1 MilczbarbarzyńskaMemfiscosłynieszdziwempiramid niechBabilonuniechwalijużassyryjskicud Jonowieniechsięniechlubiąświątyniąrozstajnejbogini oDelosniechmilczyołtarzcozrogoacutewzbudowałgoboacuteg 5 aMauzolosagrobucozawisłwprzestworzepowietrza wpochwałachswychKaryjczycyniechniewynoszą dogwiazdndash nicsięniemożeroacutewnaćzamfiteatremCezara jednabudowlazagarniesławęwszystkichtychdzieł

1WepigramieotwierającymcałyzbioacuterMarcjalisskupiasięnawyjątkowośshyciamfiteatruFlawiuszoacutewktoacuteryporoacutewnujezobiektamiznanymijakobdquosiedemcudoacutewświatardquoKomentatorzywskazująnahellenistycznyepigram(AP 958) AntypatrazSydonujakowzoacuterzktoacuteregonajprawdopodobniejskorzystałrzymshyskipoeta2chociażlistajakąprzytaczaroacuteżnisięniecoodtejzepigramuAnshytypatrauznawanejnajczęściejzakanonicznyspissiedmiucudoacutewMarcjaliswymieniacoprawdapiramidyegipskiewisząceogrodyBabilonuświątynięArtemidywEfezieiMauzoleumwHalikarnassiepomijajednakinneobiektypojawiającesięwnajpopularniejszejwersjilatarnięmorskąnawyspieFarosorazposągiZeusawOlimpiiiKolosaRodyjskiegowprowadzazatoołtarzApollonanaDelosByćmożeracjęmaKathleenColemansugerującżewyshyboacuterpadaturaczejnabudowlezpominięciemrzeźbListacudoacutewświataposhyzostawałazresztąwstarożytnościotwartatakjakjestotwartaroacutewnieżdzisiajwtymsensieżewielewspoacutełczesnychbudowlizaliczasiędobdquonowychrdquosiedshymiucudoacutewWartozwroacutecićuwagężeznacznaczęśćobiektoacutewwymienionych

1enspPorColeman(20061‒13)TytułwidniejącywrękopisachDe amphitheatro (Oamfiteatrze)

2enspPorWeinreich(19281nn)dellaCorte(198642‒42)Coleman(20063)

76 Marcjalis Księga widowisk

przezAntypatratobudowlehellenistyczneawięcdopierocowzniesionejakMauzoleumwHalikarnassieczyKolosRodyjskitoteżwprowadzanieichnalistęstawałosięnaturalnąformąnobilitacjipoprzezzestawienieztymidobrzeznanymiktoacutere‒jakpiramidyegipskie‒pojawiająsięwśroacutedsiedmiucudoacutewodzawszelubprawieodzawsze3

ZliterackiegopunktuwidzeniamamytudoczynieniazpoetykąepigramustylizowanegonaopisdziełasztukiOdczasoacutewhellenistycznychpozostajeontakformąpochwałyjakiumożliwiakrytykęartystycznąZamiarwpisanianoshywegoobiektunalistęcudoacutewsprawiłżeMarcjalisdecydujesięwymienićtylkosześćzdotychczasistniejącychiznanychbudowlipozwalającwtensposoacutebzachowaćogoacutelnąliczbęsiedmiuobiektoacutewgodnychupamiętnienia4DziękitemuKoloseumniejestdodatkiemkolejnymoacutesmymcudemświata‒jakmatomiejshyscenpwepigramieKallimacha(Epigr51)napomnikkroacutelowejBerenikektoacuteraprzedstawionazostałaprzezartystęjakoczwartaawięcniejakododatkowaCharyta‒alezasługujenapełnoprawnemiejscewśroacutedsiedmiunajważniejszychbudowliprzewyższającnietylkojednąznichtęktoacuteramusiałaustąpićmumiejscaalewszystkiedotychczasoweMarcjaliswykorzystujeturetorycznątechnikęzwanądzisiajpriamelem(moacutegłonbyćczęściąobszerniejszegolsquowstęshypursquondashgrπροοίμιον[prooiacutemion]łacproemium)polegającąnatymżewzmiankaoKoloseumpoprzedzonazostajewyliczenieminnychobiektoacutewdoktoacuterychsięrzymskąbudowlęporoacutewnuje

w1barbarzyńska MeMfis co słyniesz dziweM piraMid(Barbara pyrami-dumhellip miracula Memphis)‒MemfisbyłostolicąEgiptuzaczasufaraonoacutewaRzymianie‒npPliniuszStarszy(NH3676)‒utożsamialijezGiząOjegoznaczeniuświadczyfaktżetodoMemfistrafiłynajpierwszczątkiAleksandraMacedońskiegoprzeniesionenastępniedonowejstolicydynastiiPtolemeuszoacutewndashAleksandrii

w2niech babilonu nie chwali już assyryjski cud(Assyrius iactet nec Ba-bylona labor)‒tradycyjniebdquowisząceogrodySemiramidyrdquobyłyzaliczanedosiedmiucudoacutewświatachociażwczasachkiedypowstawałoacutewkanonniktjużniewiedziałczymwistociebyłyanioktoacuterąbabilońskąkroacutelowąotymimieniumożechodzićTajemnicąpozostajedlaczegoHerodotwswoimopisieBabilonu(1178‒185)niewspominaoOgrodachWspominałonichDiodor

3enspIkonicznemiejscejakieKoloseumzajęłowświadomościnastępnychposhykoleńRzymianorazsymboliczneznaczenietegomonumentuktoacuterykojarzyłsiępoacuteźniejszymgeneracjomzbdquorzymskościąrdquojakotaką(DarwallshySmith199676‒91)każąprzypomniećjakżetrafnesłowapremieraWinstonaChurchillawypowiedzianewIzbieGmin8X1944rbdquoProjektujemynaszebudowleapotemnaszebudowlekształtująnasrdquo(We shape our buildings and afterwards our buildings shape us)PorinspirującerozważaniaRogeraScrutona(197971‒103)

4enspLiczba7byłaoboktroacutejkidziewiątkiidwunastkinajbardziejpopularnawstashyrożytnychkanonach(mamynptrzechtragikoacutewsiedmiumędrcoacutewdziewięciuliryshykoacutewidwunastucezaroacutew)Wzbiorzepismhippokratejskich(Corpus Hippocraticum) znajdujesiętraktatO hebdomadach[tjookresachsioacutedemkowych](Περὶἑβδομάδων [Periacute hebdomaacutedon] De septimanisDe hebdomadibus)ktoacuteregoautorwyliczasiedemstronświataisiedempoacuterrokuGelliusz(31016)cytującWarronazwracauwagęnatędoshyminacjęsioacutedemkiiwymieniaoboksiedmiucudoacutewświataorazsiedmiumędrcoacutewtakshyżesiedemokrążeńpodczaswyścigurydwanoacutewiwyprawęSiedmiuprzeciwTebom

Epigramy 1 77

Sycylijski(2101‒6zaKtezjaszem)alenajdokładniejszyopistegocuduarchishytekturyorientalnejpozostawiłwswejHistorii Aleksandra MacedońskiegoKurshycjuszRufus(5132‒35)korzystającyzzaginionegodziełahistorykaKlejtarchaDzisiajniektoacuterzyuczeni(npDalley2003)uważajążeOgrodyznajdowałysięniewBabilonieleczwNiniwie

w3jonowie niech się nie chlubią świątynią rozstajnej bogini(nec Tri-viae templo molles laudentur Iones)‒chodzioświątynięArtemidywEfeziewystawionąprzezKrezusaokroku550pneArtemidęefeskąutożsamianozbdquotroacutejkształtnątroacutejdrożnąHekaterdquo

w4o delos niech Milczy ołtarz co z rogoacutew zbudował go boacuteg(dissimulet Delon cornibus ara frequens)‒ołtarzApollonanaDelosbyłnietylebudowląniezwykłązarchitektonicznegopunktuwidzeniacouświęconąwielowiekoshywątradycjąmiałbowiemwedługlegendyzostaćzbudowanyprzezsamegobogazrogoacutewkoacutezupolowanychprzezArtemidęzobnpKallimach(Hymn260‒63)WspominaonimjużHomer(Od6162‒163)awśroacutedsiedmiucudoacutewwymieniaPlutarch(Sollertanim35=Mor983E)ktoacuteryteżwyjaśnianaczympolegaławyjątkowośćkonstrukcjizachwycającsięmianowicietymżeołtarzuformowanyzostałzezwierzęcychrogoacutewbezużyciajakiegokolwiekspoiwa

w5‒6a Mauzolosa grobu co zawisł w przestworze powietrza w po-chwałach swych karyjczycy niech nie wynoszą do gwiazd(aere nec vacuo pendentia Mausolea laudibus inmodicis Cares in astra ferant)‒grobowiecwładcyKariiMauzolosawzniesionyprzezjegożonęArtemizjęwHalikarnasshysiewlatach353‒350pnetradycyjniezaliczanybyłdosiedmiucudoacutewświataNiewiemyniestetyzbytwieleotymjakdokładniewyglądałatabudowlachociażzachowałysięopisyisporefragmentydekoracjirzeźbiarskiejktoacuterejautorzy(minSkopaszParos)należelidonajwybitniejszychartystoacutewtamtychczasoacutewPrawdopodobnienajbardziejimponującoobokrzeźbireliefoacutewzdobiąshycychgrobowiecprzedstawiałosięzwieńczeniebudowlidachemwkształciepishyramidyzakończonerzeźbąwyobrażającąMauzolosaiArtemizjęwkwadrydze

w7cezara(Caesareo)‒wcałejKsiędze widowiskpodokreśleniemtymkryjesięnajprawdopodobniejimperatorTytusjakkolwiekColemanprogramoshywounikajednoznacznejodpowiedzisugerującżeMarcjaliscelowopomijałimięcesarzaShackletonBailey(199313)wogoacuteleniezajmujesiętąkwestiąleczstwierdzajedynieżeKoloseumzacząłbudowaćWespazjanadokończyłTytusMarcjalisprzypominawtymunikaniucesarskiegoimieniaWitruwiushysza(ktoacuterytaksamozabiegałoprotekcjęmożnegopatrona)wewstępachdoposzczegoacutelnychksiągtraktatuO architekturzeautorużywazwrotoacutewbdquoimperashytorzerdquo(imperator‒księgi45)orazbdquoimperatorzeCezarzerdquo(imperator Caesar ‒księga1)choćwiadomożechodzioOktawianaAugusta

DodajmyżeKoloseumbyłopotemodnawianeprzezNerwęTrajana(CIL 632254ndash5)AntoninaPiusa(HAAntPi 8)następniepopożarachwlatach217‒przezHeliogabalaAleksandraSeweraijeszczeGordianaIII(KassjuszDion7825HAHel 178HAAlex 243HAMaxBalb 14)i250‒przezceshysarzaDecjuszadalszepraceremontoweprzeprowadzonopotrzęsieniachziemiwroku442(CIL 632086‒89)470(CIL632091‒232188‒9)ikolejnymwroku508(CIL632094)Ostatniepoświadczonewalkigladiatoroacutewoglądanowroshyshyku404VenationesnamniejsząskalębyłypraktykowanedowiekuVI(łączniezwalkamibykoacutew)napoczątkuVwzalecałjechociażbypoetaPrudencjusz

78 Marcjalis Księga widowisk

(Symm1114‒1119)TeodorykkroacutelWizygotoacutewzorganizowałostatnieznanevenationeswRzymiewlatach519i523zobKassjodor(Var5421‒211)PokazywalkzwierzątkontynuowanowBizancjumdopołowywiekuVIOstatshynieznanevenatioodbyłosiętamw537rchoćformalniezakazanoichurządzashyniadopierowroku681zobKyle(2007337)Dunkle(2008241‒244)Purcell(20121540)WstolicycesarstwawschodniegozwierzętazabijanoponieważsymbolizowałybdquozwierzęcąrdquogrzesznąnaturęczłowiekaijegosłabościcielesneNiemanatomiastwzmiankiovenationeswdzielewktoacuterymewentualniemożshynabyłobysięjejspodziewaćgdybytakiepokazypraktykowanoamianowiciewbezcennymkompendiumcesarzaKonstantynaVIIPorfirogenety(panowałwlatach913‒959)O ceremoniach dworu bizantyńskiegoChoćpowstałoonowpołowiewiekuXiopisujewcześniejszetradycjecesarskiemowajesttylshykoocelebracjiwyścigoacutewkonnychnahipodromie(Cerem168‒73)JednakwXIIwżydowskipodroacuteżnikBeniaminzTudeli(Itiner212s12‒13)widziałnahipodromiewalkilwoacutewniedźwiedzilampartoacutewidzikichosłoacutewzobSeshyvcenko(200276)Kazhdan(1991100)WedługCamerona(1976193‒270)zaroacutewnokosztownemunerajakivenationesustąpiłyuschyłkustarożytnościmiejscawyścigomkonnymProcestenzacząłsięjużwwiekuIIInaskutekosłashybieniaadministracjicentralnejniezdolnejdofinansowegowspieranialokalnejelityarystokratycznejworganizacjikosztownychwalkgladiatorskichipolowań

2 Tamgdziepodniebnykolosgwiazdyoglądazbliska itamgdziepośrodkudrogirusztowańpiętrzysięlas nienawistnegowładcydziedzińcesięrozciągały jakgdybywcałymmieściejedenjedynystałgmach 5 Tamgdziebryławspaniaławielkiegoamfiteatru wgoacuteręsięwznosisadzawkikiedyśNeronswemiał gdziepodziwbudzątermypodarowanebezzwłoki pyszniłasięposiadłośćcowzięłaubogimdom agdziewKlaudyjskimPortykucieńsięrozlewaszeroko 10 tamwreszciewładcysiedzibakoniecmiałaikres OddanoRzymRzymowiityśtosprawiłCezarze cobyłorozkosząpanaluduradościąjest

5DrugiepigramprzenosinaswbezpośredniesąsiedztwoKoloseumJesttowierszotyleciekawyżepodczaslekturymożemyniejakodokonaćrekonstrukcji

5enspPorColeman(200614‒36)TytuływidniejącewrękopisachDe operibus amphitheatrum cingentibus De opibus circa amphitheatrum(Obudowlachotaczashyjącychamfiteatr)

Epigramy 1ndash2 79

planusytuacyjnegotejwspaniałejbudowliOpiszaczynasięwspomnieniemkolosalnegoposąguNeronaktoacuterypoacuteźniejprawdopodobniedziękistosowanejprzezRzymianzasadziewymianyrzeźbomgłoacutewwystępowałwroliHeliosaiodktoacuteregoKoloseummiałowziąćswojąnazwęNastępnieMarcjalismoacutewiorusztowaniachstojącychpośrodkudrogiawięcoinnymobiekciebędącymciąglejeszczewtrakciebudowyJaksiędomyślamychodziowznoszonywtymczasienaosiDrogiŚwiętej(Via sacra)łukTytusa(Arcus Titi)WreszciepoetaprzechodzidoopisusamegoamfiteatruskupiającsięnajegowyjątkoshywejlokalizacjiOtoacuteżwmiejscugdziestoiKoloseumznajdowałasięwcześniejcentralnaczęśćtzwZłotegoDomu(Domus Aurea)wystawnegopałacuNerona(zobwstęps24ndash26)EpigrampodkreślasymboliczneznaczenieamfiteatrudziękiktoacuteremuprzestrzeńzagrabionawcześniejprzezznienawidzonegocesashyrzaiprzeznaczonanaceleprywatnepowracawręcemieszkańcoacutewRzymujakoprzestrzeńpubliczna

w1taM gdzie podniebny kolos gwiazdy ogląda z bliska(Hic ubi sidereus propius videt astra colossus)‒monumentalnyliczącyponad30mwysokościposągNeronawykonanyzbrązu(wlatach64‒68)przezgreckiegorzeźbiarzaZenodorawznosiłsięprzedwejściemdowestybuluZłotegoDomuPośmierciwładcyiskazaniugonadamnatio memoriae(lsquopotępieniepamięciskazanienaniepamięćrsquo)cesarzWespazjanpoleciłdodaćfigurzezłotąkoronęiprzemianoshywałgonaposągbogasłońcacobyłozgodnezewspomnianąjużniezwyklepraktycznąrzymskątradycjąwymianygłoacutewposągomprzedstawiającymkolejshynychurzędnikoacutewicesarzy

w2gdzie pośrodku drogi rusztowań piętrzy się las(et crescunt media pe g - mata celsa via)‒wzmiankaorusztowaniach(pegmata)wskazujenaobiektwbudowieznajdującysięniedalekoKoloseumUczenispierająsięoktoacuterejzeznanychnambudowlitutajmowajednaklistajestdośćograniczonaasamepishygramwykluczawiększośćznichNiechodzibowiemzpewnościąaniotermyTytusaanioprzylegającydonichportykotychbowiempoetawspominaniżej(w7i9)NajpoważniejszymkandydatempozostajewięcłukTytusachociażkrytycytejinterpretacjizwracająuwagęnafaktżebyłondedykowanyboskiemuTytusowiawięczpewnościązostałwzniesionyprzezcesarzaDomicjanapośmiercibrataczylinajwcześniejjesieniąroku81MożliwejednakżebudowarozpoczęłasięwcześniejjeszczezażyciaTytusa

w7gdzie podziw budzą terMy podarowane bez zwłoki(ubi miramur velo-cia munera thermas)‒termyTytusapowstałynamiejscuwschodniegoskrzydłaZłotegoDomuwtensposoacutebżemurypałacuNeronazasypanoziemiąiużytoichjakofundamentunowejbudowliDziękitemuwłaśnietaczęśćDomus Aurea zachowałasiędonaszychczasoacutew

w9gdzie w klaudyjskiM portyku cień się rozlewa szeroko(Claudia diffu-sas ubi porticus explicat umbras)‒portykbyłczęściązałożeniaświątyniPokoshyju(Templum Pacis)wzniesionejprzezWespazjanawlatach71‒75WzmiankaoPortykuKlaudiuszakażepamiętaćżecesarzTytusinauguratorKoloseumbyłprzyjacielemBrytannikazamordowanegoprzezNeronasynaKlaudiusza(SwetoniuszTit2)

w12co było rozkoszą pana ludu radością jest(deliciae populi quae fuerant domini)ndashkolejnenawiązanedocesarzaNeronaktoacuteryjesttuprzedshystawionyjakotyranJednymzzasadniczychkryterioacutewodroacuteżnianiawładcy

80 Marcjalis Księga widowisk

złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)

3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą

6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne

EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy

6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)

7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275

Epigramy 2ndash3 81

rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym

w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)

w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)

w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii

w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)

w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)

w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)

w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra

82 Marcjalis Księga widowisk

4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest

8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze

w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo

w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem

teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo

8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus

9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii

Epigramy 4ndash6 83

5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł

11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych

w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta

w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)

6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz

10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)

11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak

84 Marcjalis Księga widowisk

12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa

PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego

RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę

12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)

13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

76 Marcjalis Księga widowisk

przezAntypatratobudowlehellenistyczneawięcdopierocowzniesionejakMauzoleumwHalikarnassieczyKolosRodyjskitoteżwprowadzanieichnalistęstawałosięnaturalnąformąnobilitacjipoprzezzestawienieztymidobrzeznanymiktoacutere‒jakpiramidyegipskie‒pojawiająsięwśroacutedsiedmiucudoacutewodzawszelubprawieodzawsze3

ZliterackiegopunktuwidzeniamamytudoczynieniazpoetykąepigramustylizowanegonaopisdziełasztukiOdczasoacutewhellenistycznychpozostajeontakformąpochwałyjakiumożliwiakrytykęartystycznąZamiarwpisanianoshywegoobiektunalistęcudoacutewsprawiłżeMarcjalisdecydujesięwymienićtylkosześćzdotychczasistniejącychiznanychbudowlipozwalającwtensposoacutebzachowaćogoacutelnąliczbęsiedmiuobiektoacutewgodnychupamiętnienia4DziękitemuKoloseumniejestdodatkiemkolejnymoacutesmymcudemświata‒jakmatomiejshyscenpwepigramieKallimacha(Epigr51)napomnikkroacutelowejBerenikektoacuteraprzedstawionazostałaprzezartystęjakoczwartaawięcniejakododatkowaCharyta‒alezasługujenapełnoprawnemiejscewśroacutedsiedmiunajważniejszychbudowliprzewyższającnietylkojednąznichtęktoacuteramusiałaustąpićmumiejscaalewszystkiedotychczasoweMarcjaliswykorzystujeturetorycznątechnikęzwanądzisiajpriamelem(moacutegłonbyćczęściąobszerniejszegolsquowstęshypursquondashgrπροοίμιον[prooiacutemion]łacproemium)polegającąnatymżewzmiankaoKoloseumpoprzedzonazostajewyliczenieminnychobiektoacutewdoktoacuterychsięrzymskąbudowlęporoacutewnuje

w1barbarzyńska MeMfis co słyniesz dziweM piraMid(Barbara pyrami-dumhellip miracula Memphis)‒MemfisbyłostolicąEgiptuzaczasufaraonoacutewaRzymianie‒npPliniuszStarszy(NH3676)‒utożsamialijezGiząOjegoznaczeniuświadczyfaktżetodoMemfistrafiłynajpierwszczątkiAleksandraMacedońskiegoprzeniesionenastępniedonowejstolicydynastiiPtolemeuszoacutewndashAleksandrii

w2niech babilonu nie chwali już assyryjski cud(Assyrius iactet nec Ba-bylona labor)‒tradycyjniebdquowisząceogrodySemiramidyrdquobyłyzaliczanedosiedmiucudoacutewświatachociażwczasachkiedypowstawałoacutewkanonniktjużniewiedziałczymwistociebyłyanioktoacuterąbabilońskąkroacutelowąotymimieniumożechodzićTajemnicąpozostajedlaczegoHerodotwswoimopisieBabilonu(1178‒185)niewspominaoOgrodachWspominałonichDiodor

3enspIkonicznemiejscejakieKoloseumzajęłowświadomościnastępnychposhykoleńRzymianorazsymboliczneznaczenietegomonumentuktoacuterykojarzyłsiępoacuteźniejszymgeneracjomzbdquorzymskościąrdquojakotaką(DarwallshySmith199676‒91)każąprzypomniećjakżetrafnesłowapremieraWinstonaChurchillawypowiedzianewIzbieGmin8X1944rbdquoProjektujemynaszebudowleapotemnaszebudowlekształtująnasrdquo(We shape our buildings and afterwards our buildings shape us)PorinspirującerozważaniaRogeraScrutona(197971‒103)

4enspLiczba7byłaoboktroacutejkidziewiątkiidwunastkinajbardziejpopularnawstashyrożytnychkanonach(mamynptrzechtragikoacutewsiedmiumędrcoacutewdziewięciuliryshykoacutewidwunastucezaroacutew)Wzbiorzepismhippokratejskich(Corpus Hippocraticum) znajdujesiętraktatO hebdomadach[tjookresachsioacutedemkowych](Περὶἑβδομάδων [Periacute hebdomaacutedon] De septimanisDe hebdomadibus)ktoacuteregoautorwyliczasiedemstronświataisiedempoacuterrokuGelliusz(31016)cytującWarronazwracauwagęnatędoshyminacjęsioacutedemkiiwymieniaoboksiedmiucudoacutewświataorazsiedmiumędrcoacutewtakshyżesiedemokrążeńpodczaswyścigurydwanoacutewiwyprawęSiedmiuprzeciwTebom

Epigramy 1 77

Sycylijski(2101‒6zaKtezjaszem)alenajdokładniejszyopistegocuduarchishytekturyorientalnejpozostawiłwswejHistorii Aleksandra MacedońskiegoKurshycjuszRufus(5132‒35)korzystającyzzaginionegodziełahistorykaKlejtarchaDzisiajniektoacuterzyuczeni(npDalley2003)uważajążeOgrodyznajdowałysięniewBabilonieleczwNiniwie

w3jonowie niech się nie chlubią świątynią rozstajnej bogini(nec Tri-viae templo molles laudentur Iones)‒chodzioświątynięArtemidywEfeziewystawionąprzezKrezusaokroku550pneArtemidęefeskąutożsamianozbdquotroacutejkształtnątroacutejdrożnąHekaterdquo

w4o delos niech Milczy ołtarz co z rogoacutew zbudował go boacuteg(dissimulet Delon cornibus ara frequens)‒ołtarzApollonanaDelosbyłnietylebudowląniezwykłązarchitektonicznegopunktuwidzeniacouświęconąwielowiekoshywątradycjąmiałbowiemwedługlegendyzostaćzbudowanyprzezsamegobogazrogoacutewkoacutezupolowanychprzezArtemidęzobnpKallimach(Hymn260‒63)WspominaonimjużHomer(Od6162‒163)awśroacutedsiedmiucudoacutewwymieniaPlutarch(Sollertanim35=Mor983E)ktoacuteryteżwyjaśnianaczympolegaławyjątkowośćkonstrukcjizachwycającsięmianowicietymżeołtarzuformowanyzostałzezwierzęcychrogoacutewbezużyciajakiegokolwiekspoiwa

w5‒6a Mauzolosa grobu co zawisł w przestworze powietrza w po-chwałach swych karyjczycy niech nie wynoszą do gwiazd(aere nec vacuo pendentia Mausolea laudibus inmodicis Cares in astra ferant)‒grobowiecwładcyKariiMauzolosawzniesionyprzezjegożonęArtemizjęwHalikarnasshysiewlatach353‒350pnetradycyjniezaliczanybyłdosiedmiucudoacutewświataNiewiemyniestetyzbytwieleotymjakdokładniewyglądałatabudowlachociażzachowałysięopisyisporefragmentydekoracjirzeźbiarskiejktoacuterejautorzy(minSkopaszParos)należelidonajwybitniejszychartystoacutewtamtychczasoacutewPrawdopodobnienajbardziejimponującoobokrzeźbireliefoacutewzdobiąshycychgrobowiecprzedstawiałosięzwieńczeniebudowlidachemwkształciepishyramidyzakończonerzeźbąwyobrażającąMauzolosaiArtemizjęwkwadrydze

w7cezara(Caesareo)‒wcałejKsiędze widowiskpodokreśleniemtymkryjesięnajprawdopodobniejimperatorTytusjakkolwiekColemanprogramoshywounikajednoznacznejodpowiedzisugerującżeMarcjaliscelowopomijałimięcesarzaShackletonBailey(199313)wogoacuteleniezajmujesiętąkwestiąleczstwierdzajedynieżeKoloseumzacząłbudowaćWespazjanadokończyłTytusMarcjalisprzypominawtymunikaniucesarskiegoimieniaWitruwiushysza(ktoacuterytaksamozabiegałoprotekcjęmożnegopatrona)wewstępachdoposzczegoacutelnychksiągtraktatuO architekturzeautorużywazwrotoacutewbdquoimperashytorzerdquo(imperator‒księgi45)orazbdquoimperatorzeCezarzerdquo(imperator Caesar ‒księga1)choćwiadomożechodzioOktawianaAugusta

