FilozofiaGłówne zagadnienia i kierunki filozofii

Oprac. W. Kurpiewski

Część 1: Starożytność i Średniowiecze

Wykład pierwszy

Filozofia, etymologia: phileo, sophia

Definicja filozofii, omówienie definicji

Okresy filozofii greckiej:

1) Filozofia jońska, presokratycy – VII-V pne

2) Okres oświecenia starożytnego, filozofia humanistyczna –V pne

3) Okres klasyczny (systemów starożytnych, Platon, Arystoteles) – IV pne

4) Okres szkół (stoicy, hedoniści, sceptycy) – III-I pne

5) Okres synkretyczny (filozofia religijna) – I pne – V ne

Początki filozofii

1. Religia i mitologia starożytnej Grecji

a) Nurty greckiej religijności

- religia instytucjonalna/oficjalna; Ateny, Eleusis

- mitologia archaiczna: Apollon - Delfy; Demeter, Kore – Eleusis (XII w. pne)

- mitologia bogów Olimpu (Zeus …); Homer, Hezjod

- ruchy ezoteryczne: orfizm, pitagoreizm

1

b) Filozoficzne podejście do tradycyjnego przekazu (Ksenofanes)

2. Jońska filozofia przyrody VII/VI w. pne

- Kolonie greckie: Azja Mniejsza, kolonie jońskie (Efez); płd. Italia (Elea), Sycylia

- Style filozofii greckiej:

- joński - umiejętności praktyczne (praksis)

- italski - mitologia

- Wielka Grecja – spekulacja

2

3

4

Wiek VI pne – przejście od mitologii (mythos) i umiejętności (techne) do filozofii i nauki.

Umiejętności praktyczne (praksis) versus wiedza naukowa nauki (theoria)

Filozofia przyrody (physis)

Pytania, problemy: początek (arche) przyrody, pierwotny rodzaj ciał, pierwotna materia

Pojęcia: - materia (hyle); późniejsze rozróżnia: kształt, siła ruch

- hilozoizm (hyle - materia, dzoe - życie): materia, życie, dusza.

Tales z Miletu (VII/VI w. pne; 624 – 547)

5

- Przejście od umiejętności do nauki (theoria)

- geometria, astronomia

- geometria babilońska i egipska a geometria grecka (Elementy Euklidesa; definicje punktu, okręgu)

- umiejętności praktyczne (praksis) versus nauka

- nauka: porządek, pojęciowe ujęcie; metody; analiza, uzasadnienie (dowodzenie)

- cel umiejętności a cel nauki (teoretyczny, wiedza dla niej samej)

- Pierwsza teoria filozoficzna: Wszystko jest (powstało) z wody.

- Przewrót w sposobie myślenia; przejście od myślenia mitologicznego do naukowego –racjonalne wyjaśnianie zjawisk.

- Pojęcia filozoficzne:

- physis

- hyle

- bios

- logos

- nous

- Problemy filozoficzne:

- pytanie o początek (arche)

- teoria przyrody (physis)

6

Anaksymander (610/609 – 547/6)

- Traktat O przyrodzie (Peri physeos)

- Pojęcia:

- początek (arche); idea pierwotnego, trwającego stanu

- zasada (arche, łac. principium); właściwa natura czegoś

- zjawisko (phainomenom); to, co się przejawia, ukazuje; przejaw

- przyroda (physis); to, co się (ciągle) staje, rozwija, rozrasta

- natura (physis); stały czynnik; to, co nie ulega zmianom, „natura” rzeczy/ zjawisk

Natura (physis łac. natura); prawo zjawisk, ogólna zasada, ład kosmiczny

- Teza filozoficzna: Zmienne zjawiska posiadają stałą naturę

Opozycja: zjawiska versus natura

7

zjawiska natura

dostępne zmysłom ukryta, niejawnaróżnorodne jedna

przypadkowe, niekonieczne koniecznaindywidualne, konkretne powszechna, ogólnie obowiązująca

Natura jest konieczna, powszechna, niezależna od człowieka.

(physis łac. natura); prawo zjawisk, ogólna zasada, ład kosmiczny

- Teza filozoficzna: Zasadą świata jest bezkres (apeiron)

- Bezkresna natura (apeiron); bezgraniczność pierwotnego stanu, nieokreśloność; analogia do motywu bezładu (chaos, kosmos)

- Odmienna metoda ustalania zasady (arche) – nie obserwacja, lecz dedukcja

- Późniejszy sposób myślenia: określoność, skończoność ( peras), miara (metron)

Ferekydes z Syros (VI w. pne)

8

- Dzieło Pięciokąt (Pentemychos); przedstawia mitologiczno - filozoficzny opis powstania świata (kosmogenesis).

- poeta kosmoginiczny, kontynuował myśl Anaksymandra

- koncepcja transmigracji i metempsychozy; dusza (psyche) jest nieśmiertelna i w kolejnych inkarnacjach powraca na Ziemię.

Heraklit z Efezu (VI/V w. pne)

- Efez (Azja Mniejsza)

- akme

- skoteinos

Pojęcia:

- logos – słowo, rozum

- arche - ogień kosmiczny

- ogień – równoważnik wszystkich rzeczy

- ekpyrosis – zognienie świata

Poglądy

9

Teza filozoficzna: Nic z tego, co istnieje, nie posiada stałych i bezwzględnych własności . Wszystko wciąż się zmienia i przechodzi z przeciwieństwa w przeciwieństwo.

- wariabilizm – nieustanna zmienność świata; jego odmienność

- Zmienność jest zasadniczą własnością świata (pantha rhei)

- obraz: płynąca rzeka

Jest tylko stawanie się, nie ma bytu (tego, co jest).

