Wstrzsajcy a zarazem wzruszajcy jest publikowany pamitnik Waleriana ukasiskiego. Wstrzsajcy, bo tragiczne byy losy ycia tajnego winia Mikoaja I, ktry spdzi w wizieniach i twierdzach 46 lat, a z tego 37 w kazamatach najstraszniejszego wizienia carskiej Rosji, przewidzianego dla najniebezpieczniejszych przestpcw i wrogw caratu, twierdzy szlisselburskiej. Wzruszajcy, bo kade sowo w tym pamitniku tchnie bezmiarem cierpie i blu znoszonego przez dziesitki lat, wielk gbi uczu i mioci do czowieka i uciskanego swojego narodu, gbi myli, ktrej nie zamciy mczestwo i odosobnienie dziesitkw lat. Jake adnie zapowiadaa si jego kariera. Urodzony w Warszawie 14 kwietnia 1786 roku, syn drobnego szlachcica z Pockiego, zacign si 15 kwietnia 1807 roku ochotniczo jako mody, wyksztacony ju, znajcy dobrze jzyk francuski i niemiecki, bardzo oczytany, 21-letni czowiek - do batalionu strzelcw pieszych. Kampani 1807 roku przeciw Prusom i Rosji odby w II Legii generaa Zajczka, w niespena rok - l lutego 1808 roku - awansujc na podporucznika. Wojn austriack 1809 roku odby w 6 puku piechoty, ktry si odznaczy pod Raszynem. 7 maja 1809 roku

zosta porucznikiem w wieo utworzonym puku piechoty galicyjsko-francuskiej, stanowicym zbieranin narodowociow cudzoziemcw i Polakw. W puku tym zetkn si z gronem oficerskim, ktre pniej odegra du rol w jego yciu i zaway na jego losach. Kazimierz Machnicki, Jakub Szreder, bracia Franciszek i Wadysaw Kozakowscy, Augustyn Sznayder, Ignacy Dobrogoyski stan si pniej najbliszymi wsppracownikami ukasiskiego w jego dziaalnoci politycznej. W puku tym zwiza si rwnie z wolnomular-stwem polskim, wstpujc w 1811 roku do nowo powstaej w Lublinie loy Wolno", zaoonej przez wspomnianego wyej Machnickiego, wyksztaconego prawnika, ktry sta si kierownikiem politycznym modego ukasiskiego. Przeniesiony w tyme roku wraz z pukiem, gdzie peni funkcj patnika, do Zamocia, wstpi tam do loy ,,Jedno", wysuwajcej haso poczenia wszystkich trzech zaborw. W czasie kampanii moskiewskiej 1812 roku pracowa w Ministerium Wojny w Warszawie. W 1813 roku bra udzia w kampanii sasikiej, walczy pod Lipskiem i w obronie Drezna, dostajc si 12 listopada 1813 roku do niewoli austriackiej. Dopiero po abdykacji Napoleona zosta 8 czerwca 1814 roku zwolniony przez Austriakw i wrci do Warszawy.

Po powrocie zgosi si do wojska Krlestwa Polskiego i 2 lutego 1815 roku otrzyma nominacj na kapitana w 4 puku piechoty liniowej stacjonujcym w Warszawie, tzw. puku Czwartakw" - dzieci

i ulubiecw Warszawy, rekrutujcych si ze sfer rzemielnikw i robotnikw. Bardzo szybko zdoby sobie ukasiski powan pozycj w puku oraz sympati onierzy i przeoonych pdzc ycie skromnego oficera liniowego. Ju po dwch latach uzyska awans na majora. Opiekowa si rodzestwem: dwoma brami Antonim i Julianem i dwiema siostrami Tekl i Juli. W Warszawie ukasiski nawiza blisze stosunki z wybitniejszymi przedstawicielami wolnomu-larstwa polskiego - generaem Kazimierzem Maa-chowskim, prezydentem Warszawy Stanisawem Wgrzeckim, i poet Kazimierzem Brodziskim, ktry by wielkim sekretarzem Wielkiego Wschodu". W dalszym cigu pozostawa pod wpywem swego najbliszego przyjaciela Machnickiego. Nie biorc jako mody jeszcze oficer czynnego udziau w yciu politycznym, interesowa si jednak ywo yciem spoecznym Krlestwa a nawet wzi czynny udzia w dyskusji, ktra rozgorzaa w latach 1815-1818 w sprawie ydowskiej. W 1818 roku opublikowa ukasiski w zwizku z uprzednio ju wydanymi broszurami ks. Ksawerego Szaniawskiego, Staszica, ks. towskiego, Stanisawa Kaczkowskie-go, generaa Wincentego Krasiskiego i Jzefa Wy-szyskiego, powiconymi sprawie ydw w Polsce, broszur pod tytuem Uwagi pewnego oficera nad uznan potrzeb urzdzenia ydw w naszym kraju i nad niektrymi pisemkami w tym przedmiocie teraz z druku wyszymi1. W broszurze tej ukasiski zaj1 S. Askenazy, ukasiski, Warszawa 1929, t. I, s. 31-32.

muje bezwzgldnie postpowe stanowisko, ostro zwalczajc wypowiedzi Wincentego Krasiskiego, ktre cechoway wybitnie antyydowskie tendencje. Dzieko swe dedykowa autorowi Sownika jzyka polskiego, rektorowi liceum Samuelowi Lindemu.

Ju pierwsze wystpienie ukasiskiego wymierzone przeciwko potnemu, cakowicie oddanemu wielkiemu ksiciu Konstantemu i cieszcemu si jego askami Krasiskiemu dowodzi wielkoci charakteru i odwagi modego majora, nie liczcego si z moliwoci zemsty potnego przeciwnika. W broszurze swojej ukasiski dowodzi, e wady ydw zamieszkaych w Polsce, ich obojtno dla kraju, s wynikiem stosunku spoeczestwa polskiego do nich. Stwierdza ndz mas ydowskich, wskazywa, e nie moe by mowy o poprawie w tej dziedzinie oraz o wytworzeniu w ludnoci ydowskiej poczucia obywatelskiego dopki nie przestaniemy ydom okazywa pogardy". Co to jest mio ojczyzny - pyta dalej - i dlaczego te uczucia s ydom obce?... poczenie si z pewnym narodem, przywizanie si do pewnego kraju s istotnymi i jedynymi ogniwami tych uczu. Kto w caym kraju nie ma krewnych i przyjaci, ten pewno nie bdzie do niego przywizany. Kto mniej ma korzyci we wzgldzie obywatelstwa, a wiksze paci podatki, od tego mniej spodziewa si naley ofiar z uczu obywatelskich wynikajcych". ukasiski da rwnouprawnienia ydw i dopuszczenia ich do cechw i korporacji zawodowych. czy rozwizanie sprawy ydowskiej z kwesti reform spoecznych, a przede wszystkim zniesieniem

paszczyzny. Epoka poprawienia ydw w naszym kraju - pisa - zacznie si z epok owiecenia wocian" 2. Broszura w sprawie ydowskiej bya midzy innymi wyrazem negacji sytuacji spoeczno-politycz-nej w Krlestwie. W kilkadziesit lat pniej opisze ukasiski bardzo wnikliwie niezrczno polityczn Aleksandra I, ktry nie potrafi wykorzysta wyjtkowo przychylnej dla niego atmosfery spoeczestwa polskiego i swoim dwulicowym postpowaniem odtrci je od siebie, nakreli te obraz bezmylnego okruciestwa wielkiego ksicia Konstantego. Tote mody oficer ukasiski postanawia walczy z bezprawiem; bierze w swoje rce organizacj ruchu narodowego i jak pisze w Pamitniku podnie ducha narodowego, skierowa umysy do jednego celu, zbliy osoby midzy sob i natchn im wzajemne zaufanie, na koniec nadzieje lepszej przyszoci". Jako teren dziaania wybra ukasiski wolno-mularstwo, bdce organizacj jawn, organizacj grupujc wielu znanych ludzi, szczeglnie rozpowszechnion wrd wojskowych, nawet wyszych stopni. ukasiski dy - jak sam pniej zeznawa - do nadania treci narodowej wolnomularstwu polskiemu, tworzc na wiosn 1819 roku Wolnomular-stwo

Narodowe i wcigajc do niego swych byych wspbraci z l: lubelskiej i zamojskiej, zostajc sam kierownikiem Wolnomularstwa Narodowego, Przewielebnym" mistrzem katedry. 3 maja 2 Askenazy, op. cit., s. 25-26.

1819 roku mia miejsce akt zaoenia Wolnomularstwa Narodowego. ukasiski stara si rozszerzy zasig dziaalnoci Wolnomularstwa Narodowego na Poznaskie i Litw zakadajc w Poznaniu i w Wilnie loe filialne Wolnomularstwa Narodowego. W Krlestwie powstay poza Warszaw loe filialne w Kaliszu, Kielcach, Radomiu i Siedlcach. Warszawska loa Wolnomularstwa Narodowego obja ostatecznie 33 czonkw, samych oficerw. Znalaz si wrd nich mody, bardzo przez ukasi-skiego ceniony, kapitan wwczas artylerii - Jzef Bem. Na czele czteroosobowej kapituy loy sta wielki mistrz ukasiski, ktry przybra pseudonim Likurg, jednoczc w swym rku cakowit wadz, wywoujc tym nawet niezadowolenie czonkw. ukasiski zdawa si chcie bra na siebie ca odpowiedzialno" - zarzuca mu pniej jeden ze wspza-oycieli loy. Niedugo jednak pniej zatargi wewntrzne, nie skrystalizowane oblicze wielu czonkw wolnomu-larstwa, wzrastajca reakcja w kraju, zmiana stosunku Aleksandra i rzdu do masonerii, co kazao przewidywa ewentualne wobec niej represje, skoniy ukasiskiego do kroku analogicznego do postpowania w tyme samym czasie kierownikw masonerii rosyjskiej. ukasiski ogosi w sierpniu 1820 roku Wolnomularstwo Narodowe za rozwizane. ukasiski nie zrezygnowa jednak z dziaalnoci politycznej i organizowania nowego zwizku na miejsce Wolnomularstwa polskiego. W maju - czerwcu

1821 roku tworzy Towarzystwo Patriotyczne, do ktrego wciga najbliszych sobie byych czonkw wadz Wolnomularstwa Narodowego. Zadaniem Towarzystwa Patriotycznego miao by zjednoczenie z Krlestwem byych ziem Rzeczypospolitej i obrona konstytucji Krlestwa przed jej pogwaceniem. ukasiski nie widzia moliwoci radykalnych zmian ustrojowych

i zaprowadzenia w wczesnej konstelacji republiki w Polsce. Cechowa ukasiskiego duy realizm polityczny, widzia postpowe zmiany zasze w Krlestwie, tote stawa na gruncie obowizujcej konstytucji Krlestwa. Daj nam genera pokj - mwi gen. Umiskiemu, gdy ten wysuwa powrt do Konstytucji 3 Maja - i schowaj sobie ten stary mebel: jest on pikny w bibliotece dla ciekawych, ale nie do uycia, nasza konstytucja jest daleko lepsza". Powstanie widzia tylko w dalekiej przyszoci. Niedugo jednak trwaa dziaalno Towarzystwa Patriotycznego. Urzdowe zamknicie l wolnomu-larskich, ledzenie ich czonkw przez policj, aktywna dziaalno wszelakich policji w Warszawie oraz inkwizytora cesarskiego w Krlestwie - No-wosilcowa, musiay doprowadzi do ladu wiodcego ku Towarzystwu Patriotycznemu. Ju we wrzeniu 1821 roku jest ukasiski niepokojony przez wielkiego ksicia Konstantego, ktry 23 wrzenia wzywa go do siebie na poufn rozmow, dajc wyjanienia w sprawie Wolnomularstwa Narodowego. By to pierwszy sygna zbliajcego si niebezpieczestwa. W grudniu tego samego roku narazi si ukasiski wielkiemu ksiciu sprzeciwiajc

si jego decyzji wymuszenia na sdzie wojennym, ktrego by czonkiem, wyroku wygodnego wielkiemu ksiciu. Szybko nastpia kara. 8 grudnia 1821 roku zosta usunity ze suby czynnej i przekazany do dyspozycji naczelnego wodza z pobieraniem podu. Zosta usunity nie tylko z puku, ale i z Warszawy, odkomenderowany i wysany tego dnia do sztabu dywizji uanw w Krasnymstawie, nie majc nawet czasu dla zlikwidowania swych spraw oraz zabrania ze sob niezbdnych rzeczy. Stamtd zostaje przeniesiony do czycy, a potem do Siedlec. W miastach tych pozostawa ukasiski na rozkaz w. ks. Konstantego pod cisym nadzorem swych wadz wojskowych. W maju 1822 roku zmuszony by na wezwanie generaa Rautenstraucha podpisa deklaracj o wyrzeczeniu si przynalenoci do stowarzysze tajnych. W tym wanie czasie policja ledzia wspuczestnikw Towarzystwa Patriotycznego aresztujc kilku z nich. Wreszcie, na skutek zezna uwizionych, nastpuje w kocu padziernika 1822 roku niespodziewane aresztowanie ukasiskiego. 25 padziernika 1822 roku zostaje przewieziony do Warszawy, zamknity w klasztorze dominikaskim, a stamtd przeniesiony w listopadzie do klasztoru karmelitw na Lesznie i osadzony na dirugim pitrze pod numerem 13. W klasztorze tym bdzie

przez dwa lata poddawany badaniom komisji ledczej, oczekujc zakoczenia sprawy i wyroku sdowego. Wybra taktyk pomniejszania w swych zeznaniach znaczenia i roli Wolnomularstwa Narodowego, podkrela jego legalny charakter, rozwizanie loy w 1820 roku, nie

wspominajc o Towarzystwie Patriotycznym, gdy za zosta przyparty do muru przez okazanie mu materiaw dowodowych, czy dziaalno pniejsz w Towarzystwie z poprzedni dziaalnoci Wolno-mularstwa. Wykaza od pocztku ledztwa charakter, biorc ca odpowiedzialno za Wolnomularstwo na siebie. 14 czerwca 1824 roku sd wojenny w skadzie: genera dywizji Hauke, generaowie brygady Blumer i Kurnatowski oraz pukownicy Bogusawski i Skrzy-necki skaza ukasiskiego na 9 lat cikiego wizienia. Wyrok ten, ogoszony publicznie 18 czerwca 1824 roku, zosta przez cesarza Aleksandra zmniejszony do 7 lat rwnie cikiego wizienia". Motywacja wyroku brzmiaa nastpujco: Co do obwinionego Waleriana ukasiskiego, majora na reformie, zwaywszy, e tene by gwnym i jedynym takowych zamiarw twrc i przywdc; e wysila si w uyciu skrytych i udzcych rodkw ku wykonaniu onyche; w szczeglnoci e sam zajmowa si redakcj ustaw oraz doborem zwizkowych, zamiar jego wspierajcych, rozkrzewieniem zwizku na wszystkich prowincjach dawnej Polski; e zwizek ten rzeczywicie za porednictwem uytego przez siebie Dobrogoyskiego w Kaliszu zaoy; e w miar potrzeby czonkw zwizku w instrukcje opatrywa; e dla skuteczniejszego rozszerzenia swych zamiarw dawa im pismo o utworzeniu gmin, ktre najwidoczniej rewolucyjne jego cele ku poczeniu wszystkich czci dawnej Polski wskazuje". Czterech czonkw sdu gosowao za win ukasiskiego, Skrzynecki uzna go fakcjonist", lecz

z braku dowodw zaprzeczy winie zbrodni stanu. Tak samo przy wymiarze kary jedyny Skrzynecki owiadczy: nie uznawszy dowodw prawnych za dostateczne, nie mog majora ukasiskiego skaza na wizienie".