DodajmyżeKoloseumbyłopotemodnawianeprzezNerwęTrajana(CIL 632254ndash5)AntoninaPiusa(HAAntPi 8)następniepopożarachwlatach217‒przezHeliogabalaAleksandraSeweraijeszczeGordianaIII(KassjuszDion7825HAHel 178HAAlex 243HAMaxBalb 14)i250‒przezceshysarzaDecjuszadalszepraceremontoweprzeprowadzonopotrzęsieniachziemiwroku442(CIL 632086‒89)470(CIL632091‒232188‒9)ikolejnymwroku508(CIL632094)Ostatniepoświadczonewalkigladiatoroacutewoglądanowroshyshyku404VenationesnamniejsząskalębyłypraktykowanedowiekuVI(łączniezwalkamibykoacutew)napoczątkuVwzalecałjechociażbypoetaPrudencjusz

78 Marcjalis Księga widowisk

(Symm1114‒1119)TeodorykkroacutelWizygotoacutewzorganizowałostatnieznanevenationeswRzymiewlatach519i523zobKassjodor(Var5421‒211)PokazywalkzwierzątkontynuowanowBizancjumdopołowywiekuVIOstatshynieznanevenatioodbyłosiętamw537rchoćformalniezakazanoichurządzashyniadopierowroku681zobKyle(2007337)Dunkle(2008241‒244)Purcell(20121540)WstolicycesarstwawschodniegozwierzętazabijanoponieważsymbolizowałybdquozwierzęcąrdquogrzesznąnaturęczłowiekaijegosłabościcielesneNiemanatomiastwzmiankiovenationeswdzielewktoacuterymewentualniemożshynabyłobysięjejspodziewaćgdybytakiepokazypraktykowanoamianowiciewbezcennymkompendiumcesarzaKonstantynaVIIPorfirogenety(panowałwlatach913‒959)O ceremoniach dworu bizantyńskiegoChoćpowstałoonowpołowiewiekuXiopisujewcześniejszetradycjecesarskiemowajesttylshykoocelebracjiwyścigoacutewkonnychnahipodromie(Cerem168‒73)JednakwXIIwżydowskipodroacuteżnikBeniaminzTudeli(Itiner212s12‒13)widziałnahipodromiewalkilwoacutewniedźwiedzilampartoacutewidzikichosłoacutewzobSeshyvcenko(200276)Kazhdan(1991100)WedługCamerona(1976193‒270)zaroacutewnokosztownemunerajakivenationesustąpiłyuschyłkustarożytnościmiejscawyścigomkonnymProcestenzacząłsięjużwwiekuIIInaskutekosłashybieniaadministracjicentralnejniezdolnejdofinansowegowspieranialokalnejelityarystokratycznejworganizacjikosztownychwalkgladiatorskichipolowań

2 Tamgdziepodniebnykolosgwiazdyoglądazbliska itamgdziepośrodkudrogirusztowańpiętrzysięlas nienawistnegowładcydziedzińcesięrozciągały jakgdybywcałymmieściejedenjedynystałgmach 5 Tamgdziebryławspaniaławielkiegoamfiteatru wgoacuteręsięwznosisadzawkikiedyśNeronswemiał gdziepodziwbudzątermypodarowanebezzwłoki pyszniłasięposiadłośćcowzięłaubogimdom agdziewKlaudyjskimPortykucieńsięrozlewaszeroko 10 tamwreszciewładcysiedzibakoniecmiałaikres OddanoRzymRzymowiityśtosprawiłCezarze cobyłorozkosząpanaluduradościąjest

5DrugiepigramprzenosinaswbezpośredniesąsiedztwoKoloseumJesttowierszotyleciekawyżepodczaslekturymożemyniejakodokonaćrekonstrukcji

5enspPorColeman(200614‒36)TytuływidniejącewrękopisachDe operibus amphitheatrum cingentibus De opibus circa amphitheatrum(Obudowlachotaczashyjącychamfiteatr)

Epigramy 1ndash2 79

planusytuacyjnegotejwspaniałejbudowliOpiszaczynasięwspomnieniemkolosalnegoposąguNeronaktoacuterypoacuteźniejprawdopodobniedziękistosowanejprzezRzymianzasadziewymianyrzeźbomgłoacutewwystępowałwroliHeliosaiodktoacuteregoKoloseummiałowziąćswojąnazwęNastępnieMarcjalismoacutewiorusztowaniachstojącychpośrodkudrogiawięcoinnymobiekciebędącymciąglejeszczewtrakciebudowyJaksiędomyślamychodziowznoszonywtymczasienaosiDrogiŚwiętej(Via sacra)łukTytusa(Arcus Titi)WreszciepoetaprzechodzidoopisusamegoamfiteatruskupiającsięnajegowyjątkoshywejlokalizacjiOtoacuteżwmiejscugdziestoiKoloseumznajdowałasięwcześniejcentralnaczęśćtzwZłotegoDomu(Domus Aurea)wystawnegopałacuNerona(zobwstęps24ndash26)EpigrampodkreślasymboliczneznaczenieamfiteatrudziękiktoacuteremuprzestrzeńzagrabionawcześniejprzezznienawidzonegocesashyrzaiprzeznaczonanaceleprywatnepowracawręcemieszkańcoacutewRzymujakoprzestrzeńpubliczna

w1taM gdzie podniebny kolos gwiazdy ogląda z bliska(Hic ubi sidereus propius videt astra colossus)‒monumentalnyliczącyponad30mwysokościposągNeronawykonanyzbrązu(wlatach64‒68)przezgreckiegorzeźbiarzaZenodorawznosiłsięprzedwejściemdowestybuluZłotegoDomuPośmierciwładcyiskazaniugonadamnatio memoriae(lsquopotępieniepamięciskazanienaniepamięćrsquo)cesarzWespazjanpoleciłdodaćfigurzezłotąkoronęiprzemianoshywałgonaposągbogasłońcacobyłozgodnezewspomnianąjużniezwyklepraktycznąrzymskątradycjąwymianygłoacutewposągomprzedstawiającymkolejshynychurzędnikoacutewicesarzy

w2gdzie pośrodku drogi rusztowań piętrzy się las(et crescunt media pe g - mata celsa via)‒wzmiankaorusztowaniach(pegmata)wskazujenaobiektwbudowieznajdującysięniedalekoKoloseumUczenispierająsięoktoacuterejzeznanychnambudowlitutajmowajednaklistajestdośćograniczonaasamepishygramwykluczawiększośćznichNiechodzibowiemzpewnościąaniotermyTytusaanioprzylegającydonichportykotychbowiempoetawspominaniżej(w7i9)NajpoważniejszymkandydatempozostajewięcłukTytusachociażkrytycytejinterpretacjizwracająuwagęnafaktżebyłondedykowanyboskiemuTytusowiawięczpewnościązostałwzniesionyprzezcesarzaDomicjanapośmiercibrataczylinajwcześniejjesieniąroku81MożliwejednakżebudowarozpoczęłasięwcześniejjeszczezażyciaTytusa

w7gdzie podziw budzą terMy podarowane bez zwłoki(ubi miramur velo-cia munera thermas)‒termyTytusapowstałynamiejscuwschodniegoskrzydłaZłotegoDomuwtensposoacutebżemurypałacuNeronazasypanoziemiąiużytoichjakofundamentunowejbudowliDziękitemuwłaśnietaczęśćDomus Aurea zachowałasiędonaszychczasoacutew

w9gdzie w klaudyjskiM portyku cień się rozlewa szeroko(Claudia diffu-sas ubi porticus explicat umbras)‒portykbyłczęściązałożeniaświątyniPokoshyju(Templum Pacis)wzniesionejprzezWespazjanawlatach71‒75WzmiankaoPortykuKlaudiuszakażepamiętaćżecesarzTytusinauguratorKoloseumbyłprzyjacielemBrytannikazamordowanegoprzezNeronasynaKlaudiusza(SwetoniuszTit2)

w12co było rozkoszą pana ludu radością jest(deliciae populi quae fuerant domini)ndashkolejnenawiązanedocesarzaNeronaktoacuteryjesttuprzedshystawionyjakotyranJednymzzasadniczychkryterioacutewodroacuteżnianiawładcy

80 Marcjalis Księga widowisk

złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)

3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą

6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne

EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy

6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)

7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275

Epigramy 2ndash3 81

rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym

w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)

w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)

w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii

w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)

w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)

w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)

w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra

82 Marcjalis Księga widowisk

4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest

8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze

w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo

w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem

teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo

8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus

9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii

Epigramy 4ndash6 83

5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł

11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych

w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta

w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)

6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz

10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)

11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak

84 Marcjalis Księga widowisk

12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa

PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego

RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę

12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)

13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 1 77

Sycylijski(2101‒6zaKtezjaszem)alenajdokładniejszyopistegocuduarchishytekturyorientalnejpozostawiłwswejHistorii Aleksandra MacedońskiegoKurshycjuszRufus(5132‒35)korzystającyzzaginionegodziełahistorykaKlejtarchaDzisiajniektoacuterzyuczeni(npDalley2003)uważajążeOgrodyznajdowałysięniewBabilonieleczwNiniwie

w3jonowie niech się nie chlubią świątynią rozstajnej bogini(nec Tri-viae templo molles laudentur Iones)‒chodzioświątynięArtemidywEfeziewystawionąprzezKrezusaokroku550pneArtemidęefeskąutożsamianozbdquotroacutejkształtnątroacutejdrożnąHekaterdquo

w4o delos niech Milczy ołtarz co z rogoacutew zbudował go boacuteg(dissimulet Delon cornibus ara frequens)‒ołtarzApollonanaDelosbyłnietylebudowląniezwykłązarchitektonicznegopunktuwidzeniacouświęconąwielowiekoshywątradycjąmiałbowiemwedługlegendyzostaćzbudowanyprzezsamegobogazrogoacutewkoacutezupolowanychprzezArtemidęzobnpKallimach(Hymn260‒63)WspominaonimjużHomer(Od6162‒163)awśroacutedsiedmiucudoacutewwymieniaPlutarch(Sollertanim35=Mor983E)ktoacuteryteżwyjaśnianaczympolegaławyjątkowośćkonstrukcjizachwycającsięmianowicietymżeołtarzuformowanyzostałzezwierzęcychrogoacutewbezużyciajakiegokolwiekspoiwa

w5‒6a Mauzolosa grobu co zawisł w przestworze powietrza w po-chwałach swych karyjczycy niech nie wynoszą do gwiazd(aere nec vacuo pendentia Mausolea laudibus inmodicis Cares in astra ferant)‒grobowiecwładcyKariiMauzolosawzniesionyprzezjegożonęArtemizjęwHalikarnasshysiewlatach353‒350pnetradycyjniezaliczanybyłdosiedmiucudoacutewświataNiewiemyniestetyzbytwieleotymjakdokładniewyglądałatabudowlachociażzachowałysięopisyisporefragmentydekoracjirzeźbiarskiejktoacuterejautorzy(minSkopaszParos)należelidonajwybitniejszychartystoacutewtamtychczasoacutewPrawdopodobnienajbardziejimponującoobokrzeźbireliefoacutewzdobiąshycychgrobowiecprzedstawiałosięzwieńczeniebudowlidachemwkształciepishyramidyzakończonerzeźbąwyobrażającąMauzolosaiArtemizjęwkwadrydze

w7cezara(Caesareo)‒wcałejKsiędze widowiskpodokreśleniemtymkryjesięnajprawdopodobniejimperatorTytusjakkolwiekColemanprogramoshywounikajednoznacznejodpowiedzisugerującżeMarcjaliscelowopomijałimięcesarzaShackletonBailey(199313)wogoacuteleniezajmujesiętąkwestiąleczstwierdzajedynieżeKoloseumzacząłbudowaćWespazjanadokończyłTytusMarcjalisprzypominawtymunikaniucesarskiegoimieniaWitruwiushysza(ktoacuterytaksamozabiegałoprotekcjęmożnegopatrona)wewstępachdoposzczegoacutelnychksiągtraktatuO architekturzeautorużywazwrotoacutewbdquoimperashytorzerdquo(imperator‒księgi45)orazbdquoimperatorzeCezarzerdquo(imperator Caesar ‒księga1)choćwiadomożechodzioOktawianaAugusta

DodajmyżeKoloseumbyłopotemodnawianeprzezNerwęTrajana(CIL 632254ndash5)AntoninaPiusa(HAAntPi 8)następniepopożarachwlatach217‒przezHeliogabalaAleksandraSeweraijeszczeGordianaIII(KassjuszDion7825HAHel 178HAAlex 243HAMaxBalb 14)i250‒przezceshysarzaDecjuszadalszepraceremontoweprzeprowadzonopotrzęsieniachziemiwroku442(CIL 632086‒89)470(CIL632091‒232188‒9)ikolejnymwroku508(CIL632094)Ostatniepoświadczonewalkigladiatoroacutewoglądanowroshyshyku404VenationesnamniejsząskalębyłypraktykowanedowiekuVI(łączniezwalkamibykoacutew)napoczątkuVwzalecałjechociażbypoetaPrudencjusz

78 Marcjalis Księga widowisk

(Symm1114‒1119)TeodorykkroacutelWizygotoacutewzorganizowałostatnieznanevenationeswRzymiewlatach519i523zobKassjodor(Var5421‒211)PokazywalkzwierzątkontynuowanowBizancjumdopołowywiekuVIOstatshynieznanevenatioodbyłosiętamw537rchoćformalniezakazanoichurządzashyniadopierowroku681zobKyle(2007337)Dunkle(2008241‒244)Purcell(20121540)WstolicycesarstwawschodniegozwierzętazabijanoponieważsymbolizowałybdquozwierzęcąrdquogrzesznąnaturęczłowiekaijegosłabościcielesneNiemanatomiastwzmiankiovenationeswdzielewktoacuterymewentualniemożshynabyłobysięjejspodziewaćgdybytakiepokazypraktykowanoamianowiciewbezcennymkompendiumcesarzaKonstantynaVIIPorfirogenety(panowałwlatach913‒959)O ceremoniach dworu bizantyńskiegoChoćpowstałoonowpołowiewiekuXiopisujewcześniejszetradycjecesarskiemowajesttylshykoocelebracjiwyścigoacutewkonnychnahipodromie(Cerem168‒73)JednakwXIIwżydowskipodroacuteżnikBeniaminzTudeli(Itiner212s12‒13)widziałnahipodromiewalkilwoacutewniedźwiedzilampartoacutewidzikichosłoacutewzobSeshyvcenko(200276)Kazhdan(1991100)WedługCamerona(1976193‒270)zaroacutewnokosztownemunerajakivenationesustąpiłyuschyłkustarożytnościmiejscawyścigomkonnymProcestenzacząłsięjużwwiekuIIInaskutekosłashybieniaadministracjicentralnejniezdolnejdofinansowegowspieranialokalnejelityarystokratycznejworganizacjikosztownychwalkgladiatorskichipolowań

2 Tamgdziepodniebnykolosgwiazdyoglądazbliska itamgdziepośrodkudrogirusztowańpiętrzysięlas nienawistnegowładcydziedzińcesięrozciągały jakgdybywcałymmieściejedenjedynystałgmach 5 Tamgdziebryławspaniaławielkiegoamfiteatru wgoacuteręsięwznosisadzawkikiedyśNeronswemiał gdziepodziwbudzątermypodarowanebezzwłoki pyszniłasięposiadłośćcowzięłaubogimdom agdziewKlaudyjskimPortykucieńsięrozlewaszeroko 10 tamwreszciewładcysiedzibakoniecmiałaikres OddanoRzymRzymowiityśtosprawiłCezarze cobyłorozkosząpanaluduradościąjest

5DrugiepigramprzenosinaswbezpośredniesąsiedztwoKoloseumJesttowierszotyleciekawyżepodczaslekturymożemyniejakodokonaćrekonstrukcji

5enspPorColeman(200614‒36)TytuływidniejącewrękopisachDe operibus amphitheatrum cingentibus De opibus circa amphitheatrum(Obudowlachotaczashyjącychamfiteatr)

Epigramy 1ndash2 79

planusytuacyjnegotejwspaniałejbudowliOpiszaczynasięwspomnieniemkolosalnegoposąguNeronaktoacuterypoacuteźniejprawdopodobniedziękistosowanejprzezRzymianzasadziewymianyrzeźbomgłoacutewwystępowałwroliHeliosaiodktoacuteregoKoloseummiałowziąćswojąnazwęNastępnieMarcjalismoacutewiorusztowaniachstojącychpośrodkudrogiawięcoinnymobiekciebędącymciąglejeszczewtrakciebudowyJaksiędomyślamychodziowznoszonywtymczasienaosiDrogiŚwiętej(Via sacra)łukTytusa(Arcus Titi)WreszciepoetaprzechodzidoopisusamegoamfiteatruskupiającsięnajegowyjątkoshywejlokalizacjiOtoacuteżwmiejscugdziestoiKoloseumznajdowałasięwcześniejcentralnaczęśćtzwZłotegoDomu(Domus Aurea)wystawnegopałacuNerona(zobwstęps24ndash26)EpigrampodkreślasymboliczneznaczenieamfiteatrudziękiktoacuteremuprzestrzeńzagrabionawcześniejprzezznienawidzonegocesashyrzaiprzeznaczonanaceleprywatnepowracawręcemieszkańcoacutewRzymujakoprzestrzeńpubliczna

w1taM gdzie podniebny kolos gwiazdy ogląda z bliska(Hic ubi sidereus propius videt astra colossus)‒monumentalnyliczącyponad30mwysokościposągNeronawykonanyzbrązu(wlatach64‒68)przezgreckiegorzeźbiarzaZenodorawznosiłsięprzedwejściemdowestybuluZłotegoDomuPośmierciwładcyiskazaniugonadamnatio memoriae(lsquopotępieniepamięciskazanienaniepamięćrsquo)cesarzWespazjanpoleciłdodaćfigurzezłotąkoronęiprzemianoshywałgonaposągbogasłońcacobyłozgodnezewspomnianąjużniezwyklepraktycznąrzymskątradycjąwymianygłoacutewposągomprzedstawiającymkolejshynychurzędnikoacutewicesarzy

w2gdzie pośrodku drogi rusztowań piętrzy się las(et crescunt media pe g - mata celsa via)‒wzmiankaorusztowaniach(pegmata)wskazujenaobiektwbudowieznajdującysięniedalekoKoloseumUczenispierająsięoktoacuterejzeznanychnambudowlitutajmowajednaklistajestdośćograniczonaasamepishygramwykluczawiększośćznichNiechodzibowiemzpewnościąaniotermyTytusaanioprzylegającydonichportykotychbowiempoetawspominaniżej(w7i9)NajpoważniejszymkandydatempozostajewięcłukTytusachociażkrytycytejinterpretacjizwracająuwagęnafaktżebyłondedykowanyboskiemuTytusowiawięczpewnościązostałwzniesionyprzezcesarzaDomicjanapośmiercibrataczylinajwcześniejjesieniąroku81MożliwejednakżebudowarozpoczęłasięwcześniejjeszczezażyciaTytusa

w7gdzie podziw budzą terMy podarowane bez zwłoki(ubi miramur velo-cia munera thermas)‒termyTytusapowstałynamiejscuwschodniegoskrzydłaZłotegoDomuwtensposoacutebżemurypałacuNeronazasypanoziemiąiużytoichjakofundamentunowejbudowliDziękitemuwłaśnietaczęśćDomus Aurea zachowałasiędonaszychczasoacutew

w9gdzie w klaudyjskiM portyku cień się rozlewa szeroko(Claudia diffu-sas ubi porticus explicat umbras)‒portykbyłczęściązałożeniaświątyniPokoshyju(Templum Pacis)wzniesionejprzezWespazjanawlatach71‒75WzmiankaoPortykuKlaudiuszakażepamiętaćżecesarzTytusinauguratorKoloseumbyłprzyjacielemBrytannikazamordowanegoprzezNeronasynaKlaudiusza(SwetoniuszTit2)

w12co było rozkoszą pana ludu radością jest(deliciae populi quae fuerant domini)ndashkolejnenawiązanedocesarzaNeronaktoacuteryjesttuprzedshystawionyjakotyranJednymzzasadniczychkryterioacutewodroacuteżnianiawładcy

80 Marcjalis Księga widowisk

złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)

3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą

6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne

EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy

6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)

7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275

Epigramy 2ndash3 81

rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym

w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)

w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)

w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii

w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)

w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)

w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)

w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra

82 Marcjalis Księga widowisk

4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest

8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze

w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo

w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem

teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo

8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus

9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii

Epigramy 4ndash6 83

5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł

11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych

w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta

w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)

6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz

10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)

11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak

84 Marcjalis Księga widowisk

12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa

PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego

RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę

12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)

13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

78 Marcjalis Księga widowisk

(Symm1114‒1119)TeodorykkroacutelWizygotoacutewzorganizowałostatnieznanevenationeswRzymiewlatach519i523zobKassjodor(Var5421‒211)PokazywalkzwierzątkontynuowanowBizancjumdopołowywiekuVIOstatshynieznanevenatioodbyłosiętamw537rchoćformalniezakazanoichurządzashyniadopierowroku681zobKyle(2007337)Dunkle(2008241‒244)Purcell(20121540)WstolicycesarstwawschodniegozwierzętazabijanoponieważsymbolizowałybdquozwierzęcąrdquogrzesznąnaturęczłowiekaijegosłabościcielesneNiemanatomiastwzmiankiovenationeswdzielewktoacuterymewentualniemożshynabyłobysięjejspodziewaćgdybytakiepokazypraktykowanoamianowiciewbezcennymkompendiumcesarzaKonstantynaVIIPorfirogenety(panowałwlatach913‒959)O ceremoniach dworu bizantyńskiegoChoćpowstałoonowpołowiewiekuXiopisujewcześniejszetradycjecesarskiemowajesttylshykoocelebracjiwyścigoacutewkonnychnahipodromie(Cerem168‒73)JednakwXIIwżydowskipodroacuteżnikBeniaminzTudeli(Itiner212s12‒13)widziałnahipodromiewalkilwoacutewniedźwiedzilampartoacutewidzikichosłoacutewzobSeshyvcenko(200276)Kazhdan(1991100)WedługCamerona(1976193‒270)zaroacutewnokosztownemunerajakivenationesustąpiłyuschyłkustarożytnościmiejscawyścigomkonnymProcestenzacząłsięjużwwiekuIIInaskutekosłashybieniaadministracjicentralnejniezdolnejdofinansowegowspieranialokalnejelityarystokratycznejworganizacjikosztownychwalkgladiatorskichipolowań

2 Tamgdziepodniebnykolosgwiazdyoglądazbliska itamgdziepośrodkudrogirusztowańpiętrzysięlas nienawistnegowładcydziedzińcesięrozciągały jakgdybywcałymmieściejedenjedynystałgmach 5 Tamgdziebryławspaniaławielkiegoamfiteatru wgoacuteręsięwznosisadzawkikiedyśNeronswemiał gdziepodziwbudzątermypodarowanebezzwłoki pyszniłasięposiadłośćcowzięłaubogimdom agdziewKlaudyjskimPortykucieńsięrozlewaszeroko 10 tamwreszciewładcysiedzibakoniecmiałaikres OddanoRzymRzymowiityśtosprawiłCezarze cobyłorozkosząpanaluduradościąjest

5DrugiepigramprzenosinaswbezpośredniesąsiedztwoKoloseumJesttowierszotyleciekawyżepodczaslekturymożemyniejakodokonaćrekonstrukcji

5enspPorColeman(200614‒36)TytuływidniejącewrękopisachDe operibus amphitheatrum cingentibus De opibus circa amphitheatrum(Obudowlachotaczashyjącychamfiteatr)