Teza kosmologiczna: Świat istnieje odwiecznie i odwiecznie się przekształca.

- relatywizm

- przeciwieństwa; napięcie i harmonia

- jest wieczny

- Rozumność świata (Logos)

Wszechświatem i człowiekiem rządzi rozumna zasada (Logos); wszystko rozgrywa się i przebiega harmonijnie, „według miary” (metron)

Logos – rozum, siła obecna w kosmosie, człowiek ma w niej udział. Logos (rozumność) nie jest specjalnie ludzką zdolnością.

Parmenides (VI w. pne)

10

- akme ok. 500 r pne

- Elea

- Pojęcia

- byt (to on)

- istnieć (estin)

- Teza filozoficzna: Tylko to, co jest, istnieje. Byt jest, niebytu nie ma.

Teoria bytu; metoda dedukcyjna

a) Byt:

- nie ma początku, nie ma końca

- jest wieczny

- jest ciągły

- jest niezmienny, niepodzielny, niezróżnicowany

- jest jeden

b) Byt jest przeciwieństwem stawania się i mnogości zjawisk

Przyroda staje się, nie jest. Świat przyrody nie jest bytem

Teoria poznania

- Jak możemy poznać byt ? Rozumowo, dedukcyjnie, nie czysto zmysłowo.

Zjawiska – przedmiotem poznania zmysłowego, doświadczenia

Byt – przedmiotem czystego rozumowania, dedukcji

Wiedza dedukcyjna:

- odrzucenie doświadczenia jako źródła poznania

- wyprowadzenie wiedzy z przesłanek ogólnych a priori

- Poznanie prawdziwe (episteme) versus mniemanie (doksa)

Poznanie zmysłowe daje złudny obraz rzeczy.

- Byt a myśl

Zachodzi ścisły związek między myślą a bytem:

- tym samym jest myśl i rzecz (obiekt), której myśl dotyczy

11

- to samo: jest i jest myślane

- Niebyt: o niebycie niepodobna w ogóle myśleć, niebytu nie można poznać ani wypowiedzieć.

Myśl (nooein): intuicja, ogląd rzeczywistości przez umysł.

Kontynuatorzy Parmenidesa

Zenon z Elei

Paradoksy (4); przeciw ruchowi

Szkoła megarejska: Euklides, Eubulides

- erystyka

- antynomie: kłamcy, rogacza

Pitagorejczycy- Związek Pitagorejski – etyczno-religijny, Krotona; VI w. pne

Pitagorejczycy świętujący wschód słońca (1869)

(obraz rosyjskiego malarza Fiodora Bronnikowa)

12

Pitagoras (570 – 497)

Związek Pitagorejski: etyczno-religijny, VI – IV w pne, Krotona

Archytas z Tarentu, Timajos z Lokri, Eudoksos, Filolaos, Eurytas

- misteria: apollińskie i orfickie

- rytuały

- misteria: apollińskie i orfickie

- etyczne reguły życia

Wierzenia pitagorejskie:

1) psyche, soma – odrębne istnienie

2) Dusza (psyche) – trwalsza i doskonalsza od ciała (soma) – odrębne istnienie

3) Egzystencja cielesna – upadek, przewina

- Motyw: ciało więzieniem dla duszy (soma sema) – konsekwencja w/w opozycji

4) Potrzeba oczyszczenia (katharsis) i uwolnienia duszy.

5) Cel życia cielesnego: wyzwolenie (soteria), istnienie pośmiertne.

6) Środek do celu: pitagorejski sposób życia: asceza, pobożność, sprawiedliwość, wiedza.

13

Poglądy i osiągnięcia naukowe

Matematyka, geometria;

- liczba jako zasad bytu, liczby pitagorejskie

- twierdzenie o sumie kątów trójkąta, twierdzenie Pitagorasa

Akustyka: twierdzenie o przyczynie dźwięku: jest nią ruch, harmonia jako stosunek liczbowy

Astronomia: wypukłość (kulistość) Ziemi, obrót Ziemi dookoła osi, regularność ruchu planet

harmonijność świata, „muzyka sfer”

Anaksagoras (VI w. pne)

- Ateny

- Pojęcia

duch (nous)

- Teza filozoficzna: Pierwszym impulsem powodującym ruch materii ( ze swojej natury bezładnej i nieruchomej) jest czynnik duchowy (nous)

- Początek (arche) nie jest ani przypadkowy, ani konieczny; jest innej natury.

- Duch (nous) jest poza i ponad przyrodą; w przyrodzie się objawia.

14

- Duch (nous) jest nieosobowy.

Demokryt (460 – 360)

Abdera

Pojęcia:

- hyle

- atomos

atom: niepodzielna, niezmienna cząstka

ruch atomów w przestrzeni

- Teza: Materia składa się z atomów (atoma)

1) Rzeczy, przyroda składa się z atomów; materia jest nieciągła

15

2) Atomy mają tylko cechy ilościowe: kształt, położenie, porządek; nie mają cech jakościowych (kolor, ciepło)

3) Atomy znajdują się w odwiecznym ruchu (zmiana miejsca)

4) Atomy znajdują się i poruszają w próżni.

- Jakości zmysłowe: barwy, smaki, ciepło, zimno nie istnieją w przyrodzie; są tylko subiektywne.

- Metoda filozofii i nauki: przyczynowe badanie przyrody

- przyczyny: materialne i mechanistyczne.

Sokrates (ok. 470 – 399)

Ateny

arete – morale, cnota

Poglądy

- Prawo moralne (arete) jest jedno dla wszystkich ludzi; odwaga, panowanie nad sobą – wartością zawsze i wszędzie, dla każdego.

