U SCHYKU STAROYTNOCI

13 (2014)

13_USS.indb 1 2015-02-17 14:49:21

U SCHYKU STAROYTNOCI

STUDIA RDOZNAWCZE

13 (2014)

13_USS.indb 3 2015-02-17 14:49:21

Redakcja:Adam Izdebski (Uniwersytet Jagielloski), Przemysaw Nehring (Uniwersytet Mikoaja Kopernika), Maria Nowak (Uniwersytet Warszawski), Rafa Toczko (Uniwersytet Mikoaja Kopernika), Robert Wi-niewski (Uniwersytet Warszawski, redaktor naczelny)

Rada Naukowa: Boena Iwaszkiewicz-Wronikowska (Katolicki Uniwersytet Lubelski), Maciej Kokoszko (Uniwersytet dzki), Anna Nikolova (Uniwersytet Sofijski), Maciej Salamon (Uniwersytet Jagielloski), Marek Sta-rowieyski (Uniwersytet Warszawski), Marian Szarmach (Uniwersytet Mikoaja Kopernika), Ewa Wip-szycka (Uniwersytet Warszawski), Witold Witakowski (Uniwersytet wUppsali)

Baza recenzentw czasopisma:Phil Booth (Oxford University), Marek Jankowiak (Oxford University), Rafa Kosiski (Uniwersytet wBia-ymstoku), Adam ajtar (Uniwersytet Warszawski), Magdalena apta (Uniwesytet Kardynaa Stefana Wy-szyskiego), Maria Mossakowska-Gaubert (Institut Franais dArchologie Orientale), Jzef Naumowicz (Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego), Szymon Olszaniec (Uniwersytet Mikoaja Kopernika), Kry-styna Stebnicka (Uniwersytet Warszawski), Robert Suski (Uniwersytet wBiaymstoku), Stanisaw Turlej (Uniwersytet Jagielloski), Marta Tycner (Uniwersytet Warszawski/Oxford University), Adam Zikowski (Uniwersytet Warszawski)

Adres redakcji:Instytut Historyczny Uniwersytet WarszawskiKrakowskie Przedmiecie 26/2800-927 Warszawauss@uw.edu.pl

Wskazwki dla autorw iopis procesu recenzyjnego dostpne s na stronie czasopisma: www.uss.uw.edu.pl

Niniejszy tom jest wersj pierwotn czasopisma. Artykuy dostpne s rwnie wwersji elektronicznej na stronie CEEOL, abstrakty za rwnie wbazie CEJSH.

Publikacja dofinansowana przez Instytut Historyczny UW iRektora Uniwersytetu Warszawskiego

Projekt okadki istron tytuowychJakub Rakusa-Suszczewski

RedakcjaMarta Hffner

KorektaHalina Stykowska

Ilustracja na okadceBazylika Efrazjusza, fragment konfesji, fot. Anna Str

ISSN 2080-8097

Wydawnictwo Naukowe Sub Lupaul. Grzybowska 37a/7, 00-855 Warszawawww.sublupa.pl sublupa@sublupa.pl

13_USS.indb 4 2015-02-17 14:49:27

SpiS treci

Sawomir PoloczekPusty grb Kalliroe iChrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Problem autorstwa idatowania Callirhoe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Opowie ogrobie Kalliroe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Problem istnienia zalenoci midzy motywem romansowym itradycj chrzecijask wdotychczasowej optyce badawczej . . . . . . 13Przesanki domniemanego wpywu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Opowie oKalliroe wkontekcie chrzecijaskim . . . . . . . . . . . . . . . 19Opowie oKalliroe wkontekcie literatury pogaskiej . . . . . . . . . . . 21Wposzukiwaniu motywu pustego grobu poza tradycj chrzecijask . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Analiza porwnawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Mateusz StryskiMono iakt wPlotyskiej koncepcji kontemplacji . . . . . . . . . . . . 33

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Relacja mikrokosmosu do makrokosmosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Nieaktywna aktywno kontemplacji: V 1[10],12 . . . . . . . . . . . . . . . . 40Przedmiot kontemplacji jest wakcie, apodmiot wmonoci . . . . . 45Znaczenie terminu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Anna StrNarodziny kultu relikwii mczennikw naZachodzie . . . . . . . . . . . 55

Pignus et memoria sanguinis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Martyrum passiones et dies anniversaria commemoratione celebramus . . . . . 58In martyribus societate quiescens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Meritum venerare sepulchrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Sterne te sanctis tumulis mecum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Beatae reliquiae per universum delatae mundum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Inveni signa convenienta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Ut sede priori martyras accitos transferrent in nova terrae hospitia . . . . . . . . 72Basilicam sanctorum meritu dedicamus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Stulti omnium ecclesiarum populi, qui occurrerunt sanctis reliquiis? . . . . . . 80

13_USS.indb 5 2015-02-17 14:49:27

6 Spistreci

Micha BaranowskiPrzedcesarskie gesta Probusa, czyli kariera idealnego pryncepsa wHistoria Augusta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Adam IzdebskiKanony Szkoy wNisibis. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Adam IzdebskiKanony Szkoy wNisibis. Przekad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Philippe BlaudeauHypatia nawrcona na nestorianizm? Historia pewnego faszerstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Marzena WojtczakPolubowne metody rozwizywania sporw wpnej staroytnoci sprawa P.Mich. XIII 659 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Magorzata SoekIoustinianoshophiloktistes, czyli fundacje cesarskie iprywatne wprogramie budowlanym Justyniana IwScytii Mniejszej . . . . . . 177

Esther Garel iMaria NowakMnisze iwieckie testamenty zkoptyjskiej Deme . . . . . . . . . . . . . 191

Testament wpnym prawie rzymskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Forma testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194Model testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Recenzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Prace wtoku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

List do redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

13_USS.indb 6 2015-02-17 14:49:27

contentS

Sawomir PoloczekEmpty Tombs of Callirhoe and Jesus Christ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Mateusz StryskiPotency and Act in the Plotinian Concept of Contemplation . . . . . 33

Anna StrThe Rise of the Cult of the Martyrs and Their Relics in the West . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Micha BaranowskiPre-imperial Res Gestae of Probus, or the Career of the Ideal Princeps in the Historia Augusta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Adam IzdebskiThe Canons of the School of Nisibis. Introduction . . . . . . . . . . . . . . 101