Epigramy 1ndash2 79

planusytuacyjnegotejwspaniałejbudowliOpiszaczynasięwspomnieniemkolosalnegoposąguNeronaktoacuterypoacuteźniejprawdopodobniedziękistosowanejprzezRzymianzasadziewymianyrzeźbomgłoacutewwystępowałwroliHeliosaiodktoacuteregoKoloseummiałowziąćswojąnazwęNastępnieMarcjalismoacutewiorusztowaniachstojącychpośrodkudrogiawięcoinnymobiekciebędącymciąglejeszczewtrakciebudowyJaksiędomyślamychodziowznoszonywtymczasienaosiDrogiŚwiętej(Via sacra)łukTytusa(Arcus Titi)WreszciepoetaprzechodzidoopisusamegoamfiteatruskupiającsięnajegowyjątkoshywejlokalizacjiOtoacuteżwmiejscugdziestoiKoloseumznajdowałasięwcześniejcentralnaczęśćtzwZłotegoDomu(Domus Aurea)wystawnegopałacuNerona(zobwstęps24ndash26)EpigrampodkreślasymboliczneznaczenieamfiteatrudziękiktoacuteremuprzestrzeńzagrabionawcześniejprzezznienawidzonegocesashyrzaiprzeznaczonanaceleprywatnepowracawręcemieszkańcoacutewRzymujakoprzestrzeńpubliczna

w1taM gdzie podniebny kolos gwiazdy ogląda z bliska(Hic ubi sidereus propius videt astra colossus)‒monumentalnyliczącyponad30mwysokościposągNeronawykonanyzbrązu(wlatach64‒68)przezgreckiegorzeźbiarzaZenodorawznosiłsięprzedwejściemdowestybuluZłotegoDomuPośmierciwładcyiskazaniugonadamnatio memoriae(lsquopotępieniepamięciskazanienaniepamięćrsquo)cesarzWespazjanpoleciłdodaćfigurzezłotąkoronęiprzemianoshywałgonaposągbogasłońcacobyłozgodnezewspomnianąjużniezwyklepraktycznąrzymskątradycjąwymianygłoacutewposągomprzedstawiającymkolejshynychurzędnikoacutewicesarzy

w2gdzie pośrodku drogi rusztowań piętrzy się las(et crescunt media pe g - mata celsa via)‒wzmiankaorusztowaniach(pegmata)wskazujenaobiektwbudowieznajdującysięniedalekoKoloseumUczenispierająsięoktoacuterejzeznanychnambudowlitutajmowajednaklistajestdośćograniczonaasamepishygramwykluczawiększośćznichNiechodzibowiemzpewnościąaniotermyTytusaanioprzylegającydonichportykotychbowiempoetawspominaniżej(w7i9)NajpoważniejszymkandydatempozostajewięcłukTytusachociażkrytycytejinterpretacjizwracająuwagęnafaktżebyłondedykowanyboskiemuTytusowiawięczpewnościązostałwzniesionyprzezcesarzaDomicjanapośmiercibrataczylinajwcześniejjesieniąroku81MożliwejednakżebudowarozpoczęłasięwcześniejjeszczezażyciaTytusa

w7gdzie podziw budzą terMy podarowane bez zwłoki(ubi miramur velo-cia munera thermas)‒termyTytusapowstałynamiejscuwschodniegoskrzydłaZłotegoDomuwtensposoacutebżemurypałacuNeronazasypanoziemiąiużytoichjakofundamentunowejbudowliDziękitemuwłaśnietaczęśćDomus Aurea zachowałasiędonaszychczasoacutew

w9gdzie w klaudyjskiM portyku cień się rozlewa szeroko(Claudia diffu-sas ubi porticus explicat umbras)‒portykbyłczęściązałożeniaświątyniPokoshyju(Templum Pacis)wzniesionejprzezWespazjanawlatach71‒75WzmiankaoPortykuKlaudiuszakażepamiętaćżecesarzTytusinauguratorKoloseumbyłprzyjacielemBrytannikazamordowanegoprzezNeronasynaKlaudiusza(SwetoniuszTit2)

w12co było rozkoszą pana ludu radością jest(deliciae populi quae fuerant domini)ndashkolejnenawiązanedocesarzaNeronaktoacuteryjesttuprzedshystawionyjakotyranJednymzzasadniczychkryterioacutewodroacuteżnianiawładcy

80 Marcjalis Księga widowisk

złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)

3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą

6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne

EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy

6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)

7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275

Epigramy 2ndash3 81

rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym

w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)

w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)

w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii

w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)

w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)

w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)

w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra

82 Marcjalis Księga widowisk

4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest

8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze

w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo

w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem

teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo

8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus

9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii

Epigramy 4ndash6 83

5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł

11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych

w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta

w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)

6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz

10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)

11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak

84 Marcjalis Księga widowisk

12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa

PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego

RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę

12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)

13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 1ndash2 79

planusytuacyjnegotejwspaniałejbudowliOpiszaczynasięwspomnieniemkolosalnegoposąguNeronaktoacuterypoacuteźniejprawdopodobniedziękistosowanejprzezRzymianzasadziewymianyrzeźbomgłoacutewwystępowałwroliHeliosaiodktoacuteregoKoloseummiałowziąćswojąnazwęNastępnieMarcjalismoacutewiorusztowaniachstojącychpośrodkudrogiawięcoinnymobiekciebędącymciąglejeszczewtrakciebudowyJaksiędomyślamychodziowznoszonywtymczasienaosiDrogiŚwiętej(Via sacra)łukTytusa(Arcus Titi)WreszciepoetaprzechodzidoopisusamegoamfiteatruskupiającsięnajegowyjątkoshywejlokalizacjiOtoacuteżwmiejscugdziestoiKoloseumznajdowałasięwcześniejcentralnaczęśćtzwZłotegoDomu(Domus Aurea)wystawnegopałacuNerona(zobwstęps24ndash26)EpigrampodkreślasymboliczneznaczenieamfiteatrudziękiktoacuteremuprzestrzeńzagrabionawcześniejprzezznienawidzonegocesashyrzaiprzeznaczonanaceleprywatnepowracawręcemieszkańcoacutewRzymujakoprzestrzeńpubliczna

w1taM gdzie podniebny kolos gwiazdy ogląda z bliska(Hic ubi sidereus propius videt astra colossus)‒monumentalnyliczącyponad30mwysokościposągNeronawykonanyzbrązu(wlatach64‒68)przezgreckiegorzeźbiarzaZenodorawznosiłsięprzedwejściemdowestybuluZłotegoDomuPośmierciwładcyiskazaniugonadamnatio memoriae(lsquopotępieniepamięciskazanienaniepamięćrsquo)cesarzWespazjanpoleciłdodaćfigurzezłotąkoronęiprzemianoshywałgonaposągbogasłońcacobyłozgodnezewspomnianąjużniezwyklepraktycznąrzymskątradycjąwymianygłoacutewposągomprzedstawiającymkolejshynychurzędnikoacutewicesarzy

w2gdzie pośrodku drogi rusztowań piętrzy się las(et crescunt media pe g - mata celsa via)‒wzmiankaorusztowaniach(pegmata)wskazujenaobiektwbudowieznajdującysięniedalekoKoloseumUczenispierająsięoktoacuterejzeznanychnambudowlitutajmowajednaklistajestdośćograniczonaasamepishygramwykluczawiększośćznichNiechodzibowiemzpewnościąaniotermyTytusaanioprzylegającydonichportykotychbowiempoetawspominaniżej(w7i9)NajpoważniejszymkandydatempozostajewięcłukTytusachociażkrytycytejinterpretacjizwracająuwagęnafaktżebyłondedykowanyboskiemuTytusowiawięczpewnościązostałwzniesionyprzezcesarzaDomicjanapośmiercibrataczylinajwcześniejjesieniąroku81MożliwejednakżebudowarozpoczęłasięwcześniejjeszczezażyciaTytusa

w7gdzie podziw budzą terMy podarowane bez zwłoki(ubi miramur velo-cia munera thermas)‒termyTytusapowstałynamiejscuwschodniegoskrzydłaZłotegoDomuwtensposoacutebżemurypałacuNeronazasypanoziemiąiużytoichjakofundamentunowejbudowliDziękitemuwłaśnietaczęśćDomus Aurea zachowałasiędonaszychczasoacutew

w9gdzie w klaudyjskiM portyku cień się rozlewa szeroko(Claudia diffu-sas ubi porticus explicat umbras)‒portykbyłczęściązałożeniaświątyniPokoshyju(Templum Pacis)wzniesionejprzezWespazjanawlatach71‒75WzmiankaoPortykuKlaudiuszakażepamiętaćżecesarzTytusinauguratorKoloseumbyłprzyjacielemBrytannikazamordowanegoprzezNeronasynaKlaudiusza(SwetoniuszTit2)

w12co było rozkoszą pana ludu radością jest(deliciae populi quae fuerant domini)ndashkolejnenawiązanedocesarzaNeronaktoacuteryjesttuprzedshystawionyjakotyranJednymzzasadniczychkryterioacutewodroacuteżnianiawładcy

80 Marcjalis Księga widowisk

złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)

3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą

6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne

EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy

6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)

7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275

Epigramy 2ndash3 81

rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym

w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)

w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)

w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii

w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)

w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)

w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)

w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra

82 Marcjalis Księga widowisk

4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest

8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze

w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo

w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem

teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo

8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus

9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii

Epigramy 4ndash6 83

5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł

11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych

w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta

w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)

6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz

10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)

11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak

84 Marcjalis Księga widowisk

12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa

PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego

RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę

12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)

13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

80 Marcjalis Księga widowisk

złego(tyrana)oddobregobyławmyśligreckiejihellenistycznejichchęćbądźniechęćdodziałaniadladobrapoddanychEgoizmtyrananieliczącegosięznikimidbającegotylkooprywatnedobrojesttuzretorycznąemfaząprzeciwstawionyszczodrościbdquodobregordquoimperatoracesarzahojnegotroszshyczącegosięolud(populus)ijegoradościtakiejakuczęszczaniedotermczymożliwośćoglądaniawidowiskwnowozbudowanymamfiteatrzezobGoodman(199793‒94)

3 IstniejeludCezarzedalekiitakbarbarzyński żenieprzybyłzeńżadendomiastatwegowidz RodopoacutewjestmieszkanieciOrfejskiegoHemu iprzyszedłteżSarmatakarmionykońskąkrwią 5 itencozsamychźroacutedełNilowąpijewodę ikogochłostaTethyspoacutełnocnafaląswą wpośpiechuzdążałArabśpieszyliSabeowie szafranemCylicyjczyknasiąknąłtujakmgłą przybyliSygambrowiecowłosywiążąwkoki 10 iEtiopowiektoacuterzyskręconymająwłos Choćwielebrzmijęzykoacutewjednymsięstająkiedy ojczyznyojcemwszyscyprawdziwymciebiezwą

6WtymepigramieMarcjaliszwracauwagęnazasięgwydarzeniajakimbyłyigrzyskainaugurująceKoloseumDużeimprezytegotypuprzyciągaływishydzoacutewoddawnaapodroacuteżezwiązanezespektakularnymiwydarzeniamiodnoshytowywanojużwepocehellenistycznejWiemynpżenapokazegzotycznychzwierząturządzonywAleksandriiwroku2754pneprzezPtolemeuszaIIściągnęliwidzowiezroacuteżnychzakątkoacutewhellenistycznejojkumene(porwstęps52)7innąsławnąparadęurządziłkroacutelAntiochIVEpifaneswDafnebliskoAntiochiinadOrontesemwroku166pne

EpigramMarcjalisamaformęgeograficznegowyliczeniakrajoacutewzktoacuterychprzybyliwidzowieaichdoboacuterzakreślanajdalszegraniceimperiumPodobnąenumeracjęchoćwniecoinnymkontekściemożemyznaleźćwdwoacutechpowiąshyzanychzesobąutworachKatullusa(12‒12)iHoracego(Carm1225‒8)JakKatullusiHoracytakiMarcjalisopisujecudzoziemcoacutewprzywołującichchashy

6enspPorColeman(200637‒53)TytułwidniejącywrękopisachDe consensu na-tionum(Ojednomyślnościludoacutew)

7enspUczenispierająsięodatęsławnegopokazuwładzyibogactwaPtolemeuszaaczęśćznichpodkreślażemożnamoacutewićtylkoodacieprzybliżonejmiędzylatami280‒275

Epigramy 2ndash3 81

rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym

w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)

w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)

w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii

w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)

w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)

w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)

w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra

82 Marcjalis Księga widowisk

4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest

8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze

w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo

w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem

teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo

8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus

9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii

Epigramy 4ndash6 83

5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł

11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych

w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta

w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)

6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz

10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)

11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak

84 Marcjalis Księga widowisk

12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa

PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego

RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę

12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)

13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 2ndash3 81

rakterystycznezwyczajeIstotątegoepigramujestjednaktożepokazujenamrzymskąmentaliteacuteowonieskrywanepoczuciedumybotoona(oileniepycha)przebijazwyliczenialudoacutewwchodzącychwskładorbis terrarumowejrzymshyskiejojkumenektoacuteraniejakozastąpiłaiwchłonęłaojkumene hellenistycznychmonarchiiSeleukidoacutewAntygonidoacutewiPtolemeuszoacutewSwoistymkomentarzembdquoobrazkowymrdquobyłabytusłynnaGemma AugusteazwyobrażonąnańpostaciąboginiOjkumenestojącejprzyzwycięskimOktawianieAuguściendashsymbolpashynowanianadświatemzamieszkanym

w3rodopoacutew jest Mieszkaniec i orfejskiego heMu(Venit ab Orpheo cultor Rhodopeius Haemo)‒chodzioTrakoacutewGoacuteryRodopejskiezachowałyswojąstarożytnąnazwępodzieńdzisiejszynatomiastHemustodzisiejszewzniesieshyniaBałkanuStarejPłaninyWedługgreckiegomituHemusmiałbyćjednymzsynoacutewBoreaszazamienionymwskałęwrazzeswojążonąRodopezapychęiwynoszeniesięponadolimpijskichbogoacutewOrfeuszazkoleitradycyjniekojashyrzonozTracjąinazywanobdquoTrakiemrdquoczęstozodwołaniemsiędojegopochoshydzeniajakosynamuzyKalliope(Timotheosfrg791221‒223ApolloniosRoshydyjski124)zczymwiążesięztakżezwyczajprzedstawianiagowikonografiizorientalnymiatrybutami(npwczapcefrygijskiej)

w4i przyszedł też sarMata karMiony końską krwią(venit et epoto Sarma-ta pastus equo)‒wedługPliniuszaStarszego(NH18100)SarmacipilikońskiemlekozmieszanezkrwiąWzmiankaoSarmatachniewydajesięprzypadkowatoznimiwalczyłDomicjan(SwetoniuszDom6)możliwezatemżeadresashytemtegoakuratwierszajestbratTytusaorazże‒wkonsekwencji‒niektoacuteshyreepigramypowstałypoacuteźniejniżwbezpośredniejczasowejbliskościigrzyskinauguracyjnychWydawcaWilhelmHeraeus(1982XXXIV)datujeKsięgę widowisknarok 80dodającsed auctus sub Domitiano(lsquoleczrozszerzonazapanowaniaDomicjanarsquo)

w6i kogo chłosta tethys poacutełnocna falą swą(et quem supremae Tethyos unda ferit)‒(dosłownielsquocioktoacuterychuderzafalanajdalszejTethysrsquo)prawdoshypodobniechodziomieszkańcoacutewBrytanii

w7śpieszyli sabeowie(festinavere Sabaei)‒SabeowieSabejczycytomieszkańcyKroacutelestwaSabawpołudniowoshyzachodniejczęściPoacutełwyspuArabshyskiegowspominaonichminWergiliusz(Aen8706)

w8szafraneM cylicyjczyk nasiąknął tu jak Mgłą(et Cilices nimbis hic maduere suis)‒zCylicjipochodziłolejekszafranowyktoacuterywpostacimgłyrozpylanonaarenieiwamfiteatrzeoczymwspominanpOwidiusz(Ars 1104)

w9przybyli sygaMbrowie co włosy wiążą w koki(crinibus in nodum tortis venere Sygambri)‒oefektownejperucesporządzonejzblondwłosoacutewjakiejśniewolnicyzgermańskiegoplemieniaSygambroacutewwspominaOwidiusz(Am11445‒50)

w12ojczyzny ojceM(patriaehellip pater)‒honorowytytułlsquoojcaojczyznyrsquowstarożytnymRzymieprzyznawanybyłprzezsenatobywatelomzaszczegoacutelnezasługidlapaństwauchodziłonwśroacutedRzymianzabardzozaszczytnyaod2rpnenależałdotytulaturywszystkichcesarzy(oczywiściejakopierwszyprzyjąłgoOktawianAugust)Tooficjalneokreśleniemiałosilnezabarwienieetycznesugerowałojednoznacznieiżprinceps(zobniżejSpect52)jestnishyczymdobrypasterzbdquopolitycznegostadardquolubgłowarodzinydziałającarzeczjasnadlajejdobra

82 Marcjalis Księga widowisk

4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest

8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze

w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo

w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem

teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo

8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus

9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii

Epigramy 4ndash6 83

5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł

11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych

w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta

w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)

6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz

10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)

11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak

84 Marcjalis Księga widowisk

12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa

PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego

RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę

12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)

13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

82 Marcjalis Księga widowisk

4 Zgrajęwrogoacutewpokojuisłodkiejbeztroski conieszczęsnymbogaczomprzysparzalimąk wprowadzonotaklicznążeniezmieścijejteatr‒ tencosłałnawygnaniesamwygnańcemjest

8Dwakolejneepigramy(Spect4i5)moacutewiąorozpoczynającymigrzyskawygnaniuzRzymudonosicieli(delatores)Instytucjata(umocowanawprashywierzymskim)początkowoustanowionadladenuncjowaniaprzestępstwposhydatkowychrozpowszechniłasięporazpierwszyzapanowaniaTyberiusza(14‒37ne)ktoacuteryuczyniłzdonosicielijedenzfilaroacutewswojegopanowaniaWjegośladyposzlikolejniprzedstawicieledynastiijulijskoshyklaudyjskiejachwilowykresdonosicielstwumiałpołożyćdopieroTytusktoacuterypanowałwlatach79‒81Swetoniusz(Tit85)wspominażeTytusskazałdonosicielinawygnaniealbooddałwniewolęnapiętnowawszyichnajpierwpubliczniewamfiteatrze

w1pokoju i słodkiej beztroski(paci placidaequehellip quieti)ndashbdquospokoacutejrdquoibdquosłodkabeztroskardquoprzedstawionesątutajjakopożądaneideałyżyciowearyshystokracjirzymskiejbyćmożepoetanawiązujeroacutewnieżdoaugustowskiegoideałupokojupowojnachdomowychktoacutereOktawianprowadziłwszakżetakdługoażostatecznierozprawiłsięzAntoniuszemiKleopatrąporWergiliusz(Ecl16)Deus nobis haec otia fecit(lsquoBoacutegsprawcąjesttejnaszejspokojnośshycirsquo)MiarąbdquodobrocirdquocesarzabyładlarzymskiejarystokracjigotowośćwładcydozapewnieniapokojucałemuimperiumazarazemspokojuelicieTymczasemplagadonosicieliiwiążącasięzichaktywnościąatmosferapodejrzeńorazpashynoszącasiękorupcjabyłyowegobłogostanuprzeciwieństwemObokMarcjashylisaroacutewnieżSwetoniusz(Tit85)wyrażałtęsknotęzażyciempublicznymbezdonosicieliiichpoplecznikoacutewuważającobecnośćjednychidrugichzabdquoklęskitejepokirdquo

w3tak liczną(ingens)‒przyjmujemy(zaColeman)koniekturęAlfredaEHousmanaponieważrękopisymająwtymmiejscudaggergetulisdaggerSłowogetulis niepoprawnewtymmiejscumetryczniemusiałobyzkoniecznościodnosićsiędowygnanychdonosicieliopisującichjakobdquoafrykańskichrdquo9MiejscetopozoshystajejednymznajbardziejproblematycznychwcałymzbiorzePropozycjabyzamiastgetulisczytaćingensodnoszącesiędoharenawydajesięrozsądnymkompromisem

teatr(harena)‒łacińskiesłowoharenadosłownieoznaczalsquopiasekrsquoktoacuteshyrymwysypywanomiejscewalkiiktoacuterymiałwchłaniaćkrewtakludzijakizwierzątdopierozczasemzaczętotakokreślaćprzestrzeńgdziestaczanopojedynkiczywalczonozezwierzętamiistądnaszalsquoarenarsquo

8enspPorColeman(200654‒59)TytułyrękopiśmienneDe delatoribus(Odonoshysicielach)De latoribus

9enspGetulowie(GaetulidziśTuaregowie)toplemionaafrykańskiemieszkającenapołudnieodMauretaniiiNumidii

Epigramy 4ndash6 83

5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł

11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych

w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta

w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)

6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz

10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)

11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak

84 Marcjalis Księga widowisk

12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa

PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego

RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę

12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)

13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 4ndash6 83

5 (45‒6)10 DonosicielshybanitazmiastauchodziAuzonandash doprincepsatostarańmożeszzaliczyćidzieł

11EpigramtenzostałzapisanywrękopisachjakojedenwrazzutworemposhyprzednimjednakwiększośćwspoacutełczesnychedytoroacutewoddzielajeitraktujejakodwaodrębneutworyPrzemawiajązatymprzedewszystkimwzględypoetycshykiewobuepigramachmamybowiemdoczynieniazosobnąpuentąafaktżewzbiorzeznajdująsiędwakolejnewierszenatensamtematwcaleniedziwiponieważtegorodzajuwariacjenależądokanonupoetykiepigramujużodczashysoacutewhellenistycznych

w1z Miastahellip auzona(Ausoniahellip ab urbe)‒tjzRzymuAuzon(wedługniektoacuterychwersjimitoacutew)miałbyćpotomkiemOdyseuszainimfyKalypsolubczarodziejkiKirkeorazkroacutelemshyeponimemplemieniaAuzonoacutew(pierwotnychmieszkańcoacutewcentralnejczęściItalii)wypartegoprzezRzymianPrzymiotniktenwodniesieniudoRzymuwprowadzazwykleuroczystykontekstgdyżnashywiązujedoopowieściolegendarnychkorzeniachmiasta

w2princepsa(principis)‒jedenztytułoacutewnoszonychprzezrzymskichcesarzywokresiepryncypatusynonimndashobokterminuimperatorndashwładcyUżywałgozpewnądoząprzewrotnościOktawianAugustktoacuteryrzekomonishyczymsięnieroacuteżniłodresztyobywatelileczjedyniegoacuterowałnadnimiswoimautorytetemNiejestrzecząłatwąprzetłumaczyćtenterminnajęzykwspoacutełczeshysnyponieważzatytułemkryjąsięodmiennestosunkipolitycznejakieOktashywianwprowadziłpobitwiepodAkcjum(31rpne)inaugurującwtensposoacutebukładjakiWergiliuszokreśliłszumnielecztrafnie(Ecl45)magnus ab inte-gro saeclorum nascitur ordo(lsquo[hellip]nawiekiodnowawielkirodzisięładrsquo)zobGoodman(1997123‒125)

6 (5) UwierzcieżePazyfaezdiktejskimzłączyłasiębykiem mytowidzieliśmy‒prawdąokazałasiębaśń NiechsobąsięniezachwycazamierzchłaprzeszłośćCezarze wszystkocogłosilegendatynaareniemasz

10enspOdtegoepigramukiedynumeracjezaczynająsięroacuteżnićpodajemywnawiashysienumerywedlepoprzedniegokrytycznegowydaniautworoacutewMarcjalisawtymroacutewnieżKsięgi widowiskMValeriiMartialisEpigrammaton librirecognovitWHeraeuseditionemcorrectioremcuravitIBorovskijLeipzig1982s1‒8(bdquoBishybliothecaTeubnerianardquo)

11enspPorColeman(200660‒61)Wrękopisachtytułubrak

84 Marcjalis Księga widowisk

12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa

PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego

RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę

12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)

13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

84 Marcjalis Księga widowisk

12Epigramotwieraserięutworoacutewpoświęconychinscenizacjommitologiczshynymjakieodgrywanonaarenie(Spect69101924‒25)Wtymmiejscunależyzwroacutecićuwagężeigrzyskaniepolegałynabezładnejibezsensownejrzeziludziizwierzątalerealizowanebyływedługscenariuszaktoacuteryzakłashydałaranżacjęiadaptacjęmitoacuteworazwydarzeńhistorycznychzwłaszczabitewjakkolwiekdetalebdquoprogramuartystycznegordquo(prawdopodobnienieistniałjedenschemat)niesąznaneStosowanodotegoceluscenografięorazkostiumyichoćscenytepozbawionebyłybezpośrednichodniesieńdoliteraturywidzowiebeztrudurozpoznawaliznanepostaciepoatrybutachLosywystępującychwtychscenkachnieszczęśnikoacutewczęstoprzedstawianowsposoacutebkarykaturalnyprzezcookrutnewswojejistociewidowiskastawałysiędlaoglądającychźroacutedłemzabawyiprawdopodobniepobudzałydośmiechuOdgrywałyjednaktakżeinnąważnąspołecznierolębyłyformąpublicznegowykonywaniaegzekucjiijakotakiestanowiłymanifestacjęspołecznegoładurządoacutewprawaipoczushyciasprawiedliwości13NiejestłatwointerpretowaćsposoacutebmyśleniaRzymiashynina(psychologiajesttupomocnatylkowbardzoograniczonymstopniu)aleniewykluczoneżewidzowie(takelitajakplebs Romana) bylizafascynowanipokazembdquoodwagirdquoskazańcoacutewwobliczurychłejśmiercilub‒dlaodmiany‒zdegustowanijejbrakiemioznakamitchoacuterzostwa