2 padziernika 1824 roku miaa miejsce uroczysta egzekucja ukasiskiego w obozie za rogatkami powzkowskimi, dokd go zawieziono w otwartym furgonie, pod eskort andarmw. Porodku ustawionego czworoboku oddziaw wojsk polskich i rosyjskich kat zerwa mu szlify, zama szpad nad gow, zdarto z niego mundur, woono mu ubir wizienny, zgolono gow i okuto w kajdany wagi 22 funtw (5,5 kg). Nastpnie musia wraz z Dobrogoyskim i Dobrzyckim pcha taczki przed frontem wojsk. Milczcy tum ludu sta za szeregami wojska. Po twarzach wielu oficerw i onierzy nie tylko Polakw, lecz take Rosjan, spyway zy. ukasiski pcha pierwszy taczki, szed z podniesion gow patrzc prosto w oczy dowdcw i onierzy mijanych pukw3. Po egzekucji wywieziono go natychmiast wraz z towarzyszami do Zamocia i od tego dnia rozpoczyna si nie spotykane w dziejach mczestwo szlachetnego czowieka wielkiego umysu i patrioty, maltretowanego przez rzd carski, zapomnianego przez spoeczestwo polskie. Za prb buntu w wizieniu zamojskim, prb majc na celu zorganizowanie ucieczki winiw, zo3 Na chwilowym postoju w karczmie mokotowskiej szynkarka przyja ukasiskiego i dwch jego towarzyszy niedoli pieczywem i wdk.

sta wraz z wspuczestnikiem buntu Sumiskim skazany przez sd wojenny pukowy 10 wrzenia 1825 roku na mier przez rozstrzelanie. Torturowany Sumiski zezna w ledztwie, e ukasiski namwi go do buntu, e ten zamierza w wypadku powodzenia buntu wygna z twierdzy garnizon, obwarowa si w niej i prosi cesarza o uaskawienie, w wypadku za odmowy zaoy miny i wysadzi twierdz w powietrze. ukasiski nie potwierdzi owiadczenia Sumiskiego, ale przyzna, e namwi Sumi-skiego do wywoania buntu, majc zamiar zbiec w powstaym zamieszaniu" 4. Wielki ksi Konstanty nie zatwierdzi wyroku, nakaza wymierzenie skazanym kary cielesnej i podwojenie ukasiskiemu kary wizienia do lat 14, z zaznaczeniem jednak, e nawet po upywie tego terminu ukasiski nie moe by uwolniony bez osobistego rozkazu Konstantego. W. ks. Konstanty przysa do Kuruty z kuracji za granic rozkaz: ukasiski i Sumiski, wobec wszystkich zgromadzonych winiw oraz w przytomnoci generaa brygady Malletskiego, poddani zostan karze cielesnej wymierzonej w stopniu surowszym anieli to miao miejsce wzgldem innych winiw zbiegych

dawniejszymi czasy z Zamocia". Kara cielesna zostaa wymierzona tylko Sumi-skiemu. 17 padziernika bowiem ukasiski wyrazi zgod na skadanie dalszych zezna w sprawie Towarzystwa Patriotycznego. Wizie stawa si zbyt cenny, aby ryzykowa kar cielesn. 4 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 5.

30 listopada 1825 roku zosta ukasiski, dla uatwienia dalszego badania go, na rozkaz wielkiego ksicia przewieziony z Zamocia do Gry Kalwarii i osadzony w koszarach pieszej artylerii gwardii. W lipcu 1827 roku przeniesiono go do Warszawy i osadzono w koszarach puku woyskiego lejbgwardii, w maej, pciemnej izdebce na drugim pitrze. Siedzia cay dzie na stoku przymocowanym do podogi, okuty w kajdany. Tu doczeka si wybuchu powstania listopadowego. Jedyny tylko raz odezwa si publicznie gos w jego sprawie. Na sejmie 1830 roku pose powiatu szydowieckiego Gustaw Maachowski wnis petycj do tronu o uaskawienie ukasi-skiego. Petycja pozostaa bez odpowiedzi, ale uka-siskiemu zdjto kajdany z ng. Zapomniano jednak o nim. Noc Listopadowa nie przyniosa ukasiskiemu wyzwolenia. 30 listopada o godzinie 10 rano puk woyski wyprowadzi go z koszar i okrn drog przywlk do obozu wielkiego ksicia za rogatk mokotowsk. Nikt si nie upomnia u wielkiego ksicia ani te u generalicji rosyjskiej o ukasiskiego. Bez echa te pozostaa proba Antoniego ukasiskiego do Rzdu Narodowego o upomnienie si u dowdztwa rosyjskiego o brata. Skoczyo si na odezwach Rzdu Narodowego do wodzw naczelnych powstania Radziwia i Skrzyneckiego, aby zaproponowali Rosjanom wymian ukasiskiego na jecw rosyjskich (jednego lub dwch generaw). Na rozkaz dowdztwa rosyjskiego zabrali go woycy w odwrocie z Krlestwa i cignc go pieszo na postronku pod stra konno z dobytymi szablami za-

prowadzili do Biaegostoku w ndznej siermidze, z brod po pas. Nastpnie, jak informowa hrabiego Orowa, szefa korpusu andarmw w 1850 roku minister wojny Czernyszew, zosta ukasiski przesany z rozkazu

Konstantego do komendanta 6 korpusu piechoty barona Rosena dla odesania do twierdzy bobrujskiej, skd na polecenie Mikoaja I zosta przewieziony do twierdzy szlisselburskiej 5. Zemsta generalicji rosyjskiej za niesawn dla niej Noc Listopadow dotkna przede wszystkim uka-siskiego. Chcc jeszcze bardziej pogorszy los winia owiadczy 23 grudnia 1831 roku, ju po mierci Konstantego, najbliszy jego wsppracownik, genera Kuruta, e o ile sobie przypomina, wielki ksi uwaa, e ukasiski powinien za bunt w twierdzy w Zamociu by skazany na 20 lat wizienia". Czernyszew prostujc to niesuszne twierdzenie dodaje: zreszt zdaniem nieboszczyka cesarzewicza zbrodnie ukasiskiego byy tak wielkie, e jego cesarska mo raczy uzna wywoany w Krlestwie Polskim w 1830 roku bunt za skutek tylko dwch poprzedzajcych go spiskw: ukasiskiego i Krzy-anowskiego" 6. 5 stycznia 1831 roku przewieziono ukasiskiego do twierdzy Szlisselburg i osadzono w tajnym zamku". 5 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 6. 6 Tame, k. 7.

Wadze rosyjskie potraktoway ukasiskiego z wyjtkow surowoci. W instrukcji z grudnia 1830 roku dla komendanta Szlisselburga, genera-majora Kootiskiego, naczelnik sztabu gwnego cesarza, hrabia Czernyszew, przekazywa wol cesarsk do cisego wykonania: trzyma w twierdzy ukasiskiego jako winia stanu w najwikszej tajemnicy, tak aby poza komendantem nikt nie zna jego nazwiska i nie wiedzia skd by przewieziony" 7. wiat, ktry o nim zapomnia, spoeczestwo polskie, ktre nawet w czasie powstania listopadowego nie podjo prb uratowania go ani te nie realizowao projektu wymiany ukasiskiego na jecw generaw rosyjskich, a po upadku powstania zupenie nie interesowao si jego losem, nie wiedziao nawet, gdzie osadziy go wadze carskie. Gdy po upadku powstania styczniowego zosta przywieziony do Szlisselburga jeszcze jeden Polak - Bronisaw Szwarce, jeden z czynnych dziaaczy powstania styczniowego, nie wpado mu nawet na myl, e postaci, ktra si przesuna raz w pcieniu korytarza, mg by wanie ukasiski. Oto jak Szwarce opisuje w swych pamitnikach to spotkanie. By to starzec

siwiuteki, take w szarym chaacie, na ktregom si natkn w korytarzu, kiedy mnie wyprowadzali do ani. Kto to by? Rysw o kilka krokw rozpozna nie mogem, bo wzrok mam nader krtki, a onierz mi natychmiast popchn do pustej celi, bym si z towarzyszem niedoli nie spotka. Ale sdzc po napisach owkiem na 7 Tame, k. 12.

marginesach ksiek, by to Polak, nasz, prawdopodobnie z 1831 roku - znalazem i podpis: Burzyski. A pniej mi smotrytiel, kiedy si rozdobrucha, o nim opowiada, e dawno, bardzo dawno siedzia, e go Aleksander II uwolni po wstpieniu na tron, ale starzec nie chcia wyjecha - Gdzie ja pjd? Wszyscy umarli, nikogo nie mam - tu umr. I umar. Pozwalali mu si czasem wczy po twierdzy po zamku - i takem go spotka. On mnie prawdopodobnie nawet nie zauway; na chwil zetkny si dwa pokolenia wiekowej naszej nieustajcej walki - i rozeszy si na zawsze" 8. aden Burzyski nie by wiziony w Szlisselburgu. Starcem tym mg by tylko Walerian ukasiski. Twierdza szlisselburska napawaa groz ca wczesn Rosj. Sawna bya jako najstraszniejsze wizienie carskiej Rosji, gdzie bywali osadzani i ginli czonkowie rodziny carskiej. W niej wizi Piotr Wielki sw pierwsz on Eudoksj, w niej umara jego siostra Maria, tu wreszcie zosta zamordowany car Iwan Antonowicz. A pniej przebywali w niej bdcy w nieasce wybitni mowie stanu, jak Goli-cyn, Biron, wreszcie znany publicysta i liberalny dziaacz owiecenia Nowikow, osadzony w twierdzy z rozkazu Katarzyny II. Kilka lat przed przywiezieniem ukasiskiego, na krtko zostali osadzeni w Szlisselburgu dekabryci: genera-major Juszniewski, Iwan Puszczyn, Micha i Mikoaj Bestuewowie, Iwan Gorbaczewski, Micha 8 B. Szwarce, Siedem lat w Szlisselburgu, Lww 1893, s. 102-103.

Spirydow, Aleksander Bariatyski, wybitny poeta i dramaturg dekabrysta Wilhelm Kuchelbeker, pr-porszczyk Fiodor Wadkowski oraz Jzef Poggio, ktry jedyny z dekabrystw przeby w Szlisselburgu 7 lat.

W 1828 roku znalaz si w Szlisselburgu 17-letni Wasilij Krytski, czonek kka tajnego w Moskwie. Mody chopak przey w Szlisselburgu zaledwie trzy i p roku i umar 21 maja w 1831 r. (starego stylu). W tym czasie, kiedy ukasiski przebywa ju w Szlisselburgu, dostawiono tam jeszcze kilku winiw Polakw: powstaca z 1831 roku Bartkiewicza, szlachcica Monstowicza, Szykiera, Zub z Wilna, Ja-roszyskiego, waciciela ziemskiego z Minszczyzny Czernowskiego, ktry w wizieniu zajmowa si opracowywaniem wynalazku odzi podwodnej, wreszcie hrabiego Michaa Potockiego, ktry znalaz si w Szlisselburgu za rne awantury i warcholstwa i w twierdzy by na prawach szczeglnych. Winiami Szlisselburga w latach pidziesitych i szedziesitych byli rewolucjonici rosyjscy: Micha Bakunin, Sungurow i Mikoaj Iszutin, uczestnik sprawy Karakozowa. Twierdza szlisselburska cieszya si zainteresowaniem wszystkich cesarzy, kady z nich po kolei cho raz j odwiedzi, co bynajmniej nie wpywao na polepszenie pooenia winiw. W latach 1830-1868, a wic w okresie, ktry przypada na lata wizienia ukasiskiego, przeszo przez Szlisselburg 95 winiw. Odliczajc za 25, ktrzy przeyli w wizieniu do lat 4, mamy 70 winiw, z ktrych 3 spdzio tam 6 lat, 8 - od 7 do 10 lat,

7 - od 10 do 15 lat, 6 - od 15 do 20 lat, prawnik Jakukiewicz - 22 lata, Polak Moszczyski - 28 lat, pporucznik Michajow - 31, Medoks - 36 lat z przerwami, wreszcie ukasiski - 38 lat9. O cikich warunkach wegetacji winiw w Szlis-selburgu wiadczy wyjtkowo wysoka miertelno oraz jeszcze straszniejsza w swej wymowie liczba obka stwierdzona wrd winiw, 22 bowiem winiw umaro lub te zwariowao w Szlisselburgu. Wrd winiw szlisselburskich znajdowali si zupenie niewinni ludzie, o ktrych same wadze nie wiedziay, dlaczego ich w ogle wi. Osamotnienie, straszny regulamin wizienia i niewygody bdce jego wynikiem spotgowao jeszcze niedostateczne wyywienie (na skutek wyjtkowo niskich sum na to przeznaczonych), a take bardzo ograniczone w czasie chwile spacerw (na skutek rozkazu Mikoaja I, aby aden wizie nie przekroczy bez zgody najwyszej" nie tylko wrt twierdzy, ale nawet kazamaty). W latach rewolucyjnych zaostrzano jeszcze regulamin, jak na przykad w 1849 i

