Liryczne wtajemniczenie, czyli…czyta wiersze, mówi o wierszachrodzaje literackie: liryk, epik, dramat.
O zakwalifikowaniu danego utworu do jednego z
rodzajów decyduj gównie trzy czynniki:
•postawa podmiotu literackiego wobec wiata
przedstawionego;
•budowa wiata przedstawionego (kompozycja);
LIRYKA Najwaniejsze cechy liryki:
utwory zapisane s wierszem - podzielone na wersy i strofy;
osoba mówica w wierszu to podmiot liryczny, on tworzy wiat wiersza;
podmiot liryczny wyraa swoje przeycia, doznania, emocje, myli i przekonania, stan ducha, wraenia; w poezji najwaniejsze jest odkrywanie i budzenie uczu;
afabularno (brak fabuy - powizanego ze sob cigu zdarze);
wiat wiersza jest zawsze wiatem wewntrznym podmiotu lirycznego, choby by opisem zachodu soca czy onieonych szczytów gór;
ma niewielkie rozmiary;
wystpuj rymy (wspóbrzmienie zakocze wyrazów);
wystpuje rytm – regularne powtarzanie si liczby sylab lub akcentów w wersach;
wystpuj liczne rodki stylistyczne (poetyckie) np. epitety, porównania, przenonie, uosobienia, oywienia;
UTWÓR LIRYCZNY
Uwaga…
Autora utworu bardzo czsto utosamia si z podmiotem lirycznym. Naley jednak pamita, e nie zawsze jest to poprawne. Doskonale ukazuje to wiersz Hanny Januszewskiej „Lwy”
Hanna Januszewska „Lwy”
Gdy jestem taki jak dzi – zy, e pici a zaciskam, to chciabym, wiecie, spotka lwy, lwy drapienych pyskach. Wyszedbym z domu. Zatrzasn drzwi, nie mówic ani sowa. Poszedbym drog, a obok lwy szyby zielskami w rowach.
Autork wiersza jest Hanna Januszewska, ale wszystkie formy gramatyczne uyte w wierszu maj form msk! Wiersz jest wypowiedzi zbuntowanego i rozzoszczonego chopca. Trudno wic sdzi, aby poetka i chopiec byli t sam osob!!!
Klasyfikacja
utworów
lirycznych
Odmiany liryki: 1) Ze wzgldu na sposób ujawniania si podmiotu lirycznego
a) Liryka bezporednia – podmiot liryczny wypowiada si w pierwszej osobie („ja”). Przedstawia swoje uczucia, przeycia, myli. Wówczas wypowied podmiotu lirycznego staje si wyznaniem, np.
Róewicz Tadeusz
Jak dobrze
(…)
tak mi serce bije
odbierana jako wypowied autora utworu;
* liryka roli – podmiot liryczny wypowiada si jako posta
historyczna, mitologiczna, itp.
przedmiot, zwierz, rolina, itp.
b) Liryka porednia - podmiot liryczny nie ujawnia si wprost, lecz ukrywa si za opisem, sytuacj, itp., wypowiada si w trzeciej osobie i jest mniej lub bardziej ukryty, np.
Leopold Staff Deszcz jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny, (…)
Jk szklany... pacz szklany... a szyby w mgle mokn
I wiata szarego blask sczy si senny...
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...
Rodzaje liryki poredniej:
* liryka sytuacyjna - podmiot liryczny opowiada o jakim wydarzeniu, sytuacji, ale sam w niej nie uczestniczy;
c) Liryka zwrotu do adresata - podmiot liryczny wypowiada si w pierwszej osobie, kierujc swoj wypowied do konkretnego adresata, tzw. „ty liryczne”. Wiersz moe mie wówczas charakter wezwania lub apelu, np.
M. Pawlikowska-Jasnorzewska urawie
O urawie na niebie krwawym! O kluczu lekki i zoty, który otwierasz tsknot za nieskoczonym odlotem!