Adam IzdebskiThe Canons of the School of Nisibis. Translation . . . . . . . . . . . . . . . . 115

Philippe BlaudeauHypatia converted to Nestorianism? About the production of an anti-Cyrillian fake . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Marzena WojtczakAmicable Means of Dispute Resolution in Late Antiquity the Case of P.Mich. XIII 659 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Magorzata SoekIoustinianoshophiloktistes: Imperial and Private Foundations inJustinians Construction Programme in Scythia Minor . . . . . . . 177

Esther Garel iMaria NowakMonastic and Lay Wills from Coptic Jeme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Review . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Ongoing projects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Letter to the Editor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

13_USS.indb 7 2015-02-17 14:49:27

ioustinianos Ho PHiloktistes, czyli fundacje ceSarSKie iprywatne wprograMie budowlanyM

juStyniana iwScytii MniejSzej1

Napisaa Magorzata Soek

Justynian IWielki (527565) to jeden ztych wadcw, ktrego staroytni bez wahania okreliliby greckim terminem philoktistes, czyli dumny ze swego zami-owania do budowania. Jego liczne przedsiwzicia budowlane znane s nam nie tylko dziki pozostaociom archeologicznym irdom pisanym, ale rw-nie dziki wiadectwom epigraficznym, oktrych bdzie tutaj mowa. Celem niniejszego artykuu jest prba odpowiedzi na pytanie orol fundacji cesarskich iprywatnych wprogramie budowlanym Justyniana Iwprowincji Scythia Minor (dzisiejszy region Dobrudy). Punktem wyjcia dalszych rozwaa bd dane pozyskane wwyniku analizy greckich i aciskich inskrypcji zterenu szsto-wiecznej Scytii Mniejszej, odnoszcych si do szeroko rozumianej aktywnoci budowlanej, ktra bya prowadzona wlatach 527565 iopacana ze rodkw publicznych lub przez osoby prywatne. Interpretacja materiau rdowego poz-woli take na wysunicie szeregu wnioskw na temat sposobw finansowania prac budowlanych.

Potrzeba zebrania wiadectw aktywnoci budowlanej zczasw panowania Justyniana wScytii podyktowana bya pokutujcym wliteraturze przekonaniem, e wszystkie wymienione przez Prokopiusza zCezarei twierdze odbudowano ju wczasach Anastazjusza Ioraz e nie dysponujemy adnymi dowodami na dzia-

1 Niniejszy artyku oparty jest czciowo na moich badaniach nad dziaalnoci bu-dowlan wprowincji Scythia Minor, prowadzonych wramach pracy magisterskiej napisa-nej pod kierunkiem prof. Tadeusza Sarnowskiego, ktremu zawdziczam wiele yczliwoci iwsparcie merytoryczne. Chciaabym zoy rwnie podzikowania prof. Adamowi ajtaro-wi iprof. Tomaszowi Derdzie za cenne uwagi natury formalnej i filologicznej.

13_USS.indb 177 2015-02-17 14:49:33

178 MagorzataSoek

alno budowlan Justyniana wtym regionie2. Napisy dokumentujce dziaal-no budowlan Justyniana IwKonstantynopolu ina terenie prowincji zostay zestawione izanalizowane przez Denisa Feissela3. Wliteraturze przedmiotu bra-kowao jednak szczegowego opracowania inskrypcji zterenw prowincji Scythia Minor, wanej zuwagi na swoje strategiczne pooenie wzgldem pnocnej gra-nicy cesarstwa oraz rozegrane tu wydarzenia historyczne4.

Prezentowany materia zosta zawarty wdwch podstawowych dla obsza-rw dzisiejszej Rumunii iBugarii zbiorach inskrypcji pnoantycznych: Emi-lian Popescu, Inscripiile greceti i latine din secolele IVXIII descoperite n Romnia, Bucureti 1976 (dalej IGLRom) oraz Veselin Beevliev, Sptgriechische und spt-lateinische Inschriften aus Bulgarien, Berlin 1964 (dalej SGLIBulg). Wniniejszym artykule nie wziam jednak pod uwag kamieni milowych, stempli na cegach, dachwkach iznakw kamieniarskich na rnego rodzaju elementach archi-tektonicznych, poniewa ze wzgldu na swoj specyfik stanowi one odrbny przedmiot bada.

Przemiana miast epoki klasycznej zmonumentalnym budownictwem pu-blicznym ilicznymi wityniami oraz portykami wzdominowane przez archi-tektur chrzecijask miasta pnoantyczne nastpowaa powoli, cho kon-sekwentnie ju od przeomu IV iVwieku n.e. Niemniej to wanie JustynianI jawi si nam jako wielki budowniczy w gronie wadcw schyku Cesarstwa. To przekonanie zawdziczamy przede wszystkim szstowiecznej historiografii, a dokadniej Prokopiuszowi z Cezarei, ktry powici swe dzieo De aedificiis przedsiwziciom budowlanym wzniesionym zinicjatywy tego cesarza5. Liczba wymienionych przez historyka fundacji budzi zdumienie, ajednoczenie poka-zuje ipotwierdza wielko odradzajcego si imperium. Przedsiwzicia zaini-cjowane przez cesarza na Pwyspie Bakaskim uwaane s bowiem za jeden znajbardziej imponujcych programw budowlanych wdziejach cesarstwa6.

2 Zob. A.G. Poulter, The Use and Abuse of Urbanism in the Danubian Provinces during the Later Roman Empire, [w:] The City in Late Antiquity, red. J. Rich, LondonNew York, 1996, ss.99135, s.131.

3 D. Feissel, Les difices de Justinien au tmoignage de Procope et de lepigraphie, [w:] Le De Aedificiis de Procope. Le texte et les ralits documentaires, red. C. Rouech, J.M. Carri iN. Duval, Antiquit Tardive 8, Turnhout 2000, ss.81104.