PubliczneegzekucjewykonywanowRzymieniemalprzezcałyokresrepushyblikialedopierozapanowaniaAugustaawięcpodkoniecIwpneprzybrashyłyoneformęwymyślnychinscenizacjiLicznewzmiankiiprzekazyliterackieświadczążewkolejnychstuleciachobsadzanieskazańcoacutewwrolipłonącychbdquoHerkulesoacutewrdquosamookaleczającychsiębdquoAttisoacutewrdquoczybdquoIkaroacutewrdquospadającychzwysokiejwieżybyłonormalnąpraktykąTegotypupublicznewymierzaniekaryprzetrwałozresztąażdoepokinowożytnejkarastawałasięzarazemgroshymadzącymgawiedźiprzerażającymspektaklemauczenidowodzążechodziłotuprzedewszystkimoprzywroacutecenieładupublicznegoWidowiskamiałyzatemwzamierzeniucharakterbdquopedagogicznyrdquoiprewencyjnyconiezmieniafaktużewciekawościpłynącejzoglądaniacierpieniainnychtkwiłocośdwuznaczshynegooileniechorobliwego

RoacutewnieżmitoPazyfaestałsięinspiracjądlawymyślnejegzekucjipodczasktoacuterejskazananapożarcieprzezdzikiezwierzęta(damnatio ad bestias)kobieshytabyłanajprawdopodobniejrzeczywiściegwałconaprzezbyka(tegojednakmożemysiętylkodomyślać)SammitoPazyfaecieszyłsięwRzymiepopularshynościąktoacuterązawdzięczaćmusiałszczegoacutelnemudziałaniunawyobraźnięeroshytyczną(porwstęps58orazprzyp76)PierwsząwzmiankęoprzedstawieniutegomitunaarenieznajdujemyuSwetoniusza(Ner122)ktoacuteryopowiadażepodczaszorganizowanegoprzezNeronawidowiskabykkopulowałzdrewnianąkrową(wedługlegendyDedalmiałzbudowaćdrewnianąkrowęwktoacuterejPazyshyfaeschowałasięoczekującnaspełnienieswejobsesyjnejżądzy)awieluwishydzoacutewsądziłożewkrowierzeczywiścieznajdujesiękobietaodgrywającarolę

12enspPorColeman(200662‒68)TytułwidniejącywrękopisachDe Pasiphae (OPazyfae)

13enspNatenaspektrzymskichwidowiskzwracauwagęminWiedeman(199271)porEpplett(2013b521)

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 6ndash7 85

bohaterkimitu14Przykładtenpokazuje(dodatkowychświadectwdostarczająmalarstwoirzeźba)iżRzymianieniestroniliodobsceniczności

w1z diktejskiMhellip bykieM(Dictaeohellip tauro)‒woryginaleodwołaniedogoacuteryDikteczęstometonimicznieokreślającejcałąKretę

w2My to widzieliśMy(vidimus)ndashzobteżSpect84orazwstęp(s56)AkcentpołożonynanaoczneświadectwojesttutajważnyzdwoacutechwzględoacutewPopierwszeprzypominaczytelnikowiżeopisywanainscenizacjaniebyłaczcząfantazjąautoraczyudawaniem(jakkolwiekniewiemyczydoprawdzishywegoaktudoszłomożemyzałożyćżeproacutebowanodoniegodoprowadzić)Podrugieabypodkreślićżerzeczmiałamiejscepoetaodwołujesiędotradycyjshynejretorykidziełhistorycznychwktoacuterejautopsjabyłaroacutewnieważnawbadaniuhistorycznymjakkwerendaizasięganiewiadomościodtubylcoacutew

7 (6) NiedośćżeMarswojowniczyniezwyciężonymorężem służycisamaWenusCezarzesłużyciteż

15NapierwszyrzutokautwoacutermożesięwydawaćdośćenigmatycznyCzychodziopostacieMarsaiWenuspojawiającesięnascenieczymożeojakąśscenęerotycznąKassjuszDion(61173‒4)wspominażeNeronurządzałwidowiskapodczasktoacuterychkobietyzwyższychsferwystępowaływteatrze

14enspColeman(200664‒65)omawiametodęktoacuterąprawdopodobniestosowanoabyskłonićzwierzędowspoacutełżyciazkobietąOtoacuteżskazanąnaśmierćkobietębądźreprezentującąPazyfaedrewnianąkrowęsmarowanowydzielinązdroacutegrodnychprawdziwegozwierzęciapobudzającwtensposoacutebbykadokopulacji

15enspPorColeman(200670‒77)TytuływidniejącewrękopisachDe Iul Aprel qua die omnes uenatio per mulieres confecta est(Oktoacuteregotodniapolowashyływszystkiekobiety)De mulieribus que confitebant uenatoremDe mulieribus quae conficiebunt uenationemNiedokońcajasnyjestzapispoczątkowykodeksuTDe Iul AprelMożeonświadczyćoistnieniukonkretnegodniawktoacuterympoloshywaływszystkiegladiatorkiZważywszynafaktżetenopisowybdquotytułrdquomaraczejproweniencjępoacuteźniejsząmożetobyćwskazoacutewkaiżautorpowtoacuterzyłniezależnąinformacjęospecjalnymdniunavenationeszudziałemkobietColeman(2006xxxi75‒77)zwracauwagęnanietypowycharaktertegotytułu(inneodnosząsiędotreściepigramoacutewniedatpodobniewsamymzbiorkubrakwskazoacutewekkiedydokładniewydarzenianaareniesięrozgrywały)ktoacuterywłaśniesugerowałobywiedzęotymkiedyvenatrices(inaczejbestiariae)występowałymimożezsamejtreściepigramudatatakaniewynikaJejzdaniemjeślimamyturzeczywiściedoczynieniazkonshykretnymterminemwersjaIuljestnajprawdopodobniejzepsutaiwgręmogąwchoshydzićdwiestałedatyrzymskiegomiesiącaKalendy(Kalendae)lubIdy(Idae)tjIul wrękopisiebyłobymylnymzapisemKalbądźIdWedługoksfordzkiegowydawcyWallacersquoaMLindsaya(190254)tytułepigramu(pierwotnieznaczniedłuższego)pochodzizczasoacutewMarcjalisa

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

86 Marcjalis Księga widowisk

(obokmężczyzn)powoziłyrydwanemwalczyłyjakogladiatorkiiuczestniczyshyływpolowaniucesarzwystawiałteżdowalkEtiopki(tamże6231)Przyinnejokazjiautornapomyka(61816)okobietachwalczącychnaigrzyskachzkarłashymiaStacjusz(Silv1651‒56)piszeowalkachgladiatorekprzypominającychAmazonkiokreślająctowidowiskomianembdquonowejrozkoszydlaoczurdquo(novus luxus spectandi)innypoetaczasoacutewDomicjanasatyrykJuwenalis(122‒23)opisujeniejakąMewięktoacuterawprzebraniuAmazonkiwystąpiłanaareniebioshyrącudziałwpolowaniunaniedźwiedzia(porteż6246‒267)16Zachowanainshyskrypcja(CIL107297)poświadczażepewnaFlammawalczyłaaż34razyodshynosząc21zwycięstwDlachrześcijanscenytakiebyłyniewątpliwiepogańskimfestiwalemshykarnawałemlubieżności

Określenieluxus spectandijestznakomitymkomentarzemdotegoepishygramuOglądaniekobietwalczącychjakogladiatorki(gladiatrices)musiałodostarczaćmęskiejczęściwidowniniemałychwrażeńestetycznychOistnieshyniutakiegobdquozawodurdquowśroacutedoacutewczesnejpłcipięknejzaświadczająchociażbyinskrypcjezPompejoacutewnaktoacuterychzachowałysiępseudonimyscenicznedwoacutechtakichgladiatorekAmazoniiiAchilli(marmurowyreliefzHalikarnassudziśBritishMuseumno911)Tacyt(Ann1532)obruszonyjestfaktemżenawetniektoacuterebardzowysokourodzonekobietyhańbiłysiętakimiwystępami(portakżeJuwenalis122ndash23)awedługSwetoniusza(Dom41)bdquozłyrdquocesarzDoshymicjanteżmiałwystawiaćkobietydowalkchoćbiografwspominaotymprzyokazjipochwałwspaniałościiroacuteżnorodnościigrzyskJakwięcwidaćniektoacuteshyrzyintelektualiścirzymscybilinaalarmubolewającjakniskomusiałaupaśćkobietabywalczyćnaareniecojednaknieprzeszkadzałociżbiedobrzesiębawićwamfiteatrze

8 (6b) OlwiecopadłwrozległejNemeidolinie baśńniosłaznanasławiącHerkulesaczyn Niechmilcząstarelegendy‒potwoichigrzyskachCezarze jużwiemyżetakiejsztukiniewieściadokonadłoń

17EpigramjestkontynuacjąpoprzedniegotocozostałozapowiedzianewpoprzedzającymutworzeznajdujeciągdalszyispełniasięwkolejnymPrzyshypomnijmyżeHerkulesbyłniezwykleważnąpostaciąwrzymskimpanteonieadwiepostaciekobietshymyśliwychpojawiająsięwEneidzieMowaoDydonie

16enspPorBrunet(2014479‒484)17enspPorColeman(200678‒81)TytuływidniejącewrękopisachDe uenatrice

quae leonem primae formae uenabulo excepit(Ołowczyniktoacuteraoszczepemupoloshywałalwapierwszorzędnejwielkości)De ea quae leonem uenari exceperat(Otejcopodjęłasięzłowienialwa)

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 7ndash98 87

założycielceKartaginyiKamilliwalczącejubokuTurnusanaczeleoddziałuWolskoacutewPonadtowepopeiWergiliuszaboginiWenusukazujesięEneaszoshywijakopolującadziewczyna(Aen7803‒817)auOwidiuszaistotnemiejscezajmująboginiłowoacutewDianaijejczcicielkaKallisto(Met2409‒421)TakwięcwidokkobietzabijającychdzikązwierzynęjakkolwiekmoacutegłwydawaćsięniecodziennyniebyłdlaRzymianażtakzaskakującyjakmoglibyśmysądzić

w1‒2o lwie co padł w rozległej neMei dolinie baśń niosła znana sławiąc herkulesa czyn(Prostratum vasta Nemees in valle leonem nobile et Herculeum Fama canebat opus)‒zabicielwanemejskiegobyłopierwszązdwunastupracHeraklesaHerkulesarzeczwtymżezwierzęmożnabyłozashybićjedynieprzezuduszenieSkoroMarcjalisporoacutewnujetocowydarzyłosięnaareniezmitemmożemyprzypuszczaćżewspomnianawepigramiekobietazabijałalwawtenwłaśniesposoacutebduszącgolubskręcającmukarkZdrugiejstronypoetaużywaimiesłowuczasownikaprosternere(lsquopołożyćrozciągnąć[naziemi]rsquo)comożeoznaczaćżemamydoczynieniaraczejzrodzajemtresurypolegającejnatymżelewprzewracałsięnabok

LewnemejskistraszliwypotwoacuterwychowanekHerylubboginiSelenepushystoszyłkrajipożerałmieszkańcoacutewNemei(nazwataodnosiłasięidomiejscoshywościidodolinywArgolidzienaPeloponezie)DrapieżniktenbyłdlaGrekoacutewiRzymianswegorodzajuarchetypemzwierzęcegopotworaajegopokonaniestanowiłojedenznajważniejszychelementoacutewideologiiarystokratycznejiproshypagandymonarszejnietylkozresztąmacedońskiejihellenistycznejaleprzedewszystkimorientalnejinastępnierzymskiejzobKurcjuszRufus(8111‒19)Posługującsięznanąkategoriązdziedzinyantropologiimożnapowiedziećiżujarzmieniebestiindashalewobokdzikainiedźwiedziabyłzwierzęciemposhywszechniekojarzonymzwładzą‒wpewnymsensiefunkcjonowałojakorite de passage(lsquorytuałprzejściarsquo)egzaminzodwagijakirządzącypowinienzdać18 zobPliniuszMłodszy(Panegyr811‒3)orazporuwagiwstępnedoSpect13

9 (7) JakPrometeuszdoskałyprzywiązanyscytyjskiej piersiąniewyczerpanąptakanatrętnegopasł takndashnaprawdziwymwisząckrzyżundashkaledońskiemu niedźwiedziowi trzewiawystawiłobnażoneLaureolusnażer 5 Wciążjeszczeżyłyczłonkichoćwstrzępachikrwią ociekając awcałymcielepocieleniezostałnawetślad Jakimtowięcprzestępstwemlsaquonakaręzasłużyłtakstrasznąrsaquo Tymzawiniłżewraziłwgardłopana‒ach‒miecz

18enspNpcesarzHadrianchwaliłsięswymisukcesamiwzabijaniudrapieżnikoacutew(epigr811HAHadr2013)

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

88 Marcjalis Księga widowisk

albowszaleństwieograbiłzezłotaskarbiecświątyni 10 lubgroźnepodłożyłżagwieażebyspłonąłRzym Występekjegoprzyćmiłzlegendystarejzbrodnie ibaśńsięstałakarąndashtakigospotkałlos

19WtymepigramiepowracatemategzekucjiTymrazemskazaniecodgryshywarolęLaureolusalegendarnegobandytyktoacuterypoujęciumiałbyćwydanynarozszarpanieprzezdzikiezwierzętaSławaLaureolusamusiała‒oileuprawshynionejesttakieporoacutewnanie‒przypominaćrozgłosjakimwczasachŚrednioshywieczaipoacuteźniejcieszyłsięRobinHoodskorostałsięonroacutewnieżbohateremliterackimMimpoświęconytejpostacibyłostatnimspektaklemjakitużprzedśmierciąobejrzałcesarzKaligula(SwetoniuszCal573‒4)20MarcjalisposhydobniejakwpoprzednimepigramieznoacutewsięgapoporoacutewnaniemitologiczneSkazaniecchociażsamjużodgrywalegendarnąpostaćdodatkowoporoacutewnanyzostajedoPrometeuszaprzykutegodoskałyKaukazuDowiadujemysięteżżejestrozszarpywanyprzezniedźwiedziaWersy5‒6uzmysławiająnamżeigrzyskastawałysiędlawidzoacutewokazjądoobserwacjianatomicznychpozwashylałyzobaczyćcodziejesięzciałemczłowiekajeślipoddaćjenieludzkimtorshyturom(tosamodotyczyłoobserwacjianatomiizwierzątzobuwagiwstępnedoSpect20)Ostatniaczęśćepigramu(w8‒12)odwołujesiędowspomnianegojużpoczuciasprawiedliwościNiewiemyzajakieprzestępstwozgładzonotegoczłowiekaaledlaMarcjalisajestoczywisteżezasłużyłnatakąwłaśniekarę

Epigramtenjakipozostałezezbiorujestwymarzonymmateriałemdlaantropologakulturybadającegozdystansemumożliwiającymobiektywnyopiszjawiskookrucieństwawdawnychspołecznościachjednakdlawspoacutełczesnegoczytelnikaopismożebyćtrudnydoakceptacji(zobteżSpect10)łatwotushytajomoralizowanienadsadyzmemRzymian(zobniżejobjaśnieniadoSpect172)choćiLaureolusianonimowywięzieńbyliprzestępcami

w1proMeteusz do skały przywiązany scytyjskiej (in Scythica religatus rupe Prometheus)‒tradycyjnemiejscekaźniPrometeuszautożsamianozKaushykazemzkoleiokreśleniabdquoScytiardquoibdquoKaukazrdquoczęstojakotożsamychużywanowymiennieporKatullus(64294‒297)

w3na prawdziwyM wisząc krzyżu(non falsa pendens in cruce)ndashuwashyganibyoczywistaajednakniespodziewanynacisknabdquoprawdziwośćrdquosytuacjimrozikrewwżyłachndashegzekucjamusiaławywrzećwrażenienaMarcjalisieportakżeLukrecjusz(3888‒893)MinucjuszFeliks(Oct114)Wolnobyłobywidziećwtejwzmiancepoczucieswoistejdumy(lubspecyficznierozumianegopodziwu)iżtocomitgreckitylkoopowiadatutajzostałourzeczywistnioneRzymianieokazująsięzatemlepsiodGrekoacutewidązawszeokrokdalejprzekrashyczająumownośćgreckichinscenizacji(porSpect62i84iakcentnaautopsjęvidimus ndashlsquomytowidzieliśmyrsquo)Wspoacutełczesnyodbiorcamaokazjęuświadomić

19enspPorColeman(200682‒96)TytułyrękopiśmienneDe Laureolo(OLaureoshylusie)De laureo(Olaurze)

20enspInnysławnybandytagrasującywGoacuterachMyzjiTillorobusdoczekałsięnashywetbiografiipioacuteraArrianazNikomediizobLukian(Alex2)porteżCIL615295

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 99ndash10 89

sobieżeniemadoczynieniazfikcjąalezżyciemwjegoekstremalnychprzeshyjawachżespozazwięzłychepigramoacutewwyzierakrwawarzeczywistośćJeśliwczytaćsięuważnieusłyszymyogłuszającąwrzawętłumuszczękbronijękiwalczącychiprzeciągłyskowytzarzynanychzwierząt

w3kaledońskieMu niedźwiedziowi(Caledoniohellip urso)‒towyjątkowewlishyteraturzerzymskiejodniesieniedokaledońskichniedźwiedzijestprzykłademproshypagandyflawijskiejKaledoniatokrainahistorycznawpoacutełnocnejczęściWielkiejBrytanii(jejterytoriumpokrywałosięwwiększościzdzisiejsząSzkocją)choćjejobszarynieweszływskładimperiumaswoistągranicęwyznaczyłpotemmurHadrianaRzymianiedotarlitampodczaskampaniiGnejuszaJuliuszaAgrykoliwroku83‒84jakkolwiekhandelmoacutegłsięrozwijaćjużwcześniejiobecnośćtamtejszychniedźwiedzinapokazachwRzymieniebyłaniczymniezwykłymFlawiuszeusiłowalipowiązaćzdobycieBrytanii(awtymKaledonii)zfaktemżeWespazjanodznaczyłsięprzyzdobywaniutychpoacutełnocnychziemwlatach40IwjakodowoacutedcawwojskucesarzaKlaudiusza(cesarzodbyłtriumfpozwycięshystwienadBrytanamiwroku44ne)porJoacutezefFlawiusz(BellIud33‒5)Tacyt(Agr133)WaleriuszFlakkus(18‒9)SyliuszItalik(3598‒599)

w7lsaquona karę zasłużył tak strasznąrsaquo(lsaquomeruit quo crimine tantumrsaquo)‒idziemywzoremColemanzapropozycjąLeofrancaHolfordashyStrevensaInnepropozycjelsaquodederat necis ille paternaersaquo(lsquomordudokonałnaojcursquo)lsaquosceleri par venit acerbumrsaquoconiedajesensownegoznaczeniawprzekładzielsaquodignum tulit ille parentisrsaquo(lsquosłusznąponioacutesł[karę]bowiemojcahelliprsquo)lsaquoexpendit namque ille parentisrsaquo(lsquozapłaciłonbowiemzaojcowehelliprsquo)ŻadnaznichjednakniewpisujesiędobrzewcałośćzachowanegotekstuColemanzwracaponadtouwagęiżniemożebyćmowyoojcoboacutejstwiejakożeskazaniecbyłniewolnikiemzatemwRzymiewsensieprawnymniemiałrodzicoacutew

w10lub groźne podłożył żagwie ażeby spłonął rzyM(subdiderat saevas vel tibi Roma faces)‒wydajesiężewzmiankaopożarzejesttutajreminishyscencjąprzerażającegotyrańskiegopostępkuNeronaktoacuteryjakowzorcowyzłydynasta(apamięćonimbyłaciągleżywa)jestwKsiędze widowiskprzeciwshystawionycesarzomflawijskimWtymsensiezbioacuterMarcjalisanależydogrupypismzczasoacutewbdquoodwilżyrdquopolitycznej(SwetoniuszTacyt)potraumiejakąbyłyekscesyostatniegowładcypoprzedniejdynastiiikrwawybdquorokcesarzyrdquo

10 (8) Dedalugdyniedźwiedźlukańskirozrywacięnastrzępy jakżebyśpragnąłterazsweskrzydłaznowumieć

21WielewskazujenatożeDedalbyłwrzymskiejkulturzepostaciąprzyshysłowiowąKiedyCyceron(Brut1871)chcepowiedziećżepierwszyznany

21enspPorColeman(200697‒100)TytułrękopiśmiennyDe Daedalo(ODedalu)

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

90 Marcjalis Księga widowisk

namrzymskipoematepickiczyliparafrazaOdyseiautorstwaLiwiuszaAnshydronikaniewartyjestczytanianazywająbdquoDedalowymdziełemrdquo(opus ali-quod Daedali)aOwidiusz(Ars217‒98)wsugestywnyiporuszającysposoacutebopowiadaotragediiIkaratylkopotobyporoacutewnaćDedalazAmoremWiashydomoteżżewamfiteatrachodgrywanoupadekIkaraOtakimwydarzeniuwspominaSwetoniusz(Nero122)opisującjakprzebranyzaIkaraskazaniecpoupadkuzwysokiejwieżywylądowałtakbliskocesarzażezbryzgałgokrwią

w1rozrywa cię na strzępy(lacereris)‒tokolejny(zobSpect95lace-rihellip artus)przykładsugestywnejnaturalistycznejfrazeologiiwzmocnionyużyshyciempokrewnychwyrazoacutewprzymiotnikaiczasownikaZwrotbdquowstrzępachrdquomatensamemocjonalnyładunekcobdquonaprawdziwymkrzyżurdquo(Spect94)

11 (9) Nosorożecpocałejprowadzonyarenie stoczyłprzedtobąCezarzeniespodziewanyboacutej Jakstrasznymgniewemzapłonąłiruszyłwprzoacutedpochylony Jakwielkimbykiembyłtenprzyktoacuterymzabawkąbyk

22JednąznajwiększychatrakcjipodczasigrzyskbyłyegzotycznezwierzętaaKalpurniuszzSycylii(Ecl75965‒6666‒68)wymieniawśroacutednichminłosiafoki(aequorei vituli‒lsquomorskiecielętarsquo)ihipopotamyNosorożcepojashywiająsięwRzymieniezwyklerzadkocozrozumiałebiorącpoduwagęzasięgichwystępowania(obieodmianynosorożcoacutewafrykańskichżyjąwśrodkowejipołudniowejczęścikontynentu)JużwepocehellenistycznejzwierzętatebyłyznaneipokazywanepublicznieJakinformujenasAthenajos(5201C)wroku2754nosorożecpojawiłsięwAleksandriiwczasiepokazuzwierząturządzoshynegoprzezPtolemeuszaIIFiladelfa(zobwstęps52)awRzymiezwierzętozobaczonoporazpierwszywroku55pnepodczasigrzyskwydanychprzezPompejuszaoczymwspominaPliniuszStarszy(NH871)PrawdopodobniewszystkiewspomnianezwierzętapochodziłyzokolicdzisiejszejEtiopiilubSomaliiawRzymiekojarzonojezEgiptemstądinnanazwanosorożcabos Aegyptiusczylilsquobykegipskirsquo(Festus270)WepoceFlawiuszoacutewnosorożecnaareniewciążbyłzjawiskiemnatyleintrygującymżepostanowionouwiecznićjenamoneciezczasoacutewDomicjanaJakpoświadczaMarcjalisnosorożecznashylazłsięroacutewnieżwśroacutedzwierzątprezentowanychpodczasinauguracjiKoloseumjakożebyłotowydarzenieowyjątkowymrozmachujednakniektoacuterzyuczeniuważajążeprzynajmniejowedwaepigramy(Spect11i12)należałobydatoshywaćnaokrespanowaniaDomicjana(tjlata81‒96)

22enspPorColeman(2006101‒111)TytułyrękopiśmienneDe rhinocerotis pugna prima(Opierwszejwalcenosorożca)Ad Caesarem(DoCezara)

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 10ndash12 91

w4jak wielkiM bykieM był ten przy ktoacuteryM zabawką byk(quantus erat taurus cui pila taurus erat)‒MarcjaliswykorzystujetutajgręsłoacutewokreślashyjączaroacutewnonosorożcajakibykatymsamymmianemtaurusPodobniejakhipopotamporoacutewnywanybyłdokonia(słowohipopotamoznaczapogreckudosłownielsquorzecznegokoniarsquo‒ἵππος[hiacuteppos]+πόταμος[poacutetamos]łachippopota-mus)taknosorożecobokswojejwłaściwejnazwy(grῥινόκερως[rhinoacutekeros]łacrhinocerus)ktoacuterejpolskiterminjestkalkąbyłpogreckunazywanylsquobykiemetiopskimrsquo(ταύροιΑἰθιοπικοί[tauacuteroi Aithiopikoiacute]Pauzaniasz9212)apołacinie‒jakjużwspominaliśmy‒lsquobykiemegipskimrsquoZakończenieepigramupowtashyrzasięwjednymzutworoacutewzinnegoMarcjalisowegozbioruzatytułowanegoGościńce(Epigr14532hic[ierhinoceros]erit ille tibi cui pila taurus erat) ‒wierszykbyłdedykacjąprzeznaczonądowręczeniawrazfigurkąnosorożcazpewnościąjesttoautoaluzjaprzywołującazaroacutewnowspomnieniewydarzeniaopisanegowKsiędze widowiskjakisamutwoacuternajwyraźniejznanyibędącywobiegu