2) Ze wzgldu na temat, tre wyraanych przey i postaw
wobec wiata:
mioci, ukazuje konkretne przeycia miosne, zmysowy wymiar
mioci; np. S. Grochowiak Pocaunek – krajobraz.
*Liryka refleksyjno-filozoficzna - wyraa pogldy na temat istoty
ycia, czowieka, wiata, wartoci, sensu ycia, wiatopogldu; np.
W. Szymborska Cebula.
religijna, rozmowa z osoba bosk lub wit; np. J. Twardowski
Pan Jezus niewierzcych.
moe by dobro kraju, los narodu, problem spoeczny, walka o
wolno; np. T. Róewicz ***(oblicze ojczyzny)
*Liryka autotematyczna – tematem utworu jest poeta, istota i
funkcje poezji, itp.; np. S. Grochowiak Rozmowa o poezji.
O niezwykoci liryki
Dzisiaj liryka jest „tym samym, co trzy, a moe i cztery tysice lat temu – zapisem osobistych stanów ducha, myli, przey, uczu, wrae, przekona. Zapisem krótkim, dopracowanym w szczegóach, bez sów zbdnych, niepotrzebnych. Zapisem dokonanym w specjalnym jzyku, który w niewielu sowach pozwala wyrazi wiele treci (dziki rodkom poetyckim). Grecy dodaliby – zapisem piknym, dajcym przyjemno czytelnikowi. Dlatego liryki nie mona czyta w popiechu. Trzeba to robi wolno, wielokrotnie, trzeba przystawa, zamyla si, stawia pytania, zamyka oczy, wyobraa sobie, zastanawia si nad sowami. I zdarza si, e jeden wiersz pojmiemy w jednym blasku, a inny pozostanie dla nas zagadk.
wiersz – sposób organizacji tekstu,
Szymborska Wisawa - autor „Nic dwa razy” - tytu
1. wers Nic dwa razy si nie zdarza 2. wers I nie zdarzy. Z tej przyczyny 3. wers Zrodzilimy si bez wprawy 1. zwrotka/ strofa wiersza 4. wers I pomrzemy bez rutyny. Chobymy uczniami byli Najtpszymi w szkole wiata, Nie bdziemy repetowa 2. zwrotka/ strofa wiersza adnej zimy ani lata.
aden dzie si nie powtórzy, Nie ma dwóch podobnych nocy, Dwóch tych samych pocaunków, 3. zwrotka/strofa wiersza wyodrbnienie Dwóch jednakich spojrze w oczy. graficzne w wierszu Wczoraj, kiedy twoje imi Kto wymówi przy mnie gono, Tak mi byo, jakby róa 4. zwrotka/strofa wiersza Przez otwarte wpada okno. Dzi, kiedy jestemy razem, Odwróciam twarz ku cianie. Róa? Jak wyglda róa? 5. zwrotka/strofa wiersza Czy to kwiat? A moe kamie? Czemu ty si, za godzino, Z niepotrzebnym mieszasz lkiem? Jeste - a wic musisz min. 6. zwrotka/strofa wiersza Miniesz - a wic to jest pikne. Umiechnici, wpóobjci, Spróbujemy szuka zgody, Cho rónimy si od siebie, 7. zwrotka/strofa wiersza Jak dwie krople czystej wody.
Rodzaje wierszy: stroficzny – zbudowany ze strof (zwrotek):
- dwuwersowe,
podziau na strofy,
stay akcent (na drugiej sylabie od koca) przed redniówk i
w wyrazach koczcych wers, regularne rymy eskie,
wystpuje w nich redniówka w wersach duszych ni
omiozgoskowe (wicej ni osiem sylab).
REDNIÓWKA - punkt podziau, który dzieli wers na dwie czci. Zwykle wystpuje w wersach duszych ni omiosylabowe.