4 Na temat historii prowincji zob. M. Zahariade, Scythia Minor: AHistory of aLater Roman Province (284681), Amsterdam 2006, oraz G. Atanassov, Christianity along the Lower Da-nube Limes in the Roman Provinces of Dacia Ripensis, Moesia Secunda and Scythia Minor (4th6th c. AD), [w:] The Lower Danube Roman Limes (1st6th c. AD), red. L. Vagalinski, N.Sharankov iS. Torbatov, Sofia 2012, ss.327380.

5 Prokopiusz zCezarei, De aedificiis libri VI, wyd. J. Haury, G. Wirth, Procopius Caesariensis Opera Omnia, t.4, Lipsiae 1964. Przekad polski wraz zkomentarzem: Prokopiusz zCezarei, Obudowlach, prze. P.. Grotowski, Warszawa 2006.

6 S. Torbatov, Quaestura exercitus: Moesia Secunda and Scythia under Justinian, Archeolo-gia Bulgarica 1/3 (1997), ss.7887, s.83.

13_USS.indb 178 2015-02-17 14:49:33

Ioustinianoshophiloktistes, czyli fundacje cesarskie iprywatne... 179

Ryc. 1. Scythia Minor (praca wasna autorki)

13_USS.indb 179 2015-02-17 14:49:33

180 MagorzataSoek

Justynian wsawi si najbardziej budow bazylik i kociow, z ktrych najokazalszym przykadem jest koci Mdroci Boej w Konstantynopolu. Tego typu przejaww cesarskiego euergetyzmu nie brakowao rwnie na te-renie prowincji, wtym Scytii Mniejszej. Materia epigraficzny ztego obszaru jest jednak stosunkowo skpy. Jedyny zachowany do dzi monumentalny napis budowlany Justyniana pochodzi zCallatis7 (dzisiejsza Mangalia wrumuskiej czci Dobrudy, zob. ryc. 1). Nonikiem inskrypcji jest tu fragment architrawu owymiarach 19 75 31 cm, ozdobiony gbokimi obieniami inadama-ny zprawej ilewej strony. Przy lewej krawdzi bloku mona dojrze fragment dekoracji wpostaci krzya wmedalionie. Zachowaa si tylko cz greckiego napisu otreci: . Rekonstrukcja jego lewej strony zostaa zapro-ponowana przez Veselina Beevlieva na podstawie serii analogicznych stempli na cegach, ktre znaleziono wruinach bazyliki wMesembrii (dzisiejszy Ne-sebar wbugarskiej czci Dobrudy, zob. ryc. 1)8. Ten sam uczony zakada, e omawiany tu zabytek musia by fragmentem architrawu bazyliki wCallatis. Pena rekonstrukcja napisu wyglda nastpujco:

[] (hedera) 9.(Dzieo) Justyniana dumnego ze swojego zamiowania do budowania.

Poprawno lektury oraz datowanie inskrypcji potwierdza rwnie jej pa-leografia. Widoczna na samym kocu ligatura nie pojawia si wczeniej ni wVwieku10. Nie dziwi rwnie fakt, e ta podobnie jak iwikszo innych in-skrypcji budowlanych ztego okresu zostaa wykuta wjzyku greckim, ktrym coraz czciej posugiwaa si rwnie administracja cesarska, do tej pory gw-nie aciskojzyczna. To kolejny argument przemawiajcy za tym, e budow tego obiektu zainicjowa Justynian, anie Anastazjusz. Inskrypcje budowlane tego drugiego oraz stemple na cegach zjego imieniem na tym obszarze zawie-raj zawsze tekst wjzyku aciskim11.

7 Th. Sauciuc-Sveanu, Callatis. 1er rapport prliminaire. Fouilles et recherches de lanne 1924, Dacia 1 (1924), ss. 108165, ss. 147148, ryc. 4647 (editio princeps); V.Beevliev, Notes pigraphiques, Godinik-Plovdiv 2 (1950), ss.6367, s.63, nr 4; I. Bar-nea, Contributions to Dobrudja History under Anastasius I, Dacia (Nowa Seria) 4 (1960), ss.363374, s.371; E. Popescu, Die sptgriechischen Inschriften aus Klein-Skythien, Da-cia (Nowa Seria) 11 (1967), ss.163176, s.170; I. Barnea et al., Cultura bizantin n Romnia, Bucureti 1971, s.99, nr 10; IGLRom 87. Obecnie przechowywana wMuzeul Constana.

8 SGLIBulg 153; L. Ognenova-Marinova, Les briques estampilles de Nessbre, [w:] Nessbre, t.1, red. T. Ivanov, Sofia 1969, ss.109120, nr 16, ryc. 9597; Feissel, Les difi-ces, s.93.

9 Kamieniarz popeni tu bd ortograficzny, zamieniajc liter na , co wynika zfonetycznego podobiestwa obu liter.

10 A. ajtar, Epigrafika, [w:] Vademecum historyka staroytnej Grecji iRzymu. rdoznaw-stwo czasw pnego antyku, t.3, red. E. Wipszycka, Warszawa 1999, ss.364416, s.378.

11 Zob. Barnea, Contributions, ss.365367, oraz IGLRom 112, 113 i246.

13_USS.indb 180 2015-02-17 14:49:33

Ioustinianoshophiloktistes, czyli fundacje cesarskie iprywatne... 181

Pozostaoci archeologiczne potwierdzaj istnienie wCallatis bazyliki extra muros12. Budowla zostaa wzniesiona najprawdopodobniej wVwieku naprzeciw pnocnego wau obronnego izostaa dwukrotnie przebudowana wVI stuleciu, kiedy staa si bazylik episkopaln. Wiemy rwnie, e zostaa opuszczona jeszcze przed rokiem 600, gdy wzniesiono wok miasta nowy mur zkamieni czonych glin. Oodbudowie Callatis przez Justyniana wspomina Prokopiusz wczwartej ksidze swojego traktatu (IV 11,20). Dekoracja rzebiarska, aszcze-glnie kapitele kolumn zrnych budowli znalezione wCallatis wskazuj na to, e intensywne prace budowlane byy prowadzone na terenie caej twierdzy ju wdrugiej poowie V ina pocztku VIwieku13. Wiele przemawia za tym, e odbudowa zostaa zainicjowana ju przez Anastazjusza lub Justyna.