1863 roku w zwizku z powstaniem w Krlestwie. W styczniu 1863 roku komendant twierdzy otrzyma polecenie wywoane suchami", ktre dotary do ministra wojny, o rzekomych ulgach udzielanych winiom politycznym. Car rozkaza odtd nie dopuszcza w stosunku do nich do adnych ulg". Jeszcze w roku 1849 zabroniono ksidzu katolickiemu od9 M. N. Gernet, Istoria carskoj tiurmy, t. II, Moskwa 1946, s. 350-353.

wiedzc, jak to si dotychczas praktykowao, katolikw Polakw wizionych w twierdzy, w celu spowiadania ich. W 1863 roku, jak ju wspomniaem, przywieziony zosta do Szlisselburga Bronisaw Szwarce, ktry przeby w nim 7 lat, on te zostawi w swych pamitnikach stosunkowo dokadny opis twierdzy i panujcej w niej atmosfery. Niewielkie to byo wizienie - opisuje w swych pamitnikach Bronisaw Szwarce wygld sekretnego zamku, w ktrym umieszczano winiw w Szlisselburgu10. Wszystkiego byo 10 cel, czyli numerw, oddzielonych korytarzem. Trzy numery 8, 9 i 10 wychodziy oknami na podwrze i byy oddzielone pustymi przestrzeniami przytykajcymi do korytarza, na nie otwieray si drzwi celi. Inne do 7 wyglday na drug stron, pnocno-zachodni, to jest na ogrdek midzy wizieniem i murem zamku, do ktrego tylko onierze wchodzi mogli. Z tych cel l, 4 i 7 byy o dwch oknach, inne pojedyncze. Jedna strona korytarza miaa t dogodno, e mona byo rozmawia z ssiadem, kiedy si zdarzy; druga t, e soce czasem zagldao i e by widok na podwrze, jeli si nikt nie przechadza, ale podczas przechadzki okno byo zasonite pytlem". Cela wizienna liczya 3 kroki wszerz i 6 krokw wzdu, a wszystko byo przesycone wilgoci, pozbawione jakiegokolwiek powiewu z zewntrz. Prawie cay koniec celi zajmowao do wysokie okno zakratowane wewntrz calowymi sztabami. 10 Szwarce, op. cit., s. 40-41.

Ale i to wizienie uznay wadze carskie za zbyt dobre dla ukasiskiego i zamkny go na przeszo 30 lat w wiey zwanej baszt wietliczn, w piwnicznej kazamacie, nie posiadajcej nawet podogi, lecz ubit go ziemi, zawsze

mrocznej. Przeszo 30 lat przebywa w niej ukasiski, za ycia ju pogrzebany, odcity od wiata i ziemi. W milczeniu podawali mu onierze straw nie majc prawa zamieni z nim nawet sowa. Ju dawno min termin nawet podwojonego na wyroku, skorzystali w 1856 roku z amnestii carskiej najwiksi rosyjscy przestpcy polityczni, umar Mikoaj I, na tron wstpi liberalny" Aleksander, a nic si nie zmienio w losie nieszczsnego tajnego winia carskiego. Przeszo trzysta razy spotykali Mikoaj I, a pniej Aleksander II nazwisko ukasiskiego w wykazach winiw szlisselburskich, ktre przedstawiano co miesic bezporednio carowi, i nic nie zmieniao si w jego losie. Kiedy w 1850 roku w zwizku z 25-le-ciem panowania Mikoaja I komendant Szlisselburga umieci nazwisko ukasiskiego w wykazie winiw zasugujcych na ulenie ich doli - szef korpusu andarmw napisa obok pozytywnej opinii komendanta jedno sowo nie" 11. W 1856 roku siostra ukasiskiego, Tekla em-picka, zwrcia si do cesarza z prob o wiadomo co do jego losu oraz o zezwolenie mu, jeli jeszcze yje, na powrt do kraju i rodziny. Sire! j'implore la pitie de Votre Majeste en faveur 11 Gernet, op. cit, t. II, s. 375.

d'un malheureux viellard, dont la vie n'a ete - qu'une longue suite des souffoances. Que Votre Ma-jeste daigne m'accader sa grace permettra mon frere de venir terminer ses jours au sein de s famille". Drugie podanie skierowaa empicka w 1858 roku do szefa korpusu andarmw. Na oryginale podania empickiej figuruje na marginesie rezolucja w jzyku rosyjskim pozostawi bez odpowiedzi". I w pniejszych latach czynia rodzina prby dotarcia do ukasiskiego, wzgldnie uzyskania zawiadczenia o jego mierci. 12 marca (st. stylu) 1863 roku pisa komendant Szlisselburga Leparski do szefa andarmw, e porucznik artylerii, wykadowca matematyki w korpusie pawowskim, Edward Raszewski, wnuk stryjeczny ukasiskiego, prosi go o umoliwienie mu i drugiej wnuczce Rudkowskiej widzenia z szlisselburskim winiem. Leparski doda, e uwaa prob Raszew-skiego za naturaln, jako wyraz uczucia rodzinnego i mioci do czowieka. Prosi wic Dogorukowa o

decyzj, przy czym ciekawe jest okrelenie sytuacji prawnej ukasiskiego, ktry, chocia zwolniony z wizienia, pozostaje w twierdzy pod nadzorem". Od szefa andarmw nadesza po dwch dniach odpowied odmowna. Dogorukow zaznaczy, e Leparski nie powinien by mwi, e ukasiski znajduje si w szlisselburskiej twierdzy 12. W 1873 roku prosi za porednictwem wadz Kr12 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 34.

lestwa Antoni ukasiski o wydanie mu zawiadczenia mierci, wzgldnie wiadomoci o miejscu pobytu brata Waleriana, gdy potrzebne mu to jest dla uporzdkowania spraw majtkowych, okazao si to niemoliwe, gdy nie byo adnego oficjalnego stwierdzenia jego mierci. Pop szlisselburski stwierdza, e w wypadku mierci winia grzebano go na cmentarzu, bez zapisania nazwiska do ksig cmentarnych. Dopiero w 1876 roku wyda warszawski genera-gubernator wnuczce ukasiskiego Julii Wierzboo-wiczwnie zawiadczenie o jego mierci. Przedostay si jednak pniej na zewntrz skpe wieci o tajnym winiu. Synny rewolucjonista rosyjski Micha Bakunin, wiziony od 1854 do 1857 r. w Szlisselburgu, opowiada po wydostaniu si na wolno o swoim spotkaniu z ukasiskim na dziedzicu twierdzy. W 1854 roku spotka ukasiskiego na spacerze, gdy wyprowadzano go rwnie z powodu choroby na przechadzk. ...Uderzya mnie dnia jednego posta pierwszy raz widziana, posta starca z dug brod, jakkolwiek zgita, wojskowej postawy. Strzeg go osobno oficer dyurny, tak aby nikt nie zblia si do niego. Starzec ten chodzi powolnym, sabym, jakby miarowym krokiem, nie ogldajc si na nikogo" 13. Dowiedziawszy si, e to ukasiski, skorzysta z okazji i przy drugim spotkaniu w kilka tygodni pniej zawoa ukasiski". Krtka bya rozmowa. Bakunin tak j streci: drgn na caym ciele, obrci na mnie wpzaciemnione oczy. Kto? zapy13 Askenazy, op. cii, t. II, s. 346.

ta. Wizie od tego roku - odrzekem. Ktry rok? - zapyta. Odpowiedziaem. Kto w Polsce? Mikoaj. Konstanty? Nie yje. Co w Polsce? Wkrtce dobrze bdzie odpowiedziaem. Odwrci si nagle, stan, widziaem przypieszony oddech jego, obejrza si, po chwili szed znw swym zwykym, sabym, miarowym krokiem, powoli, ze spuszczon gow. Kiedy znowu nadszed czas dyuru oficera tego, pierwsze moje pytanie byo o ukasi-skiego. Powiedzia, e by przez kilka dni niespokojny, majaczy; przypisywali to powietrzu. Powrci nastpnie do swego psennego stanu. Pytaem si oficera, czy on nie moe przemwi kiedy do nieszczliwego, pomc mu w czym? Odpar, e do jego celi wchodzi si tylko we trzech, nie wolno inaczej, wic nic uczyni nie mona nigdy. Wicej ukasi-skiego nie widziaem" 14. Opowiadanie Bakunina jest jeszcze jednym dowodem zupenego odcicia ukasiskiego od wiata, utrzymywania go w zupenej niewiadomoci tego, co si dziao w Krlestwie. Proba empickiej zwrcia jednak uwag wadz carskich na ukasiskiego. Zaistniaa nawet myl zwolnienia go ze Szlisselburga, o ile komendant twierdzy uzna to za moliwe ze wzgldu na jego obecny sposb mylenia i zesa go do jednej z oddalonych guberni. Projekt ten jednak nie zosta zrealizowany. Pooenie ukasiskiego zmienio si na lepsze na pocztku 1862 roku, gdy funkcje komendanta twier-dzy szlisselburskiej obj zruszczony Polak, genera14 Tame.

major Jzef Leparski, bratanek komendanta kopalni Nerczyskich, do ktrych byli zesaini dekabryci. Oto jak opisuje posta Leparskiego Szwarce: Wyobracie sobie okrgy brzuszek na krtkich nkach, a nad tym wszystkim nie mniej okrg a rumian i niezbyt pomarszczon twarzyczk ozdobion siwym wsem i mikoajewskimi faworytami, tak zwanymi kotlecikami, najzupeniejsza podobizna pana Macieja spod ukowa albo pana Stanisawa na Wielkich i Maych Zawadach. Cho si jego ekscelencja (priewoschoditielstwo, naleaoby powiedzie, alem o tym jeszcze wwczas nie wiedzia) przymusza do marsowego wygldu, wida byo, e to rola nie dla niego i e kiedy kae naleytym sposobem owiczy przestpc, to chyba dlatego, e zosta doprowadzony do najokropniejszej szlacheckiej pasji, albo e inaczej zrobi nie moe, bo car przykaza. Wygldaa ta caa figura zupenie po polsku, oprcz, ma si rozumie, ciemnozielonego munduru ze wieccymi guzikami i prusko-moskiewskiej jeneralskiej czapki; ale tak wiele ju spotykaem moskiewskich twarzy, podobnych

do naszych, em nie mg o narodowoci zawyrokowa; dopiero kiedy genera, przywitawszy si z komend i pomwiwszy z unionym andarmem, odezwa si do mnie najczystsz polsko-ukraisk mow, poznaem, e dygnitarz naley rzeczywicie do wiernych ruso-katolikw. Ale jaka rnica po skrzywionych i chytrych fizjonomiach rozmaitych Witkowskich, Grzewskich, Dbrowskich, Sierzputowskich i tym podobnych warszawskich renegatw!" Charakterystyczny dla Leparskiego jest fakt, opisany rwnie przez Szwarcego, e genera widzc jego

zainteresowanie literatur chcia si przed nim popisa i przynis mu w tajemnicy ycie Jezusa Renana, aby da tym wiadectwo, e jest kawakiem liberaa i wolnomylnym dostojnikiem". Leparski przej si losem ukasiskiego, rozpocz starania, aby wydoby go z piwnicznej kazamaty. W raporcie swym przedstawia wadzom petersburskim z najlepszej strony zachowanie i posta winia. Stwierdza, e w cigu 31 lat pobytu w twierdzy szlisselburskiej ukasiski zachowywa si zawsze porzdnie, znosi bez szemrania swj los, z pokor chrzecijask i szczerze przyznaje si do swych przestpstw; e nie chce wraca do ojczyzny, lecz chciaby zakoczy ycie w twierdzy i uwaaby za najwiksz dla siebie ask uwolnienie go z zamknicia w sekretnym zamku". Leparski zaznacza, e ukasiski jest zgrzybiay, saby, chory na kamic i ruptur, dodawa, e proponowaby zwolnienie winia z zamknicia i przeniesienie go do jednej z cel dolnego pitra, z zachowaniem na jego utrzymanie sumy wydatkowanych dotychczas 30 kopiejek dziennie. Na raporcie Leparskiego znajdujemy wasnorczn rezolucj Aleksandra II pod dat 21 lutego 1862 roku: wykona zgodnie z wnioskiem genera-majora Leparskiego. 22 lutego donosi ksi Dogorukow ministrowi wojny o decyzji cesarskiej, aby ukasiskiego zwolni z zamknicia w sekretnym zamku i umieci w jednej z kazamat dolnego pitra, oraz wyznaczy dla dozoru nad nim po kolei onierza ze stray, z ktrym bdzie ukasiskiemu wolno spacerowa wewntrz twierdzy".