Miejsce redniówki w wersie zalene jest od granicy wyrazów i zestrojów akcentowych. Dla poezji polskiej charakterystyczna jest redniówka po pitej sylabie w jedenastozgoskowcu (5+6) i po siódmej sylabie w trzynastozgoskowcu (7+6).
Np.:
Ile ci trzeba ceni, + ten tylko si dowie,(…)”
(A. Mickiewicz Pan Tadeusz)
Przy piersiach, piewnych + westchnienia haasem?"
(B. Lemian Nieznana podró Sindbada eglarza)
-----||------
-----||------ (11 zgosek: 5 + 6)
Rodzaje wierszy – cig dalszy: nieregularny – utwór, który w pewnym stopniu odchodzi od jasno okrelonych zasad, np. jest rytmicznie rozmaity; w tego rodzaju wierszu najwaniejsz cech kompozycji jest jej nieregularno, stosowana w celu zaskoczenia odbiorcy, np.:
„I sny wizane na senn ni (9 zg.) bd opada ku skroniom prdkim – (10 zg.) i – al, (2 zg.) al i – (2 zg.) Senne s stopy gitkie jak prty, (10 zg.) przebi nie mog szeptu gazi – (10 zg.) le i, (2 zg.) al. (1 zg.) Zamknij pejza jak okno ruchem upionej rki, (14 zg.) do szeptu nachyl si czule – tak poznasz t chwil soczyst (17 zg.) i rozerwiesz korali sznurek i odnajdziesz si w wasnym umiechu (19 zg.) podwojona przez sen jak przez lustro”. (10 zg.) (T. Gajcy, Korale)
wolny – charakteryzuje go:
- zrónicowanie dugoci wersów,
- ukad graficzny zaleny od woli autora,
- zdarza si, e autor odrzuca interpunkcj, pisowni wielk liter, podzia na strofy,
Np.:
Siódmy anio jest zupenie inny nazywa si nawet inaczej Szemkel
to nie co Gabriel zocisty podpora tronu i baldachim
ani to co Rafael stroiciel chórów
(…)
biay – to wiersz bez rymów. Wierszem biaym moe by zarówno wiersz sylabiczny, wiersz nieregularny, jak i wiersz wolny.
Np.:
(…)
Powyszy wiersz jest wierszem wolnym – biaym (nie ma w nim rymów).
Jak wynika z poprzednich slajdów ze
wzgldu na wystpowanie rymów
wiersze mona podzieli na:
rymowane i bez rymów.
brzmienia zakocze wyrazów
Rodzaje rymów:
a) W zalenoci od akcentu: - rymy eskie – rymy pótorazgoskowe, w których rymowaniu podlega ostatnia sylaba i cz sylaby przedostatniej, np. mo-da, wrza-wa
u-ro-da, ka-wa - rymy mskie – to rymy jednozgoskowe, rymuj si wyrazy jednosylabowe,
np. do – skro
Rymy mskie nadaj wierszowi zdecydowany ton, dlatego chtnie s wykorzystywane w liryce apelu, w wierszach o rytmie marsza.
b) W zalenoci od miejsca wystpowania w wersie: - rymy kocowe - wystpujce na kocu wersu. - rymy wewntrzne - wystpujce w rodku wersu. - rymy inicjalne - wystpujce na pocztku wersu (bardzo rzadkie).