Dua cze przedsiwzi budowlanych Justyniana wymienionych przez Prokopiusza zostaa podyktowana potrzebami natury militarnej. Chocia sam historyk oskarany jest zapewne wwielu przypadkach susznie oznaczne zawyenie liczby wzniesionych lub odbudowanych przez tego wadc twierdz, naley przyzna, e De aedificiis jest najbardziej szczegowym, ale te najtrud-niejszym do interpretacji ze znanych nam przekazw dotyczcych obronnoci granic cesarstwa wVIwieku14. Zawarte wtym dziele informacje mog zosta uznane za wiarygodne tylko wtedy, gdy zostan skonfrontowane zdanymi do-starczonymi przez inne rodzaje rde. Niewiele jest jednak bezporednich do-wodw epigraficznych tej zakrojonej na szerok skal dziaalnoci, zwizanej przede wszystkim zzagraajcymi miastom scytyjskim najazdami barbarzy-cw oraz zprogramem odbudowy potgi cesarstwa.

Prokopiusz wymienia wswoim dziele dwadziecia osiem twierdz wybudo-wanych lub odnowionych przez cesarza na terenie prowincji Moesia II iScythia15. Jak dowiadujemy si zinskrypcji znalezionej na terenie antycznego Byllis, le-cego dzi na terenie Albanii, prace budowlane wobu prowincjach nadzoro-wa midzy innymi niejaki Viktorinos, zapewne architekt wsubie cesarskiej, znany rwnie z napisw odkrytych w fortach Heksamilionu na Przesmyku

12 F. Curta, The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c. 500700, Cambridge Studies in Medieval Life and Thought, Fourth Series, Cambridge 2004, s.126.

13 Barnea, Contributions, s.371.14 S. Torbatov, Skifskie anomalii Prokopiia Kesariiskogo ivopros ovremeni sostavleniia

ego traktata Opostroiikah, Vizantiiskii Vremennik 61 (2002), ss.4957 na s.49. Na temat wia-rygodnoci idatowania przekazu Prokopiusza zob. te G. Greatrex, The Dates of Procopius Works, Byzantine and Modern Greek Studies 18 (1994), ss.101114.

15 Zob. S.A. Ivanov, Oborona Vizantii i geografia varvarskich vtorenii erez Dunai vpervoi polovine VI v., Vizantiiskii Vremennik 44 (1983), ss.2759, ss.4146, oraz P.. Gro-towski, Aneks VI. Prokopiusz iproblem limesw Justyniana, [w:] Prokopiusz zCezarei, Obudowlach, ss.296305, s.301, przyp. 91. Odnonie do identyfikacji wymienionych przez Prokopiusza fortyfikacji, zob. te V. Beevliev, Zur Deutung des Kastelnamen in Prokops Werk De Aedificiis, Amsterdam 1970.

13_USS.indb 181 2015-02-17 14:49:33

182 MagorzataSoek

Korynckim16. Wspomniany Viktorinos nadzorowa rwnie prace budowlane na terenie Tracji iIlirii. Przymiotnik wielki (gr. megas), nadany mu winnej inskrypcji pochodzcej z Byllis17, wiadczy prawdopodobnie o jego wysokiej pozycji spoecznej18. Omawiany tutaj napis stanowi jedno znajbardziej wiary-godnych wiadectw przeprowadzonych na Bakanach masowych prac restau-racyjnych, zwizanych jak mona przypuszcza zprogramem budowlanym zainicjowanym przez Justyniana I. Otym, e byy one planowane na najwy-szym szczeblu administracji pastwowej, wiadczy prawdopodobnie zawarte wdrugim itrzecim wierszu napisu sformuowanie: waciwie wspdziaajc zzamiarami iplanami potnego wadcy Justyniana ( ). Prawdopodobnie bdne jest zaoenie Bernarda Bavanta, e pominicie Byllis wdziele Prokopiusza wiad-czy oniekompletnoci wylicze historyka. Mury obronne, oktrych wspomina datowana po 548 roku inskrypcja, mogy jak sdzi Constantin Bjenaru po-wsta dopiero po ukoczeniu traktatu19.

W kamienioomach we wsi Ezerovo20 w pobliu antycznego Odessos, lecego jeszcze wprowincji Moesia II, zostaa znaleziona grecka inskrypcja datowana na rok 558. Wzmiankuje ona wzniesienie ufortyfikowanego mia-sta ( [- - -] / [- - -] ) onazwie Theodorias, ktrego lokalizacja jest nieznana21. Veselin Beevliev identyfikuje je z twierdz Pulchra Theodora, wymienion wdziele Prokopiusza pord innych fortyfikacji pooonych na terenie Scytii (IV 11,20). Wikszo miast naddunajskich wtym okresie, poza

16 D. Feissel, Larchitecte Viktrinos et les fortifications de Justinien dans les provinces balkaniques, Bulletin de la Socit Nationale des Antiquaires de France 1988 (1990), ss.136146, s.137, nr 2, tabl. IV, ryc. 1; SEG 38,531; AE 1989, 645. Tre inskrypcji za Feissel: / / . / / / / , ; Przez Opatrzno Boga iBo-garodzicy Dziewicy, Viktorinos, waciwie wspdziaajc zzamiarami iplanami potnego wadcy Justyniana, wznisszy twierdze Myzw iScytw ina ziemiach Illyrii icaej Tracji, buduje pobonie mur dla Byllis, dzieo natury wojennej (tum. M.S.). T.E. Gregory, Isthmia. The Hexamilion and the Fortress, t.5, Princeton 1993, ss.1012, uwaa, e Viktorinos nie by architektem, lecz wojskowym ipeni prawdopodobnie funkcj praefectus praetorio odpowie-dzialnego za odbudow konstrukcji obronnych Koryntu.

17 Feissel, Larchitecte, s.138, nr 3, tabl. IV, ryc. 2; SEG 38, 532; AE 1989, 646.18 Feissel, Larchitecte, s.141, przyp. 20.19 C. Bjenaru, Minor Fortifications in the Balkan-Danubian Area from Diocletian to Justinian,

Cluj-Napoca 2010, s.39.20 Druga nazwa wspczesnej miejscowoci to Mal-Aladn.21 Tekst inskrypcji wSGLIBulg 148: [- - -] [- - -] / [- - - ] [- -]

/ [] [] [], / [] [] [] / [ ] , [() ]. [] pobonie mylcy wadca Justy-nian, ktry mia on (wznis) miasto [] ufortyfikowane (noszce) jej niezapomniane imi Theodorias, wtrzydziestym roku jego panowania, za indykcji 6 (tum. M.S.).

