Nazwy

Nazwa spełnia istotną rolę w języku, gdyŜumoŜliwia proces identyfikowania róŜnychobiektów i z tego powodu nazwa jestpodstawowym składnikiem wypowiedzi. NazwaNazwajest to wyraz albo wyraŜenie rozumianejest to wyraz albo wyraŜenie rozumianejednoznacznie, które nadaje się na podmiot luborzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu (orzeczenie imienne to orzeczenie stwierdzająceo podmiocie, Ŝe jest ona taki a taki).

Nazwy

Ze względu na liczbę wyrazów wchodzących wskład nazwy rozróŜniamy:

• nazwy proste – składające się z jednego tylkowyrazu, np. „skrypt”, „Jan”, „ksiąŜka” itp.;wyrazu, np. „skrypt”, „Jan”, „ksiąŜka” itp.;

• nazwy złoŜone – składające się z więcej niŜjednego wyrazu, np. „student pierwszego rokuprawa, zamieszkały w mieście połoŜonym nadWisłą”, „student, który mieszka w Poznaniu”.

Nazwy

Jak widać, nazwa to nie to samo corzeczownik. W podanych przykładach nanazwę złoŜoną składa się cały zespółrzeczowników, czasowników,przymiotników, zaimków, przyimków.przymiotników, zaimków, przyimków.RównieŜ nazwa prosta moŜe nie byćrzeczownikiem, weźmy np. nazwy zawartew zdaniach: „Chory cierpi”, „Ten jestpodejrzany”.

Nazwy

Ze względu na to, do czego nazwy są odnoszone,rozróŜniamy nazwy:

• konkretne – nazwy, które są znakami rzeczy („stół”) alboosób („ekonomista”), ewentualnie czegoś, cowyobraŜamy sobie jako rzecz lub osobę („kwiat paproci”,„nimfa”);„nimfa”);

• abstrakcyjne – nazwy, które nie są znakami rzeczy czyosób ani czegoś, co sobie jako rzecz czy osobęwyobraŜamy. Wskazują one na pewną cechę wspólnąwielu przedmiotów (np. „białość), na pewne zdarzenieczy stan rzeczy (np. „płacz”, „kradzieŜ”, „cisza”) albo napewien stosunek miedzy przedmiotami (np. „braterstwo”,„wyŜszość”).

Nazwy

Przedmiot, którego dana nazwa jestznakiem, nazywamy desygnatem tejnazwy. KaŜdej nazwie przyporządkowanyjest zbiór przedmiotów, do których tanazwa się odnosi, przy czym tez zbiórnazwa się odnosi, przy czym tez zbiórmoŜe być pusty albo niepusty. Zbiór tenokreślany jest jako zakres nazwy lub zbiórdesygnatów nazwy.

Nazwy

Dla wyjaśnienia, jakie znaczenie i jaki jest sposóbposługiwania się nazwami w jakimś językumusimy rozróŜnić nazwy:

• indywidualne – takie nazwy, które słuŜą do• indywidualne – takie nazwy, które słuŜą dooznaczenia poszczególnych, tych a nie innychprzedmiotów, nie przypisując przez to danemuprzedmiotowi takich czy innych właściwościwyróŜniających go, np. „Poznań”, „Dunajec”,„Karol Kaczmarek”;

Nazwy

• nazwy generalne – to te, które przysługująprzedmiotom ze względu na jakieś cechy, któretym przedmiotom przypisujemy, np. „budynek”,„krzesło”, student wydziału ekonomii”.

„Najsłynniejsze z pierników miasto w Polsce” – tonazwa generalna, która oznacza to samo, conazwa indywidualna „Toruń”.

Nazwy

Z tego przykładu widać, Ŝe nie moŜnautoŜsamiać rozróŜnienia nazwindywidualnych i generalnych zrozróŜnieniem imion własnych irozróŜnieniem imion własnych ipospolitych w gramatyce.

Nazwy generalne odnoszą się do wszystkichprzedmiotów mających pewien określonyzespół cech.

Nazwy

Treścią jakiejś nazwy generalnej nazywamytaki zespół cech posiadanych przezdesygnat danej nazwy, np. treścią nazwy„pęczak” w języku polskim jest zespółcech: 1) coś, co jest kaszą, 2) jęczmienną,cech: 1) coś, co jest kaszą, 2) jęczmienną,3) bardzo grubą. Wszystko, co te trzycechy posiada moŜe być nazwanepęczakiem i tylko to, co te trzy cechyłącznie posiada.