- Prawa moralne wywodzą się z samej natury człowieka, nie są czymś stanowionym.

- Ponieważ wywodzą się z samej natury człowieka, prawa moralne są powszechne, jednakowe dla wszystkich.

- Są niepisane, ale trwalsze od praw stanowionych.

16

- Dobra: zdrowie, bogactwo, sława.

- Moralność (arete) jest największym i najważniejszym dobrem człowieka (moralizm).

- Dobro (to agaton) a pożytek

- Intelektualizm etyczny

- Moralność (arete) jest wiedzą

- Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości, niewiedzy.

- Dobro, bycie dobrym nie jest człowiekowi wrodzone; można je nabyć i rozwinąć przede wszystkim przez uczenie się.

Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości, niewiedzy.

Moralność (arete) jest wiedzą

największym i najważniejszym dobrem człowieka (moralizm).

Metoda majeutyczna

Platon (427 – 347)

I. Życie

- Nauczyciel: Sokrates

17

- Podróże 12 lat

- Akademia, gaj boga Akademosa; 14 lat

Akademia – szkoła założona w Atenach ok. 387 p.n.e. przez Platona, istniała do 529, kiedy została zlikwidowana przez cesarza bizantyjskiego Justyniana. Platon założył Akademię po pierwszej podróży na Sycylię, ok. 387 p.n.e. Założenie Akademii mogło być inspirowane przez instytucjonalne formy bractwa pitagorejskiego, z którymi Platon zapoznał się w Italii.

Mieściła się w gaju poświęconym herosowi ateńskiemu Akademosowihttp://pl.wikipedia.org/wiki/Akademos, od którego imienia pochodzi jej nazwa. Zajmowano się w niej przede wszystkim filozofią i matematyką, a także retoryką i naukami przyrodniczymi.

Akademia była przedmieściem Aten położonym ok. 3 km na północny wschód od Agory, wzdłuż drogi na przedmieście Keramejkos. Wzięła nazwę od ateńskiego herosa Akademosa – poza murami miasta znajdował się poświęcony mu święty gaj. Archaiczna nazwa dzielnicy brzmiała Hekademeia, w czasach klasycznych nazywano ją Akademeia.

ἀγεωμέτρητος μηδεὶς εἰσίτω 

18

Niech nie wchodzi nikt nieobeznany z geometrią

II. Pisma: Dialogi, 36

- Obrona Sokratesa

- Fajdros

- Fedon

- Uczta

- Sofista

- Parmenides

- Timajos

- Państwo

- Listy

III. Poglądy

link: Jaskinia Platona. –You Tube; 7. 53

1) Nauka o ideach

– pojęcia – wiedza pewna i bezwzględna

– cechy pojęć: jedność stałość

– Przykłady: stół, książka, człowiek, piękno, 4, trójkąt

– Pytanie: czemu odpowiadają pojęcia, co jest przedmiotem pojęć

Przedmiot nazwy indywidualnej: rzeczy doświadczane zmysłowo; ten oto stół, ta książka.

– Przedmiot pojęcia: stół, książka – inny niż zmysłowy, byt niezmienny, ogólny - idea

Przedmiot pojęcia: 4, trójkąt

Byt idei; niezmienny; odrębna od świata rzeczy doświadczenia sfera

Idee tworzą strukturę hierarchiczną o różnym stopniu ogólności; idee poszczególnych rodzajów (genos)

- Najwyższa idea - Kalokagatia

- Dualizm

19

- rzeczy doświadczenia – byty poznawane zmysłami; zmienne

- idee – byty poznawalne pojęciowo, niezmienne, wieczne

- Relacja idee – rzeczy

- związek, podobieństwo; rzeczy są zależne od idei, zależność kopii od wzoru

- rzeczy mają „uczestnictwo” (methekseis) w ideach

- idee są „obecne” (parousia) w rzeczach

– Natura idei

– fizyczna – nie

– psychiczna (myślowa) – nie

– idee – przedmioty myśli

– Interpretacje:

- immanentna – wzory istniejące dla umysłu – konceptualizm

- transcendentna – odrębny, nadniebiański

2) Nauka o duszy (psyche)

– Pojęcia: bios, psyche

– Nowe pojęcie duszy: źródło samorzutnej aktywności (ruchu)

- dusza przeciwieństwem materii (hyle)

– Funkcje duszy: poznawcza, religijna

– Funkcja poznawcza:

- dusza poznaje sama, niezależnie od poznania zmysłowego

- dusza poznaje bezpośrednio

- dusza poznaje idee

– Funkcja religijna: pragnienie nieśmiertelności; sama dusza jest nieśmiertelna.

– Władze duszy:

- rozumna

- impulsywna

- zmysłowa

20

3) Nauka o poznaniu

– Pojęcia: aletheia

– Poznanie zmysłowe

– Poznanie rozumowe; doskonalsze od poznania zmysłowego

– Poznanie wrodzone:

- wiedza a priori

- teoria anamnesis

4) Etyka

Pojęcia: arete, agaton

– Władze duszy:

- rozumna - mądrość

- impulsywna - męstwo

- zmysłowa (pożądliwa) – panowanie nad sobą

– Teoria dóbr

– Dobra tworzą hierarchię: są dobra realne i dobra idealne

– Dobro najwyższe: Idea Piękna i Dobra

21

Arystoteles (384 – 322)

I. Życie

- Akademia: 367 – 347

- Nauczyciel Aleksandra Wielkiego: 343 – 342

- Likejon: 335 – 323

22

Lykeion, lykejon, likejon (gr. Λύκειον, lýkeion) – szkoła filozoficzna (przez filozofię rozumiano wtedy ogół racjonalnej wiedzy) założona przez ucznia Platona – Arystotelesa. Od V w. p.n.e. nad Ilissosem przy świątyni Apollina Likejosa na wschodnich obrzeżach Aten Aten istniał gimnazjon – w ogrodach zwanych Lykejonem od imienia patronującego świątyni boga. Przy gimnazjonie tym Arystoteles założył własną szkołę.