13_USS.indb 182 2015-02-17 14:49:33

Ioustinianoshophiloktistes, czyli fundacje cesarskie iprywatne... 183

orodkami handlowymi na wybrzeu Morza Czarnego, stanowia ufortyfiko-wane orodki skupione wok kocioa lub bazyliki icentrum administracyj-nego wraz zgarnizonem wojskowym22. Moemy zatem przypuszcza, e pier-wotnie napis mg znajdowa si na terenie ktrego zmiast scytyjskich lub zracji kontekstu znalezienia (kamienioom) zosta wtakim celu przygoto-wany. Nie wiemy take, czy datowanie inskrypcji pokrywa si zdat zaoenia miasta23. Gdyby tak wanie byo, to bez wtpienia mielibymy do czynienia zfundacj ku pamici zmarej dziesi lat wczeniej cesarzowej Teodory, ony Justyniana. Trudno jednak na podstawie tak wtych przesanek geograficz-nych jednoznacznie uzna ten napis za dowd dziaalnoci budowlanej cesa-rza wprowincji Scytii.

Wany aspekt aktywnoci epigraficznej w VI wieku, kiedy to niemal wszystkie prowincje cesarstwa nkane byy najazdami barbarzycw, stanowi inskrypcje dotyczce budowy murw obronnych miast. Wiele stanowisk zloka-lizowanych na terenie Scytii nosi znamiona bytnoci Hunw, Gotw iSowian, ktrzy doprowadzili do upadku istniejcych tam wczeniej organizmw miej-skich. Okoniecznoci odbudowy miast, prawdopodobnie zniszczonych podczas najazdw, mwi grecka inskrypcja zTomis (dzisiejsza Constana wrumuskiej czci Dobrudy)24:

- -[].25

Panie Boe pomagaj odnowionemu miastu. Amen.

Napis znajduje si na prostoktnym bloku z wapienia o wymiarach 476321 cm, ktry by wkomponowany wbram lub mury miejskie. Krzy na pocztku, wezwanie do Boga i na kocu wskazuj, e jest to inskryp-

22 J. Wiewiorowski, Zakres terytorialny jurysdykcji praetor Iustinianus Thraciae, [w:] Hortus Historiae. Ksiga pamitkowa ku czci profesora Jzefa Wolskiego wsetn rocznic urodzin, red. E. Dbrowa et al., Krakw 2010, ss.685706, na s.698.

23 Feissel, Les difices, s.93.24 G.G. Toilescu, Inschriften aus der Dobrudscha, Archologisch-epigraphische Mit-

teilungen aus sterreich-Ungarn 6 (1882), ss.152, na ss.3536, nr 76; I. Barnea, Creti-nismul n Scythia Minor dup inscripii, Studii Teologice 6 (1954), ss.65112, na s.85, ryc.14 (przerys) ina s.104, nr 40 (tekst, tumaczenie ibibliografia); idem, Quelques con-sidrations sur les inscriptions chrtiennes de la Scythie Mineure, Dacia (Nowa Seria) 1 (1957), ss.265288, na s.269, ryc. 3.1 (przerys); Popescu, Die sptgriechischen, s.170; IGLRom 7. Obecnie przechowywana wMuzeul Naional de Istorie aRomniei wBuka-reszcie.

25 Wiersz 1 wpnym antyku forma moe spenia funkcj zarwno mianowni-ka, jak iwoacza, ktry wklasycznej grece brzmi . = . Litera na pocztku ostatniego wiersza jak wpimie kursywnym. Wwierszu 5 ligatura .

13_USS.indb 183 2015-02-17 14:49:33

184 MagorzataSoek

cja chrzecijaska. Znak krzya oraz tego typu inwokacje umieszczone wcia-nach, aszczeglnie wmurach miejskich, miay dla mieszkacw miast rzym-skich ibizantyskich charakter apotropaiczny.

By moe Tomis zostao odnowione pod koniec V lub wpierwszej poowie VIwieku za panowania Anastazjusza Ialbo Justyniana IWielkiego. Prokopiusz, wyliczajc fortyfikacje odbudowane albo wzniesione wScytii, wspomina rw-nie oTomis identyfikowanym przez wspczesnych badaczy zantycznymi po-zostaociami na terenie dzisiejszej Constany (IV 11,20). Jak susznie zauwaa Ion Barnea, nie moemy mie pewnoci co do tego, czy byo to przedsiwzi-cie samego Justyniana, czy ktrego zjego poprzednikw26. Nie dysponujemy adnymi archeologicznymi dowodami na to, e prace budowlane zwizane zodbudow miasta miay miejsce wanie wtym okresie, anie za panowania Anastazjusza, ktrego liczne przedsiwzicia wtej dziedzinie s powiadczone zarwno wmateriale epigraficznym, jak iarcheologicznym.

Rwnie wanych przesanek dotyczcych aktywnoci budowlanej wTo-mis wVIwieku, powizanej przede wszystkim zjego obronnoci, dostar-czaj dwie bardzo do siebie podobne inskrypcje wjzyku greckim. Wskazuj one jednoznacznie, e prace budowlane przy murach obronnych miasta byy opacane przez osoby prywatne27. Pierwsza z inskrypcji zostaa znaleziona w wewntrznej cianie budowli, zwanej do dzi Turnul Mcelarilor, czyli Wie Rzenikw28. Napis zosta wykuty na dwch blokach wapiennych owymiarach: lewy 8875cm, prawy 88 85 cm29, a jego tre jest nastpujca:

[] / [], / () 30.Odcinek (ciany) rzenikw, 24 stopy.