12 (10) Lewniewdzięcznymizębamiugryzłswegotresera‒ ręcetakdobrzeznanezdradzieckoznieważyćśmiał alezazbrodnięstraszliwąsłusznąponioacutesłonkarę niemoacutegłznieśćrazoacutewbiczaostrymusiałznieśćgrot 5 Jakieżtobyćpowinnyludziobyczaje podwładcąktoacuterywymagabydzikizłagodniałzwierz

23EpigramnietylkoopisujekolejnespektakularnewydarzeniepodczasigrzyskalematakżeistotneznaczeniesymboliczneWmentalnościRzymiannietypowezachowaniazwierzątmiałybowiemwartośćproroctwaimogłystanowićzłyomenzwłaszczawpołączeniuzniespodziewanympojawieniemsiękrwiSwetoniuszwspominanpżecesarzKaligulapoplamiłsiękrwiąflamingapodczasskładaniaofiarycomiałobyćzapowiedziąjegośmierci(Cal574)złąwroacuteżbąbyłotakżetożeskładanywofierzebykzerwałpętairzuciłsięnawoacutezcesarzaGalbyopryskującgokrwią(Galba181)WtymkontekścieMarcjalisdokonujeprzewrotnejinterpretacjiniefortunnegozdashyrzeniaizamieniajezpotencjalniezłejwroacuteżbynadowoacutedpotęgiipomyślnościcesarza

ZasadniczymprzesłaniemepigramujestjednakdumnapewnośćżewładcazdolnyjestposkromićdzikąnaturęMyśltapojawiłasięjużwjednymzposhyprzednichwierszy(zobwyżejs87objaśnieniadoSpect81‒2)porroacutewnieżobjaśnieniadoSpect171(s96)orazkomentarzdoSpect32(s113)

23enspPorColeman(2006112‒119)TytułrękopiśmiennyDe leone qui magistrum uexaverat(Olwiektoacuteryponioacutesłtresera)

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

92 Marcjalis Księga widowisk

13 (11) Naośleppędzącpokrwawympiaskukozływywracał niedźwiedź niezdołałwszakuciecbonaglenaptakiuwięziłgolep Schowajciewięcostrzainiechproacuteżnująterazoszczepylśniące awłoacuteczniazrozmachemmiotananiechajpowstrzyma swoacutejlot‒ 5 niechajżezdobyczswojąwpowietrzułowcaproacutebujeschwytać ptasznikaonskorosztukamizwierzynęłapaćbychciał

24JakkolwiekinterpretacjęepigramuutrudniafaktżeniedysponujemyżadshynyminnymopisemaniilustracjąpodobnegowydarzenianiemniejmożemywyobrazićsobiezdużymprawdopodobieństwemoczymopowiadaMarcjalisMamytudoczynieniazpolowaniemnaniedźwiedziaaledodatkowymutrudshynieniem(zaroacutewnodlamyśliwegojakidlaczytelnika)jestpolowaniezzastoshysowaniemniekonwencjonalnejmetodyMyśliwyzostałbowiemwyposażonywlepprzyrządwykorzystywanyminwstarożytnościdośćpowszechniedołapanianiewielkichptakoacutewZlicznychprzedstawieńmotywupolowanianaptakiwsztucestarożytnej(cypryjskiejgreckiejetruskiejirzymskiej)wiemyżebyłtozwykledługikijowiniętynakońcukawałkiempłoacutetnanasączonegolepkąsubshystancjąNiestetynatymnaszawiedzasiękończyTechnicznychszczegoacutełoacutewinshyscenizacjimożemysięjedyniedomyślaćjednojednakjestpewnezamierzonymefektemscenicznymmusiałabyćwtymwypadkugroteskaPtasznictwobyłotakpopularnewstarożytnościżepowstawałynatentematosobnepodręcznikinppiszącegopogreckuDionizjosaPeriegety(IIwIxeuticon seu de aucupio‒Optasznictwie)czyNemezjana(IIIwneDe aucupio‒Ołowieniuptakoacutew)

WartopamiętaćżeupolowanieniedźwiedziauchodziłozanieladawyczynporKsenofont(Anab 19 Cyr463‒4)ZGalena(Alimfacult6664)wiemyżeniektoacuterzyjadalimięsotegodrapieżnikapodobniejakmięsolwoacutewilamshypartoacutew(byłoniesmaczneinależałojegotowaćdwukrotnie)atozkoleikażezastanowićsięcodziałosiępoacuteźniejzzabityminaareniezwierzętamiTertulshyliansugeruje(Apol911)niewątpliwiezprzesadąiżRzymianiezjadalimięsozabitychnaareniedzikoacutewiniedźwiedzizmieszanezkrwiąpoległychgladiatoshyroacutewInneźroacutedłapotwierdzająredystrybucjęmięsacoczyniłozwidzoacutewprawshydziwychuczestnikoacutewspektakluzobJoacutezefFlawiusz(AI19116)HAGord (35‒8)HAProb(192‒4)NiewiadomojednakjakabyłaskalatychpraktykWiększośćzabitychzwierzątutylizowanojednakinaczejczęśćprzeznaczanonażerdlainnychdrapieżnikoacutewbądźpousunięciuprzeztzwWrotaŚmierci(Porta LibitinensisdosłownielsquoWrotaLibitynyrsquorzymskiejboginiśmierci)pashydlinęwrzucanodoTybrulubzakopywanoabyćmożeroacutewnieżniekiedypalonochoćtuuczenimająwątpliwości

24enspPorColeman(2006120‒125)TytułrękopiśmiennyDe urso uiscato(Oniedźshywiedziuschwytanymnalep)

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 13ndash14 93

w1po krwawyM piasku(sanguineahellip harena)ndashkolejnesugestywneokreśshyleniektoacuterezmuszaodbiorcędowyobrażeniasobie(zobwstęps56)jakzazwyczajwyglądałaśmierćdrapieżnikoacutewtraktowanychjakolsquozdobyczrsquo(pra-eda)gdywużyciubyłabrońtradycyjna(oszczepyiwłoacuteczniezobSpect 173)TymrazemefektzostałosiągniętydziękimaksymalniezwięzłejcharakshyterystyceterenuwalkizpominięciemopisusamejagoniistworzeniaZinnegoepigramunaszegoautora(Epigr275)wiemyżezatrudnianomałychchłopshycoacutewbybdquonapiaskukrwaweśladyzatrzećrdquo(przekładSKołodziejczyk)PortakżeOwidiusz(Ars3395)bdquoPatrzcienapiacharenyzktoacuteregokrewdymirdquo(przekładESkwara)

14 (12) Gdywferworzecesarskichłowoacutewniebezpiecznych prośnąprzeszyłmacioręwłoacutecznilekkiejgrot zranymatkinieszczęsnejpłoacutedżywywyskoczył OLucynookrutnaczytoporoacutedbył 5 Odliczniejszychranowaumrzećbywolała byledożyciadrogęotwarłapotomstwujejśmierć KtoprzeczyżeporoacutedBakchabyłjegomatkipogrzebem Jakzwierzęsięurodziłotakinarodziłsięboacuteg

25Kolejnetrzyepigramy(Spect14‒16)sąwariacjąnatemattegosamegomotywuprośnąmacioręrozcinasiężywcemnaarenieiwtensposoacuteboddającżyciezwierzęwydajenaświatpotomstwoJesttonawiązaniedolegendyktoacuteshyrąopowiadaWergiliusz(Aen881‒101)kiedyEneaszudawałsiędoLacjumnocąnadbrzegiemukazałmusięboacutegrzekiTyberwygłaszającproroctwopoczympojawiłasięmaciorazprosiętamiktoacuterąbohaterzłożyłwofierzeboginiJunonieOfiarowaniemaciorybyłomotywemnatyleważnymwlegendarnychdziejachRzymużescenatastałasiętematemjednejzczterechpłaskorzeźbzdobiącychOłtarzPokoju(Ara Pacis)symbolicznąbudowlęreligijnoshykomeshymoratywnąwzniesionąnaPoluMarsowymprzezAugusta(konsekracjanastąpishyła30stycznia9rpne)PodobnewidowiskozafundowałteżswoimgościomitoażdwukrotniepodczasucztyopisanejprzezPetroniuszabogatywyzwoleshyniecTrymalchionzapierwszymrazempodającdzikanadziewanegożywymikwiczołamiwokoacutełktoacuteregokłębiłysięwykonanezciastaprosięta(Sat40)anastępnieświnięnadziewanąkiełbasą(tamże49)‒wobuprzypadkacheleshymenteminscenizacjistawałosięrozcinaniebrzuchazwierzęcianaoczachzashychwyconychgości

25enspPorColeman(2006126‒134)TytułyrękopiśmienneDe apro praegnante per cuius uulnus excidit partus(Ociężarnejdzikiejświniprzezktoacuterejranęwydostałsiępłoacuted)De sue praegnante(Ociężarnejświni)

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

94 Marcjalis Księga widowisk

WpierwszymepigramietrzyczęściowegocyklucesarskiecięciemacioryporoacutewnujepoetadonarodzinDionizosaBakchusaktoacuterymiałzostaćuratowanyprzezZeusaJowiszagdyjegomatkaSemelezginęławpożarzewznieconymprzezbogaobjawiającegosięwswojejprawdziwejpostaciocozanamowązazdrosnejmałżonkiZeusaHerypoprosiłasamaSemeleZeuswyjąłniedonoshyszonypłoacutedzłonaumierającejkochankiiumieściłgowswoimudziezktoacuteregonastępniesynjegoiSemeleDionizosprzyszedłnaświat

Pamiętającomitologicznymodwołaniumusimyzauważyćżeporoacutewnanieniedokońcawydajesiętrafnejeśliweźmiemypoduwagęgustawspoacutełczesshyneotowzniosłaopowieśćzostajeużytadonobilitacjikrwawejpraktyki(porzwłaszczaSpect32)NajwidoczniejjednakskojarzeniategotypunieprzeszkashydzałyoacutewczesnemuodbiorcyaprzerażającyspektaklmusiałbyćniezwyklebdquowishydowiskowyrdquoskoromamytrzyodrębneepigramynatentematBohaterkategoepigramunależałaniewątpliwiedotejgrupyzwierząthodowlanychoktoacuterejmoacutewiKassjuszDion(6625)przyokazjiinauguracjiKoloseumdzielączwieshyrzętanabdquodomoweidzikierdquo(καὶβοτὰκαὶθηρία[kaiacute botaacute kaiacute theriacutea])(zobwstęps56)26

Okrutnietraktowanozwierzętaroacutewnieżpodczasinnychrzymskichryshytuałoacutewcorocznekrzyżowanopsy(PliniuszStarszyHN291457zobtakżeOwidiuszFast4935‒942)orazwCyrkuWielkimprzywiązywanopłonącepochodniedoogonoacutewlisoacutewpodczasświątCerery(OwidiuszFast4681‒712)DwaostatnieprzykładykażązapytaćczyuRzymianistniałjakiśzwiązekmięshydzyreligiąauśmiercaniemzwierzątnaarenieWydajesiężenie(przedigrzyshyskamiskładalioddzielnąkrwawąofiaręzezwierząt)choćżywiliprzekonanieżenadvenationesorazludi gladiatoresopiekęroztaczaboginiNemezisktoacuterąutożsamianozFortunązobHAMaxBalb(862‒71)NależypamiętaćżedlaintelektualistoacutewchrześcijańskichinstytucjavenationesjakorodzajofiaryzezwierzątbyłabezbożnazobTertullian(Spect4‒13)

w1gdy w ferworze cesarskich łowoacutew niebezpiecznych(Inter Caesareae discrimina saeva Dianae)‒słowodiscrimenzostałotuużytenietypowowznashyczeniulsquowdecydującejchwiliwdecydującymmomenciersquozwyklewtymsenshysieodnosisięjedokluczowychmomentoacutewbitewistarćZkoleiokreślenieCaesarea Dianaspecyficzniewykorzystujeimięboginidlaokreśleniaczynshynościktoacuterejonapatronujetjłowoacutewaleniekażdychlecztychspecjalnychpowiązanychzpostaciącesarza

w4o lucyno okrutna(O Lucina ferox)‒OwidiusznazwałLucynębdquołashygodnąrdquo(mitisndashMet10510)aletujestbdquookrutnardquoponieważnarodzinomposhytomstwatowarzyszyśmierćmatkiPrzydomekLucina(lsquoTaktoacuterawydajenaświatłodniaTaktoacuteraniesieświatłorsquo)odnosiłsięzazwyczajdoJunonyalejużKatullus(3413‒14)uważałżeroacutewnieżDianęnazywanoLucynąporCyceron(Natdeor268‒69)Horacy(Carmsaec14‒15)Owidiusz(Fast3269‒270)Propercjusz(El2329‒10)ChociażMarcjalisnieutożsamiatutajbogini

26enspWpolskimprzekładzie(s67)pojawiasięwtymmiejscumylnerozumienieterminuἀπεσφάγη[apesfaacutege]jakobdquozostałyzłożonewofierzerdquoChoćKassjuszDionpiszącpogreckumusiałużyćtutradycyjnegoterminujakispotykamyprzyopisachzabijaniazwierzątwofierzebogomuśmiercaniezwierzątnarzymskiejarenieniebyłoofiarąreligijną

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 14ndash16 95

Dianyshyopiekunkibdquołowoacutewrdquocesarzanaarenie(Caesareaehellip Dianae)zLucynąnieulegawątpliwościżepoetaopierasięnaideidwoistejnaturyDiany(Spect 155utriusque Dianae)łowczyniodbierającejżycieijednocześnie‒takzdashyrzyłosięnaarenie‒opiekunkiporodoacutew

15 (13) Prośnalochazranionagdypociskprzebiłjąciężki wjednejchwilizdołałażyciestracićidać Jakżepewnatarękacoorężpchnęłazrozmachem RękąwierzęLucynybyłposłanytenrzut 5 GinąclochadwojakiejDianyboacutestwazaznała taporoacutedprzyniosłamatcetamtazwierzęciuśmierć

27EpigramjestwariacjąnatematzabijaniaprośnejmacioryktoacuterażegnającsięzżyciemparadoksalniedajeżycieprosiętomPonownieteżpojawiasięDianajakoboginiłowoacutewiopiekunkaporodoacutewdawczynizaroacutewnożyciajakiśmierci

16 (14) Dzikaświniabrzemiennamatkąsięstającodrany płoacutedswoacutejwydała‒łonadojrzałegoznak Nieległoprosiątkobezruchugdymatkapadała‒odbiegło Takbudzimądrośćwrodzonąniespodziewanylos

28ZupełniejakpodczasucztyTrymalchiona(zobwyżejuwagiwstępnedoSpect14)obokświnidomowejzepigramupoprzedniegonaareniewystępujedzikaświniaktoacuterejroacutewnieżrozprutobrzuchbyuwolnićzniegoprosiętaTymrazemjednakMarcjalisskupiasięnaprzyrodniczejobserwacjiżepotomstwotużponarodzinachposzukujematkiPodobniejakwpozostałychepigramachwydarzeniemawymiarsymbolicznyprosiętachcącżyćzawszelkącenęposhykazująjakwielkąsiłęmająnaszenaturalneinstynkty

w4Mądrość wrodzoną(ingenium)‒terminłacińskikojarzonyzwyklezcechamiludzkiegoumysłuużytytuzostałwodniesieniudodzikiegozwieshyrzęciaale‒jakkolwieksporadycznie‒pojawiałsięjednakwtakimkontekściewliteraturzełacińskiej(porPliniuszStarszyNH17123)Możnagoroacutewnież

27enspPorColeman(2006135‒137)TytułyrękopiśmienneIdem(Toż)De eadem (Otejże)

28enspPorColeman(2006138‒139)Tytułuwrękopisachbrak

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

96 Marcjalis Księga widowisk

oddaćtutajprzezlsquowrodzonąpomysłowośćrsquobodosłownysenszdaniajestnashystępującylsquoileżwrodzonejpomysłowościwyzwalająnagłeprzypadkirsquozobShackletonBailey(199323)

17 (15) ZabitydzikMeleagrzecosławytwojejbyłperłą Karpoforosawyczynoacutewjakżeznikomatoczęść Oszczepemprzeszyłonkiedyśszarżującegoniedźwiedzia zktoacuterymwpoacutełnocnejkrainieniemogłoroacutewnaćsięnic 5 ilwapowaliłocielskuniespotykanychrozmiaroacutewndash czynbyłtogodnyzaisteHerkulesowychrąk prędkiegozaśleopardazoddaliraniącpołożył gdysławęmiałzanagrodęon‒cennypucharwziął

29Jesttojedenzdwoacutechepigramoacutew(Spect17i32)wKsiędze widowisk poświęconypogromcyzwierząt(bestiarius)Karpoforosowipoetawspominaonimtakżewjednymjeszczeutworze(Epigr565)JeżeliprzyjmiemyżenaszepigramodnosisiędoinauguracjiKoloseumiweźmiemypoduwagęfaktżeepigram65pochodzizczasoacutewDomicjanawynikaztegożekarieraKarpofoshyrosamusiałabyćnietylkospektakularnaaleidługa

Epigram17ma4shywersowąlakunęByćmożewmiejscutymwymienionezostałyinnezabiteprzezKarpoforosazwierzętaktoacuterewyliczascholiasta(XIshylubXIIshywiecznymanuskryptprzechowywanywRzymieBibliothecaVallicellianaA18k120r[uwagadoIzydoraEtymologii1851De secutoribus‒lsquoOgladiatoshyrachciężkozbrojnychrsquo])powołującsięnaMarcjalisasątolewlamparttygrysdziki20niedźwiedziTensamscholiastakojarzyzresztąopisywanewydarzeniawłaśniezpanowaniemTytusaMarcjalisnadajewyczynomKarpoforosanajwyższąrangęporoacutewnującgodoMeleagralegendarnegopogromcydzikakalidońskiego

w1zabity dzik Meleagrze co sławy twojej był perłą(Summa tuae Meleagre fuit quae gloria famae hellip fusus aper)‒nawiązaniedosłynnegomituołowachkalidońskichorazpięknejhistoriiMeleagraiAtalantyZdrugiejstronyMarcjalisklarowniesugerujeżedzikinależałydotejkategoriizwierzątktoacuterychzabicienapolowaniubyłopostrzeganeiwliteraturzeiwsztuce(takepokimykeńskiejjakarchaicznej)jakoczynniezwyklewalecznyświadczącyoodwadzewojownikashymyśliwegostądiwepigramiedzikjestdlabestiariusa bdquoperłąsławyrdquo(gloria famae)zobteżSpect324

29enspPorColeman(2006140‒147)TytuływidniejącewrękopisachDe Carpo-phoro qui pariter inmissos aprum ursum leonem pardum confecit(OKarpoforzektoacuteryupolowałwypuszczonychwjednymczasiedzikaniedźwiedzialwailamparshyta)De Meleagro(OMeleagrze)

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 16ndash17 97

w2karpoforosa(Carpophori)‒KarpoforosnosigreckieimięconieznaczyżemusiałbyćGrekiemzpochodzeniaMożebyłtopseudonim(lsquoPrzyshynoszącyowocersquo)NiewiemyonimzbytwielepozafaktemżewyroacuteżniałsięjakobestiariusaepigramyMarcjalisasąnaszymgłoacutewnymźroacutedłeminshyformacjinatemattegodzielnegopogromcyzwierzątBestiariiwzbudzalipodziwjakświadcząmozaikizescenamipolowańwamfiteatrzemozaikazlibijskiegoZlitenlubmozaikapodłogowazTelepte(dziśMuzeumBardowTunisie)bądźsłynnabdquomozaikaMageriusardquozeSmiratwTunezjiWiadomoiżwRzymieistniałaszkołapogromcoacutewzwierzątzobTertullian(Apol35)NajsłynniejszymrzymskimgladiatoremktoacuterywalczyłjakobestiariusbyłcesarzKommodus

WielkaliczbawyobrażeńzmagańgladiatorskichipolowańnazachowanychdodziśmozaikachpodłogowychzainspirowałaamerykańskąarcheologShelbyBrowndopostawieniapytaniadlaczegobogaciRzymianieozdabialiwnętrzaswychposiadłościscenamipełnymiprzemocybdquodekorującśmierciąrdquomiejscaprzeznaczonedożyciaprywatnegoWydajesiężewbrewsugestiomBrownkładącejnacisknaumieranieRzymianomniechodziłoofascynacjęśmierciąalewalkąizwyciężaniemndashbdquodekoracjąrdquobyłazatemraczejodwagaiprzemocktoacuterejrezultatemstawałasięagoniajednegozprzeciwnikoacutew30

w4w poacutełnocnej krainie(in Arctoihellip arce poli)‒użytetuprzezpoetęokreśshylenieprzywodzinamyślzaroacutewnopoacutełnocjakiskojarzeniezgreckimἄρκτος[aacuterktos]‒lsquoniedźwiedźrsquo

w6herkulesowych rąk(Herculeashellip manus)‒skojarzenieKarpoforosazHerkulesemodnosisięzaroacutewnodolegendarnejsiłyherosazktoacuterązestawionajestfizycznasprawnośćgladiatorajakidofaktużepierwsząpracąHerkulesamiałobyćwedlewiększościmitografoacutewpokonanielwanemejskiegoawłaśniejakopogromcadzikichzwierzątukazanyzostałKarpoforos

w7prędkiego zaś leoparda(volucremhellip pardum)‒zdaniemColemansłoshywopardusmożetuoznaczaćnietylekonkretnielampartacodowolnegocętshykowanegowielkiegokotabyćmożeserwalarysialubgepardajednakzbrakuspecjalistycznegookreśleniatrudnootymjednoznacznieprzesądzićuPliniuszaStarszego(NH863)słowopardusoznaczalsquosamcapanteryrsquoPortakżeMarcjashylis(Epigr11041‒2)

WydajesiężeGrecyodroacuteżnialilampartytjleopardy(ἡπάρδαλις[he paacuter-dalis]lubπόρδαλις[poacuterdalis]łacpardus)odpanter(ὁπάνθηρ[ho paacutenther])porPliniusz(NH1763)Polluks(Onom583)Uważanoniekiedyżelamparttoskrzyżowanielwaipanterynacowskazywałabyetymologia(ὁλέων[ho leacuteon]‒lsquolewrsquoiὁπάρδος[ho paacuterdos]‒lsquosamiecpanteryrsquo)Niekiedypodterminempanthera kryłsięgepardZdrugiejstronyobaokreśleniabyłyzarazembdquogatunkowerdquoawięcmogłyoznaczaćjakiegokolwiekkotazrodzinyFelidaeporArystoteshyles(Natanim503b5‒τὰπαρδάλια[taacute pardaacutelia])WielkiekotyspotykamyjużweposachHomeradlaktoacuteregodrapieżnikitesąsymbolemodwagiisiły(Il 131031720)WkulturzegreckoshyrzymskiejkotydrapieżnezawszeuchodziłyzazwierzętabdquoegzotycznerdquoiatrakcyjnebudzącogromnąciekawośćipodziwporKsenofont(Cyn1)Arrian(Cyn45)Oppian(Cyn363‒83)

30enspBrown(1991)Spivey(200139n)portakżewstęps23orazprzyp32atakshyżeuwagiwstępnedoSpect32natematlsquomentalnościagonistycznejrsquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

98 Marcjalis Księga widowisk

w8puchar(pateram)‒słowołacińskiegooryginałujesttuwynikiemposhyprawkiuszkodzonegowtymmiejscutekstuNiemabezpośrednichdowodoacutewżetakienaczyniawręczanozwycięskimgladiatoromchoćzewzględunaichdużąwartośćmogłybystanowićcennąnagrodę

18 (16) Tożewniebosięunioacutesłbykzarenyporwany niebyłodziełemkunsztualewyrazemczci

31Następujeterazparaepigramoacutew(Spect18i19)natensamtematbykzostajeuniesionyzarenywprostkuniebuWrękopisachobasąpołączonewjedenjednakwiększośćwydawcoacutewprzyjmujeżetodwaoddzielneutworychociażmogąodnosićsiędotegosamegowydarzeniaPierwszyzaledwiedwushywersowywpojedynczymdystychuzawierainformacjęotymzjakimwidowishyskiemmamydoczynieniaorazpuentęprzypisującąniezwykłośćcyrkowegopopisuboskiejaurzeotaczającejcesarza

IntrygującyjestprzebiegwydarzeńnaarenieOtozpewnościąbykmusiałnagleznaleźćsięponadgłowamiwidzoacutewPrawdopodobniedokonywanotegozapomocąjakiegośtypudźwiguUrządzeniatakiepowszechniestosowanojużwteatrzegreckimzaczasoacutewAjschylosazwykleużywającichwtymmomencieinscenizacjikiedynastępowałainterwencjaboacutestwawakcjęsztukiaaktoragrashyjącegorolębogalubboginiunoszonowgoacuteręstądokreśleniedeus ex machina (θεόςἀπὸμηχανῆς[theoacutes apoacute mechaneacutes])NiemamyjednakpowodoacutewbywątpićżeRzymianiebezproblemumoglizastosowaćtakądźwignięiunieśćwgoacuterębykazwłaszczażezachowałysięwzmiankioinnychpodniebnychwyczynachtresoshywanychzwierzątwtymosłoniachktoacuterechodziłypoliniezobSwetoniusz(Galba61)ŹroacutedłamoacutewiąoobecnościpodczasigrzysktzwmachinatoresndashlsquospecjalistoacutewodobsługiurządzeńtechnikoacutewrsquozobnpSeneka(Epist8822)NatematmachindopodnoszeniaciężaroacutewzobWitruwiusz(102)