Likejon – pierwszy europejski uniwersytet z wydziałami przyrodniczym i humanistycznym

- specjalizacja i złożoność badań

II. Pisma

- Dialogi z okresu Akademii

- Materiały naukowe: przyrodnicze, historyczne, literackie

- Pisma-elaboraty do użytku szkoły: logiczne, przyrodnicze, metafizyczne, praktyczne, poetyckie

- Traktaty logiczne: Analityki, Topiki, Kategorie

- Traktaty przyrodnicze: Fizyka, Historia naturalna zwierząt

- Traktaty metafizyczne: Metafizyka 14 Ksiąg

- Pisma praktyczne: Etyka eudemejska, Etyka nikomachejska, Polityka

- Pisma poetyczne: Poetyka

Orientacja Arystotelesa: świat materialny, histooryczny w jego różnorodności i złożoności versus orientacja Platona: matematyka, etyka

III. Poglądy

1) Logika

Metafizyczne podstawy logiki

idea – nie poza jednostkowymi rzeczami versus Platon

byt – jednostkowy; wiedza – ogólna

Nauka:

– nauka o wiedzy – logika

– nauka o bycie – metafizyka

23

Teoria pojęć i sądów

a) Teoria pojęć

- pojęcie – ujmuje cechy ogólne rzeczy jednostkowych

Pojęcia tworzą hierarchię o wzrastającym stopniu ogólności

- szczyt hierarchii – najogólniejsze rodzaje (genos)

Definiowanie pojęć

Definicja klasyczna: Definitio fit per genus proximum et differentiam specificam

Przykład definicji: Człowiek jest to istota rozumna

Definiendum: człowiek

Definiens: istota (genus proximum) rozumna (differentia specifica)

b) Teoria sądów

Sądzenie – podporządkowanie (subsumpcja) pojęcia mniej ogólnego pojęciu bardziej ogólnemu.

Przykład: Sokrates jest człowiekiem.

podmiot sądu: Sokrates

orzeczenie (predykat) sądu: człowiek

Sąd – zespół pojęć: podmiotu i orzeczenie (predykat)

Budowa sądu – struktura syntaktyczna złożona z podmiotu (subiectum, S) i predykatu (praedicatum, P):

S jest P

Sądy tworzą hierarchię racji (ratio) i następstw (consequentia)

racja – sąd ogólny, następstwo – sąd mniej ogólny

Dowód danego sądu polega na umieszczeniu go w odpowiednim miejscu w hierarchii racji i następstw, eo ipso sprowadzeniu go do sądu wyższego.

Sądy najogólniejsze – ogólne zasady dowodzenia podstawowe

sądy najogólniejsze – podstawowe

– Ogólne, podstawowe prawa (zasady) myślenia:

– prawo (zasada) sprzeczności

24

– prawo wyłączonego środka

Sylogistyka

2) Epistemologia

– zmysły

– rozum

tabula rasa

3) Metafizyka

Pojęcia:

– substancja (ousia)

– forma (morphe), materia (hyle)

– przyczyna i cel

substancja – złożenie form (morphe) i materii (hyle)

substancje – byty jednostkowe, nie ogólne

4) Nauka o duszy (psychologia)

– dusza (psyche) – formą ciała

– świadomość– funkcja duszy

– rodzaje dusz, ich funkcje

5) Etyka

– Teoria dóbr: dobra realne

– Cel życia: życie szczęśliwe – eudajmonia

– Najwyższy cel życia: życie teoretyczne (bios theoretikos)

Cnota: usposobienie zachowujące środek (mesotes).

Stoicy (III – II w. pne)- 300 r. pne – początek szkoły

Stoa Poikile

25

Plan Agory Ateńskiej. Malowany Portyk oznaczony numerem 20

Portyk Malowany (Stoa Poikile, gr. ἡ ποικίλη στοά) – portyk (gr. stoa) na agorze ateńskiej ozdobiony obrazami przedstawiającymi wielkie czyny Ateńczyków (zarówno historyczne, jak i legendarne). Od greckiej nazwy portyku pochodzi nazwa kierunku filozoficznego stoicyzm.

Portyk został wybudowany około roku 460 p.n.e. z inicjatywy Kimona i sfinansowany przez jego szwagra, Pejsianaksa. Budowla znajdowała się w północnej części agory. Portyk służyć miał ochronie przed deszczem i słońcem, odbywały się tam również sądy. Była to zadaszona hala z dorycką kolumnadą, zamknięta z tyłu ścianą, którą ozdobiono obrazami przedstawiającymi wielkie czyny Ateńczyków.

Przedstawiciele

26

- Zenon z Kition (336 – 264 pne)

- Chryzyp (ok. 280/79 – 207/204 pne)

Poglądy

1) Ontologia

a)

Świat jest:

- materialny

- ożywiony

- doskonały

b)

Rzeczy maja dwa czynniki: bierny (to paschon) i czynny (to poion)

c) Pneuma, napięcie pneumy

(tonos)

- Pneuma,

logos: celowe działanie – fatum (eimarmena), opatrzność

(pronoia)

d) Panteizm; ś

wiat jest boskiej natury (pneuma)

e) Teoria wiecznego powrotu: okres kształtowania (diakosmesis), okres niszczenia („pożar świata”, ekpyrosis).