NazwyZastanówmy się jakie cechy ma kaŜdy „kwadrat”. Jest to:1. figura płaska;2. czworoboczna;3. równoboczna;4. prostokątna;5. o bokach parami równoległych;6. o równych przekątnych;7. o połowiących się przekątnych;8. o prostopadłych przekątnych9. o obwodzie przy danym polu stosunkowo najmniejszym10. wpisywalna w okrąg;11. opisywalna na okręgu.

Nazwy

• Taki zespół cech, który wystarcza do tego, by odróŜnićdesygnaty danej nazwy od innych przedmiotów,nazywamy konstytutywnym zespołem cech, a cechytakie nazwy tworzące – cechami konstytutywnymi.

• Pozostałe cechy wspólne nazywamy konsekutywnymiwzględem poprzednio wymienionych.względem poprzednio wymienionych.

Najprościej wytłumaczyć, co to jest kwadrat, podajączespół cech 1, 2, 3, 4; znacznie trudniej byłobyzrozumieć, co to jest kwadrat podając cechy np. 1, 2, 9.

Nazwy

Taki konstytutywny zespół cech, który jaknajprościej wyjaśnia treść danej nazwy,nazywamy treścią leksykalną, czyli słownikowąnazwy.

KaŜda nazwa generalna moŜe występować wtrzech róŜnych rolach znaczeniowych, czyli w

KaŜda nazwa generalna moŜe występować wtrzech róŜnych rolach znaczeniowych, czyli wtrzech supozycjach:

• supozycja prosta;• supozycja formalna;• supozycja materialna.

Nazwy

• JeŜeli nazwa jest uŜywana w wypowiedzi jakoznak dla poszczególnego przedmiotu tegowłaśnie rodzaju, jako znak dla określonegodesygnatu nazwy, to mówimy, Ŝe występuje wsupozycji prostej. Np. „Zając przebiegł midrogę.”drogę.”

• JeŜeli wyraz jest nazwą dla całego gatunkuprzedmiotów, jak np. w wypowiedzi „Zając jestpospolity w Polsce”, to mówimy, Ŝe jest on wsupozycji formalnej. Nazwa uŜywana w tejsupozycji staje się nazwą abstrakcyjną.

Nazwy

• Supozycją materialną nazywamy uŜycie jakiegośwyrazu jako znaku dla niego samego. „ZAJĄC”w supozycji materialnej składa się z dwóchsylab, z pięciu liter i wielokrotnie jest powtarzanyw tej części wykładuw tej części wykładu

Nazwy indywidualne mogą występować tylko wsupozycji prostej lub materialnej.

Nazwy

Ze względu na to, ile desygnatów obejmuje zakresdanej nazwy, rozróŜniamy nazwy:

• ogólne – czyli takie, które mają więcej niŜ jedendesygnat;desygnat;

• jednostkowe – mają tylko jeden desygnat;• puste (bezprzedmiotowe) – takie, które wcale

nie mają desygnatów, np. „stupiętrowy dom wPoznaniu”, „syn bezdzietnej matki”.

Nazwy

Nazwy przysługiwać mogą w danym języku nietylko poszczególnym przedmiotom, ale teŜagregatom pewnych przedmiotów. Są więc takienazwy, jak „las” (agregat drzew), „biblioteka”(agregat ksiąŜek), „stado” (agregat zwierząt),„spółdzielnia” (agregat osób). Nazwy, których„spółdzielnia” (agregat osób). Nazwy, którychdesygnatami są nie poszczególne rzeczy lecztakie przedmioty, które traktujemy jako agregatyzłoŜone z poszczególnych rzeczy, nazywamynazwami zbiorowymi.

Nazwy

Nie jest więc desygnatem nazwy zbiorowej „SejmRzeczpospolitej” ktoś, kto jest desygnatemnazwy „poseł na Sejm Rzeczypospolitej” – iodwrotnie. Co innego poseł, a co innego Sejm,agregat posłów.

Często moŜna spotkać się z tym, Ŝe ktośCzęsto moŜna spotkać się z tym, Ŝe ktośutoŜsamia agregat – całość złoŜona z części – zklasą wszystkich tych części składowych. Jest tobłędem, np. „spółdzielnia” jako całość, a coinnego klasa wszystkich członków tej spółdzielni.

