnością.

Przeobrażenia te odcisnęły swoiste piętno na kulturze euroatlantyc-

kiej, a tym samym podważyły tradycyjne rozumienie małżeństwa281.

W rodzinie preindustrialnej rytm życia wyznaczało m.in. poczu-

cie wzajemnej więzi, wspólna praca itp. Jednostkę obowiązywała

powinność grupowej solidarności (obligation to solidarity) oraz

wspólnota potrzeb (community of need). Indywidualna biografia mo-

gła być budowana niemal wyłącznie wokół tej wspólnoty, gdyż ro-

dzina pozostawała jednocześnie szkołą, źródłem zatrudnienia, towa-

rzystwem ubezpieczeniowym i domem starców – wszystkim tym połą-

czonym w... całość (Christina Hardyment).

Proces industrializacji i rozwój gospodarki kapitalistycznej, od-

powiedzialny za powstanie wolnego rynku, zapoczątkował także tzw.

„wolny rynek emocji i uczuć”. Tradycyjne sposoby poszukiwania

oraz wyboru współmałżonka, a więc kontakty rodzinne, sąsiedzkie,

czy instytucja swata, zawodzą w wielkich aglomeracjach miejskich,

w których nikt nie zna nawet najbliższych sąsiadów.

Zdaniem Francesco Alberoniego, romantyczna idea miłości po-

jawiła się w momencie, kiedy procesy transformacji ekonomicznej,

a także nowy podział pracy osłabiły więzi rodzinne. Posoborowe

tendencje w teologii małżeństwa i rodziny, mocno podkreślają wza-

jemną – w pełni ludzką miłość małżonków oraz ukazują małżeństwo,

281 Por. K. Dyoniziak, Postacie miłości. Przeobrażenia obyczajowe w Europie za-

chodniej i w Polsce, Kraków 1995; J. Goody, A Family in European History,

Oxford 1999.

267

jako prawną, ale zarazem i przede wszystkim osobową i religijną

rzeczywistość282.

Uprzywilejowane miejsce przyznane małżeństwu i rodzinie

w czasach współczesnych przez Kościoły chrześcijańskie, jak rów-

nież szereg państw, mają być tamą chroniącą rodziców przed utratą

autorytetu, lekceważeniem zasad moralnych czy nieposkromionym

indywidualizmem młodych ludzi.

Problemom zaniku chrześcijańskich tradycji, dotąd pielęgnowa-

nych w rodzinach, starają się zaradzić Kościoły katolickie i prote-

stanckie, proponując szeroką ofertę poradnictwa rodzinnego, do-

kształcania na etapie przygotowania do małżeństwa oraz formacji

samych małżonków.

Wbrew wszelkim współczesnym trendom, do oddzielania mał-

żeństwa od rodziny w rozumieniu chrześcijańskim, rodzina oparta na

trwałym węźle małżeńskim jest podstawowym środowiskiem, gdzie

młode pokolenie uczy się artykułować swoje cielesne i duchowe

potrzeby.

Model rodziny islamskiej wydaje się być bardziej stabilny. Ko-

ran i tradycja islamska w nauczaniu o małżeństwie eksponuje inne

problemy. Najbardziej rozbudowany dział prawa muzułmańskiego

dotyczy życia wewnątrzrodzinnego i dziedziczenia majątku. W isla-

mie obowiązek zawarcia małżeństwa spoczywa na każdym, kto czuje

się zdolny wypełnić powinności męża i żony oraz nie chce narażać

się na niebezpieczeństwo nierządu.

Małżeństwu i rodzinie islam stawia następujące cele:

zrodzenie i wychowanie potomstwa,

ujęcie we właściwe ramy popędu seksualnego

oraz wspólnotę życia, która powinna zapewnić bezpieczeństwo,

wzajemną miłość i miłosierdzie.

282 Por. F. Alberoni, Kocham cię, Warszawa 1999.

268

Muzułmanin ma prawo pozostawać w związku poligamicznym.

Jednak bezwzględnie wymaganym warunkiem jest sprawiedliwe

traktowanie żon (Sura IV, 3), co jak przyznaje Prorok możliwe jest

do osiągnięcia (Sura IV, 129).

Rozwiązanie małżeństwa zostało obłożone sankcjami ekono-

micznymi – oddalona żona zachowuje prywatny majątek, w tym

także ofiarowany jej przez narzeczonego, a później męża, co ma za-

pobiec lekkomyślnym decyzjom rozwodowym. Zawiedziony małżo-

nek może się rozwieść z tą samą kobietą dwukrotnie. Jeżeli po raz

trzeci oddali żonę, wolno mu się ożenić tylko wówczas, gdy ona

wyjdzie za innego i małżeństwo to się rozpadnie.

W rodzinach muzułmańskich przestrzegana jest zasada szacunku

dla rodziców, do tego zobowiązane są także dorosłe dzieci, które

założyły własne rodziny. Domy starców nie są znane. Rodziców

należy zawsze wspierać duchowo i materialnie. Szacunkiem oraz

opieką powinny być otaczane także wdowy, sieroty jak również lu-

dzie starsi, ze względu na zdobyte życiowe doświadczenie, a także

zasługi, jakie ponieśli na rzecz młodego pokolenia.

Kobiety muzułmańskie wierne tradycji, także obecnie, ściśle

przestrzegają koranicznego prawodawstwa, dotyczącego rodziny

i zwyczajów. Jedynie zwolenniczki emancypacji, w rozumieniu

współczesnym, przyjmują zachodnie standardy życia, m.in. zostawia-

jąc dotąd obowiązkowy, tradycyjny ubiór, gdy udają się do meczetu,

czy sprawują obrzędy. Wiele młodszych, zamężnych, kobiet pracuje

zawodowo. Niektóre z nich prowadzą własne firmy lub osiągnęły

znaczące pozycje społeczne.

Status kobiety w krajach muzułmańskich zmienia się dzisiaj dy-

namicznie. Chroni je szereg nowoczesnych przepisów prawnomająt-

kowych. Do bardzo rzadkich wypadków należy wielożeństwo.

Wprowadzona w wielu krajach arabskich reforma prawa małżeń-

skiego pozwala także kobietom decydować o rozwodzie w określo-

nych okolicznościach, m.in. gdy mężczyzna zawarł drugie małżeń-

269

stwo, mimo że w umowie małżeńskiej był obligatoryjny zapis

o związku monogamicznym.

20. Kwestia kobieca w aspekcie patriarchatu

Wszystkie trzy religie monoteistyczne: judaizm, chrześcijaństwo

oraz islam, cechują patriarchalne stosunki w społeczeństwie i rodzi-

nie. Z nich zaś wypływa szereg konsekwencji dla statusu społeczne-

go kobiety283.

Teologia chrześcijańska obciąża Ewę – matkę rodzaju ludzkie-

go za jej nieposłuszeństwo wobec Boga (grzech pierworodny).