2) Etyka

Pytania; Jak żyć, czym jest szczęście ?

a) Należy zapanować nad sobą, nie nad światem.

- Warunkiem szczęścia jest cnota (arete)

- Cnota jest jedynym dobrem (agaton)

- Cnota jest dobrem samowystarczalnym (autarkeia)

27

b) Natura (physis) jest rozumna, harmonijna i boska.

- Największą doskonałością człowieka jest dostrojenie się do powszechnej harmonii (homologoumenos dzen).

- Życie powinno być:

- zgodne z naturą samego człowieka

- zgodne z naturą w ogóle (homologoumenos te physei dzen)

- zgodne z rozumem; rozsądek (fronesis), wiedza (episteme)

Takie życie jest doskonałe i szczęśliwe (eudaimonia)

c) Cnota jest dobrem samowystarczalnym (autarkeia)

- Cnota jest jedna i niepodzielna

- Poza cnotę i jej przeciwieństwem (złem) wszystko inne jest obojętne (adiaforon), np. bogactwo, siła, zaszczyty, uroda.

d) Źródłem życia wbrew cnocie naturze i rozumowi są afekty.

- Afekty (namiętności, pathe) to bezrozumne ‘poruszenia duszy’.

- Głównymi afektami są: zawiść ,pożądliwość, obawa, smutek.

- Należy wyzbyć się afektów.

Stan całkowitego wyzbycia się afektów to apatheia jest to stan charakteryzujący mędrca.

Epikur (341 – 270 pne)

28

Szkoła epikurejska: Ateny - 306 r. pne.

– początek szkoły

Poglądy

Pytanie: na czym polega szczęście, które jest największym dobrem?

Odpowiedź: szczęście polega na doznawaniu przyjemności (hedone); nieszczęście - na doznawaniu cierpień (hedonizm).

Do szczęścia wystarcza brak cierpienia.

- Eudajmonia – możliwie najlepsze życie; takie, w którym osiąga się dostępną człowiekowi doskonałość.

Rodzaje przyjemności:

- wewnętrzna – gdy spokoju i radości nie mącą żadne bodżce

- zewnętrzna – przeżywana tylko wtedy, gdy doznaje się bodźców.

Przyjemności zewnętrzne:

– fizyczne, bardziej zasadnicze

– duchowe; wyższe, dają więcej satysfakcji.

Tryb życia zalecany przez Epikura: zabieganie o radości duchowe, kult przyjaźni i szlachetnego, wysubtelnionego życia.

Środki prowadzące do szczęścia: cnota i rozum

rozum – by kierować myślami i panować nad zmiennymi stanami umysłu, lękami i niepokojami.

29

Cztery obawy i „poczwórne lekarstwo”, dotyczą:

- niemożności osiągnięcia szczęścia

- obawy przed cierpieniem

- obawy przed bogami

- obawy przed śmiercią

Epikur: szczęście zależy nie od warunków, a od samego człowieka. To sam człowiek jest odpowiedzialny za swoje szczęście lub nieszczęście.

Epikureizm – filozofia spokoju, doskonałego stanu człowieka.

Sceptycy (IV – II w. pne)skepsis - wątpienie

Podział:

- sceptycy - rozpatrujący:

- zetetycy – szukający

- efektycy – wstrzymujący się od sądu

- agnostycy

Sceptycy versus „dogmatycy” (filozofowie twierdzący)

Sceptycyzm – stanowisko poddające wątpliwość/ kwestionujące możliwość poznania prawdy.

Niezdolność do trafnego rozstrzygania problemów (akatalefia).

Krytyka dotychczas zdobytej wiedzy

Krytyka możliwości zdobycia wiedzy

Przedstawiciele

Pirron z Elidy (376 – 286 pne)

30

Tymon z Flinutu (325 – 235 pne)

Arkezylaos (315 – 241 pne)

Karneades (214 – 129 pne)

Poglądy

Pytania:

1) Jakie są własności rzeczy?

2) Jak należy się odnosić do rzeczy?

3) Co daje takie podejście?

Odpowiedzi:

1) Nie wiemy, jakie są własności rzeczy.

2) Należy powstrzymać się (afasia) od sądów o rzeczach.

3) Daje to spokój (ataraksja).

Sceptycy odrzucili sądy naukowe – są niepewne.

Argumentacja:

Znamy jedynie, dane nam przez zmysły, zjawiska rzeczy, nie znamy rzeczy samych.

31

Ponieważ same rzeczy/ przyczyny zjawisk nie są nam znane (adela), to sądy o nich są niepewne.

Metody sceptyckie:

-isosthenia – równa wartość aletyczna

-isosthenia ton logon– równosilność sądów

-tropy (tropos)– argumenty zbijające twierdzenia

Koniec filozofii hellenistycznej

Okres końcowy filozofii starożytnej: I – VI w ne

Akademia

Likejon tendencja eklektyczne

Stoa

Nowe ośrodki: Aleksandria: nauki szczegółowe, „Muzeum” aleksandryjskie, Biblioteka (700 tys. wolumenów)

Rzym: wykształcenie klas wyższych – filozofia

Charakterystyka okresu:

- wyczerpanie się sił twórczych Grecji

- wpływy religijne ze Wschodu

- filozofia zdominowana przez religię

Kierunek zainteresowań:

a) Filozofia na podłożu religii:

- przewrót w umysłach: odwrót od doczesności, zainteresowanie wiecznością

- znikomość życia ziemskiego

- siły własne a pomoc nadprzyrodzona

Reorientacja: co istnieje, jak to poznajemy jak żyć jak wyzwolić się od życia, połączyć z bóstwem

32

a) Filozofia oparta na Objawieniu

Zmiana przedmiotu filozofii: człowiek, świat Bóg

Reorientacja: poznanie świata połączenie się z Bogiem

Filon (25 pne – 50 ne)

Filon z Aleksandrii (ilustracja z Kroniki norymberskiej, 1493)

Aleksandria, I w

Synkretyzm (gr. synkretismos - połączenie się dwóch przeciw trzeciemu)

Synkretyzm – odrębne narodowo i rasowo systemy myśli łączą się

Synkretyzm pojęcia Boga

– pogląd grecki - absolutny byt; niezależny, istnieje dzięki swej naturze, jeden, niezłożony, niezmienny, wieczny, ponadczasowy, ponad przestrzenny (Platon, Arystoteles, stoicy)

33

– żydowski przekaz: osoba, dobry, potężny, wszechwiedzący

- pogląd Filona: poza światem, transcendencja kosmiczna; poza poznaniem, transcendencja epistemologiczna

Aleksandryjski schemat metafizyki

gradualizm, szczeble bytu

Bóg, ogniwo pośrednie, świat

Schemat aleksandryjski: gradacja bytu co do doskonałości: Bóg, Logos, świat materialny

A) Bóg

B) Logos – teologiczna interpretacja idej

C) Materia: potencja, nie byt; znikoma/zła, odwieczna

Psychologia:

- dusza ludzka: miejsce spotkania dwóch światów: boskiego i materialnego

- gradacja duszy:

– rozum

– logos

– zmysły

Etyka:

metafizyka: schodzące szczeble bytów

etyka: wznoszące się stopnie

Cel: przejść z powrotem drogę wzwyż, powrót do doskonałości, złączenie się z Bogiem

Cel – osiągalny tylko przez rozum; tylko w stanach ekstazy i kontemplacji

Tendencje sposobu myślenia: personalizacja, transcendentalizm, heteronomia, ekstatyczność

Plotyn (203 – 296/70 ne)

34

Aleksandria, III w

Projekt: Platonopolis

Pojęcia

- Absolut (en, proton, agathon, theos)

Jednia, Czysta Jednia (to en)

jako zasada bytu

- Jednia jako zasada bytu

- doskonałość = moc twórcza

- emanacja

- hipostazy (hipostaseis): duch, dusza, materia

- świat ducha/idealny (nous)

Poglądy

 - Byt

- jego istotą jest stawanie się, nie trwanie

- byt ma naturę światła, jego istotą jest promieniowanie, wyłanianie z siebie coraz to nowych

postaci

- Jednia jako zasada bytu

35

Celem Plotyna było wykazanie jedności bytu. Twierdził, że różne postacie bytu są etapami

jednego i tego samego rozwoju. Nie ma więc wielu bytów, jest tylko jeden, który się rozwija i

przybiera nowe formy. Plotyn uczył, że byt trwa, produkując nowe byty, które są jego

„emanacją”. Świat jest dla niego emanowanie coraz nowych bytów. Można ten proces

porównać do światła, którego istotę stanowi promieniowanie, tym słabszego im mniej

doskonała jest postać bytu. Stopnie bytu są uporządkowane hierarchicznie według coraz

mniejszej doskonałości. Każda postać bytu pochodzi o innej, która jest od niej doskonalsza.

Najdoskonalszą postacią bytu jest Jednia (Absolut), która jest nieskończona, niepodzielna,

nieograniczona, i nie posiada przeciwieństw. Nie jest duchem ani myślą, ani wolą, bo one

posiadają swe przeciwieństwa. Była dla nim uosobieniem Boga, szczytem piękna, dobra,

prawdy i jedności. Była źródłem wszystkiego, co istnieje.

 

- Hipostazy – postacie emanacji

Z Absolutu emanują coraz mniej doskonałe postacie bytu, które nie są już tak jednolite.

Postacie te Plotyn nazwał hipostazami. Wyróżniał ich trzy: duch, dusza i materia.

a) świat idei – świat ducha, jest pierwszą emanacja absolutu

b) świat psychiczny – jedna wielka dusza świata, w której znajdują się poszczególne dusze

c) świat materii – jego jedność, a z nią doskonałość i siła twórcza są na wyczerpaniu, stanowi

kres procesu emanacyjnego.

Według Plotyna proces emanacji jest procesem koniecznym, gdyż wypływa nieuchronnie z

natury bytu. Według niego idee odbijają, odzwierciedlają się w materii, i to sprawie, że

jesteśmy w stanie widzieć rzeczy materialne. Twierdził także, że sztuka jest odwzorowaniem

duchowej rzeczywistości w materii.

 

-  Koncepcja duszy, teoria poznania

Dusza, według Plotyna, była niecielesna i niepodzielna. Dopiero, kiedy pojawił się człowiek,

rozpadła się na kawałki, gdyż nie mógł on przejąć jej całej. Dlatego celem i tęsknotą każdego

człowieka jest powrót do pierwotnej jedności absolutu, zostawienie za sobą zjawisk świata.

Ponieważ dusza pochodzi z Boga, pożąda go i pragnie się z nim połączyć. Człowiek może się

do tego przygotować pielęgnując w sobie cnoty obywatelskie. Aby zbliżyć się do Boga,

człowiek musi oderwać się od świata zewnętrznego, wznieść się na poziom uduchowienia.