10 marca 1862 roku zakomunikowa Leparski szefowi andarmw, ksiciu Dogorukowowi, e dnia poprzedniego zawiadomi ukasiskiego o decyzji cesarskiej. ukasiski wysucha z pokor i podnisszy z gbok radoci rce zanis pomienn modlitw do Boga o zdrowie Jego Cesarskiej Moci i gorce zy zrosiy pier tego starca" 15. 9 marca 1862 roku rozpocza si wic nowa, lepsza era w yciu ukasiskiego. Zosta przeniesiony do przykrej wiziennej kazamaty, jake jednak rnicej si od ciemnego lochu, w ktrym przebywa samotnie przez 31 lat. Leparski w dalszym cigu nie zapomina o nim. W 10 dni pniej, 19 marca 1862 roku zwrci si Leparski ponownie do Dogorukowa o wyznaczenie 100 rubli na kupno niezbdnej odziey dla ukasiskiego i na inne jego potrzeby. W pi lat pniej, we wrzeniu 1867 roku, prosi jego nastpca, genera von Grunblatt, o nowe 100 rubli zasiku wobec zupenego zniszczenia jego odziey. Dom Leparskiego, jego yczliwa atmosfera stworzyy ukasiskiemu zupenie nowe warunki ycia. Rodzina Leparskiego otaczaa starca yczliwoci, szacunkiem i serdeczn opiek. Z wdzicznoci te wspomina w latach pniejszych ciepy stosunek do niego generaa i jego rodziny. W 1865 roku prawie 80-letni starzec pisa do emerytowanego ju Leparskiego: skadajc u stp dostojnej maonki pana generaa wyrazy mej naj15 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 15.

gbszej czci pozwalam sobie prosi j, by chciaa wierzy, e dowody jej dobroci pozostan na zawsze w mej pamici i w moim sercu. Nie mog bowiem nie pamita i nie mog nie zapyta sam siebie: gdzie s te szczliwe dni spdzone w jej domu, w ktrym otoczony byem yczliwoci, w ktrym patrzyem na wesoe, umiechnite oblicza, a widok ten napawa mnie tak szczliwoci, e zapominaem na krtko o moich cierpieniach, o nieszczciach mojej ojczyzny i moich wsprodakw" 16. Uchylio si wziutkie okienko na wiat. Poza rozmowami z rodzin komendanta, oficerami twierdzy, wreszcie gomi, ktrzy odwiedzali ukasiskiego - przedmiot zainteresowania w tym czasie dygnitarzy petersburskich - jak yczliwy dla Polakw petersburski genera-gubernator ksi Suworow, genera inynierw Tyglo, genera Szobotow, wreszcie petersburski gradonaczalnik Krupinikow, uzyska uka-siski mono czytania gazet i ksiek. Gocie pozostawiali

niekiedy winiowi gazety. W bibliotece twierdzy znajdowa si skpy co prawda zasb ksiek i czasopism. Mg jednak wizie dowiedzie si z nich, co si dzieje na wiecie, a ze starych rocznikw przey wszystko, co si stao i co zaszo w yciu Europy w cigu 40 lat oderwania od wiata. Znajdoway si bowiem w bibliotece roczniki oficjalnej gazety ministerstwa spraw wewntrznych Siewiernaja Poczta i roczniki miesicznikw rosyjskich trzydziestych i czterdziestych lat, roczniki po18 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 52.

stepowego Morskiego Sbornika i liberalnego jeszcze wwczas Ruskiego Wiestnika Katkowa. Poznawa literatur XIX wieku ze skpej biblioteczki wiziennej, chon najrozmaitsze powieci francuskie, z brukselskich i paryskich wyda zeszytowych po 20 centymw zeszyt, a wszystko bez pocztku i bez koca, tu p niemieckiej powieci, tam trzy wierci angielskiego filozoficznego dziea, czyta Gogola i Skowskiego, Turgieniewa i Dumasa, Bu-haryna i Dickensa. Cikie wizienie 40 lat odbio si na zdrowiu u-kasiskiego. W pierwszych dniach czerwca 1865 roku przey atak apopleksji, ktrej skutki trway a do wrzenia. Wysunity przez Leparskiego projekt przeniesienia go do Petersburga nie wywoa ju uczucia radoci. Zastanowiem si nad projektem JW. Generaa przewiezienia mnie do Petersburga, i jakie ta odmiana moe mnie przynie niedogodnoci lub wygody?- pisa ukasiski do Leparskiego w padzierniku 1865 r.- Co do pierwszych, one s widoczne. Odwykszy przez dugie lata mego tu pobytu od wszelkiego starania o moich potrzebach, ja zrobiem si mimowolnie dzieciciem, potrzebujcym niaki lub piastuna. Mog ja spodziewa si znale w wielkim i nieznanym miecie podobne osoby?... C ja tam mog przedsiwzi, nieznany, saby i ubogi, jeeli nie znajd obcej dzielnej pomocy, gdzie i u kogo jej szuka"? A ja sam - pyta dalej Leparskiego - gdzie jestem i czym jestem? Odosobniony i cudzoziemiec, jak w yd wieczny tuacz bez dachu nad gow i bez ojczyzny. Pozostaje mi jedynie religia i nadzieja,

ktrej nic nie jest w stanie mi odebra! Co mnie obchodzi Petersburg, Pary, Londyn, i nawet wiat cay, jeeli nie mog w nim znale mej ojczyzny i mojego grobu? Istnieje wprawdzie co, co nazwane jest Polsk, ale najznaczniejsi jej mieszkacy traktowani s jak pariasi w Indiach, chocia na tych ostatnich patrzy si z pogard, ale bez nienawici17. 78-letni starzec daje w zakoczeniu wspomnianego listu obraz swego penego waha stanu wewntrznego; ten chaotyczny list jest wiernym odbiciem mojej gowy i zamtu, jaki w niej panuje. Na przemian ton powany i drwicy, wesoy i smutny przeplataj si stale bez adu i skadu. Ale czowiek uwany spostrzee, e ycie jednostek, narodw i caej nawet ludzkoci skada si z podobnych elementw". Pozosta wic ukasiski w Szlisselburgu i tam zakoczy szlachetny, peny cierpie swj ywot. Ostatni wiadomo o yjcym ukasiskim podaje rosyjski student medycyny Stepusz osadzony w 1866 roku w Szlisselburgu za kolporta nielegalnych fotografii. Opowiada on w wizieniu petersburskim potem . Pantelejewowi, e wiosn 1866 r. widzia w Szlisselburgu ukasiskiego, ktry mwi mieszanin jzyka rosyjsko-polsko-francuskiego, pisa (pamitniki i nie traci nadziei odzyskania wolnoci"18. 27 lutego 1868 roku wysa do cesarza Aleksandra II wczesny komendant twierdzy szlisselburskiej, 17 Centralne Archiwum Historyczne w Moskwie, III Ot-dielenije, l ekspedycja 1830, nr 447, k. 52. 18 . Pantelejew, Iz wospominanij proszlogo, Moskwa 1934, s. 396.

genera-major Grunblatt raport nastpujcej treci: najunieniej donosz Waszej Cesarskiej Moci, e osadzony w podlegej mi twierdzy tajny wizie ukasiski z woli boej dnia dzisiejszego umar". Na oryginale raportu dopisano sowa Jego Cesarska Mo raczy czyta". Pochowano ukasiskiego w Szlisselburgu, jak to byo w zwyczaju, w miejscu nie oznaczonym. Nikt te nie wiedzia i nie wie, w ktrym miejscu znajduje si grb jego, gdzie znalazo spokj jego umczone ciao. Lata samotnego wizienia nie wpyny bynajmniej na osabienie wadz umysowych ukasiskiego. wiadczy o tym pikne i pene treci dzieo, ktre pozostawi - pamitnik i uwagi napisane w Szlisselburgu.

Krzywdzcy wydaje si wic sd Szymona Askenazego, autora wspaniaej monografii o ukasiskim: pobkany ju ukasiski przystpi do spisywania rodzaju pamitnika" - tym bardziej krzywdzcy, e Askenazy czerpa przecie sam pen garci z tego pamitnika. Czytelnika pamitnika ogarnia raczej podziw, e wyszed on spod pira czowieka odcitego od wiata przez pene 40 lat, pozbawionego wszelkich o nim wiadomoci, i to w okresie tak gwatownych przemian, jakie dokonyway si w poowie XIX w. w Europie, czowieka, ktremu dopiero rok przedtem udostpniono zaledwie oficjalne gazety rosyjskie. A przecie pozostawi dzieo niepolednie - pamitnik oraz rozwaania, bdce jego te-

stamentem politycznym, a wiadczce o wietnej orientacji ukasiskiego w sytuacji Rosji, Europy i Polski. Zaczem pisa te pamitniki we wrzeniu 1863 roku, a zakoczyem je z nowym rokiem 1864" - pisze ukasiski. Jeeli bd mie czas i chci, to dodam jeszcze uwagi i niektre odrywkowe myli". I rzeczywicie uzupeni potem pamitniki uwagami" i zakoczy je modlitw, ktr przez lata odmawia w swym lochu wiziennym. Nie pisa dla ludzi, tylko dla siebie, wiedzc, e nigdzie gos jego nie dotrze. Tym wikszy musia by jego wysiek, tym szczersza jest jego spowied, tym mocniej dziaa na nas jej wzruszajcy ton. Ja nie jestem ju z tego wiata - pisa. - Wolny od obawy i nadziei, i nawet od przesdw, uprzedze i namitnoci, mao majc stycznoci z obecnoci, ja yj tylko w przeszoci. Przeszo jest moje stanowisko, w ktrym gotuj si do dalekiej podry w nieznane kraje przyszoci... Mj gos jest mniej jak gos w pustyni, on nie bdzie syszany przez adne yjce jestestwo... yjc okoo 40 lat samotnie przyzwyczaiem si rozmawia z samym sob i dopiero w przeszym roku w jesieni zaczem pisa z powodu dziea F. Smitt, o ktrym na pocztku wspominam. Piszc pamitniki jedynie dla siebie, nie staraem si zachowa peny porzdek i [nie dbaem] o lepszy styl, znajc prawie, e ich nikt nie bdzie czyta za ycia, a moe i po mojej mierci. Mnie one przynosz wiele roztargnienia, a nawet przyjemnoci. One mnie odnawiaj w pamici rne zdarzenia i osoby, a szczeglniej te, ktre mnie co dobrego uczyniy".

Rkopis ukasiskiego, przechowywany w Centralnym Archiwum Historycznym w Moskwie w ze-spoe III Wydziau Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Moci, obejmuje 12 kart wielkiego formatu (35,5 X 22 cm) obustronnie zapisanych; siedem i p karty to waciwy pamitnik, dwie i p karty zawieraj Uwagi i niektre oderwane myli", jedn kart wypenia Modlitwa". Tekst pisany maczkiem, na jednej stronie zmieci ukasiski 72 wiersze. Na marginesach notuje ukasiski w jednym zdaniu tre danego ustpu. Pamitnik ukasiskiego zosta przetumaczony w III Wydziale na jzyk rosyjski i przekad doczony do tekstu polskiego zachowa si rwnie w caoci. Fragmenty pamitnika ukazay si w I tomie Sowiaskiego Sbornika w Moskwie. Przy opracowaniu pamitnika ulega modernizacji pisownia. Natomiast bdy jzykowe i jaskrawe rusycyzmy, bdce wynikiem kilkudziesicioletniego osamotnienia i monoci posugiwania si tylko jzykiem rosyjskim, dla zachowania autentycznoci tekstu, pozostawiono nietknite. Pozostawiono rwnie bez zmiany tekst francuski. W aneksie podano w caoci jedyny zachowany list ukasiskiego (do gen. Leparskiego) oraz tekst jego broszury w sprawie ydowskiej, aby umoliwi czytelnikowi zapoznanie si z ca spucizn pisarsk ukasiskiego. ukasiski przystpi do pisania pamitnika pod wpywem oburzenia na przetumaczone z jzyka niemieckiego na rosyjski w roku 1863 dzieo rosyjskiego historyka wojskowego, oficjalnego historiografa ro-

syjskiego sztabu gwnego, Fryderyka Smitta, ktre uzna za paszkwil na dzieje powstania listopadowego. W pamitniku analizuje ukasiski sytuacj polityczn Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Kongresowego, krelc obraz niefortunnych rzdw Aleksandra I, ktry pocztkowo otoczony sympati spoeczestwa odepchn je swoim nieszczerym i dwuli-cowym postpowaniem. Specjalnie duo miejsca powica rzdom wielkiego ksicia Konstantego i jego tyranii, cigemu amaniu przez niego konstytucji. Podziwu godna jest pami ukasiskiego, ktry potrafi po 40 latach wizienia opisywa dokadnie fakty, ktre zdarzyy si na pocztku istnienia Krlestwa Polskiego, jak i gboka charakterystyka sytuacji politycznej Krlestwa. Wielki ksi Konstanty - pisze ukasiski - zrobi si samowadnym monarch, senator Nowosilcow jego pierwszym ministrem, prawdziwi ministrowie jego pokornymi sekretarzami, nieszczsny i godny litoci starzec Zajczek, osabiony fizycznie i

umysowo, przyj rol by maszyn do podpisywania, co mu tylko przedstawiono". Mwi dalej ukasiski o kaprysach wielkiego ksicia i kradzieach Nowosilcowa. Pamitnik jest podstawowym rdem do historii wolnomularstwa polskiego i Towarzystwa Patriotycznego. Obok zezna ukasiskiego i jego towarzyszy w procesie warszawskim daje cenny materia do poznania celw i ideologii obu tych zwizkw. Ciekawe s wypowiedzi ukasiskiego natury oglnej, charakteryzujce pogldy autora, przepojone gbok moralnoci i humanizmem, a goszce, e sia nie tworzy niczego (la force ne cree rien").