19 (16b) NadbrataswegowładztwemunosiłbykEuropę aterazAlcydesaunosibykdogwiazd ZJowiszabyczkiemSławoporoacutewnajcesarskiego tensamdźwigająciężarcesarskiwyżejwszak

31enspPorColeman(2006148‒152)TytułrękopiśmiennyDe Hercule qui insidens tauro raptus est(OHerkulesiektoacuteryzostałporwanykiedyzasadzałsięnabyka)

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 17ndash20 99

32KolejnyepigramodnosisiędoanalogicznegowydarzeniacopoprzednityleżewpowietrzepodnoszonozwierzęnaktoacuteregogrzbieciesiedziałHerkulesOwidiusz(Met9271‒272)opisujeapoteozęHerkulesauniesionegodoniebanarydwaniezesłanymprzezZeusaPokazoktoacuterymmoacutewiMarcjalismoacutegłbyćwashyriacjąnatemattegomitumimoiżnieznajdujemywliteraturzepodobnejwersjiWydajesiężejesttoraczejprzykładswobodnejinterpretacjilegendyoHerkulesieijejhumorystycznejkontaminacjizmitemoporwaniuEuropydoktoacuterejHerkulesawłaściwiesiedzącynagrzbieciebykapogromca(bestiarius)jestporoacutewnany

w1nad brata swego władztweM(fraterna per aequora)‒(dosłownielsquonadbraterskimmorzemrsquo)aluzjadoNeptunabrataJowiszapanaibogamoacuterzktoacuteregowładzypodlegaływodyrzekiimorza

w2alcydesa(Alciden)‒Alcidestozlatynizowanaforma(grἈλκείδης[Alkeiacutedes])patronimicznegopierwotnegoimieniaHeraklesaHerkulesajakożelsquoSławąHeryrsquo(porἭρα[Heacutera]iκλέος[kleacuteos])nazwanogodopieropoosiągnieciupozycjinajwiększegozherosoacutewImięAlcydesAlcydatjlsquoPotomekAlkajosarsquoodnosiłosiędodziadkaHeraklesasynaPerseuszaiAndromedyojcaAmfitrioshyna(ziemskiegoojcaHeraklesa)

w3sławo(Fama)‒personifikacjaSławydoktoacuterejwapostrofiezwracasiępoetamawtymkontekścieznaczeniefundamentalnedlazrozumieniatokumyśleniaRzymianinaMarcjalisprzypominażerozgłosjakiprzynosiłaimpeshyratoromorazinnymurzędnikomaranżacjaigrzysk(nawłasnykosztjakowyrazszczodrościieuergetyzmu)byłkluczowywpolitycebopomagałwutrzymaniuwładzyiwpływoacutewtorozgłosgwarantowałpopularnośćuluduawięczapewshyniałpoparciektoacuterezkoleibyłorękojmiąstabilnegopanowaniaFrontonnashyuczycielprzyszłegocesarzaMarkaAureliuszapiszeoTrajanieiżtenwiedziałżeludrzymskijesttrzymanywryzachdziękiaprowizacjiiigrzyskom(populum Romanum duabus precipue rebus annona et spectaculis teneri Princhist17)WczasachpoacuteźniejszychwrazzzawirowaniamipolitycznymiwiekuIIIkoszshytownepokazygladiatorskieipolowaniazaczęłyustępowaćwyścigomkonnym

20 (17) ZbojaźniąciebieCezarzekornymsłońwielbipokłonem tensamktoacuteregoprzedchwilątakbardzoprzeraziłsiębyk Beznaukontorobiibezrozkazutresera wierzmiontakżeczujeżeotoprzednim‒boacuteg

33PojawieniesięsłoniwbasenieMorzaŚroacutedziemnegozwiązanejestzpodboshyjamiAleksandraWielkiegoDotarłszydoIndiiAleksanderzetknąłsięzesłoniami

32enspPorColeman(2006153‒155)Tytułuwrękopisachbrak33enspPorColeman(2006156‒160)TytułwidniejącywrękopisachDe elephanto

qui Caesarem adorauit(OsłoniuktoacuteryuwielbiłCezara)

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

100 Marcjalis Księga widowisk

(bitwanadrzekąHydaspeswroku326pnechoćMacedończycyujrzelijejużwperskiejarmiipodGaugameląw331r)ktoacuteretraktowanojakozwierzętabojowechociażniewiadomoczywcieliłjedoswojejarmiiJużwtedybudziłyzainteresowanieskoropodkoniecIVwMnesitheosnapisałprawdopodobnieosobnytraktatoanatomiisłoniabyćmożepodwpływembadańArystotelesa34 SłonieindyjskiebyłypoacuteźniejszerokowykorzystywanetakżewwojskachdiadoshychoacutewczylinastępcoacutewAleksandrazwłaszczaprzezSeleukidoacutewRzymianieporazpierwszyzobaczylisłoniebojowepodczasstarćzarmiąkroacutelaEpiruPyrrhusaanastępnieHannibalaprzyczymKartagińczykposługiwałsięnajprawdoposhydobniejafrykańskimisłoniamileśnymiJakiewrażeniewywarłynanichsłonieniechświadczyfaktżeKatonStarszyktoacutery‒jakpowiadaPliniusz(NH 8511) ndashwswymdzielezregułyniewymieniałnawetimiondowoacutedcoacutewzrobiłwyjątekdlasłoniaHannibalaSurusabardzodzielniestającegowkartagińskimszyku

Słoniewykorzystywanowrzymskichwidowiskachbardzoczęstoicieszyshyłysięonesympatiąwidzoacutewjakpodczaspokazuwroku55pnekiedytogawiedźzaprotestowałaprzeciwrzezitychzwierzątwnowootwartymteatrzePompejuszajakpotwierdzanaocznyświadekndashCyceron(ad fam71)GalenlekarzMarkaAureliuszawspomina(Anatadministr2219‒220)żewrazzinshynymilekarzamiuczestniczyłwsekcjizabitegonaareniesłoniabyprzekonaćsięczyzwierzęmatzwkośćsercowąMożnaprzypuszczaćżeniebyłtoodshyosobnionyprzypadekkiedyzabitepodczasvenatiozwierzętazwłaszczajeślireprezentowałygatunkirzadkiesłużyłycelombdquonaukowymrdquo

ZwierzętatecenionoprzedewszystkimzainteligencjęizachowaniaprzyshypominającesposoacutebbycialudziObecniecorazwięcejfaktoacutewprzemawianpzauznaniemżesłoniepodobniejakludziejakojednezniewieluzwierzątwykazująempatięalejużwstarożytnościpodziwianoichrozumimądrośćPlutarchwswoimdialoguzatytułowanymbdquoOprzebiegłościzwierzątrdquoadoshysłowniebdquoKtoacuterezwierzętasąinteligentniejszelądoweczywodnerdquopoświęcatemuzagadnieniucałypassusopowiadając(Sollertanim12=Mor968D‒E)osłoniuktoacuterymiałproblemyzopanowaniemprogramutresurydlategopostashynowiłćwiczyćsamodzielnieponocachzkoleiinnysłońgdyjacyśchłopcydokuczalimukłującrylcamiwtrąbęchwyciłjednegoznichiunioacutesłwgoacuteręalepochwilipostawiłzpowrotemnaziemiuznawszyżestrachjestdlaniegowystarczającąkarąWtymsamymdialoguniecodalejPlutarchprzypisujesłoshyniomtakżezachowaniareligijnekiedytwierdzi(Sollertanim17=Mor972B)żedokonująonerytualnychobmyćioddającześćwschodzącemusłońcu

TaostatniawzmiankawyjaśniałabyznaczeniescenyuwiecznionejprzezMarcjalisaOtosłońjakozwierzęwyjątkowointeligentneiwykazująceludzkiezachowaniawtymuczuciareligijnerozpoznajewcezarzenietylkowładcęaleibogapoczymoddajemucześćsamzsiebieanienarozkaz

EpigrammożnajednakinterpretowaćtakżeniecoinaczejOtoprzypadekinteligentnegosłoniaprzywołanyzostałabywcałejpełniukazaćcesarskąmaiestasawszerszymkontekście‒rzymskąimperialnąpotestasWszystkonawetświatfaunykorzysięprzedwielkościąrzymskiegowładcyktoacuteremupodshy

34enspWkażdymrazieGalenwjednymzpism(Anatadministr2569)krytykujeMnesitheosa(IVwpneMnesitheus Μνησίθεος [Mnesiacutetheos])zapoglądżesłońniemaworeczkażoacutełciowego

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 20ndash21 101

legacałyświat(podobnamyślpojawiasięwpoacuteźniejszympoemacieOppianaO łowiectwie)Rzymianie(aprzednimiGrecyjeszczewcześniejzaśAssyryjshyczycyiPersowie)doskonalewiedzieliżedzikożyjącezwierzętadrapieżnesąbardzoodważneżetocząśmiertelnepojedynkiżesąznaturydzielnezobPlushytarch(Brutrat4=Mor987C‒F)Ztejwłaśnieobserwacjiuczynilipowtarzaneprzezdziesiątkilatwidowiskoiwtymsensievenationesnaareniewtrakciektoacuterychtylerazyodgrywanorytuałbdquoujarzmieniadzikiejnaturyrdquopotwierdzashyłyikażdorazowowzmacniałyichpoczucieimperialnejdumy(zobuwagidoSpect36orazkatalogposkromionychzwierzątwEpigr1104)

WspoacutełczesnyznawcatematuDonaldKyle(2007264)przestrzegaprzedpochopnymmoralizowaniem(porwstęps23iuwagidoSpect9)ktoacutereuwashyżazaanachroniczneazarazemprzypominaowszechobecnejwspoacutełczesnejhipokryzjimimoinstytucjizajmującychsięobronązwierzątmimoruchoacutewwegetariańskichrzeźnieiubojniedziałająnaskalęprzemysłowąznacznieprzekraczającąilościzwierzątuśmiercanychwstarożytnościnaarenieWartoroacutewnieżzauważyćżeprzynajmniejniektoacuterymantycznymobserwatoromwalkzwierzątipolowańnieobcebywałowspoacutełczuciePozaPlutarchemmusimyprzywołaćuwagiSeneki(Ira2317)czysylwęStacjuszaolwieshyweteraniewalknaarenie(Silv25Leo mansuetusndashLewposkromiony)

21 (18) Rękębezszkodylizaćtreseraprzywykła tygrysicahyrkańskichchlubarzadkagoacuter lwagroźnegorozdarłazwściekłościzębami‒ całkiemnowainigdyniesłyszanatorzecz 5 Niemiałatyleodwagigdywlesiemieszkaławysokim nabrałajednakdzikościodkądprzebywawśroacutednas

35Tygrysypojawiająsięnarzymskicharenachodczasoacutewaugustowskich(choćnajrzadziejspośroacutedwszystkichdrapieżnikoacutew)awzmiankaopierwszymspektakluzudziałemtygrysazwiązanajestzinauguracjąTeatruMarcellusawroku11pnezobPliniuszStarszy(NH865)OdtegomomentuwielokrotshyniemowawźroacutedłachomożliwościachjakiedajetresuratygrysoacutewktoacuteremożnaprzyzwyczaićdopieszczotzaprzęgaćdorydwanoacutewitpTymbardziejdziwnewydajesięstwierdzenieżetygrysicastałasiędzikszaodkiedyprzebywawśroacutedludziWyglądanatożeMarcjaliszachwycasiętupoprostuokrucieństwemzjakimzwierzętawalcząmiędzysobąnaareniedostarczającwidzommocnychwrażeńpodobniejakwcześniej(Spect11)walczącezesobąnosorożceTyshygrysicawspomnianaprzezMarcjalisabyłazcałąpewnościąprzedstawicielką

35enspPorColeman(2006161‒164)TytułyrękopiśmienneDe tigride aduersus leonem missam(Otygrysiewypuszczonymnalwa)De leone et de tigride(Olwieiotygrysie)

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

102 Marcjalis Księga widowisk

wymarłegogatunkutygrysakaspijskiego(Panthera tigris virgata)zwanegoroacutewnieżtygrysemhyrkańskimktoacuteregoostatnieosobnikiwyginęływlatachsiedemdziesiątychXXwMarcjaliswspominaotygrysachnaareniejeszczedwukrotnie(Epigr110428263)porJennison(193777)

w2hyrkańskichhellip goacuter(ab Hyrcanohellip iugo)‒HyrkaniąnazywanowstaroshyżytnościobszarobejmującypołudniowoshywschodniewybrzeżaMorzaKaspijskiegoNazwageograficznazwiązanabyłazpolitycznymokreśleniemperskiejsatrapii(tyshygrysywystępowaływtymrejoniejeszczewXXw)oHyrkanachpisałwWycho-waniu CyrusaKsenofont(InstCyr11415242251226118318)WlishyteraturzełacińskiejHyrkaniękonsekwentniekojarzonoztygrysamipowszechnietamwoacutewczasżyjącymiporWergiliusz(Aen4367)Stacjusz(Theb91612170)

22 (19) Bykcopocałejarenieogniemrozjuszony porwanekukłypodrzucałniedawnoażdogwiazd padłwreszciezębemprzebityjakroacutegzakrzywionym myślącżendashtakjakkukłandashpodrzucićdasięsłoń

36Wroku79pnenaForum Boarium(RynkuWolim)wRzymieurządzonopierwsząwalkębykoacutewzesłoniamizobPliniuszStarszy(NH819)MarcjashyliswtajemniczanaswszczegoacutełypodobnegowidowiskarzymskiegoprototypupoacuteźniejszejkorridyKukłysłużyłyprawdopodobnierozjuszeniubykaktoacuterywprzeciwnymraziemoacutegłbytrzeźwoocenićswojeszansewstarciuzesłoniemiwogoacuteleniepodjąćwalkiJakkolwiekpotyczkisłonizbykamiraczejniezdashyrzająsięwnaturzemożemyjednakobserwowaćroacutewniekrwawewalkisamcoacutewsłoniktoacuteretocząonemiędzysobą

WzmiankaobykachkażemiećnauwadzefaktżewspoacutełczesnakorridamusimiećbardzodawnąmetrykęicharakterprastaregoobyczajushyadaptacjidawnychpraktykotymzjawiskuzobKyle(2007264‒265)

23 (20) GdyjednisiędomagaliMyrinaadrudzyTriumfa Cezardałobuludowigdyobieręcewznioacutesł‒ zakończyćniemoacutegłlepiejżartobliwegosporu Ojakżełaskawąnaturęzwycięskiprincepsma

36enspPorColeman(2006165‒168)TytułrękopiśmiennyDe elephanto et tauro (Osłoniuibyku)

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 21ndash23 103

37MyrinusiTriumfustonajprawdopodobniejdwajsławnigladiatorzyktoacuterzyjednaknosząimionatypoweGladiatoraoimieniuTriumfuswspomishynaSeneka(Prov44)asamMarcjaliswjednymzepigramoacutew(Epigr 1228) moacutewioMyrinusie(możezresztąchodzićotegosamegozawodnika)NiełatwajestodpowiedźnapytaniezjakądokładniesytuacjąmamytutajdoczynieniaawięcczegodomagająsięwidzowieiczegodotyczyrozstrzygnięcieMożliwesąażczteryinterpretacje

1)ponieważepigramznajdujesięwśroacutedutworoacutewpoświęconychpolowaniuiukładaniudzikichzwierzątniektoacuterzybadaczezastanawiająsięczyMyrinusiTriumfusniebylitreseramialewtedyistniejemałeprawdopodobieństwożeobajroacutewnocześniepojawialisięnaarenie

2)jeszczeprzedwalkąbdquokibicerdquodomagająsięwystępuktoacuteregośzdwoacutechgladiatoroacutew(byćmożewwalcezjakimśtrzecim)acesarzzgashydzasiębydwajmistrzowiewalczyliprzeciwkosobie‒takColeman

3)dwajwielcygladiatorzystanęlinaprzeciwkosiebieijużzmierzylisięwpojedynku(porużycieperfectumpromisit)comusiałowzbudzićzrozumiałeemocjeizpewnościąniezdarzałosięczęstoWynikwalkibyłnatyleniejednoznacznytznżadenzgladiatoroacutewniezyskałspektashykularnejprzewagiżecezarwskazałnaremisiobudarowałżycieEpishygramprzedstawiamomentpowalcekiedywładcaobuułaskawiaByłashybytociekawawskazoacutewkagdyżpokazujeżenieistniałprostyschematalboułaskawieniealbośmierćWalkigladiatoroacutewmogłykończyćsięrozmaicie(nptylkozranieniemprzeciwnika)wgręwchodziłateżposhypularnośćwalczącegotjnawetpokonanymoacutegłzostaćułaskawiony(zobuwagiwstępnedoSpect31)

4)opisywanasytuacjaprzedstawiajakiśmimpozorowanąwalkęnanibycosugerująsłowa(w3)litemhellip iocosamawładcamoacutegłpodshychwycićżartiuczynićcośparadoksalnegopodnoszącobieręcedogoacuteryw1gdy jedni się doMagali Myrina a drudzy triuMfa(Cum peteret pars

haec Myrinum pars illa Triumphum)‒tjciktoacuterzydomagalisięMyrinauwashyżaliżezwycięstwoodnioacutesłTriumfiodwrotnieDomagalisiębyzostałostashyteczniedobitynaareniezakładająciżwykluczymymożliwościzasugerowanepowyżej

w2cezar dał obu ludowi gdy obie ręce wznioacutesł(promisit pariter Caesar utraque manu)‒woryginaleMarcjalismoacutewiżecezarobiecałwidzomiżujrząobugladiatoroacutewwykonującruchbdquoobiemarękamirdquo(utraque manu)Zdanietomożeoznaczaćgestnajprawdopodobniejwpostaciuniesionegokciukaalboprzenośnieopisywaćpostawęcesarzaktoacuteryprzystałnażądaniawidzoacutewjakmoacutewimybdquolekkąrękąrdquo

w3żartobliwego sporu(litemhellip iocosam)‒wyrażeniemożeodnosićsiędosposobuwjakiwielbiciele(dziśpowiedzielibyśmybdquofanirdquo)jednegoidrugiegozawodnikażądaliwystępuswojegofaworytaprawdopodobnieskandującjakieśhasłabyćmożeobrażającsięnawzajemroacutewniedobrzejednakmożedowodzićbdquowyreżyserowanegordquocharakterucałejbdquowalkirdquo(zobuwagiwstępnedoepigramu)

37enspPorColeman(2006169‒173)TytułrękopiśmiennyDe Myrino et Triumpho (OMyrinieiTriumfie)

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

104 Marcjalis Księga widowisk

24 (21) CotylkojakmoacutewiąRodopywOrfejawidziałyteatrze towszystkoCezarzetobiearenypokazałkrąg Pełzałyskalistewzniesieniailasybiegałyprzedziwnendash takwłaśnieHesperydmusiałwierzymywyglądaćgaj 5 Wszelakateżdzikazwierzynaztrzodamizmieszanatambyła aponadśpiewakagłowąniejedenzawisnąłptak onleżałtymczasem‒nastrzępyniewdzięcznyrozerwałgo niedźwiedź itojedyniesięstałoinaczejniżmoacutewimit

38JakkolwiekdlanasOrfeuszlegendarnypoetajestjednymznajbardziejtragicznychiwzruszającychbohateroacutewantycznejmitologiiwstarożytnościbyłpostaciądwuznacznąZjednejstronyotaczanogokultemzktoacuterymwiąshyzałysięenigmatycznemisteriaiwierzeniazwaneorfizmemzdrugiej‒wliteshyraturzeczęstołączonozjegoimieniemrozmaiteanegdotynierzadkoteżuwashyżanogozaosobęniepiśmiennąiwogoacutelemałorozgarniętąskoropochodziłzplemieniaTrakoacutewZaroacutewnoWergiliusz(Georg4493‒498)jakiOwidiusz(Met1060‒68)opowiadająmitoOrfeuszuiEurydyceskupiającsięnatymczynależyczyteżraczejniepowinnosięwinićtrackiegowieszczazaposhynownąśmierćukochanejmałżonkiataosobliwapoetyckapolemikadotyczywistocieodpowiedzinapytanieczymiłośćjestwartościąnajwiększądlaktoacuterejwartopoświęcićzasadyPostaćOrfeuszafunkcjonujetuzatemtakjakpostaćHelenytrojańskiejwutworachgreckichautoroacutewAlkajosa(frg42)iSafony(frg16)

OrfeuszmiałrzeczywiściezginąćrozszarpanytyleżemitujmujetowdużobardziejtragicznyawłaściwiemistycznysposoacutebOtobowiemrozszarpałygomenady(orgiastycznewyznawczyniekultuDionizosashyBakchusa)zatożeniechciałoddawaćczciDionizosowilubzatożepośmierciEurydykistraciłzashyinteresowaniekobietaminarzeczchłopcoacutew(tęwersjęmituprzyjąłOwidiusz)ZastąpienieszalejącychkobietrozjuszonymniedźwiedziembyłoponurymżarshytemsłużącymodegraniukolejnejspektakularnejegzekucjiOdwołaniedomitumatuponowniecharakterczystoludycznyiograniczasiędoatrybutoacutewwktoacuterewyposażonyjestskazaniecNależyprzypuszczaćżewyobrażałonOrfeuszajedyniewwarstwiewizualnejawięctrzymałwrękachliręlubprzypominashyjącąjąatrapęjestjednakraczejmałoprawdopodobneabynaniejgrałzobCarratello(1965)

w1rodopy w orfeja widziały teatrze(in Orpheo Rhodope spectasse theatro)‒goacuterskimasywRodopoacutewwTracji(dziśBułgaria)kojarzonybyłzOrshyfeuszemktoacuterymiałzTracjipochodzić(porobjaśnieniadoSpect33)aprzedewszystkimzjegomuzykąporWergiliusz(Aen630Georg4461)Owidiusz(Met1011‒12)

38enspPorColeman(2006174‒181)TytułrękopiśmiennyDe Orpheo(OOrfeuszu)

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 24 105

w3pełzały skaliste wzniesienia i lasy biegały przedziwne(Repserunt scopuli mirandaque silva cucurrit)‒motywOrfeuszaoczarowującegozwierzęshytainieożywionąprzyrodęjestjednymznajczęściejkojarzonychztąpostaciątoposoacutewPojawiasięwtragedii(EurypidesIA1211‒1214Bacch560‒564)wepicehellenistycznej(ApolloniosRodyjski126‒27)irzymskiejliryceprzedewszystkimuHoracego(Carm1127‒1231113‒14)MarcjalismaświadomośćtychkonotacjibudowanyprzezcałyutwoacuterzgodnyzmitycznąiliterackątradycjąobrazbdquoOrfeuszardquoshyskazańcazostajezderzonyzostatnimiroshynicznymwersemwskazującymnaroacuteżnicęmiędzymitemajegorekonstrukcjąnaarenie

w4hesperydhellip gaj(nemushellip Hesperidum)‒odwołaniedogajuHeshysperyduruchamiawyobraźnięczytelnikaibudziinneskojarzeniawiążesiębowiemniezmitemoOrfeuszuleczzopowieściamiopracachHeraklesaOtojedenastąpracąmiałobyćdostarczenieEurysteuszowicudownychjabłekzogroduHesperyd‒podarowanegoHerzewprezencieślubnymprzezGajęcudownegomiejscagdzieśmiertelniniemieliwstępuWłaśniedoniezwyshykłościogroduwydajesięnawiązywaćMarcjalisCiągskojarzeńOrfeuszndashHeraklesndashHesperydymożeteżwskazywaćnahellenistycznąinspiracjęrzymskiegopoetyjakożeOrfeusziArgonaucispotykająHesperydyuApolshyloniosaRodyjskiego(41390nn)OrfeuszwzywajewpieśniawtedyboginieopowiadająwędrowcomoHeraklesiektoacuterywłaśnieobrabowałjezezłotychjabłek

w8niż Moacutewi Mit(παρrsquoἱστορίαν[parrsquo historiacutean])‒niezwykleinteresującemiejscezracjiniespodziewanegoużycia(zapewnezewzględoacutewmetrycznych)greckiegozwrotulubterminuniejedynyzresztąrazwliteraturzerzymskiejjakpokazująprzykładyLukrecjusza(np26353955413641160‒116951176606)Cycerona(npFin34Natdeor22052‒53Off1142218)lubWitruwiusza(122912)jakkolwiekwdziełachfilozoficznychterminologiagreckapojawiasięzazwyczajbypodkreślićbrzmienieoryginałulubwskazaćnatrudnościwoddaniusensubądźmyślifilozoficznejadekwatnymterminemłacińskimWydajesiężeniejesttotenprzypadekboprzecieżsłowofabula istniałoAlbozatemchodziłoozachowaniemetrumalboopopiserudyty‒wistocieColemancytujeepigramLukillosa(AP11254)gdziepojawiająsięzwrotyκαθrsquoἱστορίην[kathrsquo historiacuteen]iπαρrsquoἱστορίην[parrsquo historiacuteen]TenostatnipowoacutedwskazywałbynadobrzeodrobionąprzezMarcjalisalekcjęzeznajomośshycigreckichepigramoacutew(zobwstęps30ndash35)Terminἱστορία[historiacutea]jużodczasoacutewHerodotaoznaczałlsquobadaniedowiadywaniesięrsquo(awięcnietylelsquotematbadańrsquoilesamąproceduręzasięganiainformacjiikrytycznąichocenęnailetomożliwe)ZpozorumogłobysięwydawaćżeMarcjalisniezrozumiałiżGrecyzregułyprzeciwstawialimithistoriijednaktutajsłowohistoriacuteamusioznaczaćtylecolsquoutrwalona[tjfunkcjonującawpowszechnejświadomości]wersjamitursquowersjamającaniemalstatusbdquoprawdziwejrdquoawięcopowieścioboshywiązującejkanonicznejitradycyjnejOdtakiejzatemwersjiodstępstwemjestopisanaśmierćnaarenieotozamiastmenadpojawiasięniedźwiedźTłumashyczącdosłownie należałobyzatemzwrottenoddaćjakolsquowbrewopowiadanejobowiązującejwersjirsquo(greckiczasownikἱστορείν[historeiacuten] oznaczateżpoprostulsquoopowiadaćrsquo)