Zranił on naturę ludzką, stając się powodem każdego zła i dez-

organizacji na płaszczyźnie pierwotnej harmonii wartości mo-

ralnych.

Islam bardziej usprawiedliwia kobietę, przypisując raczej sza-

tanowi decydującą winę za pojawienie się zła na świecie.

W chrześcijaństwie dość wcześnie zaczął rozwijać się kult ko-

biety – dziewicy. Natomiast islam nie zna idei celibatu kobiet

(ani mężczyzn). Islam krytycznie odnosi się do lansowanej

w teologii chrześcijańskiej tezy, że to Jezus i Paweł z Tarsu

dokonali rewolucyjnych zmian w kwestii kobiecej (wzorzec

idealnej kobiety w osobie Maryi), poprzez uznanie egalitary-

zmu kobiet. Mimo niewątpliwie pewnego novum w odnosze-

niu się do kobiet: sympatia, usprawiedliwienie błędów (jawno-

grzesznica), zauważyć należy, że opinie zawarte w Nowym Te-

283 Zdaniem religioznawców w trzech religiach monoteistycznych, daje się zauważyć

analogiczny proces rozwojowy statusu społecznego kobiet. Od stosunkowo wiel-

kiego szacunku nich oraz pełnienia znaczącej roli w społeczeństwie w początko-

wym okresie rozwoju chrześcijaństwa i islamu, poprzez przejawy degradacji, naj-

częściej pod wpływem uwarunkowań historycznych, do ponownego okresu pro-

mocji kobiet w czasach nowożytnych i współczesnych.

270

stamencie na temat równości mężczyzn i kobiet dotyczą płasz-

czyzny eschatycznej, nie zaś społecznej.

Czynny udział kobiet w życiu religijnym, zarówno w chrześci-

jaństwie, jak i islamie, co najwyżej ogranicza się do pełnienia

podrzędnej roli przy sprawowaniu kultu. Głównymi organiza-

torami i celebransami kultu, jako dziedziny należącej wyłącz-

nie do sfery sacrum, zwłaszcza w życiu społeczeństw Bliskie-

go Wschodu, byli zawsze mężczyźni.

Starożytne chrześcijaństwo i islam znają wyjątkowe kobiety,

których zdolności umysłowe, przedsiębiorczość, energia,

a nawet spryt, spowodowały, że zostały wyniesione do pełnie-

nia wysokich ról społecznych (Stary Testament), nie wyłącza-

jąc godności królewskiej: funkcji kalifa lub sułtana (islam).

Kobiety mogą być po śmierci oficjalnie uznane za ,,święte”, co

ma miejsce w chrześcijaństwie w formie beatyfikacji i kanoni-

zacji, a także w pewnym stopniu – w islamie, zwłaszcza w su-

fizmie.

Instytucja klasztorów żeńskich, jest szeroko znana w chrześci-

jaństwie, jak również – choć w mniejszym zakresie – w isla-

mie.

Kościoły protestanckie dopuszczają obecnie w szerokim za-

kresie kobiety do funkcji kapłańskich, co w Kościele katolic-

kim i prawosławnym nie jest dotąd możliwe, sytuacji tej nie

zmienił Synod biskupów – obradujący w Rzymie w listopadzie

1987 roku, poświęcony współczesnej roli laikatu284.

284 Kościoły rzymski i prawosławny odrzucają m.in. możliwość święceń kapłańskich

kobiet. Mimo to w krajach zachodnich nasila się krytyka pozycji mężczyzn, ze

strony przede wszystkim teologów-kobiet. W związku z głosami krytyki, zwłasz-

cza z USA i Holandii oraz w związku z ruchem emancypacyjnym kobiet w ogóle,

w ostatnich latach rozwinęła się tzw. „teologia feministyczna”. W jej ramach usi-

łuje się na nowo zinterpretować treść Biblii, historię Kościoła, dotychczasowe ba-

dania teologiczne, formy pobożności – proponując rozwiązania przeciwstawne

271

Niektórzy komentatorzy tekstów biblijnych i koranicznych, po-

święconych małżeństwu i rodzinie uważają, że Koran przyznaje ko-

biecie większe uprawnienia, niż Stary Testament, a dotyczy to

zwłaszcza prawa spadkowego oraz lepszego zabezpieczenia ekono-

micznego w przypadku rozwodu285.

tradycyjnej perspektywie patriarchalnej.

285 J.D. Thyen, Biblia i Koran. Synopsa wspólnych tradycji, Warszawa 2002, s. 273.

272

SŁOWNIK PODSTAWOWYCH NAZW, POJĘĆ

I TERMINÓW ISLAMSKICH286

Abbasydzi – dynastia kalifów arabsko-muzułmańskich, rządzących

kalifatem ze stolicą w Bagdadzie w latach 750−1258.

Achbaryci – nurt teologiczny w szyizmie, którego przedstawiciele

w zakresie prawa muzułmańskiego ograniczali się do badania

Koranu i tradycji imamów szyickich, nazywanych chabarmi.

Adab – literatura adabowa – forma literacka, rozwijająca się od

IX w. w literaturze arabskiej o charakterze dydaktycznym i

aforystycznym.

Ahl al-Kitab – lud Księgi, wyznawcy judaizmu i chrześcijaństwa.

Ahmadijja – współczesny ruch religijny o zasięgu międzynarodo-

wym (liczba 50 mln członków).

Aja(t) – znak boski. W pojęciu muzułmanów oznacza poszczególne

wersety Koranu.

Ajatollah (ajat Allah, „cudowny znak Boga”) – szyicki tytuł znawcy

teologii i prawa, wprowadzony pod koniec XIX w. Tytuł za-

szczytny, nadawany tylko wybitnym osobistościom – uczo-

nym (mudżtahidom). Według niektórych szkół szyickich, są

oni upoważnieni do tworzenia prawa (stąd inny tytuł – Mar-

dża at-taklid, „źródło do naśladowania”). Czasami uważani

są także za namiestników dwunastego imama. Współcześnie

najbardziej znani w Europie to: Ruhollah Chomeini

(1900−1989), Mohammad Chatami (ur. 1943), Muhammad

286 Opracowany na podstawie: G. Paolucci, C. Eid, Islam. Sto pytań, odpowiada

Samir Khalil Samir, Warszawa 2004; Z. Landowski, Islam – nurty, odłamy, sekty,

Warszawa 2008.

273

Husajn Fazl Allah (ur. 1935).

Alawici – niewielka szyicka sekta muzułmańska, zwana także nusaj-

rytami, działająca od IX w. i oddająca szczególną cześć

Alemu Ibn Talibowi.