Przeciwstawia si ukasiski polityce caratu w Polsce, polityce, ktra doprowadzia do wybuchu powstania listopadowego, a ostatnio styczniowego, o ktrym dowiaduje si w Szlisselburgu z oficjalnych gazet rosyjskich. Przeywa gboko now tragedi narodu polskiego, caa Polska jest pokryta czarn krep", oburza go rozptywany przez pras szowinizm Rosjan, a przede wszystkim zo, nieludzko i nierozsdek" u niektrych rosyjskich publicystw i uczonych, podjudzajcych w prasie onierzy i masy narodu rosyjskiego. Czsto zdarza si pisze ukasiski - e ten, ktry podpala dom ssiada, ujrzy wasny dom w pomieniach". Mimo ucisku carskiego Polska przemoc ujarzmiona nie stracia i nie moga straci swoich wsplnych wszystkim krajom istnienia i niepodlegoci". Wszystkie wymierzone przeciw niej traktaty i konwencje s niewane. Wyjcie ze strasznej sytuacji Rosji widzi ukasiski w daniu Polsce niepodlegoci, albowiem rozsdna i umiarkowana polityka nabdzie dla Rosji dobrego i przychylnego ssiada i tym sposobem oba narody, yjc w zgodzie, bd pracowa wsplnie dla swojej pomylnoci". Krytyczny sd o poczynaniach Aleksandra II w Polsce idzie w ocenie ukasiskiego w parze z uznaniem dla wielkich reform przeprowadzonych w Rosji przez tego cesarza, a take z uczuciem osobistej wdzicznoci za zagodzenie jego strasznego losu w Szlisselburgu. Reformy Aleksandra nazywa wielkim i godnym podziwienia dzieem", przyrwnujc go do Kazimierza III, podkrelajc ponadto, e prawdziwa wielko

krlw polega nie na wojnach przez nich prowadzonych, lecz na dziaalnoci pokojowej dla dobra swych narodw. Oddajc hod mdroci i ludzkoci" Aleksandra II, z blem mwi o piciu milionach poddanych Polakw, o ktrych Aleksander II zapomnia. Jest rzecz jasn, i zagadnienie stosunku wzajemnego Polski i Rosji zajmuje czoowe miejsce w pamitniku ukasiskiego. Rozwija on szeroko historiozoficzn teori rozwoju dwch ssiadujcych ze sob narodw, ktrych dzieje poszy, na nieszczcie obu, tak rnymi, diametralnie przeciwnymi drogami. W swych wypowiedziach jest ukasiski, o dziwo, wyjtkowo bliski teorii rozwoju obu narodw goszonej przez Hercena, ktrego przecie ksiek i artykuw, przebywajc w Szlisselburgu, zna nie mg. Hercen pisa w 1853 roku w swej odezwie do modziey rosyjskiej zatytuowanej Polacy przebaczaj nam: skd powstao to nie dajce si pokona uczucie nieprzyjani, ktre pchao naprzd Polsk na Ru, a potem Rosj na Polsk? Zawsze zdawaa si nam podejrzana ta nienawi. Nie wierzylimy w t wrogo. Czy krya si pod nimi ch dopenienia wzajemnego, czy nie tkwio w zawici ssiedzkiej niejasne poczucie niepenoci i jednostronnoci? Brak im byo siebie wzajemnie i dlatego nkay i niszczyy siebie nawzajem. Ru, silna jednolitoci narodow, poczuciem narodowym swej caoci, zrosa si w ogromne pastwo. Ale w tym pastwie aosnym wyranie czego brakowao. ycie jego ukryo si po wsiach lub kiero-

wao si ku peryferiom, wykraczajc stale poza granice kraju, jakby gnbione, szukao ucieczki przed ciasnot wewntrzn, przed uciskiem carskim i nie znajdowao jej, ale wszdzie nioso z sob jego zabjcz wadz. Ru zachowaa wsplnot gminn, rozbudowaa pastwo, sformowao wojsko, ale nie stworzya wolnego czowieka. Naprzeciw niej, rwnej wobec swojego ucisku, znajdowaa si Polska, nierwna w swojej wolnoci. Jednostka, uznana w Polsce za woln, posiadaa samowadz wolnoci czowieka, bya ukoronowaniem chway i zwyciskim laurem rozwoju polskiego. Majestatyczne veto", ktre mogo by wyrzeczone przez kadego wolnego czowieka, niezrozumiae dla zwolennikw arytmetycznej wikszoci gosw, jest

najpeniejszym wyrazem sowiaskiej zasady jednomylnoci i nieograniczonej woli jednostki. Ale inni ludzie w Polsce nie byli wolni i z t sprzecznoci nie moga ona sobie da rady" 19. ukasiski za rwnie przeciwstawia sabo, wynikajc z rozpanoszonej w Polsce wolnoci, sile despotyzmu rosyjskiego i kreli taki obraz rozwoju obu narodw: 1) Ruskie i Polaki, wyszedszy z jednego punktu, szli z pocztku jedn drog, a potem rozeszli si, biorc drogi zupenie w przeciwnym kierunku. Polacy natrafili drog wiodc do wolnoci, a Ruskie zmuszeni zostali i drog wiodc do niewoli. 2) Polaki, wszedszy dobrowolnie na drog wolno19 A. Hercen, Polacy przebaczaj nam.

ci, mao znajcy kraj i straciwszy przewodnika zabdzili si, wpadli na bezdroa i znaleli si wpord pustyni. Ruskie, zmuszeni i przeciwn drog, znaleli niewol i tyrani, ktre nie pozwoliy im postpowa dalej, ale razem ustrzegy od zabdzenia i przepaci. 3) Ruskie, oswobodzeni od Tatarw, znaleli drug, niewiele znoniejsz niewol, ktra ich wioda do jednego celu, nie pozwalajc im odkoni si ani na prawo, ani na lewo od wskazanej im drogi. Polaki bez przewodnika biegnc, nie zastanawiajc si gdzie id, zgodniali i osabieni, stali si zdobycz Ruskich, z pomoc dwch jeszcze dobrych, podobnych sobie ssiadw". Zbieno historiozoficznej teorii ukasiskiego, oderwanego przez 40 lat od ycia wspczesnego, z pogldami jednego z wybitnych umysw XIX wieku, przedstawiciela najszlachetniejszego i najbardziej postpowego odamu narodu rosyjskiego, rewolucyjnego demokraty, wielkiego pisarza i myliciela a take dziaacza politycznego, wielkiego przyjaciela narodu polskiego - Aleksandra Hercena stanowi dowd wielkoci umysu Waleriana ukasiskiego. W pamitniku wystpuje rwnie w caej peni wielko i szlachetno charakteru ukasiskiego. Najsroej przez ycie dowiadczony, nie pamita krzywd. Nie przestajc kocha - pisze on - nad wszystko moj ojczyzn, ja nie mog nienawidzi adnego narodu. Kady nard mnie interesuje. W Rosji, gdzie teraz yj, znalazem wiele ludzkoci. Pomidzy maej liczby osb, z ktrymi moje pooenie pozwalao zbliy si, kada z nich staraa si

nie mi ulg i pocieszenie, nawet prostym onierzom winien jestem wdziczno, aden z nich nie odmwi mi usugi i pomocy, ktrych daem. Lud prosty przeczuje instynktem, kto mu dobrze yczy". Gdy przypomni sobie, ile wycierpia, ile mki dozna w yciu ze strony caratu, rzuca straszne sowa, aby pniej wysuwajc akt oskarenia przeciw niesprawiedliwoci i tyranii carskiej pisa: Prosi bd nie kary, nie zemsty, a nawet surowej sprawiedliwoci, lecz tylko ojcowskiej poprawy dla winnych, pocieszenia i ulgi dla cierpicych". Piszc w jednym miejscu, e pwiekowe dowiadczenie jasno przekonao Polakw, e nie tylko pod rzdem, ale pod wpywem Rosji Polska nie moe by spokojn i dowoln" koczy wnioski swoje wyraeniem nadziei zgody i bogosawiestwa dla obydwch narodw, gdy bdc ssiadami nie bd nigdy uywa pomylnoci, jeeli zachowaj dawn nienawi i bd szkodzi sobie wzajemnie". ukasiski pamita, i to dziki Aleksandrowi II spdzi ostatnie kilka lat swojego ycia w znonych warunkach, o ile byy one w ogle moliwe w Szlisselburgu. Tote owiadcza, i umierajc, modlc si za moj ojczyzn, bd bogosawi Aleksandra". Duo pretensji ma do uczonych i publicystw rosyjskich, bdcych na usugach caratu. Przeciwstawia ich uczonym europejskim, uczeni europejscy zalecaj ludom spokj i zgod, uczeni ruscy ogaszaj nienawi i zemst". Zarzuca im, e wierz tylko w si materialn, a przecie powtarza kilkakrotnie w swym pamitniku ukasiski - sia nie tworzy niczego (la force ne cree rien)".

Nie tylko jednak Rosj carsk wini ukasiski za upadek powstania styczniowego, zarzucajc take Anglii, Francji i Austrii nieszczere, dyplomatyczne negocjacje w sprawie Polski, z gry skazane na niepowodzenie. Pamitnik ukasiskiego uderza wyjtkowo trafn ocen sytuacji politycznej i spoecznej Europy, wnikliwoci sdu w sprawie postpowania monarchw rzdzicieli Europy, jak i nowego wiata wyaniajcego si ju ze sprzecznoci spoecznych i politycznych Europy. Wyjtkowo ciekawa jest jego analiza rnych metod uspokajania wzburzonego

kraju. Stwierdza, e nie trzeba doprowadza ludu do rozpaczy dugimi karami i przeladowaniami. Metodom rzdu carskiego przeciwstawia ukasiski sposb postpowania cesarza austriackiego, ktry w 1849 roku posa na Wgry dla pacyfikacji tego kraju generaa Haynau, nie trzyma go tam jednak dugo i odwoujc owiadczy, e genera Haynau nadto stawia si midzy monarchi i ludem. ukasiski uznaje konieczno kar, powinny jednak trwa krtko i nie powtarza si czsto, apeluje te do cesarza Aleksandra II o pobaliwo dla Polakw pokonanych w powstaniu. Analizujc sytuacj polityczn w Europie stwierdza ukasiski upadek znaczenia Austrii i przewiduje rozptanie w najbliszych latach poogi wojennej w Europie. Nie tylko Rosja - pisze - ale caa Europa stoj w gotowoci pod broni i codziennie zwikszaj swoje uzbrojenia, tracc swoje zwyczajne dochody, zacigaj nowe dugi, wypacanie ktrych

przekazuj swoim potomkom". Oderwany od wiata, dostrzega na podstawie skpej lektury gazet rzdowych narastanie sprzecznoci klasowych w spoeczestwach europejskich. Widzi powstawanie wielkich fortun, szerzenie si zbytku, zgorszenia i zepsucia obyczajw, to wszystko kosztem ndzy mas pracu-jcych. W Londynie - pisze - gdzie s zgromadzone bogactwa caego wiata, mona arystokracja tracc spore dochody na zaspokojenie swoich kaprysw, uroje i fantazji, zadziwia wiat cay, gdy obok ich paacw s obszerne oddziay miasta, zamieszkane przez biednych ludzi, yjcych wpord bot i w zapowietrzonej atmosferze, gdzie gnied si choroby, zepsucia obyczajw i zbrodnie. Klasa tych proleta-rw jest we wszystkich europejskich krajach, ale najliczniejsza jest w Anglii i Irlandii. Te proletary zaczynaj ju domaga si swego miejsca na socu i nie chc duej zostawa w cieniu. A wniosek std nastpujcy: jeeli podnios mj wzrok w gr, to widz tam zbierajce si czarne chmury groce huraganami i piorunami. Jeeli nakoni moj gow i przyo ucho, to sysz gos spragnionej ziemi woajcej krwi". Taki jest pesymistyczny ton rozwaa ukasi-skiego o przyszoci Europy. Europa - jego zdaniem - byszczy jeszcze i odgrywa znaczn rol, ale rwnoczenie bardzo si starzeje. Jeli nie przyjdzie ratunek od siy wyszej, nadludzkiej, ktra jedyna moe zbawi biedne i obkane ludy, to czeka Europ wojna krwawa, ktra zamieni kwitnce miasta w pustynie i nic nie pozostanie z jej bogactwa i wielkoci. Dziesitki lat spdzone w samotnoci, w strasznych

kazamatach Szlisselburga, wpyny na umocnienie si postawy religijnej ukasiskiego. Ten dawniej indyferentny raczej, jak wikszo wolnomularzy, mody oficer, szuka w wierze ucieczki przed straszn rzeczywistoci i mrokiem kazamat, z niej czerpic siy do wytrwania, w przekonaniu, e jest jeszcze co wyszego w grze, ktre miesza zamiary miertelnych", i wiar w suszno tego przekonania odnosi szczeglnie do zych, zbrodniczych czynw ludzi. Maksym t umieci te jako motto ostatniej czci swego rkopisu, ktr zatytuowa modlitwa". II y a quelque chose en haut qui derange les des-seins des mortels". Modlitwa" ukasiskiego, ktr, jak pisze, odmawia przez wiele lat w twierdzy szlisselburskiej, jest wzruszajcym, w swej treci dokumentem wiary w sprawiedliwo dziejow uosobion w sile wyszej. Wielki samotnik jest zarazem wielkim patriot wierzcym w posannictwo kadego narodu, w si dobrego wpywu wynikajcego z faktu posiadania ojczyzny, bez ktrej czowiek przestaje prawie by czowiekiem". Modlitwa" ukasiskiego jest wyrazem nadziei, i niedaleki ju czas wyzwolenia narodu, e koniec cierpie narodu polskiego si zblia, jest namitnym, uczuciowym zakoczeniem rozwaa najpierw historycznych, a potem filozoficznych i moralno-etycz-nych zawartych w rkopisie, ktry powsta w tak wyjtkowych warunkach.