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

106 Marcjalis Księga widowisk

25 (21b) Ziemiasięnaglerozwarławydającniedźwiedzicę cosprowadziOrfejandashEurydykatakchce

39EpigramtenstanowizpewnościąparęzpoprzednimutworemiodnosisięprawdopodobniedotegosamegoprzedstawieniaTymrazemMarcjalisinformujenasskądwziąłsięniedźwiedźrozszarpującybdquoOrfeuszardquoOtoacuteżzostałonzapewnewyciągniętynaspecjalnejrampieshyzapadnizpodziemipodarenązwanychhypo-geum(dziśdoskonalewidocznewruinachKoloseum)tamczekalinaswojąkolejludzieizwierzęta(teostatniewtzwvivarium)WwarstwiesymbolicznejnatoshymiastniedźwiedziawysłałaEurydyka‒jakmożemysiędomyślać‒wzemściezanieudanąproacutebęwyprowadzeniazzaświatoacutewWedługmituOrfeuszktoacuterypośmierciukochanejmałżonkimiałzejśćdoPodziemiiwyprosićprzywroacuteceniejejżyciazłamałumowęzakazującąmuoglądaniasięzasiebiewdrodzenaposhywierzchnięWwersjiopowiedzianejprzezOwidiusza(Met1060‒68)EurydykaniemaotodoniegożaluapoetawyjaśniażewszystkousprawiedliwiajegowielshykamiłośćiniewypowiedzianatęsknotatymczasemWergiliusz(Georg4493‒498)wkładawustabohaterkigorzkiewymoacutewkipodadresemnierozsądnegomałżonkaSpektaklodwołujesięzapewnedotejdrugiejwersjiopowieścizgodniezktoacuterąEurydykamadoOrfeuszażalżezmarnowałszansęnaprzywroacuteceniejejżycia

w2eurydyka tak chce(venit ab Eurydice)‒(dosłownielsquoprzybywazasprawąodEurydykirsquo)przykładtenpokazujeżeMarcjalisnietrzymasięsztywshynonajpopularniejszegowariantumitualewykorzystujejednązwersjiwceludopasowaniahistoriimitycznejdoaktualnegospektaklu

26 (22+23) Wylęknieniwciążdrażniąnosorożcatreserzy izbytdługowzwierzęciuwielkiwzbieragniew‒ proacuteżnewszelkienadziejehellipobiecanychwalkniemahellip dobrzeznanywtemwstąpiłwnosorożcaszał 5 Otorogiempodwoacutejnymtakniedźwiedziapodrzucił jakciskanemukukłyrzucawgwiazdybyk (23) [PewniewłoacutecznięnoryckąKarpoforamłodego skierowałaprawica‒jakażsilnadłoń] Otoponioacutesłnakarkubezwysiłkudwabyczki 10 strasznyuległmubawoacutełuległtakżeżubr lewgdyprzednimuciekałwpadłwpopłochunawłoacutecznięndash niechwięcteraznarzekanaspoacuteźnieniatłum

39enspPorColeman(2006182‒185)TytułrękopiśmiennyIdem(Toż)

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 25ndash27 107

40NaarenępowracanosorożecktoacuteryatakujeinnezwierzętaEpigramzpewnościąstanowijednącałośćponieważjegopuentanawiązujedoposhyczątkuchociażtrzebabyłozachęcaćzwierzędowalkiwidowiskowartejestoczekiwaniaWpołowiepojawiasiędwuwierszpoświęconyznanemunamjużpogromcyKarpoforosowiJesttobezwątpieniainterpolacjaprawdopodobniepochodzącazinnegoutworu

w3walk(proelia Martis)‒(dosłownielsquowalkmarsowychrsquo)podobniejakwcześniej(Spect141Cesareae Dianae)MarcjalisstosujemetonimięimięboacutestwaokreślatuczynnośćkonsekwentnieznimkojarzonąTakżegreckiAresbyłpoprostusynonimemwojnyporHezjod(Op145‒146)

w5rogieM podwoacutejnyM(cornu gemino)‒dwanajważniejszegatunkinososhyrożcoacutewnosorożecindyjskiiwystępującywAfrycenosorożecbiałyroacuteżniąsiętymżejednemająpojedynczyadrugiepodwoacutejnyroacutegNosorożecopisywashynywepigramiebyłwięcprzedstawicielemnosorożcoacutewbiałychpodobniejakwszystkieinnektoacuterepokazywanowRzymie

w7włoacutecznię norycką(Noricahellip venabula)‒Norikum(krainaobejmującaobszardzisiejszegopograniczaSłoweniiiAustrii)byłodlaRzymiangłoacutewnymźroacutedłemzaopatrzeniawrudężelazazwrotbdquonoryckieżelazordquojestwrzymskiejliteraturzewyrażeniemprzysłowiowymporHoracy(Carm1169‒10Nori-cus hellip ensis‒lsquonoryckimieczrsquo)Owidiusz(Met14712durior et ferro quod Noricus excoquit ignis‒lsquotwardsza[AnaksaretaukochanaIfisa]odżelazaktoacuterenoryckiwytapiałogieńrsquo)

w9oto ponioacutesł na karku bez wysiłku dwa byczki(Ille tulit geminos faci-li cervice iuvencos)‒jeżeliprzyjmiemyżewersy7‒8sąinterpolacjątomowatuznoacutewonosorożcuktoacuterypodrzucaswojeofiarydogoacuteryrogamiumieszczoshynyminapyskuColemanodnosisłowafacili cervicewłaśniedonosorożcaidołatwościzjakąprzerzucaonswojeofiaryponadwłasnymgrzbietempodkreślateżwiarygodnośćopisutakiegozachowaniasięzwierzęciaJeślijednaksłowafacili cervicezastosujemyniedonosorożcaleczdoowychmłodychbykoacutewcaływersmożnaprzełożyćtaklsquomłodezabiłdwabyczkichoćkarkmiałyruchliwyrsquo

27 (24) Jeślipoacuteźnoprzybywaszwidzuizdaleka jeśliświętychwidowiskbyłtopierwszytwoacutejdzień morskabitwałodziaminiechcięnieoszuka aniwodajakmorze‒wcześniejleżałtupiach 5 TyniewierzyszSpoacutejrzzatemznużyMarsawoda‒ miniechwilaipowieszbdquoMorzebyłotuwszakrdquo

40enspPorColeman(2006186‒194)TytułyrękopiśmienneDe rinocerotis pugna secunda(Odrugiejwalcenosorożca)De rinocerote(Onosorożcu)

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

108 Marcjalis Księga widowisk

41PierwsząnaumachięczyliinscenizowanąbitwęmorskąurządziłwRzyshymienasztucznymjeziorzeJuliuszCezarzokazjiswojegotriumfuwroku46pnejednakniewiadomodokładniegdzieodbyłosiętowidowiskoAugustwystawiłwroku2pnewielkąinscenizacjębitwypodSalaminąnawykopanymdotegoceluakweniepołożonymnaZatybrzu42Wydarzenieto(lubpodobne)wspominajązaroacutewnoSwetoniusz(Tit73)jakiKassjuszDion(66252‒4)przyczymoiletenpierwszyoboknaumachiiwymieniatylkopolowania(venationes)otyleKassjuszDionwspominaroacutewnieżowyścigurydwanoacutewJeziorotobyłoprzezkolejnewiekiwykorzystywanewcelachwishydowiskowychroacutewnieżpodczasigrzyskinaugurującychamfiteatrFlawiuszoacutew(rozgrywasiętuakcjaSpect34)Epigramotwieracyklpokazoacutewnawodzie(Spect27‒30)KassjuszDionwspomina(66252‒3)żepodczasotwarciaKoloseumwypełnionoarenęwodąanastępniezainscenizowanobitwęmorskąmiędzyKoryntyjczykamiiKorkyrejczykami

ZbiornikiprzeznaczonedonaumachiizaroacutewnoarenywamfiteatrachjakispecjalniedotegoceluzbudowaneakwenybyłykonstrukcjamibardzozashyawansowanymitechnologicznieCzęśćzastosowanychrozwiązańtechnicznychzzakresuhydraulikiimetodsprowadzaniawodydomiastaopisujewswoimdzieleWitruwiusz(85‒6)nieodnoszącsięjednakbezpośredniodonaumachiiObecnystanbadańarcheologicznychilustrujepoświęconanaumachiompracaGeacuteraldaCariou(zobbdquoBibliografiardquos64)Naumachiebyływydarzeniaminieshyzwyklewidowiskowymi(zobSpect34)atrakcjamiznacznieprzewyższającyshymirozmachemludi gladiatores i venationesnacozwracauwagęOwidiusz(Ars 1171‒176)aiMarcjalissygnalizujetosamozwracającsiędobdquospoacuteźnionegowidzazdalekiejkrainyrdquo(w1longis serus spectator ab oris)tjjakiegośproshywincjusza(porSpect3)ktoacuterydopierocoprzybyłnajwyraźniejprzedewszystshykimpotoabyobejrzećbitwęmorską

w3Morska bitwa łodziaMi niech cię nie oszuka(ne te decipiat ratibus na-valis Enyo)‒woryginaleprzywołanazostałapostaćEnyocoacuterkiAresaiHeryczęstoutożsamianejzBellonąiuosabiającejbitewnyzamęt(Pauzaniasz4305)tutajoznaczapoprostubitwęRozkoszsprawiałoEnyooglądaniekrwawychscenbitewnychorazsłuchaniejękurannychchrapliwegorzężeniakonającychczybojowychokrzykoacutewdlategopodjudzałaludzidowojeniwalkzobHomer(Il5592n)

w5znuży Marsa woda(dum lassant aequora Martem)‒imięMarsabogawojnyodnosisiętuprawdopodobniemetonimiczniedopostaciwalczącegowoshyjownikaisugerujezmianęformyigrzyskgdywalczącyznudząsiębitwąmorshyskądziękisprawnemuwykorzystaniudoskonałejtechnikiwamfiteatrzełatwowodęzastąpisięlądem

w6Minie chwila i powiesz bdquoMorze było tu wszakrdquo(parva mora est dices bdquoHic modo pontus eratrdquo)‒mistrzostwoinżynieryjneamfiteatruprzystoshysowanegodoinscenizowanianaumachiipolegałominnatymżearenęmożnabyłoszybkonapełnićwodąiwodętęroacutewnieszybkospuścić

41enspPorColeman(2006195‒201)TytułyrękopiśmienneDe naumachia priore (Opierwszejnaumachii)De naumachia(Onaumachii)

42enspNatematStagnum AugustizobColeman(199350‒58)

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 27ndash29 109

28 (25) Temużenocneciebieoszczędziłyfale niedziwsięjużLeandrze‒Cezarpanemtychfal

43MitoHeroiLeandrzewspomnianyjestwliteraturzełacińskiejporazpierwszyuWergiliusza(Georg3258‒263)aOwidiuszwHeroidachumieszshyczalistyLeandradoHero(Her18)orazodpowiedźHerodoLeandra(Her19)OdkrytywHermopolispapiruszVwnepotwierdzaistnieniehellenistycznegopoematuopowiadającegotenmit44Renomęzyskałteżuroczypoemat(epyllion)MuzajosaGramatyka(początekVIwne)uczniaNonnosaawczasachpoacuteźshyniejszychopowieśćzainspirowałaChristopheraMarlowersquoaiFriedrichaSchillera

BohateramimitujestparakochankoacutewHeroiLeanderktoacuterzyspotykająsięwtajemnicyprzedojcemdziewczynyprzeciwnymichznajomościLeanderabyzobaczyćsięzeswojąukochanąpokonujecodzienniewpławHellespontażpewshynegodniatoniepodczassztormuWydajesiężelegendabyładośćdobrzeznanawstarożytnościskoroWergiliuszjedyniewspominaopostacinieszczęsnegoLeanshydra(nieprzywołującjegoimienia)będącejprzykłademnatodojakichnieszczęśćmożedoprowadzićpoacutejściezagłosemnamiętnościOwidiuszzkoleiprzedstawia(Met101‒77)dwojekochankoacutewzwłaściwąsobiewrażliwościątworzącwzrushyszającyobrazmiłościzdolnejpokonaćwszelkieprzeszkodyCzyniteżzLeandrawzoacuterwytrwałościkoniecznejdoutrzymaniaromansu(Ars2243‒250)

TakudokumentowanapopularnośćmitudoskonaletłumaczyfaktżeznalazłonswojemiejsceroacutewnieżwśroacutedamfiteatralnychpokazoacutewNiestetyMarcjalisniepodajenamszczegoacutełowychinformacjinatemattegocodokładniedziałosięnawypełnionejwodąarenieWiemyjedynieże‒inaczejniżwlegendzie‒LeshyanderuniknąłśmiercicopoetawznanynamjużsposoacutebprzypisujełaskawościTytusaMożemysiętakżedomyślaćże(chociażbypotobybyłowiadomożechodziwłaśnieoHeroiLeandra)nadrugimbrzegunapływakaczekałajegoukochanaasądzączcharakteruwidowiskazamiastwzruszającegopocałunkunastępowałaraczejjakaśscenaerotycznaColemanzastanawiasięczyscenatabyłaodgrywanawamfiteatrzeczyteżmożenajeziorzewykopanymprzezAushygustaWtymdrugimprzypadkuLeandermoacutegłbyzniknąćwciemnościanasshytępniepojawićsiękuucieszewidzoacutewnadrugimbrzegu

29 (25b) GdyzmierzałdzielnyLeanderdoswojejukochanej iwyczerpanypoczułżefalagociągniewdoacuteł podobnotakpowiedziałnieszczęśnikdowodywzburzonej bdquoPozwoacutelmidoniejdopłynąćgdybędęwracałndashwchłońrdquo

43enspColeman(2006202‒207)TytułrękopiśmiennyDe Leandro(OLeandrze)44enspColeman(2006202)

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

110 Marcjalis Księga widowisk

45MotywLeandraproszącegootobymoacutegłdopłynąćszczęśliwieprzynajshymniejwjednąstronępowracawksiędzeGościńcoacutewMarcjalisagdymowaomarmurowymposągubohatera(Epigr14181)

NiebardzowiadomojakumiejscowićtenepigramwkontekściewidowiskawamfiteatrzeagdybyśmyzałożyliżetworzyonparęzepigramempoprzedshynimokażesiężejedenprzeczydrugiemuZpoprzedniegoutworudowiadujeshymysięiżbiorącyudziałwigrzyskachbdquoLeanderrdquouszedłzżyciemanastępnieotrzymujemyzapowiedźjegotragicznejśmierciByćmożerozwiązaniemzashygadkijestpropozycjaniektoacuterychuczonychbywprawdziezestawićobaepigrashymyrazemalewodwrotnejkolejności46MielibyśmywtedydoczynieniaztyposhywądlaepigramuzaskakującąpuentąnajpierwbowiemLeanderspodziewałbysięniechybnejśmiercianastępniezostałbyuratowanydziękiwszechwładnejłaskawościcezara

30 (26) Nereidkorowoacutedzręcznychpowodytańczyłprzestworze ifalepłynącewolnoprzeroacuteżnyozdobiłkształt troacutejząbbyłgroźnyaprostywygiętaobokkotwica widzieliśmyjakbywiosłowidzieliśmyjakbyłoacutedź 5 lśniłynawetprzychylneżeglarzomgwiazdylakońskie apotemszerokieżagletysiącemwzdęłysięfałd Ktotewynalazłsztukikunsztownewwodziepopisy UczyłaichThetysalboktośinnynauczyłją

47EpigramopisujepokazbdquopływaniasynchronicznegordquoNiewiadomoczyodbyłsięonwamfiteatrzeczynasztucznymjeziorzeAugustachoćwydajesiężewidowniaKoloseumzapewniałazdecydowanielepsząwidocznośćWiemynatomiastżetakiepokazyniebyływRzymierzadkościąabiorącewnichudziałkobietywystępowałynagokuucieszewidzoacutewizgorszeniuwczesnoshychrześcijańskichpisarzyporJanChryzostom(Matthom76=PG5779‒80)

w1nereid korowoacuted zręcznych(Nereiumldum docilis chorus)‒Nereidytowmitologiigreckiej50zamieszkującychgłębinymorskiewyjątkowejurodycoacuterekNereusaiDorisNajsławniejszymiwśroacutednichbyłyThetydandashmatkaAchillesaAmfitrytaiGalatea

w5lśniły nawet przychylne żeglarzoM gwiazdy lakońskie(gratum nau-tis sidus fulgere Laconas)‒chodziogwiazdozbioacuterBliźniątzdwiemanajjaśshy

45enspColeman(2006208‒211)TytułrękopiśmiennyDe eodem(Otymże)46enspPorHermann(1962500)Salanitro(198366‒68)zobtakżeColeman(2006

204)47enspPorColeman(2006212‒217)TytułwidniejącywrękopisachDe natatoribus

(Opływakach)

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 29ndash31 111

niejszymigwiazdamiKastoremiPolluksemPolydeukesemCharakterystycznykształtgwiazdozbiorubyłrozpoznawalnyiłatwydoodtworzeniaajegosymeshytrycznabudowanadawałasiędoskonalejakotematwodnejchoreografiiObajbraciaszczegoacutelnieczczeniwSparciebyliminopiekunamiżeglarzyapojashywiającesięnamasztachogniki(zwaneogniamiśwElma)nazywanobdquodioskurashymirdquo(Διοσκούροι[Dioskuacuteroi]‒dosłownielsquoChłopcy Zeusarsquochoć formalnie Zeus był tylko ojcem Polydeukesa jako że ojcem Kastora był śmiertelnik Tyndareos)

31 (27) GdypojedynekPryskusazWerusemsięprzeciągał idługowroacutewnejmierzeimobusprzyjałMars byichodesłaćzarenypublicznośćwgłosżądała leczzgodniezwłasnymprawemrozstrzygnąłCezarspoacuter 5 (powinniwalczyćwięcobajbeztarczyażdopalca) comoacutegłtozrobiłndashobunagradzałrazporaz Wreszcieudałosięroacutewnyrozstrzygnąćpojedynek jednakodwajsiębiliuleglisobiedwaj ImobuposłałCezardrewnianymiecziwieniec 10 nagrodęwłaśnietakązamęstwokażdywziął TylkozatwoichrządoacutewzdarzyłosięCezarze żedwajwalczylidzielnieizwyciężyłodwoacutech

48EpigramopowiadaopojedynkugladiatoroacutewPryskusaiWerusaktoacuterychimionapojawiająsięnainskrypcjachpoświęconychgladiatoromale‒podobniejakwprzypadkuKarpoforosa‒niekonieczniemusząodnosićsiędotychkonshykretnychzawodnikoacutewPojedynkigladiatoroacutewpodlegałypewnymzasadomktoacuteshyremożemyprześledzićuważnieczytającutwoacuterJakjużwspomnieliśmywbrewtemucoczęstosięprzypuszczafinałwalkiniezawszekończyłsięśmierciąjednegozuczestnikoacutewJeżelistarciesięprzedłużałozawodnikoacutewodsyłanodokoszar(tzwmissio)możnateżbyłorozstrzygnąćpojedynekkażącgladiatoromwalczyćbeztarcz(porw5)Gdyjedenznichzdobywałprzewagępokonashynykładłsięnaziemięiwyciągałwskazującypaleclewejrękiproszącołaskę(stądwyrażeniebdquowalczyćdopalcardquo‒w5)OstatecznądecyzjęcodorozstrzyshygnięciawynikupodejmowałfundatorigrzyskwtymwypadkucesarzktoacuterydawałzwycięzcyznakdozabicialubocaleniaprzeciwnikaCociekawesamigladiatorzybądźtowiedzenipokrewieństwemczyprzyjaźniąjakałączyłaichzpokonanymbądźtoprzezwzglądnaswoacutejwłasnyloswkolejnychpojedynshykachchętniej‒jaksięwydaje‒korzystaliztejdrugiejsposobnościNiezwykłe

48enspPorColeman(2006218‒234)TytułrękopiśmiennyDe Prisco et Vero(OPrysshykusieiWerusie)

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

112 Marcjalis Księga widowisk

zakończeniepojedynkuopisanegoprzezMarcjalisapoleganatymżeobajniezostalipoprostuodesłanidokoszaraleuznanizaroacutewnorzędnychzwycięzcoacutew

w5do palca(ad digitum)‒tjdomomentukiedypokonanyzawodnikpodnoszącwskazującypaleclewejrękipoprosiołaskę

w9drewniany Miecz i wieniec(rudes et palmas)‒wienieclaurowyidrewniashynymiecztodwiesymbolicznenagrodywręczanezwycięskimgladiatoromwieniecoznaczałzwycięstwoadrewnianymiecz‒wyzwolenieodsłużbyCesarzMarekAureliuszmiałwedługKassjuszaDionanakazywaćgladiatorompotykaniesiętashykimiwłaśniemieczamibyunikaćrozlewukrwi(zobwstępprzyp18s19)

32 (28) GdybyKarpoforCezarzewbajecznychurodziłsięczasach henwbarbarzyńskiejkrainiedaggernieżyłbyżadenstwoacuterdagger podMaratonembykstrasznynilewwśroacutedlasoacutewNemei niesiałbystrachuwArkadiierymantejskidzik 5 Gdybyzaorężonchwyciłuśmierciłbyhydręodrazu całąpowaliłChimeręjedenzadająccios BykiognistebyzaprzągłKolchijkiopomocnieprosząc iPazyfaedwiebestiezdołałbyzabićsam Agdyomorskimpotworzepradawnąprzypomniećopowieść 10 HezjoneiAndromedęsamjedenuwolnićbymoacutegł Herkulesowychnakońcupoliczmychwalebnychpracsławę Karpoforgoacuterą‒dwadzieściaujarzmiłbestiidziś

49Pogromca(bestiarius)Karpoforospojawiłsięjużwepigramie17wktoacuteshyrymMarcjalisporoacutewnałgodoMeleagraTymrazemprzywołanizostaliinnibohaterowieTezeusz(w3pokonaniebykamaratońskiegow8zabicieMishynotaura)HeraklesHerkules(w3‒4pokonanielwanemejskiegoidzikaeryshymantejskiegow5hydrylernejskiejw10uwolnienieHezjone)Bellerofont(w6pokonanieChimery)Jazon(w7zaoranieziemizaprzęgiemspiżowychbykoacutew)iPerseusz(w10uwolnienieAndromedy)StrategianarracyjnajesttuniecoinnaniżwtamtymutworzegdziepoetazestawiłwartośćdokonańMeleagraiKarpoforosaTutajdowiadujemysiężesłynnypogromcawszystkozrobiłbylepiejniżjegomitycznipoprzednicyNakoniecpodajeMarcjalisliczbęzabitychprzezniegozwierzątporoacutewnującjązliczbąpracHerkulesaktoacuteregowyczynyprzywoływanesązresztąwprzeciwieństwiedodokonańpozostałychbohateroacutewwielokrotnie

49enspPorColeman(2006235‒243)TytułyrękopiśmienneDe Carpophoro qui XX irsos pariter inmissus confecit(OKarpoforzektoacuterypowalił20niedźwiedzi()wypuszczonychwjednymczasie)De Carpophoro(OKarpoforze)

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 31ndash32 113

PodobnymbdquoamfiteatralnymHerkulesemrdquo(stylizacjatabyłajednakoficjalna)byłwczasachpoacuteźniejszychcesarzKommodus(panowałwlatach180‒192)zobKassjuszDion(7217‒21)HerodianSyryjczyk(1151‒7)HAComm 1110‒121210‒12153‒8)JegoobsesjęarenątłumaczonotymżeniemiałbyćsynemMarkaAureliuszaalejakiegośgladiatorazobLeRoux(2009)PoshydobneuzależnieniezdradzałcesarzKarakalla(HACarac 59)

bdquoPanegirykrdquoKarpoforapogromcy20bestiiwjedendzieńprzynosimishykroskopijnezbliżeniepanoramicznegofreskuigrzyskojakiminformująnashistorycyNppodczastrwającychprzez123dniigrzysktriumfalnychzokashyzjizakończeniawojendackich(108‒109ne)Trajanwystawiłdowalk11000zwierzątzobKyle(2007323)Namarginesiedodajmyiżwedługdzisiejszychprzypuszczeńvenationesurządzanoczęściejniżwalkigladiatorskie

WtyminteresującymepigramieprzewijasięmyślżewalkazdzikimibeshystiamiipolowaniatorodzajwojnyprzynoszącychwałęniemniejsząniżzwyshycięstwonapoluwalkiporArrian(Cyn11)PrzeświadczenietopojawiłosięznaczniewcześniejbospotykamyjejużwIliadziegdziewalkazdrapieżnikashymidefiniujebohatera(npIl21573‒580)przebijateżzpoematoacutewGrattiusza(Cyn13)iOppianazApamei(Cyn 135202‒203)porDowden(2002)