Al-Fatiha – sura otwierająca Koran, traktowana przez muzułmanów,

jako rytualna modlitwa. Jej polska wersja ma następujące

brzmienie: „W imię Boga Miłosiernego, Litościwego! Chwa-

ła Bogu, Panu światów, Miłosiernemu, Litościwemu, Królo-

wi Dnia Sądu. Oto Ciebie czcimy i Ciebie prosimy o pomoc.

Prowadź nas drogą prostą, drogą tych, których obdarzyłeś

dobrodziejstwami; nie zaś tych, na których jesteś zagniewa-

ny, i nie tych, którzy błądzą”.

Ali-Ilahi – skrajna sekta szyicka, która powstała około XIV w.

w Iranie i uznaje Alego za jedno z wcieleń Boga.

Alim (l.mn. ulemowie) – muzułmański uczony w zakresie prawa

i teologii islamu, autorytet w tych dziedzinach wiedzy.

W szyizmie (nazywani zwykle mudżtahidami) otrzymują

znaczne godności i mają rozbudowaną hierarchię (al-alim al-

mutabahhir – znawca tradycji i Koranu).

Al-Kaba – sześcienna konstrukcja znajdująca się w centralnej części

dziedzińca Wielkiego Meczetu w Mekce, którą muzułmanie

obchodzą siedmiokrotnie, wykonując w ten sposób tawaf

podczas pielgrzymki (hadżdż). W Kaabie przechowywany

jest czarny kamień (być może fragment meteorytu). Według

tradycji muzułmańskiej, w tym miejscu Abraham miał zbu-

dować Bogu ołtarz. Mahomet polecił zachować sakralny cha-

rakter tego miejsca, nakazując jednak zburzyć znajdujące się

wokół Kaaby symbole religijne bóstw z epoki pre-islamskiej.

Allah – skrót od słowa arabskiego al-ilah, oznaczającego bóstwo,

a w ścisłym sensie Boga osobowego. Także chrześcijanie

i Żydzi mówiący po arabsku używają tego terminu na ozna-

czenie Boga. Doskonałość Allaha określa 99 przymiotników,

274

m.in.: Miłosierny, Pan Święty, Czuwający, Pan Dnia Sądu

itp.

Aszaryzm – najważniejszy nurt teologii muzułmańskiej, stworzony

przez Al-Aszariego; próba pogodzenia rozumu z wiarą, tzw.

muzułmańska scholastyka.

Babizm – ruch społeczno-religijny w łonie islamu szyickiego, stwo-

rzony przez Alego Muhammada z Szirazu w XIX w. Założy-

ciel tego ruchu przyjął imię „Bab”, czyli „Brama”.

Bahaizm – religia synkretyczna, wywodząca się babizmu, założona

przez ucznia Alego Muhammada z Szirazu, Alego Husajna

Nuriego, który nosił przydomek Baha Allah, czyli „Blask

Wiary”. Bahaizm dąży do unifikacji chrześcijaństwa, islamu

i judaizmu.

Baraka – boskie błogosławieństwo przekazywane prorokom, ima-

mom szyickim i sufickim szachom. W mistycyzmie muzuł-

mańskim (sufizm) ma różne znaczenia, zależnie od szkoły

(tariki).

Basmala – arabska formuła, rozpoczynająca każdy ważny czyn

Biismi Allahi ar-Rahim: w imię Boga Miłosiernego, Litości-

wego.

Batynici – nurt w islamie szyickim (isma‘ilici), preferujący wykład-

nię ezoteryczną („ukrytą”).

Bracia Czystości (arab. Ichwan as-Safa) – stowarzyszenie religijno-

filozoficzne, działające tajnie w Al-Basrze i Bagdadzie na

przełomie X i IX w., przesiąknięte doktryną neopitagorejską

i neoplatońską.

Bracia Muzułmanie – fundamentalistyczne stowarzyszenie muzuł-

mańskie, dążące do odnowy islamu, założone w 1923 r.

w Egipcie przez Hasana Al-Bannę.

Bujjidzi, Buwajhidzib – dynastia władców emiratów pochodzenia

perskiego, w latach 945−1055, sprawująca faktyczną władzę

w kalifacie Abbasydów.

275

Charydżyci – skrajne ugrupowanie muzułmańskie, pierwszy odłam

islamu. Wyłoniło się spośród zwolenników Alego Ibn Taliba

po bitwie pod Siffinem (657 r.).

Chatib – kaznodzieja wygłaszający kazanie (chutba) podczas piąt-

kowej modlitwy w meczecie.

Chomeinista – termin odnosi się do grup przyjmujących szyicką

doktrynę „rewolucyjną” reprezentowaną przez ajatollaha

Chomeiniego, zwłaszcza jego tezę o „uczonych rządach” (ve-

lajet-e-fakih).

Chums (chumus) – obowiązkowy podatek szyitów, wynoszący 1/5

dochodu rocznego (po odliczeniu wydatków osobistych).

Dawniej płacono go imamom, współcześnie w Iranie dyspo-

nuje nim duchowieństwo szyickie.

Dawa – apel, wezwanie. Oznacza propagowanie islamu.

Derwisz – słowo pochodzi z perskiego, oznacza ubogiego (dosłow-

nie: „tego, który szuka drzwi”). Członek sufickiego bractwa

mistycznego, asceta. Czasami derwisze mieszkają w domach

zgromadzeń (klasztorach – Tekle) lub prowadzą wędrowny

tryb życia, utrzymując się z datków. Ich asceza dotyczy nie

tylko sfery materialnej (ubóstwa), ale i duchowej – wyzbycia

się wszelkich ziemskich pragnień i ambicji. Zajmują się

głównie modlitwą i kontemplacją istoty Boga, w niektórych

bractwach praktykowane są różne formy modlitwy: taniec,

muzyka, samoumartwianie, biczowanie, przekłuwanie wła-

snego ciała, chodzenie po rozżarzonych węglach.

Dija – okup.

Din wa-dawla – jedność religii i państwa w islamie.

Din wa-dunja wa-dawla – religia, społeczeństwo, państwo. Formuła

określająca religię islamską zgodnie z klasyczną interpreta-

cją muzułmańską oraz według współczesnego jej rozumie-

nia, ujmującego te trzy elementy jako nierozdzielną całość.

Dywan – zbiór utworów poetyckich.

276

Dżahilijja – dosłownie znaczy „niewiedza”, „ignorancja”. Jest to

określenie przedislamskiego społeczeństwa arabskiego.

W dzisiejszym rozumieniu odnosi się do społeczności, która

nie zna albo nie wyznaje islamu. Synonim pogan i bezbożni-

ków.

Dżihad – od arabskiego rdzenia dż-h-d, „zmagać się”, walczyć”.