Poznanie Boga i zbliżenie się do niego odbywa się etapami. Od poznania zmysłowego, przez

myślenie dyskursywne, aż do poznania intuicyjnego. U Plotyna intuicja jest czysto duchowym

36

oglądem tego, co poznajemy, ma charakter ekstazy, poznania mistycznego. Ten stan wymaga

ćwiczenia ducha i oczyszczenia.

-  Etyka

System temat: wartości:

a) cnoty obywatelskie (politikai)

b) cnoty oczyszczające (katharseis)

c) cnoty upodabniające do boga (homoiothenai theo)

Starożytny pogląd na świat – podsumowanie

Grecja – olbrzymi dorobek filozoficzny, różnorodność

Koncepcje greckie – wzory i typy dla późniejszych epok

Swoiste rysy umysłowości starożytnych:

a) obiektywizm: zwrócenie się na zewnątrz

b) intelektualizm: myśl – siłą sprawcza; wola, uczucia – wtórne

c) uniwersalizm: prymat tego, co ogólne nad tym, co jednostkowe

d) finityzm: świat – twór skończony; poznanie – proces skończony; cele życiowe –skończone

i osiągalne

37

Filozofia chrześcijańskaOkresy filozofii chrześcijańskiej:

- Starożytność chrześcijańska: I – VI w ne

- Średniowiecze: IX – XIV w ne

Starożytność chrześcijańska1) Wiara a filozofia chrześcijan

- nowy, własny początek: wiara chrześcijan

Pierwotne chrześcijaństwo: nauczanie religijne, etyka, nie filozofia

Trzy wyjściowe hasła chrześcijaństwa:

- poznanie Boga (gnosis)

- prawo moralne (nomos)

- zapowiedź życia pośmiertnego (epaggelia)

2) Wiara chrześcijan a filozofia Greków

Wpływy greckie oddziałały nie na jądro chrześcijańskiej nauki, a na jej pojęciowe ujęcie i

systematyczne rozwinięcie

Patrystyka Patrystyka (łąc. pater, patres), Ojcowie Kościoła, cechy:

- apologetyka

- systematyka

Ojcowie greccy: Aleksandria (Szkoła Katechetów), Cezarea, Antiochia, Gaza

Ojcowie łacińscy: Rzym, Afryka płn.

- Sobór w Nicei (325 r) ustalił dogmat Trójcy Św.

Przedstawiciele

38

Justyn Męczennik (ok. 106 - ok. 166)

Ireneusz (ok. 130 - ok. 202)

Poglądy – portret zbiorowy

Tematy:

1) Bóg

2) Dusza

3) Podstawy chrześcijańskiej metafizyki

Rozwinięcie tematów, dyskutowane stanowiska:

Ad 1)

a) jedność Boga

b) stworzenie świata przez Boga, stosunek Boga do świata

c) poznawalność Boga

Ad 1a) monoteizm, jedność Boga wynika z pojęcia Boga jako istoty nieskończenie

doskonałej

Ad 1b) Bóg stworzył świat:

- z istniejącej odwiecznie materii

- z niczego

39

Ad 1c) Możliwość poznania Boga, sposoby poznania, ograniczone możliwości poznania

Ad 2) Dusza:

a) nieśmiertelna czy nie

b) pochodzenie duszy: odwieczna czy nie

c) natura duszy: boska czy nie

d) dusza a ciało: czy ciało należy do natury człowieka, czy dusza jest cielesna/materialna

Ad 2a) nieśmiertelna:

- z własnej natury

- z Bożego postanowienia

Ad 2b) Pochodzenie duszy:

– traducjanizm: dusze istnieją odwiecznie, przy urodzeniu są przeprowadzane do ciała

– kreacjonizm: dusze nie preegzystujący, są tworzone w chwili narodzin

Ad 2c) Natura duszy:

– dusza ma boską naturę (za stoicyzmem)

– dusza jest tylko imago Dei, nie ma boskiej natury. Duch boski, jeśli znajduje się w

człowieku, to tylko na drodze łaski

Ad 2d) Natura duszy:

– dusza je cielesna, subtelne ciało (za stoicyzmem)

– dusza jest niematerialna, niecielesna

–Człowiek: jedność ciała i duszy

Ad 3) Podstawy chrześcijańskiej metafizyki

Przekaz Ewangelii Stanowisko chrześcijańskiej metafizyki

1 Grzeszność ludziOfiara Chrystusa

dualizm Boga i świata

2 Wszechmoc Boga creatio ex nihilo; nie materia, nie idee

3 Zapowiedź Zbawienia nieśmiertelność i niematerialność duszy

40

4 Wszechmoc BogaOfiara Chrystusa

świat pochodzi od Boga, ale jogin boskiej natury

5 Zapowiedź ZbawieniaOfiara Chrystusa

dusza jest nieśmiertelna, ale nie jest boska

4 Wszechmoc BogaZapowiedź Zbawienia

dusza ma początek, ale nie ma końca

Apologeci naukę chrześcijańską sformułowali w języku greckiej filozofii.

- Starożytność chrześcijańska: poszczególni filozofowie i mistycy

Orygenes (185/6 - 254)

Szkoła Katechetów (Aleksandria), Orygenes

Klemens Aleksandryjski, nauczyciel Orygenesa: nauka chrześcijańska nie jako wiara (pistis), a jako wiedza (gnosis)

Poglądy

1) Metodyczne założenie:

41

Quia sint Quomodo aut unde sintponieważ było jak/ w jaki sposób albo dlaczego było

Wiara podająca odpowiednie

fakty/ zdarzeniaWiedza, która te fakty wyjaśnia/tłumaczy

1) Logos

Logos – filozoficzne pojęcie ujmujące Boga-człowieka (Jezusa)

Świat wyłonił się z Boga przez Logos

Chrystus – Bóg, ale nie pierwotny

Chrystus – hipostaza (schemat aleksandryjski)

Chrystus – przede wszystkim stwórca, nie zbawca świata

2) Bóg i świat

Chrystus-Logos: hipostaza Bytu, „drugi Bóg”, szczebel w przejściu od Boga do świata, od jedności do mnogości.