Epigrampotwierdzawrażeniazlekturyinnychźroacutedełżezaroacutewnogladiatoshyrzyjakibestiarii orazvenatoresbylikimśwrodzajudzisiejszychidolimuzykilubsportowcoacutewIchpopularnośćniewszystkimsiępodobałaEpiktetuważał‒jakpodajeArrian(Ench33)‒żeprzyzwoityczłowiekniemoacutewibdquoogladiatorachniowyścigachkonnychnioatletachrdquo(przekładLJoachimowicz)

w2hen w barbarzyńskiej krainie daggernie żyłby żaden stwoacuterdagger(daggernon ama-rathon cumdagger barbara terra daggerferadagger)‒werstenjestwrękopisachzepsutyakażshydaproacutebajegouzupełnieniastajesięwłaściwierekonstrukcjąPrawdopodobniebyłtociągdalszydystychuogoacutelniewprowadzającegowtematstądtakiejegobrzmieniewniniejszymprzekładzie

w3pod MaratoneM byk straszny(non Marathon taurum)‒mowaobykuwktoacuterymzakochałasięPazyfaeżonakroacutelaKretyMinosaispłodziłaznimMinotaura(odegranietejscenynaareniejesttematemSpect6)TegobykawyprosiłodPosejdonasamMinoswychodzącezmorzazwierzęmiałobyćznakiemdlabraciMinosażejemujedynemunależysięwładzaKroacutelobieshycałzłożyćbykabogumoacuterzwofierzealeniedotrzymałzobowiązaniaWedługjednejwersjizwierzęuciekłozKretydostałosiędoAttykiipustoszyłopolawokoacutełMaratonuwedleinnejtoHerakleswramachjednejzeswoichdwushynastupracschwytałgonaKrecieprzepłynąłnanimmorzewpławofiarowałEurysteuszowiatenchciałgoofiarowaćboginiHerzektoacuterajednaknieprzyjęładarupochodzącegobądźcobądźodznienawidzonegoherosaiuwolniłabykaktoacuteryprzezIstmKorynckiprzedostałsięzArgolidydoAttykiipustoszyłokoshyliceMaratonuTezeuszporwałbykamaratońskiegosprowadziłgodoAtenpoczymtriumfalniepowioacutedłprzezcałemiasto

UżywającnazwyMaratonMarcjalissugerujemylnieżebyknosiłjużmiashynobdquomaratońskirdquokiedydoszłodoincydentuzPazyfaenaKrecietymczasemchronologiawydarzeńwmiciejestodwrotnaInnywariantmoacutewiżebyłtobykzestadaGeryonaktoacuteryuciekłHeraklesowialeMarcjalisewidentnienieodnosisiędotejwersjiCociekawebykmaratońskipojawisięwtymepigramiejeszshyczerazwwersie8tymrazemwspoacutelniezeswoimpotomkiemMinotaurem

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

114 Marcjalis Księga widowisk

ni lew wśroacuted lasoacutew neMei(Nemee frondosa leonem)‒porwyżejobjaśnieniadoSpect81‒2

w4nie siałby strachu w arkadii eryMantejski dzik(Arcas Maenalium non timuisset aprum)‒(dosłownielsquoArkadyjczyknielękałbysiędzikamajnalijskieshygorsquo)dziktenpustoszyłokolicegoacuteryErymant(Erymanthus)nagranicyElidyiArkadiinaPeloponeziezabiłgoHeraklespodczaswykonywaniaswoichdwushynastupracWoryginaleMarcjaliszamiastnazwygeograficznejArkadiiużywaokreśleniabdquoArkadyjczykrdquoPoetaodwołujesięteżdobogatychwzwierzynęlashysoacutewporastającychzboczagoacuteryMajnalos(łacMaenalusshyilubMaenalashyorum) wArkadii(tupolowałaminAtalantaiCentaury)

w5uśMierciłby hydrę od razu(hydrae mors una fuisset)‒zabiciehydrylernejskiejtoroacutewnieżjednazdwunastupracHeraklesaTenpotwoacutercoacuterkaTyfoshynaiEchidnypustoszącybagienneokolicewokoacutełmiastaLernawArgolidzienaPeloponeziemiałmiećwieległoacutewodrastającychzarazpościęciuktoacuterebohaterwedługroacuteżnychwersjimituścinałmieczembądźmiażdżyłmaczugąapotemprzypalałpłonącągłowniągłowęktoacuterabyłanieśmiertelnaodciąłzakopałiprzywaliłpotężnymgłazem

w6całą powalił chiMerę jeden zadając cios(huic percussa foret tota Chimaera semel)‒Chimerę(lsquoKozęrsquo)takżecoacuterkęTyfonaiEchidnyziejąceshygopłomieniamipotworaolwimcielewężowymogonieikoziejgłowieBelshylerofontpokonałnaPegazieporHomer(Il618116328)Hezjod(Theog319‒325)WalkazpotworembyłajednymztrzechzadańjakiewyznaczyłBellerofontowisynowiGlaukosaiwnukowiSyzyfaProjtosAbyłototakżeBellerofont‒kłamliwieoskarżonyoproacutebęgwałtuprzezpragnącąuwieśćmłoshydzieńcaAntejężonękroacutelaProjtosa‒zostałprzezwładcęodesłanydoLikiizebdquoznakamizbrodniczymirdquoczylilistemwktoacuterymProjtospolecałteściowizabićprzybyszaJobateswysłałgonajpierwnawalkęzChimerąpotemzSolymamiizAmazonkamiawkońcukazałgozabićwzasadzcenajlepszymwojownishykomwkrajuBellerofontpokonałwszystkichdziękiczemuJobatesrozpoznałwgościupotomkabogoacutewioddałmuswojącoacuterkęFilonoezażonę

WedługniektoacuterychwersjiChimeramiałatrzygłowyodpowiadającetrzemgatunkomzwierzątzktoacuterychciałbyłazłożonaTakwyobrażająminetruskarzeźbazbrązu(MuzeumArcheologiczneweFlorencji)znanajakoChimerazArezzo

w7byki ogniste by zaprzągł kolchijki o poMoc nie prosząc(Igniferos possit sine Colchide iungere tauros)‒motywtenpochodzizmituoArgonautachKroacutelKolchidyAjetesnakazałJazonowizaoraćpolepługiemdoktoacuteregoherosmusiałzaprzącspiżokopytneziejąceogniembykicudownydardlasynaHeliosaodbogaogniaHefajstosaanastępniewtakprzygotowanejziemizasiaćzębysmokaipokonaćwojskojakieznichwyrośnieWwykonaniuzadaniapomogłaJazonowizakochanawnimcoacuterkaAjetesakolchidzkaksiężniczkaMedea

w8i pazyfae dwie bestie zdołałby zabić saM(possit utramque feram vin-cere Pasiphaes)‒kiedyAndrogeossynkroacutelaKretyMinosazostałzamorshydowanywAtenach(brałudziałwigrzyskachzorganizowanychprzezAjetesaojcaTezeuszaipokonałwszystkichrywalitoteżcialbosamAjeteschcielisięzemścić)władcawypowiedziałAteńczykomwojnęiruszyłnaAttykęKiedywalkasięprzeciągałaawmieścieszalałazarazawyrocznianakazałamieszkańshycomprzystaćnażądaniaMinosaOdtejporymusielionicorokudostarczaćna

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 32ndash334 115

KretędaninęwpostacisiedmiuchłopcoacutewisiedmiudziewczątprzeznaczonychnapastwędlaMinotauraPojakimśczasienaochotnikazgłosiłsięTezeuszapoprzybyciunawyspęskorzystałzpomocyzakochanejwnimAriadnyktoacuteraofiarowałamukłębeknicipomocnyprzyodnalezieniudrogipowrotnejwlashybirynciespecjalnejbudowlizaprojektowanejprzezDedalagdzieMinostrzyshymałpotwornedzieckoswojejmałżonkiWbezpośredniejwalcezMinotauremwczeluściachlabiryntuheroszdołałgopokonać

w10hezjone i androMedę saM jeden uwolnić by Moacutegł(Hesionen solvet solus et Andromedan)‒HezjonebyłacoacuterkąkroacutelaTroiLaomedontaktoacuteryukashyranyzostałprzezbogoacutewzatożeniezłożyłdziękczynnejofiaryzawzniesieniemuroacutewmiasta(wedługmitumiałybyćonedziełembogoacutew)PosejdonzesłałzashytemmorskiegopotworabyzniszczyłmuryTroiAbytegouniknąćnapoleceniebogoacutewLaomedontwystawiłnapożarcieswojącoacuterkęHezjonektoacuterąuratowałHerakleswzamianzakonie‒darZeusaJowiszadlaLaomedonta

OpowieśćtaprzypominamitouratowanejprzezPerseuszaAndromedziecoacutercekroacutelaEtiopiiKefeusaiKassjopeiMatkaAndromedyuważałasięzakobietępiękniejsząodNereidtoteżteurażonepoprosiłyPosejdonabyposhymściłichzniewagęPosejdonzesłałpotworaktoacuterywychodziłnalądinapadałnaludziistadaaniktniemoacutegłgopokonaćGdyzapytanooradęwyroczniętaodpowiedziałażepotwoacuterzaniechaniszczycielskichwycieczekjeślioddamusiękroacutelewskącoacuterkęjakoofiaręprzebłagalnąKrajbyłjużtakspustoszonyżezrozpaczonykroacutelposłuchałradywyrocznidziewczynęprzywiązanodoskashylistegoklifutużprzywodachOceanuKiedyPerseuszpozamienieniuAtlasazapomocągłowyGorgonywgoacuterę(nazywanązresztąimieniemolbrzyma)doshychodziłwłaśniedobrzeguOceanuAtlantyckiegozauważyłwynurzającegosięzwodypotworaiprzykutądoskałyAndromedęktoacuterazachwilęmiałazostaćrozszarpanaSzybkowezwałnapomocErosabogazakochanychirzuciłsięnamorskąbestięZabiłjątużprzyprzerażonejAndromedziepoczymległzmęshyczonyaErosowizostawiłodwiązaniedziewczyny

w11‒12herkulesowych na końcu policzMy chwalebnych prac sławę karpofor goacuterą ‒ dwadzieścia ujarzMił bestii dziś(Herculeae laudis numeretur gloria plus est bis denas pariter perdomuisse feras)‒pośroacutedroacuteżnychwzmiashynekoigrzyskachpojawiająsięczęstoinformacjeoliczbiezabitychzwierzątMiałyoneniewątpliwieznaczenieprestiżoweimwięcejtrofeoacutewtymwspashynialszepokazyWyliczeniatedotyczyłyteżzapewneposzczegoacutelnychpogromshycoacutewawprzypadkuKarpoforosasumazabitychprzezniegozwierzątstajesiękolejnympowodemdowyniesieniagoponadHerkulesamogącegoposzczycićsięwykonaniemledwie12prac

33 (29) Przedmolossamiprędkimigdyrączałaniapędziła roacuteżnymijezwodzącsposobyiprzeciągającbieg ustoacutepCezarastanęławpokorzejakbłagalnica klękającitamniedotknęłyzdobyczyswojejpsy

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

116 Marcjalis Księga widowisk

5 princepsawięcrozpoznawszytenotrzymaładar MaCezarboskimajestatiświętąświętąpotęgęndash uwierzciealbowiemzwierzętaniewiedzącotofałsz

50WtymepigramiepowracatematpolowaniaPorazkolejnynietypowezachowaniezwierzątdowodziboskiegomajestatucesarzaNiestetypełneodshytworzenietegocodziałosięnaarenieuniemożliwiafaktżetekstzachowałsięwstanieniekompletnymcogorszabrakujewersuopisującegopunktkulshyminacyjnyspektakluniewiemywięccostałosięzłaniągdypostanowiłaprzystanąćprzedobliczemwładcy

w1przed MolossaMi prędkiMi(veloceshellip Molossos)‒psytejrasybyływstarożytnościsynonimempsoacutewobronnychObecniedopsoacutewmolosowatychzaliczająsięminwszystkierasywtypiemastifa(nprottweiler)OmolossachwspominająArystofanes(Thes416)Plaut(Capt86)Lukrecjusz(51063)Weshyrgiliusz(Georg3404‒406)Horacy(Epod65)SenekaMłodszy(Phaedr33)Lukan(Phars4440)iwieluautoroacutewpoacuteźniejszych

34 (30) ToAugustpierwszynakazałścieraćsiętutajokrętom itrąbywojennejrykiemburzyćtumorskątoń JakmałatocząstkadziełanaszegoCezaraThetys ujrzałaiGalateabestienieznanewśroacutedfal 5 zobaczyłTrytonjakpędząpianązbryzganerydwany‒ pomyślałżejegopanaprzemknąłtużobokkoń Nereusgroźnesposobiącłodziedobitewszalonych przeraziłsięsuchąstopąkiedypowodzieszedł Cotylkomożnaobejrzećwcyrkuiwamfiteatrze 10 zhojnościądaławodanadźwiękcesarskichtrąb OstawachniechajzapomnąNeronaobitwiefucyńskiej tęjednąbędąwspominaćpotomniitylkotęznać

51PokazyprzygotowanenarozkazTytusastałysiędlacesarzaokazjądomanifestacjibogactwaiprzydaniasobiesplendorubyływięcznakomitym

50enspPorColeman(2006244‒248)TytułrękopiśmiennyDe damma quam Caesar dimisit(OłaniktoacuterąCezarpuściłwolno)

51enspPorColeman(2006249‒259)TytułrękopiśmiennyDe naumachia minore (Omniejszejnaumachii)

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 335ndash34 117

narzędziempropagandydynastycznejNiezwykłośćinscenizacjipodkreślaładodatkowoniemalnadnaturalnendashzpunktuwidzeniaprzeciętnegoodbiorcyndashmożliwościjakiestworzylicesarscyinżynierowieikonstruktorzy(machinato-res)TakąwłaśnieperspektywęwidzaprzyjmujewtymepigramieMarcjalis

w3‒4thetys ujrzała i galatea bestie nieznane wśroacuted fal(Vidit in undis et Thetis ignotas et Galatea feras)‒zwierzętalądowezmuszanopodshyczastegowidowiskadoporuszaniasięwwodzieObiewspomnianetutajbogishyniekojarząsięzmorzemThetydauważanazwyklezajednązpięćdziesięciuNereidcoacuterekmorskiegostarcaNereusaposiadałatypowecechymorskiegoboacutestwanpumiejętnośćzmianykształtuMitologiaznająjednakgłoacutewniejakożonęPeleusaimatkęAchillesaGalateazkoleikojarzysięprzedewszystkimzożywionymposągiemczylimitologicznąukochanąkroacutelaCypruPigmalionaTujednakmowazapewneomorskiejbogincelub‒wedługinnychprzekazoacutew‒nereidzieGalatei(czasamizpoprzedniąutożsamianej)TaGalateaznanajestjakoobiektmiłościbogarzekiAcis(OwidiuszMet13750‒768)iukochanacyklopaPolifema(TeokrytId6i11)

w5‒6zobaczył tryton jak pędzą pianą zbryzgane rydwany ‒ poMyślał że jego pana przeMknął tuż obok koń(vidit in aequoreo ferventes pulvere cur-rus et domini Triton isse putavit equos)‒TrytonbyłsynemPosejdonaNeptushynaiAmfitrytyadojegoobowiązkoacutewnależałozaprzęganieojcowskiegorydwashynuPadatusłowobdquopanrdquo(dominus)byćmożedlategożeTrytonlubtrytonowiezwłaszczawsztuceczęstopełniąrolęheroldoacutewisługinnychmorskichboacutestw

w7nereus groźne sposobiąc łodzie do bitew szalonych(dumque parat saevis ratibus fera proelia Nereus)‒NereusojciecNereidkojarzysięwmishytologiinietylezwojowniczościącozmądrościąisprytematakżezwiedzątajemnąTutajjegorolajakoszykującegobitwęmożebyćzdaniemColemanzwiązanazwymaganiaminaumachiiizpasującądojejrealioacutewwizjąmorskiegostarcajakoorganizatoraiwodzawbitwie

w8przeraził się suchą stopą kiedy po wodzie szedł(horruit in liquidis ire pedestris aquis)‒częśćsztucznegojezioraAugustazajmowałaplatformapołączonazeznajdującąsięnaśrodkuwyspąbyćmożezatemporuszającesięponiejpostaciesprawiaływrażeniejakbychodziłypowodzie52

w9co tylko Można obejrzeć w cyrku i w aMfiteatrze(Quidquid et in cir-co spectatur et amphitheatro)‒chodzituowyścigirydwanoacutewktoacutereodbywałysięwcyrkuipolowanienadzikiezwierzętadlaktoacuteregowłaściwymmiejscembyłamfiteatrWyścigirydwanoacutew(kwadryg)tokolejnyspektakularnyelementigrzyskdodziśkojarzącysięzantykiemzostałspopularyzowanyprzezLewishysaWallacersquoaijegopowieśćBen HurorazjejfilmoweadaptacjeFredaNiblo(1925)iWilliamaWylera(1959)

w11o stawachhellip nerona (stagna Neronis)ndashźroacutedłamoacutewiąodwoacutechnaumachiachzorganizowanychprzezNeronaprawdopodobniewdrewnianymamfiteatrzezbudowanymprzezcesarzanaPoluMarsowymzobSwetoniusz(Nero121)KassjuszDion(6195oraz62151)ZdaniemKathleenColemansłowostagnaodnosićsięmożeroacutewnieżdosztucznychzbiornikoacutewwodnychnaterenieNeronowejDomus AureaawięcwmiejscugdziestanęłoKoloseumWedycjibędącejpodstawąprzekładuczytamyTeucri stagna Neronis(lsquostawy

52enspPorColeman(199367)

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

118 Marcjalis Księga widowisk

TeukrosaNeronarsquolublsquostawyTeukrowegoNeronarsquotjtrojańskiegondashTeukrossynbogarzekiSkamanderwładałziemiąnaktoacuterejwzniesionopoacuteźniejTrojębyłzięciemDardanosaprotoplastyTrojanrsquo)SłowoTeucri(zamiastwidniejąshycychwrękopisachpigri[lsquoleniwegorsquo]tigri dirilubtaetri[lsquookrutnegoohydneshygorsquo]bądźdomini Neronis[lsquowładcyNeronarsquo]choćzracjistosunkuMarcjalisadoNeronatoakuratrozwiązaniewydajesięmałoprawdopodobne)zawierającealuzjędotrojańskiegopochodzeniaroduJuliuszoacutewndashawięctakżedynastiijulijskoshyklaudyjskiejktoacuterejNeronbyłostatnimprzedstawicielemndashtopoprawkaAEHousmana

o bitwie fucyńskiej(Fucinus)ndashnaJeziorzeFucyńskimcesarzKlaudiuszwystawiłw52rjednąznajsłynniejszychinajwiększychnaumachiiWładcaprzedspuszczeniemwoacutedzjeziorazainscenizowałtambitwęSycylijczykoacutewzRodyjczykamiwktoacuterejmiałouczestniczyć19000ludziakażdazestrondysponowałaflotą12troacutejrzędowcoacutewporTacyt(Ann1256)takżeSwetoniusz(Claud216)JezioroFucyńskie(lacus FucinuswłLago FucinolubLago di Celano)położonewśrodkowejczęściPoacutełwyspuItalskiegonieopodalTiburu(dziśTivoli)byłokiedyśtrzecimcodowielkościjezioremWłochijednymzniewieluwEuropiejeziorbezodpływowychPierwszeproacutebyjegodrenowania(zuwaginazagrożeniemalaryczne)podejmowalijużRzymianieporazpierwshyszyzapanowaniaKlaudiuszaoczymwspominaSwetoniusz(Claud202)Ostateczniejeziorozostałoosuszonewlatach1862‒1875nazlecenieidziękifunduszomksięciaAlessandraTorlonii

35 (31) TewierszykipośpiesznewybaczmiCezarze Pośpiechcochciałdaćradośćniezasługujenazłość

53WwiększościrękopisoacutewpozatzwFlorilegium Gallicum(XIIshywiecznymkodeksemzawierającymminfragmentyicałeutworyrzymskichpoetoacutew)tenepigramzamykacałąKsięgę widowiskWzmiankaopośpiechuiproacutebausprashywiedliwienianiedociągnięćwspoacutełgrazfaktemżezbioacuterstanowiłnajprawdoshypodobniejpoetyckidebiutMarcjalisaWydajesięprzytymżemożemymiećdoczynieniatylkozfragmentemniecodłuższegoutworuktoacuteregodrugączęśćstanowiłbykolejnyepigram(Spect36)

Zastosowanatuprzezpoetęretorykajestwielceprzemyślnaaopierasięnaprzeciwstawieniuczasownikoacutewdisplicere i placeretenktośpieszyłsiębysięprzypodobaćniepowinienpaśćofiarąniechęciiniesmakucezarandashodshyczuciazgołaprzeciwnegodotegojakiechciałwzbudzićautorPrzesłanieoilemożnaotakimmoacutewićjestprosteważniejszaodefektujestszczeraintencjapiszącegoUwagaMarcjalisabyłabywyrazemdośćniesmacznej(zdzisiejszego

53enspPorColeman(2006260‒262)Tytułuwrękopisachbrak

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

Epigramy 34ndash36 119

punktuwidzenia)taktykiobliczonejnazyskanieprzychylnościpatrona(cap-tatio benevoleniae)gdybyniepodejrzenieżecałarzeczmożebyćwysoceiroshynicznaZdrugiejstronyzważywszyjednaknaklientystycznycharakterKsięgi widowisknależymimowszystkotraktowaćzapewnieniepoetypoważnieporArrian(Ench25)JakkolwiekbybyłotamyślsytuujesięnaantypodachuwagHoracego(Ars408‒411)oprawdziwejwartościdziełliterackichgdziekryteshyriumsąwyłącznieingenium i arsOzjawiskuklientyzmuzobBrunt(1988)

36 (32) Uleclepszemuodsiebiendashzamęstwodruganagroda tenwieniecprzykrycozdobisłabszegowrogaskroń

54EpigramzachowanywtzwFlorilegium Gallicumstanowiłbyćmożejednącałośćzpoprzednimdwuwierszem(Spect35)WkażdymrazieobautworywpojedynkęsprawiająwrażenieniekompletnychNiewielezresztązmieniasięjeżeliproacutebujemyscalićjewjedenwierszwciążbowiemniewiemyktozkimiwjakiejdziedziniemiałbyprzegrać

MimotychobiekcjiowedwawersyzdradzająretorycznyzmysłaichkunszttkwiwprzeciwstawieniuznaczeniaprzegranejiwygranejdlapisząceshygoParadoksalnieporażkazlepszymrywalemjestcenniejszaniżzwycięstwonadznaczniesłabszymprzeciwnikiemTegotypumyśleniezdradzaśladytrashydycyjnejmentalnościagonistycznejnaktoacuterejopierałasięnietylkorzymskabdquofilozofiaamfiteatrurdquoalewznacznymstopniutakżefilozofiapolitycznaNieshyjednokrotniebowiemnatrafiamywliteraturzełacińskiejnanobilitacjępokoshynanegoprzeciwnikachociażcelemrzeczywistymjestwistociegloryfikacjawłasnegomęstwaTakjestzpochwałamimęstwaiwiarołomstwaHannibalatakzpodkreślaniemjakimitowielkimiwrogamibyliGalowiendashniedlategożeCezarobiektywnieichceniłalebynatakimtletymjaśniejzabłysnęłajegogwiazdaskororozgromiłpotężnegonieprzyjacielapodobnieTacytwychwashyla virtusGermanoacutewaleniewynikatozjegopodziwuleczzchęciuzyskaniaefektumoralizatorskiegopolegającegonaprzeciwstawieniuodwagiGermanoacutewgnuśnościRzymian

54enspPorColeman(2006263‒265)Tytułuwrękopisachbrak

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo

120 Marcjalis Księga widowisk

WteubnerowskimwydaniuWilhelmaHeraeusa(wydaniepierwszezroku1925poprawionąedycjęopublikowałw1982rJakubBorovskij)jakoostatni33utwoacuterwKsiędze widowiskznajdujesięnastępującyepigram

Flavia gens quantum tibi tertius abstulit heres Paene fuit tanti non habuisse duos

Rodzieflawijskijakwielezabrałcitrzecidziedzic Nieomalbyłobylepiejniemiećipierwszychdwoacutech

JeszczeprzedHeraeusemumieściligowswychwydaniachSchneidewin(184218)iLindsay(1902[snlb]wjegowydaniujesttoepigram33)azatątradycjąposzedłznaczniepoacuteźniejShackletonshyBailey(199338jakoepigram37)JednakColemanpodobniejakniegdyśwybitnyniemieckifilologiznawcaRzymuLudwigFriedlaumlnder(autormonumentalnejpracyozwyczajachrzymshyskichzobbdquoBibliografiardquos66)nieuznałazasłusznebywłączyćgodoswojejedycjiKsięgi widowiskaniteżniezajmujesięjegoautentycznościąFriedlaumlnder(188611)uważałżeepigramtenpowinienznaleźćsiębdquopozaksięgą11rdquoepishygramoacutewMarcjalisaCociekaweColemankierowałasięuwagąHeraeusa(1982XXIII)ktoacuterywyraźniestwierdzażebdquoJesttoepigramnieztejksięgidoktoacuterejdołączyłgojakopierwszyScriveriuszescholioacutewdoJuwenalisa438rdquo