W Koranie termin ten występuje w formie rodz. męskiego

w kontekście dzihad fi sabil Allah, czyli „walki na drodze

Boga”. Według egzegetów muzułmańskich rozumianej jest,

jako wojna święta. Nie znajduje potwierdzenia w klasycznej

tradycji islamskiej. Należy odróżnić „mały dżihad”, czyli

wojnę świętą, od „wielkiego dżihadu”, czyli etyczno-

duchowego zmagania się ze złem.

Dżinn – w islamie trzecia kategoria istot rozumnych (obok aniołów

i ludzi). Dżinny powstały z ognia bez dymu, są niewidzialne,

ale potrafią się materializować. Dzielą się na dobre i złe (wg

ludowej tradycji złe to ghule i ifryty).

Fakih – prawnik muzułmański.

Fatwa – odpowiedź lub opinia prawno-religijna wydana przez uzna-

nego prawnika w określonej sprawie.

Fatymidzi – dynastia szyickich kalifów (wywodzili swe pochodzenie

od Fatimy, córki Muhammada), rządząca w Egipcie i Afryce

Północnej w latach 909−1071.

Fikh – prawo islamskie. Teksty islamskie stwarzają możliwość róż-

nych interpretacji w zależności od szkół prawnych. Specjalista

od fikh nazywa się fakih (l.mn. fukaha).

Filary wiary –obowiązują wszystkich muzułmanów, którzy osiągnę-

li dojrzałość: szahada – wyznanie wiary, salat – modlitwa ry-

tualna, zakat – jałmużna, sawn – post Ramadanu oraz hadżdż –

pielgrzymka do Mekki.

Futuwwa – organizacja typu militarnego, przypominająca zakon

rycerski.

277

Gahdda – credo islamskie (w chrześcijaństwie wyznanie wiary).

Hadis – powiedzenia i relacje o czynach Mahometa, tak jak je prze-

kazali świadkowie życia Proroka i jego uczniowie. Ten, kto

bada hadisy, nazywa się muhadis. Istnieje sześć wielkich

zbiorów hadisów uważanych za autentyczne (sahih). Hadisy

tworzą sunnę, zebrana w IX w.

Hadżdż (Hidżra) – wędrowanie pielgrzymka do Mekki. Należy ją

odbyć przynajmniej raz w życiu, w zależności od możliwo-

ści, między dziewiątym a trzynastym dniem miesiąca Dhu-

al-hidżdża. Każdego roku przybywa do Mekki około 2 mi-

liony wiernych, wypełniających dokładnie przepisy rytualne,

z których najważniejsze to: tawaf polegający na siedmiokrot-

nym obejściu Kaaby, przebieganie między dwoma wzgórza-

mi Safa i Marwa, symboliczne ukamienowanie diabła w do-

linie Mina oraz sakralna ofiara zwierzęca. Szczytem rytu

pielgrzymkowego jest modlitwa na górze Arafat. Kiedy piel-

grzymka do Mekki odbywa się w innym miesiącu, nosi na-

zwę „małej” po arabsku umra – wizyta. Hidżra – wędrowa-

nie Mahometa z Mekki do Medyny (622 r.), dało początek

muzułmańskiej rachubie czasu.

Hafiz – recytator, człowiek znający cały Koran na pamięć.

Hanafici – liberalna szkoła prawa muzułmańskiego, założona przez

Abu Hanifę an Numana (zm. 767 r.).

Hanbalici – skrajnie ortodoksyjna szkoła prawa muzułmańskiego,

założona przez Ibn Hanbala (zm. 855 r.).

Harem – (rdzeń: h r m) – miejsce święte, zakazane, świątynia, sank-

tuarium.

Hidżab – nazwa zasłony noszonej przez muzułmanki (w jęz. per.

czador).

Hizb – rodzaj modlitwy w formie litanii, także 1/66 część Koranu.

Współcześnie używany także w znaczeniu „partii” – Hezbol-

lah (Hizb Allah – „partia Boga”).

278

Hudud – liczba mnoga od hadd, granica. Terminem tym określa się kanoniczne kary koraniczne, zależnie od stoso-wania w praktyce poleceń szaria’tu. Idda – czas oczekiwania, by ustalić czy kobieta poczęła dziecko.

Idżaz – cud. Związany z tradycją islamską Koranu, któremu przypisuje się niepowtarzalny styl literacki, wskazujący na jego boskie pochodzenie. Idżma – jednomyślne postanowienie, zgoda. Termin w prawie mu-

zułmańskim oznaczający zgodność opinii między uczonymi

prawnikami na temat nowych zagadnień prawnych, wymaga-

jących rozstrzygnięcia.

Imam – tytuł religijny wskazujący na tego, kto „stoi na czele”, kto

prowadzi wspólną modlitwę w meczecie. Według szyitów ty-

tuł ten nosiło dwunastu potomków Alego. Potem ich następ-

cami byli wybitni przedstawiciele społeczności, co jednak

należało do rzadkości, np. imam Chomeini.

Imamici (dwunastoocy) – główny odłam szyizmu, uznający następ-

stwa dwunastu imamów.

Islam – pochodzi od arabskiego słowa aslama i oznacza „podporząd-

kowanie, posłuszeństwo”. Według muzułmanów (sług Boga),

islam jest dla człowieka religią „naturalną” i pierwotną. W

tym sensie Koran traktuje wszystkich muzułmanów jako pro-

roków posłanych przez Boga.

Isma’ilici – skrajny odłam szyizmu, zwany także „siedmiowcami”,

uznający tylko siedmiu spośród dwunastu imamów szyic-

kich.

Kadi – z arabskiego kadi al-kudat, sędzia muzułmański, najwyższy

sędzia w danym mieście lub państwie.

Kafir – błądzący wierze lub politeista. W l.mn. kuffar albo kafirum.

Kalam – (dosłownie: „pióro”). Teologia spekulatywna islamu.

Kalif – (chalifa, dosłownie: „następca”). Tytuł następcy Proroka

Muhammada. Religijny i świecki przywódca wspólnoty mu-

zułmańskiej (władca państwa muzułmańskiego – kalifatu).

279

Kalifat – od arabskiego słowa chilafa, następstwo. Kalifat trwał nie-

przerwanie od śmierci Mahometa w 632 r. aż do 1924 r., kie-

dy został zniesiony przez republikański rząd Turcji. Dzisiaj

zwłaszcza wiele grup radykalnych w islamie uważa jego

przywrócenie za konieczne dla ograniczenia tak zwanej dża-

hilijja.

Kibla – zwrot ciała podczas modlitwy, ustanowiony przez Mahometa

najpierw w kierunku Jerozolimy, a potem zastąpiony zwro-

tem ku Mekce. Wszystkie meczety są zwrócone w tym kie-

runku.

Kisans – prawo odwetu.