Nazwy

JeŜeli umiemy, znając naleŜycie dany język,bez wątpliwości rozstrzygnąć o kaŜdymnapotkanym przedmiocie, z którymodpowiednio zapoznaliśmy się, czy jestodpowiednio zapoznaliśmy się, czy jeston, czy teŜ nie jest desygnatem pewnejokreślonej nazwy, to mówimy, Ŝe w danymjęzyku nazwa ta ma ostry zakres lub wskrócie jest nazwą ostrą.

Nazwy

JeŜeli natomiast o pewnych napotkanychprzedmiotach, mimo dobrego zapoznania się zich cechami , nie umiemy orzec, czy są, czy niesą desygnatami danej nazwy, to nazwę takąokreślamy jako nazwę nieostrą, np. „kartkapapieru”. JeŜeli mamy kawałek papieru opapieru”. JeŜeli mamy kawałek papieru orozmiarach 15x20 cm, to wiadomo, Ŝe jest tokartka papieru, jeśli ma 1x1 cm albo 80x120 cm,to nikt tego nie nazwie kartką. Ale od jakichrozmiarów „zaczyna się” kartka?

Nazwy

Nieostrość zakresu wiąŜe się z tym, Ŝeniektóre nazwy nie mają wyraźnej treści,to znaczy, iŜ nawet ten, kto dobrze znajęzyk nie umiałby podać takiego zespołujęzyk nie umiałby podać takiego zespołucech, które pozwoliłyby w sposóbstanowczy odróŜniać desygnaty danejnazwy od innych przedmiotów, np. słowo„rzeka”.

Nazwy

Nazwy stają się nazwami ostrymi dzięki temu, Ŝesą nazwami wyraźnymi – tzn. umiemy podaćzespół cech wystarczających do odróŜnieniadesygnatów danej nazwy od innychprzedmiotów, lub dzięki temu, Ŝe są nazwamiprzedmiotów, lub dzięki temu, Ŝe są nazwamidla nas intuicyjnymi – tzn. Ŝe na podstawieogólnego wyglądu danego przedmiotu, bezzastanawiania się nad treścią danej nazwy,umiemy określić, czy jest on, czy nie jestdesygnatem tej nazwy.

Nazwy - podsumowanie

Zapamiętajmy, Ŝe nazwy moŜna podzielić na:• Proste i złoŜone – wg liczby wyrazów składowych;• Konkretne i abstrakcyjne – wg charakteru tego, do czego

się odnoszą;• Generalne i indywidualne – wg sposobu identyfikowania• Generalne i indywidualne – wg sposobu identyfikowania

desygnatu;• Ogólne, jednostkowe, puste – wg liczby desygnatów;• Zbiorowe i niezbiorowe – wg struktury desygnatów.

Stosunki między zakresami nazw

Zagadnienie dotyczące stosunków zakresowychnazw wymaga przypomnienia, co to jest zakresnazwy. Jest to zbiór jej desygnatów, czyliprzedmiotów oznaczanych przez daną nazwę.

Musimy takŜe wprowadzić pojęcie klasyuniwersalnej (zwanej universum), a więc zbioru

Musimy takŜe wprowadzić pojęcie klasyuniwersalnej (zwanej universum), a więc zbiorudesygnatów wszystkich istniejących nazw. Jeśliz klasy uniwersalnej wyłączymy przedmiotyokreślone nazwą „ekonomista”, wówczaspozostała część tworzy klasę negatywną: „nie-ekonomista”.

Stosunki między zakresami nazw

Nazwa i jej dopełnienie (czyli klasanegatywna) stanowi klasę uniwersalną.Np. klasa negatywna – zbiór desygnatównazwy „nie-ekonomista” – obejmujenazwy „nie-ekonomista” – obejmujewszystko to, co nie wchodzi w zakresnazwy „ekonomista” ( a więc obejmujewszystkie przedmioty, wyłączającekonomistów).

Stosunki między zakresami nazw

Istniejące stosunki zakresowe zilustrujemy nawykresach, w których występuje nazwa S oraznazwa P.

1.1. StosunekStosunek zamiennościzamienności S względem P: desygnaty1.1. StosunekStosunek zamiennościzamienności S względem P: desygnatyS są desygnatami nazwy P; kaŜde S jest P, kaŜdeP jest S. Niech S – flaga oraz P – chorągiew.