Inne rodzaje rymów:
*ubogie – takie, gdzie wspóbrzmi tylko samogoska, np. „te – swe,
mi – ni”,
*dokadne – rymujce si zakoczenia wyrazów maj takie samo brzmienie, np.: wieniec – zieleniec,
*niedokadne (przyblione) – rymowane goski nie s identyczne, ale przyblione, brzmi podobnie, np.: wiata – nieodgada, ce - soce
*gramatyczne – utworzone z wyrazów, których wspóbrzmienie wynika z identycznoci kocówek gramatycznych, np. „spotkaem – uciskaem”, (ta sama cz mowy),
*niegramatyczne – utworzone z wyrazów nalecych do rónych kategorii gramatycznych, np. „wiat cay – bez chway”,
*oklepane (czstochowskie) – utworzone z wyrazów czsto zestawianych ze sob w pozycjach rymowych, tworz cig wyeksploatowanych skojarze, np. „dal – al”, „ojczyzna – blizna", „kocha – szlocha”,
*rzadkie (wyszukane, trudne) – przeciwiestwo rymów oklepanych, charakteryzuj si niezwykoci doboru wyrazów,
np.: „Rio de Janeiro – oraneri (w J. Tuwim „Kwiaty polskie”)
Ukady rymów:
parzyste (ssiadujce) – zakoczenia dwóch kolejnych wersów rymuj si ze sob, maj tzw. ukad AABB, np.:
Julian Tuwim „Rwanie bzu” Narwali bzu, naszarpali, A Nadarli go, natargali, A Nanieli wieego, mokrego, B Biaego i tego bzowego. B
krzyowe (przeplatane) - rymuje si co drugi wers, np. w pierwszy i w trzeci, drugi i czwarty, to tzw. ukad ABAB, np.:
Leopold Staff, "Wysokie drzewa"
O, có jest pikniejszego ni wysokie drzewa, A W brzie zachodu kute wieczornym promieniem, B Nad wod, co si pawich barw blaskiem rozlewa, A Pogbiona odbitych konarów sklepieniem. B
okalajce – rymuje si wers pierwszy z czwartym i drugi z trzecim, tzw. ukad ABBA, np.:
Adam Mickiewicz „Stepy Akermaskie”
Wpynem na suchego przestwór oceanu; A Wóz nurza si w zielono i jak ódka brodzi: B ród fali k szumicych, ród kwiatów powodzi, B Omijam koralowe ostrowy burzanu (…) A
Uwaga!!!!!!
Podzia rymów tworzy si na podstawie rónych kryteriów. Okrelajc rodzaj rymów w utworze, naley wzi pod uwag kade z kryteriów, np. w bajce „Jagni i wilcy” I. Krasickiego:
„Zawdy znajdzie przyczyn, kto zdobyczy pragnie. Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jagni; Ju go mieli rozerwa, rzeko: "Jakim prawem?" "Smaczny, saby i w lesie!" - Zjedli niezabawem”.
wystpuj rymy: eskie, dokadne, gramatyczne i niegramatyczne, parzyste (ssiadujce), kocowe.
W utworze „Smutno mi Boe” J. Sowackiego
Smutno mi, Boe! - Dla mnie na zachodzie Rozlae tcz blasków promienist; Przede mn gasisz w lazurowej wodzie Gwiazd ognist...(…).
wystpuj rymy: eskie, dokadne, gramatyczne i niegramatyczne, krzyowe, kocowe.
rodki stylistyczne (poetyckie):
tekstach poetyckich, jak i w prozie. Nie s wic
typowe tylko dla wierszy. Stosuje si je gównie w
celu:
pobudzenia jego wyobrani,
Najczciej stosowane rodki poetyckie:
ANAFORA – powtórzenie wyrazu lub grupy wyrazów zaczynajcych si od tych samych sów, na pocztku kolejnego wersu, strofy, np.: „Jak moje oczy topi si – mdlej, Jak myli rzucaj ze dna, Jak iskry sypi, jak zami lej, Ty wiesz! – lecz tylko Ty jedna”.
Cel stosowania: zwrócenie uwagi na cech, osob, zjawisko, itp. o którym mówi anafora; rytmizacja wiersza, czasem ch zaskoczenia czytelnika.