Koran – od arabskiego słowa al-Kuran, odmawianie, recytacja, gło-

szenie. Nazwa świętej księgi muzułmanów, wywodzi się od

początkowych słów zachęty archanioła Gabriela skierowanej

do Mahometa: Ikra’ – Czytaj! Recytuj! Składa się ze 114

Sur, rozdziałów, uporządkowanych według wielkości, z któ-

rych pierwsza nosi nazwę Al-Fatiha.

Kurajszyci – plemię arabskie zamieszkujące Mekkę; z niego wywo-

dził się Prorok Mahomet.

Kuttaby – szkółki koraniczne.

Madrasa – wyższa szkoła religijna z programem nauczania teologii

prawa muzułmańskiego, literatury hadisów i komentarzy do

Koranu.

Maghreb – arabskie kraje Afryki Północnej, przede wszystkim Ma-

roko, Algieria i Tunezja. Do tzw. Wielkiego Maghrebu wli-

czane są także Libia i Mauretania.

Mahdi – w islamie odpowiednik postaci biblijnego Mesjasza, który

ma pojawić się na końcu czasów i wprowadzić ludzi do raju.

Wiara w nadejście Mahdiego jest charakterystyczna dla szyi-

tów.

Mahr – dar męża dla żony, wiano.

Malikici – ortodoksyjna szkoła prawa muzułmańskiego. Założona

280

przez Malik’a Ibn Anasa (zm. 796 r.).

Mamulecy – dynastie pochodzenia niewolniczego, panujące w latach

1250−1517 w Egipcie, a także Syrii, Al-Hidżazie, Indiach.

Marabut – dawniej członek muzułmańskiego bractwa religijnego

w Maghrebie, obecnie oznacza osobę świątobliwą, pobożną,

ascetę i cudotwórcę. Kult marabutów i ich grobów istnieje

głównie w Maghrebie (np. wśród Berberów).

Maszrutijjat – ruch konstytucyjny w Iranie z początku XX w. Skut-

kiem jego działalności było zwołanie w 1906 r. parlamentu

i ogłoszenie konstytucji, wprowadzającej w kraju monarchię

konstytucyjną.

Mazhab – arabskie określenie szkoły prawa muzułmańskiego.

Meczet – z jęz. od arabskiego masdżid, miejsce pokłonów. Meczetu

nie można traktować jako „kościoła muzułmańskiego”, po-

nieważ nie stanowi tylko miejsca kultu, ale także jest cen-

trum kulturowym, społecznym i politycznym.

Mudżaddid – odnowiciel, reformator religijny.

Mudżahedin – l. mn. od mudżahid, wojownik dżihadu.

uczestnik dżihadu, muzułmanin walczący z niewiernymi o

podporządkowanie ich prawu Koranu. Muzułmanie uważają,

że mudżahedin poległy podczas dżihadu jest męczennikiem i

natychmiast zostaje zbawiony (tj. idzie do raju). Za mudża-

hedinów obecnie uważają się członkowie ruchów oporu w

krajach muzułmańskich i członkowie fundamentalistycznych

ugrupowań muzułmańskich (np. Stowarzyszenie Braci Mu-

zułmanów).

Mudżtahid – uczony muzułmański, wyjaśniający zasady prawa,

celem podejmowania niezależnych decyzji.

Muezzin – od arabskiego muazzin, czyli ten, kto ze szczytu minaretu

wykonuje adhan, wezwanie do modlitwy. Wezwanie to za-

czyna się od powtórzonego czterokrotnie wyznania Allah-u

akbar (Bóg jest największy) z dołączoną powtórzoną dwu-

krotnie szahadą, wezwaniem: Przyjdźcie na modlitwę, przy-

stąpcie do zbawienia, a kończy się dwukrotnym Allah-u ak-

281

bar i wyznaniem: Nie ma Boga poza Allahem.

Mufti – ten, kto rzuca fatwę. W wielu krajach islamskich tytuł ozna-

cza najwyższy stopień w hierarchii religijnej państwa lub re-

gionu.

Muhsana – „być czystą, cnotliwą” (o kobiecie). Kobieta aktualnie

wolna, która była zamężna.

Mułła – przywódca religijny, jeden z alimów, szczególnie w Persji.

Murdżyci – nurt w teologii islamu, głoszący m.in. konieczność od-

rodzenia (irdża) sądu nad grzesznikami, aż do dnia sądu osta-

tecznego.

Murid – uczeń, przede wszystkim w sufizmie.

Murszid, szajch, pir – przewodnik duchowy ucznia (sufizm).

Mutakallim – teolog muzułmański, zwolennik teologii spekulatyw-

nej (kalamu).

Mutazylici – nurt w ortodoksyjnej teologii muzułmańskiej rozpo-

wszechniony od VIII do X w. Głównymi centrami ruchu były

Al-Basra i Bagdad. Mutazylici wprowadzili do teologii isla-

mu racjonalizm, który doprowadził do powstania dialektyki

muzułmańskiej, tzw. kalamu. Za panowania kalifa abbasydz-

kiego Al-Mamuna (813−833) mutazylizm był doktryną obo-

wiązującą w kalifacie abbasydzkim, wymuszany siłą za po-

mocą inkwizycji (arab. Mihnd).

Nasab – genealogia.

Nasara – nazarejczycy. Termin, jakim określa się chrześcijan w Ko-

ranie i w tradycji islamskiej.

Panarabizm – ideologia powstała w drugiej połowie XIX w., gło-

sząca jedność wszystkich ludów arabskich.

Panislamizm – nurt w islamie powstały na przełomie XIX i XX w.,

dążący do zjednoczenia wszystkich muzułmanów. Jego

twórcą był Dżamal ad-Dina al-Afghani.

Raj (dosł. „pogląd”) – w prawie islamu osobisty pogląd uczonego

w danej sprawie.

282

Ridda – odstępstwo od islamu, zwane też irtidad. Karą przewidzianą

dla apostaty (zw. murtadd) jest, przynajmniej teoretycznie

śmierć.

Safawidzi – dynastia perska pochodzenia turkmeńskiego, panująca

w latach 1502−1736. W Iranie wprowadzili szyizm jako reli-

gię państwową.

Sajjid – tytuł honorowy, przyznawany potomkom imama Al-Husajna

(dosł. „pan”, „władca”).

Sala – modlitwa rytualna polegająca na gestach i ustalonych formu-

łach. Może być wspólnotowa (w meczecie) lub indywidual-

na. Powinna być odmawiana pięć razy dziennie (o świcie,

w południe, po południu, o zmierzchu i wieczorem) ze zwro-

tem w kierunku Mekki, zawsze w stanie „czystości legalnej”,

czyli po koniecznych obmyciach. Stanowi drugi filar islamu.

Saum – post w miesiącu Ramadanie, obowiązujący dorosłych, zdro-

wych muzułmanów.