Sowo pedatura odnosi si tu do fragmentu ciany odugoci 24 stp ufun-dowanego przez stowarzyszenie rzenikw (gr. makellarioi) wczasie odbudo-wy wiey. Jeli podana winskrypcji dugo bya mierzona wstopach greckich (0,296 m) to wprzeliczeniu 24 stopy rwnaj si 7,1 m. Prawdopodobnie napis zosta wystawiony za czasw Justyniana, oczym wiadcz znalezione wkon-

26 Barnea, Contributions, ss.370371.27 Poulter, The Use and Abuse, s.128.28 V. Prvan, Zidul Cetatii Tomi, Analele Academiei Romane (Seria Druga) 37, Bucureti

1915, ss.419421, ryc. 2 (przerys), tabl. IV iV (fotografia) (editio princeps); Barnea, Creti-nismul, s.104, nr 38; Popescu, Die sptgriechischen, s.170; IGLRom 8.

29 Wiksza cze napisu zostaa wykuta na lewym bloku, ale ostatnie dwie litery dwch pierwszych wierszy musiay znajdowa si na uszkodzonym (pokruszonym) dzi bloku pra-wym. Oba obecnie znajduj si w Constany, na skrzyowaniu ulic Bulevardul Republicii iRscoala din 1907.

30 Wwierszu 3 ligatura . = ac. pedatura; = ac. macellarius.

13_USS.indb 184 2015-02-17 14:49:33

Ioustinianoshophiloktistes, czyli fundacje cesarskie iprywatne... 185

strukcji ciany monety datowane na rok 548, czyli dwudziesty pierwszy rok panowania tego wadcy.

Drugi analogiczny napis zosta znaleziony wTechirghiol pooonym 18 km na poudnie od Constany31. Jest to blok wapienny owymiarach: 62,6 64 40 cm, ktry pierwotnie by czci konstrukcji murw miejskich Tomis iza-wiera inskrypcj upamitniajc ufundowanie odcinka murw miejskich przez dwch mczyzn, noszcych imiona Aleksandros iBasos:

[] / [] / 32.Odcinek (muru) Aleksandrosa iBasosa.

Mwimy tu odwch fundatorach, anie jednym, poniewa ju na przeo-mie IV iVwieku zanikaj nomina iwikszo obywateli posuguje si tylko jed-nym imieniem33. Pod wzgldem paleograficznym przypomina ona inskrypcj IGLRom 7, zatem moga by wykonana wtym samym okresie. Stanowi kolejny dowd na szeroko zakrojone prace prowadzone przy odbudowie zniszczonego miasta Tomis wVIwieku.

Sowo pedatura wystpuje rwnie wanalogicznej szstowiecznej inskryp-cji aciskiej pochodzcej ze wsi Pantelimon wrumuskiej czci Dobrudy34. Nonikiem inskrypcji jest pyta wapienna owymiarach 906421 cm. Po-zostaoci rzymskich fortyfikacji wtej miejscowoci czone s przez niektrych badaczy ztwierdz onazwie Ulmetum35 (zob. ryc. 1). Wtym wypadku mamy do czynienia zinskrypcj budowlan upamitniajc wzniesienie przez mod-szych lanciarii fragmentu murw miejskich:

31 G.G. Toilescu, Neue Inschriften aus der Dobrudscha und Rumnien, Archo-logisch-epigraphische Mitteilungen aus sterreich-Ungarn 8/1 (1884), ss. 134, na s. 13, nr 33; Prvan, Zidul Cetatii, s.421422; Barnea, Cretinismul, s.83 (przerys) i104, nr 39 (tekst, tumaczenie ibibliografia); idem, Quelques considrations, s.269, ryc. 3.2 (prze-rys); IGLRom 9. Obecnie przechowywany wlapidarium wMuzeul Naional de Antichiti wBukareszcie.

32 Wwierszu 1 moliwa jest take rekonstrukcja [], ktra lepiej wspgra zimionami fundatorw wmianowniku (informacja ustna od prof. Tomasza Derdy, za ktr serdecznie dzikuj). Tak lektur naleaoby tumaczy: Aleksandros iBasos (ufundowali) odcinek (muru).

33 ajtar, Epigrafika, s.386.34 V. Prvan, Cetatea Ulmetum. Descoperirile campaniei adoua i atreia de spturi din anii

1912 i 1913, t. 2, fasc. 2, Analele Academiei Romane (Seria Druga) 36, Bucureti 1913, ss.379384, nr 23, ryc. 23 (przerys) itabl. VII, ryc. 1 (fotografia) (editio princeps); AE 1922, 71; Barnea, Cretinismul, s.110, nr 63; idem, Quelques considrations, s.284; Barnea et al., Cultura bizantin, s.99, nr 11; IGLRom 211; I. Barnea, Les monuments palochrtiens de Roumanie, Roma 1977, ss.108109, nr 75, ryc. 32, 75. Obecnie przechowywana wMuzeul Naional de Istorie aRomniei wBukareszcie.

35 Ivanov, Oborona, s.46.

13_USS.indb 185 2015-02-17 14:49:33

186 MagorzataSoek

Pedatura milit-/um lanciariu-/m iuniorum36.Odcinek (muru) onierzy (oddziau) lanciarii iuniores.

Wprzeciwiestwie do poprzednich przykadw mamy tutaj do czynienia znapisem aciskim, co atwo mona wyjani tym, e wowym czasie aci-na nadal pozostawaa wuyciu nie tylko wkrgu administracji cesarskiej, ale rwnie warmii, wktrej do tej pory nawet rozkazy wydawane byy wtym wanie jzyku. Towarzyszcy napisowi motyw staurogramu pomidzy literami alfa iomega datuje inskrypcj na okres nie wczeniejszy ni IVwiek. Analo-giczne formularze napisw zTomis pozwalaj przypuszcza, e omawiana tu inskrypcja moga pochodzi z tego samego okresu, czyli zVIwieku. Wedug przekazu Prokopiusza zCezarei znajdujca si wUlmetum twierdza wyludnia si wwyniku niszczycielskich najazdw Sowian, co skonio Justyniana do od-budowania jej od podstaw37. Przedsiwzicie miao na celu zapewnienie okolicy ochrony przed napadami ze strony barbarzycw.