ALITERACJA (z ac. ad + litera) to identyczno gosek rozpoczynajcych ssiadujce ze sob wyrazy,
np.: Czechowicz Józef „elegia upienia” godziny gorzkie bez godów czarny druk na poókych stronicach jakby ze stromych schodów spywaa w mroku ywica zwija si zauek zawiy zagubiony we wasnych zaomach
ANIMIZACJA (OYWIENIE) –nadanie przedmiotom nieoywionym lub pojciom abstrakcyjnym cech istot ywych, np. „morze ryczy”, „chmura goni chmur”.
Cel stosowania: nadanie tekstowi dynamiki, wprowadzenie elementu ruchu.
Najczciej stosowane rodki poetyckie:
np.: „Muzeum” W. Szymborska
S talerze, ale nie ma apetytu. S obrczki, ale nie ma wzajemnoci od co najmniej trzystu lat. Jest wachlarz - gdzie rumiece? S miecze - gdzie gniew? I lutnia ani brzknie o szarej godzinie.
APOSTROFA - bezporedni zwrot (w formie woacza) do adresata (osoby, bóstwa, idei, wydarzenia, pojcia lub przedmiotu),
np.: „Litwo! Ojczyzno moja! Ty jeste jak zdrowie…” (A. Mickiewicz „Pan Tadeusz”),
„Panie! to moja praca, a zdarzenie twoje; Raczysz bogosawiestwo da do koca swoje!...” (J. Kochanowski „Na dom w…”)
Cel stosowania: nadanie wypowiedzi podniosoci, wyznanie uczu do podmiotu apostrofy
ARCHAIZM - wyraz, konstrukcja skadniowa lub zwizek wyrazowy, który wyszed z uycia,
np.: drzewiej – dawniej,
„Zbli si do mnie, Urszulo! Pogldasz, jak ywa... Zrobi dla ci, co zechcesz, by bya szczliwa”. (B. Lemian „Urszula Kochanowska”)
Cel stosowania: ch nawizania do wybranej epoki.
Najczciej stosowane rodki poetyckie:
EPITET – okrelenie rzeczownika; zwykle nazywa cech przedmiotu albo stosunek wypowiadajcego si do przedmiotu (mówi jakie co jest); wystpuje najczciej w postaci przymiotników, natomiast rzadziej w postaci imiesowów lub innych rzeczowników, np.: „szklana równina”, „róowy jzyk”, „wilczy apetyt”, „wesoy kolor”, itp.
Cel stosowania: oddziaywanie na wyobrani czytelnika, tworzenie obrazu, wyraenie stanu emocjonalnego podmiotu lir. i jego stosunku do przedmiotu opisu.
EPIFORA – powtórzenie wyrazu lub grupy wyrazów na kocu kolejnego wersu, strofy,
np.: „Nie idzie, ale skrada si przez ycie,
Czoga si przez ycie,
EUFEMIZM – zastpienie wyrazu lub grupy wyrazów odczuwanych jako wyrazy zbyt dosadne, zabarwione negatywnie, wyrazem o agodniejszym brzmieniu,
np.: zamiast niechlujny – nieelegancki, zamiast gupi – niemdry,
zamiast gruby - puszysty, itp.
Najczciej stosowane rodki poetyckie:
METAFORA (przenonia) – poczenie wyrazów, które wspólnie tworz nowe
znaczenie ni dosowny sens wy razów, metafor nie naley czyta dosownie,
np. „Lato w butelki rozlane”, „Wchodzc z ró w rku, z ksiycem pod
pach”, „powód kwiatów”, itp.
intelektualnego.
NEOLOGIZM (nowe sowo) – nowy wyraz utworzony w danym jzyku, aby
nazwa nieznany wczeniej przedmiot czy sytuacj lub osign efekt
artystyczny w utworze poetyckim,
np.: „Tam ukocha przestwornie mg-nierozeznawk” (Bolesaw Lemian, „nigrobek”)
"Ogród pana Byszczyskiego zielenieje na wymroczu,/ (...) / Sam go wywiód z nicoci
byszczydami swych oczu/ I utrwali na podnionej drzewom trawie". (Bolesaw Lemian,
"Pan Byszczyski").
np.: ciepy lód, czarny nieg, ywy trup, itp.