Sawn – post zachowywany przez cały miesiąc księżycowy Ramada-

nu. Stanowi czwarty filar wiary. Polega na powstrzymywaniu

się od świtu do zmierzchu od wszelkich pokarmów i napojów

oraz nie uleganie zachciankom. Post obowiązuje wszystkich

muzułmanów, którzy osiągnęli dojrzałość. Wyjątek stanowią

chorzy, podróżujący i kobiety ciężarne. Post kobiety w okre-

sie menstruacji nie jest ważny i musi ona pościć ponownie

w innym czasie.

Silsila – „łańcuch” sukcesorów „doktryny”/„drogi”. Silsila wszyst-

kich bractw i „dróg”/tarik rozpoczyna się od Proroka Mu-

hammada kalifa Ali itd.

Sira – biografia Mahometa. Najbardziej autentyczna pochodzi od Ibn

Hiszama (zm. 768).

Sufi – wyznawca sufizmu.

Sufizm – pogląd teologiczno-intelektualny w islamie, którego przed-

stawiciele (sufi) dążyli do jak najgłębszego poznania Boga i

do połączenia się z Nim w mistycznej ekstazie. Nazwa ruchu

wywodzi się od arabskiego terminu suf – wełna, czyli okrycia

283

jakie nosili sufi. Sufizm zrodził się w VII−VIII w. na terenie

Iraku (Al-Kufa, Al-Basra), później także w Persji, Azji Środ-

kowej i całym niemal świecie islamu.

Sunna – tradycja, zwyczaj, sposób zachowania się; to przekazywanie

z pokolenia na pokolenie praktycznych wzorców zachowa-

nia, wziętych z życia Mahometa.

Sunnici –stosujący się do sunny, czyli obyczaju określonego przez

Mahometa. Stanowią 90% muzułmanów na świecie i dzielą

się na cztery ryty lub szkoły. Hanafici, wywodzący się od

Abu Hanifa (700−768), oprócz Koranu i tradycji dopuszczają

osobistą opinię w sprawach nieopisanych w źródłach. System

przyjęty przez Abbasydów upowszechnił się w Turcji, Egip-

cie, Syrii, Iraku, Pakistanie, Afganistanie i Indiach. Malikici

pochodzący od Malika Ibn Anasa (712−796) zachowują do-

świadczenia muzułmańskiej gminy medyńskiej, stawiają na

pierwszym miejscu własną opinię i rozumowanie przez ana-

logię, a na dalszym zalecenia tradycji – rozwinęli się krajach

Maghrebu i w czarnej Afryce. Szafici – wywodzą się od

imama Asz-Szafiego (768−820), stawiają na pierwszym

miejscu tradycję, a na dalszym wyprowadzanie zasad przez

analogię i dedukcję. Najliczniejsi zamieszkują Afrykę

Wschodnią, południową Arabię i Indonezję. Hanbalici noszą

imię Ahmada Ibn Hanbala (781−856) – to najbardziej rygo-

rystyczna grupa sunnitów, utrzymująca, że istnieje jedno

źródło prawa – Koran. Odrzucają indywidualne opinie i teo-

logię spekulatywną. Stosują literalną interpretację prawa. Od

nich pochodzi rygorystyczna doktryna wahhabicka królew-

skiej rodziny z Rijadu.

Sura – rozdział Koranu. W sumie jest ich 114, podzielonych na wer-

sety.

Szafi’ici – ortodoksyjna szkoła prawa muzułmańskiego, założona

przez Asz-Szafil’iego (VIII/IX w.). Jej wyznawcy rozprosze-

284

ni są w całym świecie islamu, od Maghrebu po Indie.

Szahada – wyznanie wiary, którego treścią są słowa: „Nie ma Boga

nad Allaha, a Mahomet jest jego prorokiem”.

Szajch (dosł. „starzec”) – tytuł honorowy, nadawany „profesorom”

różnego typu szkół religijnych; w sufizmie przywódca brac-

twa.

Szari’a (szariat) – prawo muzułmańskie, oparte na Koranie i hadi-

sach, obejmujące wszystkie dziedziny życia muzułmanina.

Szarif (szeryf) – honorowy tytuł przysługujący Haszymitom (szcze-

gólnie Alidom, potomkom Al-Hasana). Wielki Szarif Mekki

był dziedziczną godnością władców Mekki – Haszymitów

(od X w. do 1924 r.).

Szejk – starzec. Tytuł religijny oznaczający „kapłana”. W wielu kra-

jach arabskich używany jako tytuł nobilitujący.

Szyici – drugi co do wielkości odłam islamu. Powstał na tle sporu

o następstwo po Mahomecie. Stworzyli go zwolennicy kali-

fatu Alego Ibn Abi Taliba. Jest państwową religią w Iranie,

wielu wyznawców mieszka także w Iraku. Sunnici zarzucają

szyitom niewłaściwą interpretację sunny.

Tafsir – komentarze Koranu. Komentator nazywa się mu-fassir. Takija (kitman) – koncepcja religijna szyitów i ich odłamków, ze-

zwalająca na ukrywanie swojej przynależności wyznaniowej

w razie zagrożenia życia.

Tawhid – jedyność bóstwa. Wiara w jedynego Boga.

Tawil – interpretacja Koranu.

Tekke – klasztor bractwa muzułmańskiego (najczęściej sufickiego).

Ulema – z jęz. arabskiego ulama (uczeni). Doktorzy prawa kano-

nicznego zaangażowani w interpretację szariat’u.

Umajjadzi – dynastia kalifów, rządząca władających kalifatem arab-

sko-muzułmańskim w latach 660−750 ze stolicą w Damasz-

ku. W latach 756−1031 panowali najpierw jako emirowie,

następnie jako kalifowie w arabskiej Hiszpanii (Andaluzja).

285

Umma – po arabsku „naród”. Zasadniczo przyjmuje się, że są to

narody złożone wyłącznie z muzułmanów.

Usulici – w islamie szyickim uczeni zajmujący się badaniem źródeł

prawa muzułmańskiego. Podkreślają wartość indywidualne-

go wysiłku uczonego.

Wahhabici – określenie grupy wyznawców z terenu Arabii Saudyj-

skiej, którzy przyjęli naukę teologa Muhammada Ibn Abdal-

Wahhaba (1703−1787). W krajach byłej Rosji sowieckiej

określenie najczęściej nadawane jest wszystkim grupom in-

tegrystów islamskich.

Zahiryzm – kierunek w nauce muzułmańskiej, opowiadający się za

dosłownym rozumieniem świętych tekstów islamu.

Zajdyci – odłam szyicki, uznający pierwszych pięciu spośród 12

imamów.

Zakat – jałmużna, rodzaj dziesięciny wyliczanej od zysków. Prze-

znacza się ją na dzieła dobroczynne. Trzeci filar islamu.

Zawijja – siedziba bractwa lub suficki ośrodek religijny. Zazwyczaj

usytuowany przy meczecie, klasztorze (Tekle). Najczęściej

kompleks budynków: grobowiec (mauzoleum) świętego,

świątynia, szkoła koraniczna, część mieszkalna.