Wprzypadku napisu zUlmetum, moemy przypuszcza, e oddzia lanciarii iuniores nie by zleceniodawc, ale wykonywa prace budowlane przy konstruk-cji murw miejskich, finansowane przez administracj cesarsk. Wspomniany oddzia wchodzi najprawdopodobniej wskad legionu armii polowej (ac. co-mitatenses) rozlokowanego na terenie diecezji Tracji38. Moliwe, e do odbudo-wy innych pooonych na terenie Scytii twierdz rwnie wysyane byy przede wszystkim oddziay armii polowej39. Prawdopodobnie lanciarii iuniores zaanga-owani byli wprace budowlane take poza Ulmetum.

Wszystkie omawiane tu inskrypcje dostarczaj nam niezwykle wanych informacji dotyczcych sposobu finansowania budowli uytecznoci publicz-nej wczasach panowania Justyniana40. Sam Prokopiusz sugeruje, e istniaa podstawa prawna, ktra dawaa cesarzowi monopol na wznoszenie irenowacj budowli o charakterze sakralnym, zarwno w stolicy, jak ina terenie caego

36 Lanciarius onierz posugujcy si broni typu lancea (rodzaj wczni). Lanciarium jest form dopeniacza liczby mnogiej od lanciaris, anie lanciarius jak by powinno. Zob. komentarz wydawcy wIGLRom 211.

37 Prokopiusz z Cezarei, De aedificiis IV 7,1718, tum. P.. Grotowski, ss. 209210: Dalej za ni od pradawnych czasw znajdowaa si twierdza onazwie Ulmiton, lecz odkd barbarzyscy Sklaweni zaczli tam organizowa swoje zasadzki iprzebywali wtym miejscu ju od bardzo dugiego czasu, zupenie si wyludnia inie pozostao po niej nic, prcz nazwy. Cesarz wznis j zatem od podstaw iwten sposb uwolni okolic od groby napadw ze strony Sklawenw.

38 Zob. komentarz wydawcy wIGLRom 211.39 Prvan, Cetatea Ulmetum, ss.380384.40 Osposobach finansowania prac budowlanych wokresie bizantyskim zob. P.. Gro-

towski, Aneks XII. Finansowanie prac budowlanych, [w:] Prokopiusz zCezarei, Obudow-lach, ss.319321.

13_USS.indb 186 2015-02-17 14:49:33

Ioustinianoshophiloktistes, czyli fundacje cesarskie iprywatne... 187

Imperium41. Wiemy jednak, e istniay przepisy regulujce zasady fundowa-nia tego typu obiektw przez osoby prywatne. Wtekcie 67 Noweli Justyniana jest mowa okoniecznoci uzyskania zgody biskupa izapewnienia funduszy na utrzymanie i remont kocioa jeszcze przed jego wzniesieniem42. Konstytucja miaa zasadniczo chroni przybytki kocielne przed zamienianiem ich przez prywatnych fundatorw w miejsca praktykowania nieakceptowanych przez pastwo kultw religijnych. Mimo obostrze nie brakuje jednak ladw pry-watnej dziaalnoci fundacyjnej rwnie wsamym Konstantynopolu43.

Fundatorami obiektw sakralnych bywali zwykle lokalni biskupi. Prace budowlane, jak i wykonanie poszczeglnych elementw architektonicznych mogy by finansowane rwnie przez kler niszego szczebla. Zterenw Scytii Mniejszej mamy jedynie dwa napisy dokumentujce budow lub odbudow obiektw o charakterze sakralnym przez przedstawicieli stanu duchownego, datowane na VVIwiek44. Szerokie datowanie inskrypcji nie pozwala jednak na uznanie ich za wiadectwa dziaalnoci budowlanej zczasw Justyniana. Na podstawie wspomnianego wczeniej napisu budowlanego z Callatis moemy przypuszcza, e przynajmniej cz tego typu przedsiwzi bya realizowana zinicjatywy cesarza.

Kwestia finansowania budowli o charakterze obronnym, w tym murw miejskich, oraz odbudowy zniszczonych podczas najazdw twierdz pozostaje jednak bardziej niejasna. Skromna liczba wiadectw epigraficznych dokumen-tujcych wymienione przez Prokopiusza przedsiwzicia budowlane nie po-zwala na odrnienie przypadkw bezporednich fundacji cesarskich od innych rde finansowania prac budowlanych45. Wedug Jacka Wiewiorowskiego pro-gram budowlany Justyniana wzakresie obronnoci na obszarze wschodnich Bakanw by zarzdzany przez powtrnie ustanowionego wikariusza Tracji (ac. vicarius Thraciae), penicego funkcj cywilnego zwierzchnika dawnych prowincji nalecych do diecezji Tracji46. Nie mona mie zatem pewnoci, czy przy tak scentralizowanej administracji, zjak mamy do czynienia wtym okre-sie, moliwy by udzia osb prywatnych czy stowarzysze wrestytucji zabudo-

41 Prokopiusz zCezarei, De aedificiis, I8,5, tum. P.. Grotowski, s.106: Za panowania tego wadcy nie tylko wBizancjum, ale wcaym cesarstwie rzymskim nie byo wszak mo-liwe, aby jakikolwiek koci zwyjtkiem cesarskich fundacji zosta zbudowany od pod-staw bd odnowiony, kiedy popad wruin. Zob. take P.. Grotowski, Aneks V. Prawne aspekty dziaalnoci fundacyjnej, [w:] Prokopiusz zCezarei, Obudowlach, ss.295296.

42 Nov. 67 (538r.), wyd. R. Schoell, [w:] Corpus Iuris Civilis, t.3, Berolini 1954.43 Na temat finansowania budowli sakralnych w tym okresie przez osoby prywatne

zob. J.P. Thomas, Private Religious Foundations in the Byzantine Empire, Dumbarton Oaks Studies 24, Washington, D.C. 1987.

44 SGLIBulg 84 iIGLRom 11.45 B. Bavant, Iliria, [w:] wiat Bizancjum. Cesarstwo wschodniorzymskie 330641, t. 1,

red. C. Morrisson, tum. A. Grabo, Krakw 2007, ss.353402, s.396.46 Wiewiorowski, Zakres terytorialny, ss.698699.

13_USS.indb 187 2015-02-17 14:49:34

188 MagorzataSoek

wy miejskiej. Jednake liczba wymienionych przez Prokopiusza budowli, nawet potraktowana zprzymrueniem oka, musiaaby doprowadzi skarb cesarski do kompletnej ruiny.