Cel stosowania: zaskoczenie, zadziwienie czytelnika, zachta do refleksji.
Najczciej stosowane rodki poetyckie:
np.: miau, chi chi, wist, itp.
Cel stosowania: wzbogacenie, urozmaicenie warstwy brzmieniowej utworu.
PERSONIFIKACJA (uosobienie) – nadanie zwierztom, rolinom, przedmiotom,
zjawiskom nieoywionym cech ludzkich, np.: drzewo wierzy, kamie pomyla;
PORÓWNANIE – zestawienie ze sob dwóch zjawisk, przedmiotów, poj, z
których jedno suy okrelaniu drugiego poprzez uwydatnienie podobiestwa, cechy
wspólnej, poznajemy go gównie po cznikach typu: jak, niby, jakby, ni, niczym,
jako, na ksztat,
np.: „Idzie zmierzch jak tumy cieni”, „serce pracuje niczym pszczoa”, itp.
Cel stosowania: dziaa na wyobrani; czasem zaskakuje, zadziwia zestawieniem
odlegych zjawisk, np. „jestem jak szampan”.
POWTÓRZENIE – powtórzenie tego samego wyrazu, zdania, fragmentu, by
nada tekstowi rytm, podkrelenie wanoci powtarzanego wypowiedzenia,
np. „westchnienia me, westchnienia me”;
Najczciej stosowane rodki poetyckie:
PRZERZUTNIA - przeniesienie wyrazu lub czci zdania do nastpnego wersu lub strofy w celu zaakcentowania wypowiedzi, zwikszenia dynamiki i pobudzenia wyobrani osoby czytajcej, np.:
„…Rozdaj wokoo mój umiech, bukiety rozdaj wokoo i jestem radosn wichur zachwytu i szczcia poety co zamiast czowiekiem powinien by wiosn!...”
Cel stosowania: urozmaicenie monotonnego rytmu wiersza, zaskoczenie czytelnika,
PYTANIE RETORYCZNE - pytanie zadane nie dla uzyskania odpowiedzi, lecz w celu skonienia odbiorcy do przemyle na okrelony temat, podkrelenia wagi problemu; ewentualnie pytanie, którego odpowied jest oczywista, np.:
„ Czy pamitasz, jak z tob taczyem walca, Panno, madonno, legendo tych lat? Czy pamitasz, jak ruszy wiat do taca, wiat, co w ramiona mi wpad?” Julian Tuwim Kwiaty polskie
Cel stosowania: pytanie retoryczne suy wzmocnieniu uwagi odbiorcy, urozmaica styl i nadaje zwizo wypowiedzi, wyraenie wtpliwoci;
Najczciej stosowane rodki poetyckie:
Kocham go! Kocham! Kocham!!!”
ZDROBNIENIE - wyraz utworzony za pomoc odpowiedniego formantu oznaczajcy rzecz albo osob mniejsz od nazywanej wyrazem podstawowym, np.: usta – usteczka, „…Haftowali Ci, syneczku…”
Cel stosowania: moe podkrela pozytywny (lub pogardliwy) stosunek do okrelanego obiektu; podkrela emocje, uczucia; buduje nastrój wiersza;
ZGRUBIENIE - wyraz utworzony za pomoc odpowiedniego formantu oznaczajcy rzecz albo osob wiksz od nazywanej wyrazem podstawowym, np.: baba - babsko.
Cel stosowania: moe oznacza pogardliwy stosunek do omawianego obiektu, budowanie nastroju wiersza
Najczciej stosowane rodki poetyckie:
zwrot wplatany do jzyka ojczystego,
np.: „Twardowski ku drzwiom si kwapi
Na takie dictum acerbum,
Diabe za kontusz uapi:
Adam Mickiewicz Pani Twardowska