Zikr – obrzędowa modlitwa praktykowana, w niektórych szkołach

sufizmu. Polega na recytacji tzw. 99 najpiękniejszych imion

Boga. Najistotniejszym elementem zikru jest cel końcowy, tj.

osiągnięcie poprzez ekstazę jedności z istotą „boskości” (na-

wet z Bogiem). Ryt modlitwy pojawił się już w VIII w.

W czasie zbiorowych obrzędów zikru mistycy osiągają etap

transu. Niejednokrotnie towarzyszą zikrowi ruchy ciała (ko-

łysanie, obroty i wirowanie), ćwiczenia w oddychaniu , mu-

zyka, taniec i śpiewy.

Zimmi – „protegowani”, chronieni prawem. Określenie ludu Księgi,

czyli wyznawców judaizmu i chrześcijaństwa, ponieważ po-

siadają księgę świętą. Chrześcijanie cieszą się opieką prawną

286

(zimma) państwa islamskiego mocą wcześniejszych trakta-

tów nakazujących im płacenie podatku pogłównego zwanego

dżizja. Wraz upływem czasu zimmi – to mieszkańcy drugiej

kategorii.

287

CHRONOLOGIA ISLAMU

Mahomet

570 ok.

577

591 ok

610

613

615

622

624

628

630

632

Urodził się Mahomet. (Krótko po śmierci ojca)

Umiera matka, Amina. (Mahomet wychowywany przez

dziadka, a potem stryja)

Mahomet pracuje u bogatej wdowy Chadidży, jako orga-

nizator karawan, po pięciu latach poślubia swą pracodaw-

czynię

Powstają pierwsze wersety koraniczne. Przez trzy lata

Mahomet potajemnie naucza w Mekce

Publiczne przepowiadanie w Mekce

Wrogie plemię Kurajszytów zmusza wiernych muzułma-

nów do emigracji na teren Etiopii

Emigracja (hidżra) Mahometa do Jasrib (Medyna)

Muzułmanie odnoszą zwycięstwo w bitwie pod Badr

Zwycięstwo muzułmanów w bitwie z Żydami w oazie

Chajbar

Triumfalny wjazd Mahometa do Mekki

Śmierć Mahometa w Medynie

Kalifat

632-633

634

636

639−642

653

656

Wojna z „apostatami”

Początek kampanii wojennej przeciwko imperium

bizantyjskiemu i perskiemu

Bitwa pod Jarmuk: Bizancjum traci Syrię

Podbój Egiptu

Ustalenie tekstu Koranu za kalifa Usmana

Ali, kuzyn i zięć Mahometa, wybrany czwartym

288

656−657

660

668−673

670

680

711

713

732

750

786−809

827−1092

954

969

1000 ok.

1000−1021

XI w.

1061−1092

1071

kalifem

Wojna domowa między Alim i Aiszą, wdową po Ma-

homecie: muzułmanie dzielą się na sunnitów, szyitów

i charydżytów

Mu’awija ogłasza się kalifem w Damaszku. Początek

dynastii Umajjadów

Pierwsze oblężenie Konstantynopola

Ekspansja islamu na teren Afryki Północnej

Masakra w Karbali. Pogłębia się podział na szyitów

i sunnitów

Przejście cieśniny Gibraltaru. Upadek królestwa Wi-

zygotów

Ekspansja na Wschód. Zajęcie delty Indusu

Powstrzymanie muzułmanów przez Karola Młota

w bitwie pod Poitiers

Upadek dynastii Umajjadów (z wyjątkiem Andaluzji).

Początek panowania Abbasydów

Kalifat Haruna ar-Raszida. Rozkwit imperium mu-

zułmańskiego

Arabski podbój Sycylii

Rozwój islamu ismailickiego w Indiach

Podboje fatymidzkie Egiptu i założenie Kairu oraz

meczetu Al-Azhar

Pierwsze nawrócenia władców czarnej Afryki

Rządy kalifa fatymidzkiego Al-Hakima: radykalizacja

prześladowania chrześcijan

Nawrócenie na islam królestwa Ghany

Arabowie opuszczają Sycylię, podbitą przez Norma-

nów

Zwycięstwo Seldżuków nad Bizancjum pod Manziker-

tem: otwarta droga dla plemion tureckich do Azji

Mniejszej

289

1076

1099

1187

XIII w.

1236

1258

1317

Poł. XV w.

1453

1475

1492

XVI w.

1506

1516

1526

1526−1858

1529

1571

1798−1801

1865-1885

1918

1924

Seldżucy zabierają Fatymidom Damaszek

Krzyżowcy wkraczają do Jerozolimy

Zwycięstwo Saladyna pod Hittin (Palestyna)

Podboje islamu w Bengali. Nawracanie buddystów

i hinduistów

Podbój Kordoby przez Ferdynenda III Kastylijskiego

Zdobycie Bagdadu przez Mongołów. Kres kalifatu

Abbasydów

Pierwszy król muzułmański na tronie w Dongoli, do-

tąd chrześcijańskim królestwie Nubii

Początki islamu na Jawie

Zdobycie Konstantynopola przez Turków osmańskich

Początki islamu na Filipinach

Zakończenie rekonkwisty i kapitulacja Granady

Obalenie ostatniego chrześcijańskiego państwa nubij-

skiego

Dżihad imama al-Ghazi przeciw chrześcijanom

w Etiopii

Zwycięstwo Osmanów nad Mamelukami i okupacja

Syrii

Bitwa pod Mochaczem. Węgry pod panowaniem

osmańskim

Rządy dynastii Mogołów w Indiach

Oblężenie Wiednia przez Osmanów

Rozbicie floty osmańskiej w bitwie pod Lepanto

Egipska kampania Napoleona

Rosyjskie podboje ziem islamskich w Azji Centralnej

Imperium osmańskie pokonane podczas I wojny świa-

towej

Mustafa Kemal kładzie kres kalifatowi

290

Czasy współczesne

1932

1947

1948

1962

1967−1970

1969

1979

1979−1989

1980−1988

1983

1987

1990

1991

1992

1993

1996

1999−2002

Powstanie królestwa Arabii Saudyjskiej

Powstanie państwa muzułmańskiego w Indiach: Paki-

stan

Powstanie państwa Izrael i diaspory palestyńskiej

Niezależność Algierii uzyskana w wyniku długiego

konfliktu przeciw dominacji Francji

Wojna w Biafrze: konflikt między chrześcijanami

i muzułmanami w Nigerii

Powstanie Organizacji Konferencji Islamskiej

Zwycięstwo islamskiej rewolucji Chomeiniego

w Iranie

Konflikt mudżahedinów z wojskami ZSRR okupują-

cymi Afganistan

Wojna między Iranem i Irakiem. Fiasko mediacji pań-

stw islamskich

Ogłoszenie szariat’u w Sudanie. Powstanie na połu-

dniu kraju

Po latach walk prowadzonych przez Front Wyzwole-

nia Narodowego Moro zostaje podpisane porozumie-

nie z rządem filipińskim

Atak Iraku na Kuwejt. Wojska amerykańskie w Zatoce

Perskiej

Wojna w Zatoce Perskiej (I wojna w Zatoce Perskiej).