PAMIT IK W 1839 r. wyszo z druku w Berlinie dzieo pod tytuem Geschichte des polnischen Auf-standes und Krieges... 1830-1831. Mao znane w Rosji, lecz, jak mwi tumacz, uwaane w Niemczech. Autor by dyrektorem poczty wojennej w Gwnej Kwaterze w czasie tej wojny i by w stosunkach z Dybiczem, Paskie-wiczem, Tollem, Neudhartem i wiele innymi osobami, a zatem ma prawo utrzymywa, e mg zebra pewne i prawdziwe wiadomoci, i stara si oceni i przedstawi je bezstronnie. e teraz potrzeba wyszukiwa dowodw przeciwko nieszczliwych Polakw, a zatem wygrzebano i to dzieo i wydano w ruskim jzyku w Petersburgu 1863 r. w 2

tomach, tumaczone przez sztabskapitana Kwitnickiego1. Ja nie czytaem tego dziea ani w oryginale, ani w tumaczeniu, lecz to, co o nim czytaem w Siewier-nej Poczcie2 nr 196 i 197 z 1863 r., dostateczne do ocenienia jego. Autor przedstawia jakoby now myl, po1 F. Smitt, Geschichte des polnischen Aufstandes und Krieges in den Jahren 1830 und 1831. ach auten-tischen Quellen dargestellt von..., t. l-3, Berlin 1839- 1848. 2 Gazeta wydawana przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych.

wzit w jego gowie, e rewolucja francuska daa projekt przywrcenia Polski i zapomnia o tym, e dwie te katastrofy zdarzyy si w jednym czasie. Francuzi chcieli propagandy, Polaki Ojczyzny. e Napoleon oszukiwa Polakw dla wasnej korzyci, to nam powtarzaj ju milion razy i w rnych jzykach. Niech temu wierzy, kto chce, tylko Polaki, ktrych to bliej interesuje, temu nigdy nie uwierz. Ja syszaem, e jeszcze kiedy Aleksander by wielkim ksiciem3 i ksi4 Czartoryski blisko niego, to ten ostatni czsto mu wypomina o przywrceniu Polski i ogoszeniu si krlem. Take mwiono byo, e ksi4 feldmarszaek Czartoryski proponowa to samo w Puawach w 1805 r. To by najdogodniejszy czas do uskutecznienia tego zamiaru, nawet jeszcze mona byo to zrobi w 1806 r. przed zaczciem wojny pruskiej, chocia z wiksz trudnoci. Jeeli to prawda, e niektrzy Polacy bdcy pod rzdem ruskim proponowali to samo w 1811 r., to mona powiedzie, e cesarz Aleksander, nie przyjmujc podobnego projektu, postpi rozsdnie, gdy przeciwnie wystawiby si na pomiewisko Europy. Mona byo sdzi, eby Polacy, majc przed oczami budowl zaczt przez potn rk, opucili j dla niepewnych obietnic? Aleksander i Napoleon pracowali dla przywrcenia Polski, lecz cele ich byy zupenie 3 W tekcie jest WXm. 4 W tekcie jest K*e.

rne, l chcia Polski dla siebie, 2 da jej istnienia dla ludzkoci i bezpieczestwa Europy; dodam jeszcze dla niepewnej nadziei nabycia dla Francji wdzicznego i mocnego sprzymierzeca. e Napoleon naprzd da ofiar bez adnej pewnej

obietnicy, a potem utworzywszy Ksistwo Warszawskie cigle da nowych, to jest prawda; lecz Polacy sami bez szemrania chtnie wypeniali jego yczenia cieszc si, e mog by uytecznymi, to take jest prawda. Najwikszym dowodem suy to, e zostali mu wierni ia do koca. Tak ten oszust potrafi oczarowa Polakw, e dzi imi jego w paacu bogacza i w ubogiej chatce wieniaka jest wspominane z bogosawiestwem, zamiast e imiona Aleks[andra], Konstantyna i Mikoaja powtarzane s z nienawici i przeklestwem, chocia ci ksita mieli wicej sposobw i czasu do dziaania nam dobrego. Po zajciu Ksistwa Warszawskiego cesarz Aleksander da mu Rad rzdzc, zoon z osb dobrych i umiarkowanych. Gubernator g[enera]lny anskoj by najlepszy i peny ludzkoci czowiek, on lubi przebacza i ostrzega, i nie przeladowa: o nim chodzio wiele anegdot malujcych jego charakter; inne czonki Rady naladowali jego, nawet sam senator No-wosilcow szed za drugimi. Skutkiem tego byo to, e mieszkacy prdko uspokoili si i byli nawet dowolni5, co ju jest bardzo wiele. ony oficerw, ktrych mowie byli sami niepatni, 5 Zadowoleni.

zmuszeni nagle przed nastpujcym nieprzyjacielem oddali si z wojskiem z kraju, zostawione byy w krytycznym pooeniu i prawie umieray z godu z dziemi. Wawrzecki, czonek Rady, przedstawi to rzdowi, ktry popieszy da im opatrzenie. Oficerom, pozostaym w kraju z przyczyny choroby i ran, pozwolono y u krewnych, t liczb powikszyli jecy wojenni, szczeglnie nalecy do garnizonw twierdz. Na koniec nasta pokj. Wojsko polskie przyjte pod potn protekcj Aleksandra miao i wesoo sous ses auspices powracao do kraju, tam jemu opowiadano o ludzkoci i dobroci wspaniaego nieprzyjaciela. Mowie i ojcowie znaleli swoje ony i dzieci lepiej opatrzonymi nieli nawet przy ich bytnoci, inni widzieli swoje rodziny dowolne i nie zniszczone. Wieci te rozeszy si, mona powiedzie, po caym wiecie. Ze wszystkich krajw zbiegali si Polaki, myleli e nadspodziewanie sama Opatrzno zesaa takiego monarch, ktry zechce i bdzie mg podnie Polsk, i zakoczy dugie cierpienia nieszczliwych jej mieszkacw. Jednym sowem powszechne yczenie i nawet urzdownie wykazane byo takowe: ,,Jeeli nasz dzisiejszy Monarcha, mry i cnotliwy ks. F.A.6, nie moe by naszym Panem, to my yczymy sobie Cesarza Aleksandra". Tak opini przygotowaa Rada Tymczasowa zoona z rozsdnych i dobrych czonkw, prezydentem ktrej by guber[nator] anskoj, umiejcy so6 Fryderyk August.

bie zyska zaufanie. Tak e ich staraniem Aleksander nieprzyjaciel ju zacz by kochany; a tene monarcha Aleksander sta si nienawistnym tyranem pod zym i niezrcznym rzdem. Przyczyna jest ta, e ten ostatni rzd by dzieem samego Aleksandra, a pierwszy dzieem losu. Lecz kiedy pomimo jego starania zrobiono tak wiele, to ju wypadao cign zaczte i przygotowane dzieo, a nawet i tego cesarz Aleksander nie umia wykona. Od samego pocztku zacz psu to, co mu przygotowali jego wierni i zrczni poddani i zostawi kraj swemu nastpcy, przygotowany do rewolucji. e cesarz Aleksander da przywrcenia Krlestwa Polsk[iego] dla siebie z obowizkiem zjednoczenia z nim prowincji posiadanych przez Prusy i Austri, to mona mu przyzna, e zna dobrze, co jest korzystne dla niego. e te ostatnie dwa mocarstwa nie przyjy takiego projektu nie bardzo korzystnego dla nich, to wcale temu nie mona dziwi si. e nawet Anglia bya temu przeciwna, to pochodzi std, e nie chciano powiksza na staym ldzie mocarstwa obszernego i wicej strasznego dla wiata nieli Francja Napoleona. Wypadao wic szuka mezzo termin: dla zaspokojenia pretensji tych 2 mocarstw dano Prusom 2 departamenta z czci 37, z tytuem Ksistwa Poznaskiego. Austria wzia ma czstk departamentu krakowskiego z kopalniami soli w Wieliczce. Krakw z maym obwodem by ogoszony wolnym 7 Poznaski i bydgoski.

miastem. Oprcz tego Rosja oddaa Austrii dwa obwody: tarnopolski i brzeaski, dane jej przez Napoleona wskutek traktatu z Austri 1809 r. Tak zmniejszone W. Ksistwo Warszawskie dostao si Rosji z tytuem Carstwa Polskiego. Co si tyczy postanowienia Kongresu8, to ja znajdowaem i znajduj je napisane w wyrazach tak niejasnych i niepewnych, e ono nie moe nawet nazwa si obowizujcym dla nikogo. Kademu rzdowi zostawiono da swoim poddanym Polakom oddzielne konstytucje, zgodne z pooeniem ich krajowym. Prusy i Austria niewiele obiecay swoim Polakom. W Galicji przyjto konstytucj nawet z pogard i nie chciano z niej korzysta widzc t, ktr da cesarz Aleksander Carstwu Polskiemu, chocia on, uwaajc pooenie swojego kraju rzdzonego przez jednowadnego i niczym nieograniczonego monarch, mg tylko

powiedzie: ja wam pozwalam zwa si Polakami i mie oddzielny rzd". Jednym sowem rzeczowe postanowienia Kongresu, prawie z niechcenia powzite i napisane, suyy tylko dla pocieszenia nieszczliwych Polakw i pokazania, e ten europejski areopag zgromadzony dla uchylenia poprawienia niesprawiedliwoci, wyrzdzonych przez tyrana Napoleona, nie zapomnia o Polakach. Kongres trwa jeszcze, Polaki z niecierpliwoci oczekiwali jego decyzji, a tymczasem przyby do Warszawy w. ks. Konstanty dla zorgani8 Wiedeskiego.

zowania wojska z pomoc komitetu zoonego z 7 najstarszych generaw9. Oni radzili i pisali, a w. ks. K[onstanty] organizowa sam i wydawa rozkazy i urzdzenia zupenie przeciwne tym, ktre oni postanowili. Komitet ten wystawi si na pomiewisko. Omielony tak takim uleganiem nie zachowywa adnego umiarkowania i z kadym dniem, i za kadym rozkazem wykazywa jasno pomieszanie zmysw i potwierdza to, co my o nim czsto syszeli i to co byo gone w caej Europie. Wojsko byo nie ukontentowane i nawet w kraju daa si uczu pewna niech. Czartoryski, korzystajc z tego pooenia umysw, chcia oddali w. ks. K[onstantego]. Znisszy si z caym komitetem, ks. Sukowskim i g. adiutantem cesarza hr. Oarowskim, poda skarg przeciwko w. ks. [Konstantemu]. Na nieszczcie nie zapewni sobie wikszoci gosw w komitecie, od ktrego cesarz da objanienia. Najstarszy czonek g[enera] Zajczek pierwszy da gos za w. k[sicie]m; 3 jeszcze przyczali si do niego, a zatem wikszoci 4 przeciwko 3 gosw skarga zostaa usunita i w. ks. K[onstanty] zosta w swoim miejscu naczelnego wodza. Ta decyzja tyczca si tylko wojska miaa wpyw na przyszy los kraju. Co do osb zamieszanych w tej sprawie: ks[ici]u Czartoryskiemu zosta9 Dbrowskiego, Kniaziewicza, Woyczyskiego, Wielhorskiego, Zajczka i Sukowskiego; sekretarzem Komitetu utworzonego na pocztku maja 1814 r. by genera brygady Paszkowski.

waa maa nadzieja by namiestnikiem. Ta godno dana bya pniej g[enerao]wi Zajczkowi, z trzech przeciwnych czonkw 2 generay wyszli ze suby10, trzeci, ks. Sukowski, zosta jeszcze w subie jaki czas. W. ks. K[onstanty] wygrawszy bitw sta si prawdziwym monarch, pewnym bdc, e nikt wicej nie odway

si by jego przeciwnikiem. Tak zaczy znika nasze nadzieje! Na koniec ogoszono Carstwo Polskie, zrobione ze zmniejszonego Ksistwa Warszawskiego. Wie ta, przy tak smutnym pooeniu ducha mieszkacw, przyjta zostaa obojtnie, a nawet smutno. Jeszcze spodziewano si czego od oczekiwanego przybycia cesarza, ktry ju straci poow tej wiary i tego zaufania, ktre posiada u nas. Mog tu take doda, e zblienie si nasze z Ruskimi wiele pomogo nam do wyjcia z bdu, w jakim my byli dotd, wzgldem charakteru tego monarchy. Przyby cesarz w jesieni 1815 r.11 do Warszawy. Wjazd jego by triumfalny, parady i manewry wojenne, wielki bal ze skadk dobrowoln, 3-dniowe owiecenie miasta, rozdanie wielu orderw, przedstawiono na Teatrze Narodowym now dramm napisan przez Niemcewicza: Wadysaw Jagieo i Jadwiga, o poczeniu Litwy z Polsk". Rozdano take mn10 Kniaziewicz i Woyczyski, a take sekretarz Komitetu Paszkowski. Na ich miejsce powoany zosta ks. Giedroy. 11 W listopadzie.

stwo orderw ruskich. Dosy powiedzie, e znaczna cz publicznoci zdawaa si by za-dowolniona. Przy tym rozpuszczano jeszcze rne wieci o przyczeniu do Polski niektrych guberni, na przykad Litwy, Woynia, Podola i tym podobnych. Dla potwierdzenia tych wieci mwiono, e cesarz w potocznej rozmowie nadmieni o tym komu, nawet niektrym damom w tacu. Na koniec opowiadano, e to ju by nastpio, gdyby senat ruski nie sprzeciwi si temu. Nie mona wiedzie, jak wiele byo w tym prawdy, to tylko pewne, e ta polityka bya zrczna i rozsdna, suca do utrzymania dobrego ducha i powikszenia zaufania. Wiele osb, nawet rozsdnych, utrzymywao, e Napoleon nie mg nam da ani jednej stopy ziemi bez wojny i ofiar z naszej strony, przeciwnie cesarz Aleksander moe powikszy nasze mae Krlestwo caymi prowincjami bez straty dla siebie, zyska jeszcze tylko tym, e Polaki, noszc swoje imi, bd mu lepiej suy anieli nazywajc si Rosjanami. Nie mog tu take zatai, e wpord tych gosw zadowolenia mona byo usysze i szemranie wtpliwoci i niedowierzania; nawet osoba cesarza wielu osobom nie podobaa si, pod t mask miejc si upatrywano chytro i dysymu-lacj12, a w oczach co niepewnego i obkanego; nawet kobiety, ktrych umysy byy z dawna przygotowane czstymi pochwaami, 12 Udawanie.

znalazy go mao sympatycznym, wymuszonym i sztucznym (artificiel). Tak opini zyska sobie cesarz Aleks[ander] wyjedajc z Warszawy, zostawiwszy tam konstytucj, namiestnika i nieograniczonego monarch w osobie w ks. Konstantego pod skromnym nazwiskiem naczelnego wodza, chocia urzd ten nie by wspomniany w konstytucji ani nawet ogoszony osobnym postanowieniem. Przez 2 lata przed zwoaniem sejmu13 stan kraju wyjani si zupenie, nieukontentowanie byo wielkie i powszechne z rnych przyczyn, uchylenie ktrych zaleao od sejmu, zgromadzonego pierwszy raz na wiosn 1818 r. Wiele okolicznoci niekorzystnych przyczynio si, e ten sejm nie tylko niczego nie mg zdziaa, ale nawet da pocztek niechci cesarza. Oprcz naduy i samowolnego postpowania, dzia-anych ministrami14 z rozkazu w. ks. K[onstan-tego] i senatora Nowosilcowa, byy jeszcze uciliwe podatki, dla ustanowienia ktrych zmusiy potrzeby wojenne od nadziei uchylenia onych (gdy budet konstytucj zastrzeg sobie samemu cesarz). Trzeba wiedzie take, e pod dobrym rzdem pruskim od 1796 do 1806 r. kraj uywa rzadkiej pomylnoci. Kiedy wszystkie kraje niszczyy si wzajemnie przez wojn, rzd pruski utrzymujc mdr polityk zosta neutralnym, otworzy swoje porty wszy13 1818 roku. 14 Rusycyzm - przez ministrw.