Piotr ukasz Grotowski pisze, e Justynian mg sobie pozwoli na prowa-dzenie szeroko zakrojonych prac budowlanych dziki odziedziczeniu po swoich poprzednikach znacznych zasobw finansowych oraz stabilnej sytuacji gospo-darczej, umoliwiajcej skuteczne ciganie nalenoci podatkowych47. Znie-sienie przez Anastazjusza podatku zwanego chrysargyron, reforma monetarna (498r.) ilikwidacja inflacji przyczyniy si do zauwaalnego wzrostu gospodar-czego oraz rozkwitu handlu irzemiosa48. Po swojej mierci zostawi on wskarb-cu 320000 funtw zota, ktre odpowiaday wprzyblieniu sumie 23040000 solidw49. Nie naley jednak wyklucza, e podana przez Prokopiusza kwota moe by przesadzona. Tak duej nadwyki nie mona byo osign tylko po-przez przeprowadzenie reform administracyjnych igospodarczych50. Koniecz-ne byo rwnie realizowanie ostronej iprzemylanej polityki ekonomicznej pastwa, take wzakresie aktywnoci budowlanej. By moe wanie dlatego wikszo wymienionych przez Prokopiusza przedsiwzi budowlanych po-winnimy uzna jednak za rzeczywiste dokonania Justyniana, ktry jak suge-ruje antyczny historyk mg by wtej materii znacznie bardziej rozrzutny51.

Jeli jednak wemie si pod uwag liczb wymienionych przez Prokopiu-sza lokalizacji (ok. 600 dla caego Pwyspu Bakaskiego) istosunkowo krtki czas ich realizacji, to jest mao prawdopodobne, eby cesarski euergetyzm wy-klucza cakowicie udzia inicjatyw lokalnych52. Potwierdzenie tej praktyki znaj-dujemy winskrypcjach zTomis, wktrych wymienia si osoby prywatne jako fundatorw poszczeglnych etapw prac budowlanych. Bernard Bavant uwaa, e Justynian zachca przede wszystkim do umacniania obronnoci orodkw wiejskich, majc na celu zagszczenie ipopraw spjnoci systemu obronnego prowincji bakaskich53. Niemniej Tomis zca pewnoci nie byo wsi, co po-kazuje, e fundacje prywatne odgryway du rol rwnie wduych orodkach miejskich.

Zanalizy materiau epigraficznego wynika, e Justynian zainicjowa szereg prac budowlanych wScytii, ale zapewne cz znich zostaa rozpoczta jeszcze

47 Grotowski, Aneks XII, [w:] Prokopiusz zCezarei, Obudowlach, s.320.48 C. Morrison, Wydarzenia perspektywa chronologiczna, [w:] wiat Bizancjum,

ss.1162, s.37.49 Prokopiusz zCezarei, Historia arcana 19,7, wyd. J. Haury, G. Wirth, Procopii Caesariensis

Opera Omnia, t.3, Lipsiae 1963. Przekad polski wraz zkomentarzem: Prokopiusz zCezarei, Historia sekretna 19, tum. A. Konarek, Warszawa 1998. Zob. te G. Downey, Justinian as aBuilder, The Art Bulletin 32/4 (1950), ss.262266, na s.266.

50 Downey, Justinian, s.266.51 Prokopiusz zCezarei, Historia arcana 19,6.52 Bavant, Iliria, ss.396397.53 Ibidem, s.397.

13_USS.indb 188 2015-02-17 14:49:34

Ioustinianoshophiloktistes, czyli fundacje cesarskie iprywatne... 189

wokresie panowania jego poprzednikw, Anastazjusza iJustyna. Wprzypad-ku interesujcej nas prowincji znamy przede wszystkim porednie wiadectwa epigraficzne jego dziaalnoci, czyli takie, ktre nie odnosz si wswojej treci do samej osoby wadcy, ale mona je zduym prawdopodobiestwem czy zszeroko zakrojonymi pracami, podejmowanymi wramach realizacji wielkiego programu budowlanego Justyniana. Moemy przypuszcza, e wadca wwielu przypadkach sprawowa jedynie patronat nad pracami budowlanymi lub dofi-nansowywa je tylko wjakim niewielkim stopniu, przenoszc ten obowizek na przedstawicieli lokalnych wadz kocielnych ielit miejskich. Stworzona przez Prokopiusza zCezarei lista przedsiwzi budowlanych nie pozwala, niestety, oszacowa udziau finansowego administracji cesarskiej wprzeprowadzonych pracach konstrukcyjnych. Wkontekcie omwionych wniniejszym tekcie in-skrypcji normaln procedur przy realizacji przedsiwzi budowlanych na tak szerok skal jak budowa konstrukcji obronnych wydaje si dzielenie wykony-wanej pracy na odcinki finansowane zarwno przez administracj cesarsk, jak iprzez osoby prywatne.

Magorzata Soek, malgorzata.so@gmail.com wydzia historyczny uw

13_USS.indb 189 2015-02-17 14:49:34

190 MagorzataSoek

IOUSTINIANOS HO PHILOKTISTES: IMPERIAL AND PRIVATE FOUNDATIONS IN JUSTINIANS CONSTRUCTION

PROGRAMME IN SCYTHIA MINOR

summary

In the history of the Roman and Byzantine Empire we can find many examples of emperors who deserve to be called philoktistes, which means the one who is fond of building. One of them was certainly Justinian I, whose construction projects are known to us not only through archaeological remains and written sources, but also epigraphic evidence. The purpose of this article is to answer the question about the role of imperial and private foundations in the construction programme of Justin-ian Iin the province of Scythia Minor. The basis for the above considerations are the data obtained from the analysis of Greek and Latin inscriptions from the ter-ritory of VIth century Scythia Minor relating to the building activity financed from public funds or by private individuals in the years 527565. Presented inscriptions give us evidence that construction projects can be partially or entirely funded by private persons. We need to suppose that in many cases the emperor had only the patronage of the construction works or subsidies for them only in asmall degree, dropping the obligation to representatives of local authorities.

13_USS.indb 190 2015-02-17 14:49:34