W Madrycie odbywa się konferencja arabsko-izraelska

Nasilenie ataków ze strony grup islamskich w Algierii

Porozumienie z Oslo między Izraelem a Jaserem Ara-

fatem (Organizacja Wyzwolenia Palestyny). Sprzeciw

grup radykalnych

Talibowie afgańscy zajmują Kabul

Państwa federacji nigeryjskiej proklamują szariat

291

2000

2001

2001

2000, 2001,

2003

2003−2005

2006

Wybuch drugiej intifady palestyńskiej

Terrorystyczne ataki na Nowy Jork i Waszyngton.

Przywódca Al-Kaidy, Bin Laden organizuje zamach

i podejmuje dżihad przeciw Zachodowi. Międzynaro-

dowa ofensywa dyplomatyczna i militarna przeciw

terroryzmowi

Początek operacji w Afganistanie

Pielgrzymka Jana Pawła II do Ziemi Świętej, działania

papieża i dyplomacji watykańskiej na rzecz pokoju na

Bliskim Wschodzie

II. Wojna w Zatoce Perskiej (Irak – państwa zachod-

nie), obalenie Saddama Husaina

Iracki trybunał w Bagdadzie skazał Saddama Husaina

na karę śmierci przez powieszenie za zbrodnie prze-

ciwko ludzkości, których dopuścił się w związku

z masakrą 148 szyitów

2007 Dwudniowa wizyta w Polsce króla Arabii Saudyjskiej

Abdullaha bin Abdulaziza Al Sauda (podczas wizyty

król został odznaczony Orderem Orła Białego –

w uznaniu znamienitych zasług dla rozwoju przyja-

znych stosunków między Rzeczpospolitą Polską,

a Królestwem Arabii Saudyjskiej

2008 Konflikt czadyjsko – sudański: podpisanie pokoju

między Czadem a Sudanem w wojnie rozpoczętej

w grudniu 2005 roku

2009 Wojna w Somalii: siły Unii Trybunałów Islamskich

zdobyły po oblężeniu miasto Baydhabo, będące sie-

dzibą somalijskiego rządu tymczasowego

2010 W Polsce odbywa się Dzień Islamu w Kościele kato-

lickim oraz sesja obchodzenia świąt w islamie i chrze-

ścijaństwie (to najważniejsze wydarzenie poświęcone

dialogowi obydwu religii)

292

2011 Śmierć Bin Ladena

2011 Podział polityczny w Egipcie (referendum, w wyniku

którego następuje wyodrębnienie chrześcijańskiego

Sudanu Południowego)

2011 Kryzys państw muzułmańskich w Afryce Północnej:

Egipt, Algieria, Tunezja (wojny domowe, obalenie

dotychczasowych dyktatur), wojna domowa w Libii

2012 Nominowany przez Bractwo Muzułmańskie, islamista

Mohammed Mursi został nowym prezydentem Egiptu

2013 Zamach stanu w Egipcie i obalenie prezydenta Mo-

hammeda Mursiego

2014 Koniec polskiej misji Międzynarodowej Siły Wsparcia

Bezpieczeństwa (ang. International Security Assistan-

ce Force, ISAF) w Afganistanie

2014 Walka z Państwem Islamskim. Wzmożenie na maso-

wą skalę zagrożeń terrorystycznych na Bliskim

Wschodzie (Irak i Syria), z erupcją ich gwałtowności

i rozszerzoną formułą tzw. „Państwa Islamskiego” – to

drugie po wojnie rosyjsko – ukraińskiej najważniejsze

zagrożenie bezpieczeństwa w bezpośrednim otoczeniu

NATO i UE w 2014 roku

2015 Kryzys migracyjny zalewa Europę: Unia Europejska

doznała wstrząsu, spowodowanego olbrzymią falą

migracyjną z państw muzułmańskich (część ucieka

przed wojną w Syrii, część z powodów zarobkowych.

Szacuje się, że w 2015 roku do UE próbowało przedo-

stać się około miliona imigrantów

2016 Wojska irackie wspomagane przez peszmergów i in-

nych bojowników rozpoczęły ofensywę, mającą na

celu odbicie Mosulu z rąk tzw. Państwa Islamskiego

293

WYKAZ SKRÓTÓW

Księgi Starego Testamentu

Rdz - Rodzaju

Wj - Wyjścia

Kpł - Kapłańska

Lb - Liczb

Pwt - Powtórzonego Prawa

1 Sm - 1 Samuela

2Sm - 2 Samuela

Joz - Jozuego

Sdz - Sędziów

1Krl - 1 Królewska

2Krl - 2 Królewska

1Krn - 1 Kronik

2Krn - 2 Kronik

Ezd - Ezdrasza

Ne - Nehemiasza

Tb - Tobiasza

Est - Estery

Hi - Hioba

Ps - Psalmów

Prz - Przysłów

Koh - Koheleta (Eklezjastesa)

Syr - Mądrość Syracha (Eklezjastyk)

PnP - Pieśń nad Pieśniami

Mdr - Mądrości

Iz - Izajasza

Jr - Jeremiasza

Lm -Lamentacje

Ba - Barucha

Ez - Ezechiela

Dn - Daniela

294

Oz - Ozeasza

Am - Amosa

Ab - Abdiasza

Jon - Jonasza

Mi - Micheasza

Ha - Habakuka

So - Sofoniasza

Ag - Aggeusza

Za - Zachariasza

Ml - Malachiasza

1 Mch - 1 Machabejska

2Mch -2Machabejska

Księgi Nowego Testamentu

Ewangelie

Mt - według świętego Mateusza

Mk - według świętego Marka

Łk - według świętego Łukasza

J - według świętego Jana

Dzieje Apostolskie

Dz - Dzieje Apostolskie

Listy Apostolskie

1 P - 1 List św. Piotra

Rz - do Rzymian

1 Kor - 1 do Koryntian

2 Kor - 2 do Koryntian

Ga - do Galatów

Ef - do Efezjan

Flp - do Filipian

Koi - do Kolosan

295

lTes - 1 do Tesaloniczan

2Tes - 2 do Tesaloniczan

H m - 1 do Tymoteusza

2Tm - 2 do Tymoteusza

Tt - do Tytusa

Hbr - do Hebrajczyków

Jk - List św. Jakuba

Koran

Sura

Werset