stkim narodom i przez handel zbogaca swoich poddanych. W tym periodzie produkta rolnicze doszy do nadzwyczajnych cen i da nam nowe potrzeby nieznane dawniej. Z 1806 r., z odmian politycznego pooenia, w kraju usta handel zboem, a przeciwnie pobyt Francuzw i cige stosunki z Francj codziennie rodziy nowe potrzeby, na zaspokojenie ktrych sposoby z kadym dniem zmniejszay si. Pomimo tego, e handel zboem, jedynym produktem rolniczego kraju, zmniejszy si, rzd pruski zajwszy Gdask i naoywszy wysokie co jeszcze z kadym rokiem stawia przeszkody. Przy takich to niekorzystnych okolicznociach odbyy si wybory i otwarcie pierwszego sejmu. Zdaje si, e ministrowie powinni byli to zna i wzi dzielne rodki, lecz zamiast tego oni dziaali wszystko cokolwiek by mogo do pomnoenia nieukon-tentowania. ajprzd, wybr prezesa znaczy wiele we wszystkich podobnych obradach; oni za marszakiem sejmu postawili hr. Krasiskiego, nie majcego adnego dowiadczenia i mae nie widzcego podobnych zgromadze;

nie zwaajc na to, e ten, ktry jest zdolny dowodzi kilkoma tysicy lub nawet kilkadziesit tysicy wojska, nie jest w stanie kierowa obradami kilkudziesit czonkw, nieusposobionych, nie znajcych jeden drugich i na pewny czas zebranych. Po wtre, posadzili midzy reprezentantami w. ks. Konstantego pewni bdc, e on straszn swoj twarz i dzikimi grymasami odejmie odwag miaym i nie pozwoli im otwo-

rzy ust. Sami za ministrowie z swojej strony obchodzili si z czonkami sejmu bez adnych wzgldw i prawie z pogard. Ci ostatni starali si odpaci im zarzutami i skargami. Taki pocztek nie mg podoba si cesarzowi, ktry przy zamkniciu posiedze i uy dysymulacji, jednak powzi ju mocny wstrt do podobnych obrad. Na drugim sejmie15 te same zatargi odnowiy si jeszcze z wiksz moc i ju zmusiy cesarza pokaza swoje nieukontentowanie, chocia w umiarkowanych wyrazach; tak sejm potem przez 5 lat zwoanym nie by. Niespokojno-ci w Europie take wiele przyczyniy si do tego. Te dwa sejmy podoyy fundament wszystkich nieszcz i dugich cierpie, ktremy znosili; przekona nas, e pod rzdem ruskim nie moemy spodziewa si y spokojnie i zmusi nas z rozpacz prawie powsta z broni w rku. Przyczyn tego jest widoczna niezrczno ministrw, ale nie mona tego przypuci, eby oni byli do tego stopnia nierozsdni, dlatego w osobnej uwadze ja wyjani skryt przyczyn ich dziaania, o ktrej, ile ja wiem, nikt nie pisa. Tak ja cign opowiadania postpkw rzdu kierowanego przez w. ks. K[on-stantego] i Nowosilcowa. Zniechciwszy cesarza z pomoc niedonych, lecz lubicych wadz ministrw i moe nadto gorliwego i rozjtrzonego sejmu, w. ks. K[onstanty] zrobi si samowadnym monarch, 15 1820 roku.

senator Nowosilcow jego pierwszym ministrem, prawdziwi ministrowie jego pokornymi sekretarzami, nieszczsny i godny litoci starzec Zajczek, osabiony fizycznie i umysowo, przyj rol by maszyn do podpisywania, co mu tylko przedstawiono. Czeg mona byo spodziewa si od podobnego rzdu. Ministrowie po drugim sejmie oswo[bo]dzeni wcale16 od bezskutecznych

wyrzutw i skarg sejmu ograniczyli si zasugiwa ask w. ks. K[onstantego] i Nowosilcowa, wypeniajc i uprzedzajc nawet kaprysy i dzikie urojenia pierwszego i pozwalajc kra i przedawa urzdy drugiemu. Pod cieniem ich powagi mogli sobie drzema w swoich krzesach, pewni bdc, e ich nikt nie przebudzi. Tymczasem zo pomnaao si codziennie. Szpiegostwo i donosy tak zagciy si, e nikt nie by spokojnym wpord swojej rodziny. Nieufno bya wszdzie. Maksyma tyranw Divide et impera bya godnie naladowana przez w. ks. K[onstantego]: Polakw ostrzegano pod rk strzecie si Ruskich, oni [o] was donosz", a Ruskim to samo mwiono o Polakach; jednym sowem dawna nieprzyja dwch narodw, yjcych teraz razem i majcych codziennie midzy sob stosunki, nie tylko nie zmniejszya si, ale zamienia si w nienawi. 14 rodzajw policji tajnych i jawnych liczono w samej Warszawie. Jawna policja, rozumie si, pod podobnym rzdem bya szkodliwa i niespo16 Cakowicie.

kojna, mieszaa si we wszystko i przed jej szperaniem trudno si byo ukry. Najmniejsze zdarzenia, niewarte nawet adnej uwagi, byy donoszone w. ks. K[onstantemu], ktry chwali si tym przed wszystkimi tak dalece, e mnie powiedzia rozmawiajc ze mn: Ty nie ukryjesz si przede mn ze swoimi postpkami, ja wiem, co ty jadasz na obiad". Tak w samej rzeczy on nie zna o utworzonej rewolucji 1830 r, ani nawet przedtem o Wolnomularstwie Narodowym. Karmiono go tylko fraszkami i on by dowolny, mylc, e wie o wszystkim. W. ks. K[onstanty] by oszczdny i nawet skpy dla nagrd, a nawet uytecznych dzie, lecz nie aowa wydatkw, chocia bardzo znacznych, dla dogodzenia momentalnym kaprysom. Co si tyczy kary, to on w tym szczodroci przechodzi wielu monarchw. Sto kijw za najmniejsze uchybienie, to bya zwyczajna kara; w przypadku posuwa liczb t do tysica. On nie lubi rozlewa krwi, on tylko znajdowa ukontentowanie mczy ludzi. Kajdany, kule dziaowe z acuchami, wacymi 18 funtw, noszone przez winiw na ramionach przy cikiej pracy, te byy zwyczajnie uywane. Ile razy w. ks. K[onstanty] by w Zamociu, to chodzi midzy winiami (z ktrych zna bardzo wielu i przy swojej nadzwyczajnej pamici wiedzia ich nazwiska i ich wykroczenia). To w ten czas z najwiksz radoci naigrawa si nad nimi. Pod rzdem Ksistwa Warsz[awskiego] ministrowie dawali publiczne posuchania, kady

w wyznaczony przez niego dzie. Pod rzdem w. ks. K[onstantego] zupenie zapomnieli o tym dobrym zwyczaju i stali si zupenie niewidzialni. Jednym sowem, oni nie umieli przemawia publicznie na sejmie i nie chcieli rozmawia prywatnie. A co robia ta liberalna konstytucja? Ona bya schowana i zamknita w archiwach dlatego, e bya liberalna, a tyrania bya chodzca i dziaajca w osobie w. ks. K[onstan-tego]. Czasem wspominano konstytucj w niektrych postanowieniach i urzdzeniach mniejszej wagi. Nawet cesarz wspomnia j dwa razy. O powodach tego podam w uwagach, teraz musz jeszcze o wolnoci druku pomwi. Wolno druku bya zapewniona konstytucj Ks[ist]wa Warsz[awskiego], a pniej ona wesza i w konstytucj carstwa. e za Ks[ist]wa nie ustanowiono prawa dla ograniczenia naduycia, to cenzura zostaa jeszcze, a pniej po zajciu kraju przez wojska rosyjskie staa si potrzebn. Rzd polski powinien to samo powiedzie, tak jak rzd Ks[ist]wa i zostawi cenzur do czasu. Ale on tolerowa wolno druku i potem j uchyli z powodu naduycia [chocia wielkich naduy nie byo], a jednak rozsdniej byo nie pozwala nieli potem zakazywa. Napoleon da wolno ludowi wiejskiemu konstytucj dan Ks[ist]wu Warsz[awskiemu] w 1807 r. w Berlinie, a pniej krl saski da tak samo wolno dla przyczonych z czci Galicji wocian. Konstytucja Carstwa zapo-

mniaa potwierdzi to; co ju istniao. Potrzeba bya jednak widoczna. Wypadao koniecznie urzdzi tych ludzi, skadajcych ca ludno i potg kraju. Rzd Ks[ist]wa, zatrudniony wojn i krtko trwajcy, nie mg tego dopeni, a zatem przez 15 lat los tych ludzi by zawieszony. Cesarz Aleks[ander], ktry wiele mwi o wolnoci wocian we wszystkich guberniach zamieszkanych przez Polakw i kaza sobie podawa proby, nie wspomnia o tych; ktrzy ju byli wolni i czekali tylko urzdzenia midzy; wacicielami ziemi i mieszkajcymi na niej. To dao pocztek nieporozumieniu midzy tymi klasami. Jeszcze nawet przed ogoszeniem Carstwa niektrzy Polaki, zapewne z pozwoleniem Rady Rzdzcej, wezwali wszystkich mieszkacw, dajc projektw tyczcych si rzeczonego dziea17 Projekty sypay si ze wszystkich stron i skadano je w Ministerstwie Spraw Wewntrz[nych]. Ogoszono Carstwo16 Polskie; konstytucj i rzd nowy; i nikt o

nich nie wspomnia. Niektrzy nierozsdni waciciele dbr, zalepieni chciwoci, w przypadku sporu z wocia-nami mwili im e wolno wasza skoczya si", cesarz nie lubi wolnoci i nie da jej nikomu u siebie i nie pozwala nawet myle o tym". Wiadomo take e wiele projektw pisano o tej naszej wolnoci, ale one bez skutku 17 Ankieta Komitetu Reformy Agrarnej powoanego w 1814 r. przez Aleksandra I. 18 Krlestwo.

zostay si" Std powstaa nienawi i wza-emna nieufno midzy szlacht i wocianami i odnowienie nienawici przeciwko Ruskim. Co si tycz cesarza, to jego tylko zwano carem moskiewskim. To tylko mnie zadziwia, e na 3 sejmach nie byo wzmianki o wocianach. Wiadomo take, e we Francji emigranci i duchowni to samo przepowiadali o tych, ktrzy nabyli dobra narodowe a dawniej ju zabrane przez rewolucj. e krl wkrtce ogosi si samowadnym i odda dobra dawnym wacicielom" i przez to zrobili rewolucj 30 juillet19. Wszystkie rzdy szanuj osoby zasuone lub pochodzce z dawnych rzdw, w. ks. K[onstan-ty] nie zachowywa tej polityki, e nawet uderzy w piersi senatora hrabi Chodkiewicza, byego pukownika, ktry wyjecha z Warszawy, deklarujc, e odtd w senacie zasiada nie bdzie. Kobietom dostawao si czsto wiele nieprzyjemnoci i zniewag od w. ks, K[onstantego], chocia nie naocznie, ale one z swojej strony paciy mu miechem i nienawici. Pod rzdem pruskim mao byo kandydatw do przyjcia lubw zakonnych i ta liczba codziennie zmniejszaa si. Klasztory po wikszej czci byy nie zajte i nie ludne, ale rzd nie odway si ich uchyla, aeby nie obudzi fanatyzmu i nienawici. Rzd Ks[istwa] Warszawskiego zacz znosi niektre, ale e to dziao si pod powag Napoleona, a szczeglnie 19 Rewolucja lipcowa 1830 r.

pod powag krla saskiego, znanego ze swojej pobonoci, to nikt na to nie szemra. Inaczej to widziano pod rzdem cara i gono uskarano si, e Ruskie nie szanuj religii katolickiej, jej klasztorw, wit itp. Sowem mwic, nisze duchowiestwo i lud nie mogli obojtnie widzie takowe postpowanie.