43421

48476

P

S

Stosunki między zakresami nazw

2.2. StosunekStosunek nadrzędnościnadrzędności S względem P:kaŜde P jest S, lecz nie kaŜde S jest P,istnieją bowiem S, które nie są P. Niech S– lekarz, P – chirurg.– lekarz, P – chirurg.

321

48476

P

S

Stosunki między zakresami nazw

3.3. StosunekStosunek podrzędnościpodrzędności S względem P:kaŜde S jest P, lecz nie kaŜde P jest S,istnieją bowiem P, które nie są S. Niech S– pies, P – ssak.– pies, P – ssak.

43421

48476

P

S

Stosunki między zakresami nazw

4.4. StosunekStosunek krzyŜowaniakrzyŜowania sięsię zakresówzakresów.. Ten rodzaj stosunkówzakresowych występuje w dwóch postaciach:

•• StosunekStosunek niezaleŜnościniezaleŜności, w którym klasa uniwersalna niezostała wyczerpana: niektóre S są P i niektóre P są S;istnieją teŜ S, które nie są P, i istnieją P, które nie są S;istnieją teŜ S, które nie są P, i istnieją P, które nie są S;ponadto oprócz S i P istnieją inne przedmioty (przynajmniejjeden). Niech S – prawnik, P – polityk.

43421

48476

P

S

Stosunki między zakresami nazw

•• StosunekStosunek podprzeciwieństwapodprzeciwieństwa, w którymklasa uniwersalna została wyczerpana:niektóre S są P i niektóre P są S; i poza Soraz P nie ma Ŝadnych innychoraz P nie ma Ŝadnych innychprzedmiotów. Niech S – prawnik, P – nie-notariusz.

4434421

48476

P

S

Stosunki między zakresami nazw

5.5. StosunekStosunek wykluczaniawykluczania sięsię.. Ten rodzaj stosunkówzakresowych równieŜ występuje w dwóch postaciach:

•• StosunekStosunek przeciwieństwaprzeciwieństwa, w którym klasa uniwersalna niezostała wyczerpana: nie istnieją S, które są P i nie istniejąP, które są S; ponadto oprócz S i P istnieją inne przedmiotyP, które są S; ponadto oprócz S i P istnieją inne przedmioty(przynajmniej jeden). Niech S – prokurator, P – sędzia.

43421

876

P

S

Stosunki między zakresami nazw

•• StosunekStosunek sprzecznościsprzeczności, w którym klasauniwersalna została wyczerpana: Ŝadne Snie jest P i Ŝadne P nie jest S; i poza Soraz P nie ma Ŝadnych innychoraz P nie ma Ŝadnych innychprzedmiotów. Niech S – sędzia, P – nie-sędzia.

43421

48476

P

S

Stosunki między zakresami nazw

Wykresy powyŜsze obejmują stosunki zakresowedwóch nazw. JednakŜe często musimy sięgaćdo prezentacji, które pozwolą nam na określeniestosunków zakresowych trzech, czterech iwięcej nazw. Najczęściej uŜywane do tego sąwięcej nazw. Najczęściej uŜywane do tego sąwykresy kołowe. Dla przykładu pokaŜemystosunek trzech nazw: S – sportowiec, A –adwokat, Sę – sędzia.

Stosunki między zakresami nazw

A S SęA S Sę

Stosunki między zakresami nazw

Opisane powyŜej stosunki pomiędzyzakresami nazw odnoszą się do sytuacji,w której nazwy nie są nazwami pustymi.Zakresy dowolnych nazw pustych sąZakresy dowolnych nazw pustych sązamienne.

WaŜne jest odróŜnianie stosunkówzakresowych nazw od relacji części docałości, np. samochód – silnik.

Stosunki między zakresami nazw

JeŜeli mamy określić stosunek zakresowy nazw:„rada gminy” i „radny”, wówczas mając nauwadze fakt, Ŝe nie odnosimy się do związkówczęści do całości, stwierdzamy, Ŝe „rada gminy”nie jest radnym i radny nie jest rada gminy, anie jest radnym i radny nie jest rada gminy, azatem zachodzi stosunek wykluczania się(przeciwieństwo). Podobnie stosunekwykluczania się zachodzi pomiędzy nazwą wliczbie pojedynczej i w liczbie mnogiej, np.drzewo – drzewa.