Wysze duchowiestwo, starannie wybrane w widokach rzdu, zdawao si by dowolnym, ale nie posiadao zaufania z przyczyny, e niektre czonki nie odznaczay si niczym, nawet rozsdkiem, a jeden z nich by nawet wicej jak szpieg, gdy czy do tego profanacje spowiedzi. Teraz wypada mi mwi o wojsku, ktremu w. ks. K[onstanty] powica czas i starania. Ono tylko suyo do jego zabawy. Tak jak lalka suy do zabawy maej dziewczynki, ktra j rozbiera i ubiera co moment, tak w. ks. K[onstanty] przemienia ubir, porzdek i manewra wojska. Przypatrzmy si jak w. ks. K[onstanty] postpowa w tym wzgldzie od pocztku do koca. Szcztki wojska, zebrane we Francji i innych krajach pod protekcj cesarza Aleksandra i zyskawszy korzystn opini caej Europy, przybyy do kraju, przyjte ze wzgldami i sympati. Wszystkie klasy mieszkacw dzieliy te uczucia. Rzd tymczasowy ruski take nie zosta si dla nich obojtnym i czasem uprzedza ich yczenia. Kady wojskowy obiecywa sobie pomyln przyszo. Mianowanie w. ks. K[onstantego] naczelnym wodzem po-

mieszao t rado, a przybycie jego zniszczyo prawie nasze nadzieje. Pierwszy rozkaz na przywitanie zaczyna si tymi sowami: Surowa dyscyplina bdc dusz wszelkiej karnoci itd." Przy przegldaniu jednego oddziau przybyego z Francji, onierz jeden (jak byo przyjte), wystpiwszy naprzd i sprezentowawszy bro, chcia zdziaa jakie przedstawienie. Sto kijw byo mu nagrod za tak, jak mniemano, miao. Wtenczas poznano i przekonano si, czego mona spodziewa si od podobnego wodza. W. ks. K[onstanty] za ze swojej strony powzi myl jak najprdzej zniszczy ducha wolnoci i niesubordynacji francuskiej (jak on mwi) i oddali najprzd dawnych oficerw, a z czasem i onierzy. Wojsko ruskie odznaczao si w Europie najsurowsz karnoci, w. ks. K[onstanty] posuwa si do nieludzkoci i okruciestwa. Najmniejsze uchybienie karano jak zbrodni. Zwyczajna kara bya 100 kijw, lecz t posuwano do tysica. Jeden mody podoficer oddali si na moment od swojej warty i zosta kijami zabity, kiedy w innym wojsku najsurowsza kara byaby naznaczona utrata stopnia. Dawni i zasueni oficerowie, ktrzy tylko mogli sobie znale sposb utrzymania si, wyszli ze suby dobrowolnie. Drudzy zostali wypdzeni bez adnego ledztwa wskutek doniesienia szpiegw czsto faszywego lub przedstawienia dowdcw, nie zawsze pewnego. Zdarzyo si, e na paradzie w. ks. K[onstanty] nie by kontent z jed-

nego puku (ile pamitam 4 strzelcw), napad na g[enera]a Falkowskiego, zapytujc si go o przyczynie. Genera odpowiedzia, e oficerw wiele jest niezdatnych. Powiadaj, ktrzy to s tacy?" Genera, nie znajc dobrze oficerw, podyktowa nazwiska, ktre mu przyszy na pami, bojc si wyzna swoj niewiadomo. Ale zapisani byli wypdzeni. Na drugiej paradzie puk by jeszcze gorszy. Dowdca zapytany powiedzia, e mu oddalono najlepszych oficerw z puku i ktrzy na ten czas zostali przywrceni. Zbiegostwo byo niezmierne, ono pomnaao si z kadym dniem i w teje progresji pomnaay si kary i staway si surowszymi. Kule dziaowe wace od 18 do 20 funtw z acuchami musieli osdzeni za zbiegostwo nosi na ramionach, pracujc. Jeden onierz przyzna si do zabjstwa, aby tylko wybawi si od wojska, lecz pniej, za odkryciem prawdziwego zabjcy, zosta zwrcony pukowi. Wiele oficerw i onierzy zabijali si. Te wszystkie tragiczne sceny wzbudziy zgroz w publicznoci, oprcz ich autora, ktry tylko powiedzia: Polaki nie maj religii". Zbiegi, a pniej uwolnieni od suby po wysueniu 10 lat onierze napeniali skargami i opowiadaniem swoich cierpieli najskrytsze zakty kraju. Ot to jest ten car moskiewski, ktry ogosi si krlem polskim i obieca si by ojcem naszym dlatego tylko, aeby mci si na naszych dzieciach i braciach za to, e oni, suc Napoleonowi, walczyli z jego wojskiem". Tak mwili mieszkacy wsi,

powtarzajc dawne przysowie: Jak wiat wia-tem nie bdzie Moskal Polakowi bratem. We wszystkich wojnach, tak w polu jako te w garnizonach, gdzie obce wojska dziaay wspnie z wojskiem francuskim, Napoleon da-wa wynagrodzenie pod tytuem, na reprezentacj dowdcom, z obowizkiem, aeby oni przygaszali20 na obiady i wieczora rnych wojsk oficerw. To samo zachowane byo wzgldem onierzy. Puki francuskie daway uczty dla pukw cudzoziemskich. Zupenie przeciwnego systemu trzyma si w. ks. K[on-stanty], jedno sowo dosy charakteryzuje tego ksicia, e nikt u niego nie jad kawaka chleba. Siedzc jak cyklop w swojej jaskini on wynajdowa rne sposoby sia zrcznie nienawi i niedowierzanie midzy wojskiem ruskim i polskim, tak e te dwa wojska, pomimo codzien-nych stosunkw subowych w cigu pitnastu lat; zostay zupenie obce

jedne drugim, jakimi byy z pocztku. Tak dobrze w. ks. K[onstanty] umia uywa tej maksymy tyranw Divide ei impera: Niedowolny w. ks. K[onstanty] tym, e ju rnymi sposobami oddali wiksz cz oficerw, stara si ile monoci zapewni sobie wierno pozostaych, kompromitujc ich w opinii publicznej, ju to wymagajc od przeznaczonych na czonkw sdu zda i gosw niezgodnych z prawem i sprawiedliwoci, lub te zachcajc nadgrodami i obietnicami do szpiego20

Zapraszali.

wania i donoszenia drugich, a potem zrcznie rozpuszcza wieci o ich czynach, aeby, wzgardzonych od wszystkich, przyku ich do swojej taczki jak winiw (forcato)21. Dla tej przyczyny opinia do tego stopnia bya niekorzystna dla wojskowych, e nawet w wasnych ich rodzinach nie chciano ich przyjmowa. Jedno, strj wojskowy suy wyczeniem ze spoeczestwa. Jednak nie mona byo oddali razem wszystkich, wypadao Wic korzysta ze zdarzenia i oddala ich powoli pojedynczo, co byo powodem, e zostao jeszcze wiele oficerw, ludzi prawdziwie uczciwych, szanowanych, zdolnych i sucych z honorem. Trzeba jeszcze doda i to, e obawiano si, eby nie powiedziano, e w wojsku nie zosta si aden uczciwy czowiek. Administracja francuska, zaprowadzona jeszcze za panowania Ludwika XIV przez jego ministra Louvois22 i cigle doskonalona. Przyjta zostaa w wojsku polskim i okazywaa dobre skutki, uchylona zostaa przez w. ks. K[onstan-tego] dlatego, e bya francuska, ktry zostawi wszystko samowolnemu rozporzdzeniu dowdcw pukw, jak byo w Rosji. Byli niektrzy tak szczliwi, e przy pomocy tego systemu prdko zbogacili si, ale byli i tacy, ktrzy, wpadszy w nieask, byli obdarci i oddani pod sd koczyli wizieniem. Tu take mona wi-dzie polityk Divide et impera. Oficerowie i o21 Silnie. 22 Micha le Tellier, margrabia de Louvois (1641- 1691), minister wojny Ludwika XIV.

nierze widzc swoich dowdcw zbogacajcych si, nienawidzili ich jako

chciwych i niesprawiedliwych zdziercw. Z drugiej strony podobne wyrzuty rozjtrzay dowdcw pukw, ktrzy usprawiedliwiali si, e w. ks. K[onstanty] obdziera ich i narzuca na nich rne, czasem niepotrzebne wydatki np. lederwerk (bouflete-rie)23, ledwie w poowie wysuony i wydany przez komisariat znalaz w. ks. K[onstanty] wskim i kaza dowdcom pukw zastpi nowym, szerszym, co kosztowao przeszo 6 tysicy zotych. Pukownik Mycielski, zdawszy puk i odebrawszy inne przeznaczenie, zmuszony przez samego w. ks. K[onstantego] zapaci tymczasowemu dowdcy tego puku 6 tysicy zotych na rne drobne fraszki suce do ozdoby puku na przyjazd cesarza (chocia rzeczony pukownik by faworyt). Jeszcze wiksze i uciliwsze wydatki musieli znosi dowdcy pukw jazdy co do koni. dajc (podobnych wydatkw w. ks. K[onstanty] zawsze powtarza: oni maj, to jest dowdcy, zyski z pukw, trzeba, eby co czynili dla pukw. To wszystko, co tu wyej powiedziaem w. ks. K[onstanty] nie zaniedba uy na swoj korzy, trzymajc zawsze miecz Damoklesa zawieszony nad gowami dowdcw, ktrzy w obawie skoczy swoj sub tak nieszczliwie, jak inni, starali si wyprzedza chci i yczenia w. ks. K[onstan-tego]. Jeeli w. ks. K[onstantemu] przyszed ka23 Obszycia i dodatki skrzane na mundurach wojskowych.

prys przyda lub przerobi jaki przedmiot w ubiorze, oporzdzeniu lub czymkolwiek drugim, dosy mu byo kaza powiedzie jednemu z dowdcw, e to zrobioby ukontentowanie w. ks. K[onstantemu]" -tak natychmiast yczenie to zostao spenione, inni za dowdcy nie chcieli zosta w tyle. Jak ju wspominaem wyej, codziennie wymyla nowe manewry i chcia jak mona najprdzej widzie wykonanie ich na placu. Puki stojce w Warszawie w zimie staray si, mczc onierzy dzie i noc, pokaza swoj gorliwo, a szczeglniej puk 4 liniowy. Jednak czsto zdarzao si, e manewr nie by robiony i drugi nowy zastpi jego miejsce. Rekrutw wybierano z kocem jesieni i pocztkiem zimy. Ale w. ks. K[onstanty] chcia, eby z wiosennym socem ju byli zdolni wstpi w szeregi, wypadao wic uczy ich w zimie, nie zwaajc na mrz i niepogod. Mody rekrut wycignity z swego koucha lub ciepego suk-mana, odziany w lekki, stary ubir, uczy si obrotw i skadanego kroku. Samo przez si rozumie si, e trzeba byo mie mocne zdrowie, eby nie przezibi si i nie dosta suchot. Lecz to tylko byy fraszki. W. ks. K[onstan-temu] potrzeba byo wykona taki czyn, ktry by wykaza wszystkim jego kaprysy i nierozsdek. W 1819 lub 1820 r.

przy kocu wrzenia, kiedy ju obozy zostay zwinite, przysza w. ks. K[onstantemu] nieszczliwa myl przerobi koszary puku 4 liniowego. Zaczto i cigniono

dzieo z najwiksz popiesznoci; robota nie wysychaa, postawiono wic elazne piece dla prdkiego jej ukoczenia i zaraz wprowadzono puk. Nastay mrozy, w zamknitych i dusznych izbach zjawia si optalmia24, ludzie zaczli lepn. Tu odkry si w. ks. K[onstantemu] nowy powd do pokazania swojej niespokojnej ruchawoci i zrodzi wiele strasznych kopotw nieszczliwym podwadnym i kademu dostaa si cz tej biedy. Wyprowadzaj puk, urzdzaj nowy osobny lazaret dla optalmiatw, szukaj lekarstw w kraju i za granic, dowiadczaj, ktre jest lepsze pomidzy mnstwem przedstawionych; niecierpliwo, e adne z nich nie okazuje widocznych i prdkich skutkw i wyrzuty w. ks. K[onstantego] drczyy wszystkich. Zaraza przesza do wszystkich pukw, ona trwaa dugo i chocia corocznie latem zmniejszaa si, jednak jeszcze w 1830 r. byy jej szcztki. Kaprys ten pozbawi wzroku pewn liczb oficerw i mnstwo onierzy i potwierdzi robic gonym i powszechnym to przysowie: e w. ks. K[onstanty] zamyliwszy jakie dzieo, naprzd go sam zepsuje, a potem trudzi si nad jego reperacj. Jedna rzecz zapewne zadziwi tu kadego, e pomidzy tylu ludmi bliskimi w. ks. K[onstantego] nie znalaz si ani jeden, ktry by si odway przedstawi mu ze skutki tego dziea. Pochodzio to z bojani lub ze zbytecznej ulegoci? 24 Oftalmia - zapalenie oczu.

Opisawszy stan wewntrzny wojska, musz jeszcze powiedzie kilka sw, jak ono wygldao zewntrznie na pierwszy rzut oka. Nic pikniejszego i porzdniejszego wystawi sobie nie mona! Ubir pikny i dobrze zrobiony, chocia bairdzo niewygodny, ochdstwo i akuratno w najmniejszych szczegach byy zadziwiajce, wszystko rozmierzone i symetrycznie urwnane bez najmniejszego uchybienia, tak, kto widzia jednego onierza, widzia ich wszystkich. Manewr a wielkie i mae odbyway si z tak

akuratnoci, e z daleka patrzc zdawao si, e to nie yjcy ludzie ruszaj si, ale marionetki, dopiero z bliska mona byo uzna ze smutnych i opuszczonych twarzy, e te masy bez ducha i czucia porusza tylko kij. Takie byo pooenie wojska i nie lepsze pooenie caego kraju, kiedy major [ukasiski] uwaajc, e nikt nie myli przynie jakiejkolwiek ulgi, postanowi sam szuka polepszenia. Midzy wielu rodkami on wybra wolne mularstwo, jako znane i tolerowane w kraju. Naleao tylko t instytucj przystosowa do zamierzonego celu, ograniczajc jej sfer dziaania, i z kosmopolitycznej zrobi narodow i tym sposobem da jej wicej interesu i uytku dla Polakw. Myl ta, zakomunikowana dwom osobom zaufanym: pukownikowi Kozakowskiemu i adwokatowi, byemu kapitanowi Szrederowi, przyjta bya bez dyskusji i m[ajor] [ukasiski]

zosta upowaniany wprowadzi j w bieg z ich pomoc. To si dziao 3 maja 1819 r. Tak wic ten czowiek, nie majc adnego znaczenia jakie daj urodzenie, majtek, zasugi lub znane talenta, przyj trudn i niebezpieczn misj nie pomoc i ulg nieszczliwym ziomkom, a w szczeglnoci kolegom. Plan tego Wolnego Mularstwa Narodowego. Podnie ducha narodowego, skierowa umysy do jednego celu, zbliy osoby midzy sob i natchn im wzajemne zaufanie, na koniec nadzieje lepszej przyszoci. Potrzeba tego najwicej dawaa si uczu w wojsku. onierze mczeni, zniechceni i nawet tyranizowani przez oficerw, zmuszonych przez obaw by podejrzanymi pobaajcymi onierzom i psujcymi subordynacj, a tym samym utrzymujcych ducha francuskiego. Ci sami oficerowie cierpicy, rozpaczajcy prawie i obawiajcy si jeden drugiego yli prawie samotni, jak dzikie, zawsze w obawie, widzc w kadym nieprzyjaciela, ktry go pragnie zdradzi, a jednak kady o tym wie, e nieszczcie jest znone, skoro si dzieli midzy drugimi; czsto tym sposobem znajduj pocieszenie i rne rodki przynoszce ulg. To by pierwszy zamiar W[olno] Mular[stwa] Nar[odowego] - zniszczy obaw i niedowierzanie i na to miejsce utwierdzi zaufanie. 2) Wiele oficerw, nawet niewinnych, wypdzono z wojska, ktrym trudno byo znale przytuek, kady bowiem szczerze lub pozornie odmawia

im