Bóg i Jego pole działania istnieją odwiecznie świat został stworzony odwiecznie; istnieje odwiecznie, nie ma początku

Świat istnieje odwiecznie, ale jego postacie zmieniają się; istnieją kolejne światy. Obecny świat wyróżnia się dzięki ucieleśnieniu Logosu

Duchy zostały stworzone wraz z materialnym światem; są więc nieśmiertelne i odwieczne (preegzystencja)

Upadek: cechą duchów jest wolność; ludzie, inaczej niż anioły, poszli przeciw Bogu. Przez Logos jednak wszystkie duchy są zbawione.

Dzieje świata: 1) odpadnięcie od Boga, 2) nawrócenie do Boga.

Droga nawrócenia: przez poznanie, nie przez wiarę.

Nawrócenie wszystkich na końcu dziejów świata – powrót wszechrzeczy do pierwotnego źródła, Boga (apokatastasis).

Tertulian (160 - 220)

42

Środowisko rzymskie, prawnik

Poglądy

1) Wroga postawa wobec rozumu i nauki

- Wiedza rozumowa jest: a) bezużyteczna, b) nie możliwa (prawda przekracza rozum), c) szkodliwa.

Argument: stoi w opozycji do wiedzy objawionej

- Prawda jest zupełnie inna, niż przedstawia ją rozum: co dla rozumu jest niemożliwe, absurdem, to jest prawdą.

Certum est, quia impossibile est, np. gr. Anastasis, łac. Resurrectio

Z późnołac. resurrection-, resurrectio, „powstanie z martwych” od resurgere, „powstać z martwych”,

z łac. „ponownie wstać” od re- surgere, „wstać, podskoczyć”; sub-, „w górę”, regere, „prowadzić

prosto, kierować, rządzić”.

Credo quia absurdum

2) Negatywny pogląd na naturę ludzką

- ludzka natura – małej wartości; znaczące jest Objawianie i nadprzyrodzona łaska

- to, co jest w człowieku ludzkie z natury – niskie; wielkie - to, co w człowieku pochodzi od Boga.

43

Chrystologia – dylematy

Tematy:

1) Kim jest Jezus jako Chrystus (gr. Chrisots, hebr. Masijah)

2) Boskość Chrystusa

3) Człowieczeństwo Chrystusa

Ad 1) Dyskutowane koncepcje:

- adopcjonizm: Chrystus nie jest Bogiem, lecz tylko człowiekiem usynowionym przez Boga

- modalizm: Chrystus nie jest odrębną osobą a tylko przejawem jedynego Boga (inspiracje - stoickie)

- doketyzm: Chrystus nie żył realnie jako człowiek, był jedynie zjawiskiem

Ad 1-3) pogląd Tertuliana:

- Bóg i Chrystus to dwie odrębne osoby, są jednak jednej substancji (homousia)

- nauka o „dwóch naturach” Chrystusa: Chrystus jest zarazem Bogiem i człowiekiem, w nim łączy się realne bóstwo i realny człowiek.

św. Augustyn (354 - 430)

44

biskup Hippony (obecnie Annaba, Algieria)

Źródła i inspiracje: św. Paweł, Platon

Poglądy

1) Teoria poznania

- zerwanie o obiektywizmem

- przeżycia wewnętrzne, poznanie prawd wiecznych

- egzemplaryzm

- illuminatio, visio intellectualis (link: Iluminacja – Vod; 0.30)

- intuicja

2) Teocentryczna metafizyka (teologia)

a) ontologia: Bóg – najwyższy byt; esse a se, summa essentia

- Bóg – przyczyna wszelkiego bytu; jego powstania i przemian, creatio continua

b) epistemologia: Bóg – najwyższy przedmiot poznania; przyczyna poznania

45

- Bóg – przyczyną i skutkiem poznania

- poznanie; nie przemijających zjawisk a bytu absolutnego

b) aksjologia: Bóg – najwyższym Dobrem, zarazem przyczyną wszelkich dóbr

- cel człowieka: szczęście

- celem człowieka jest dążenie do Boga; szczęściem – zespolenie z Bogiem

Mihi adhaere Deo bonum est

3) Psychologia

a) koncepcja duszy (anima):

- samoistna substancja, niecielesna, niematerialna; odrębna od ciała - spirytualizm

- dusza jest doskonalsza od ciała, nie jest zniszczalna

- władze/funkcje duszy: myśl, wola, pamięć

b) poznanie/wiedza o duszy: bezpośrednia, pewna

- dusza, a nie zmysły poznają Boga

c) natura duszy:

- zasadniczą postacią aktywności duszy wola, a nie rozum - woluntaryzm

- wiara – rzecz woli, nie rozumu

- udział wiary w poznaniu versus wiedza autonomiczna

4) Pogląd na świat

- świat doczesny nie ma znaczenia; ma tylko jako dzieło Boga

- działanie w świecie sił nadprzyrodzonych: iluminacja, łaska

- Supranaturalizm:

- nieskończoność Boga, skończoność świata - infinityzm

- personalizm – Bo jest osobą; kierownikiem i sędzią świata

- dualizm Boga i świata

5) Etyka - heteronomiczna

- Teodycea: Unde malum?

Si Deus est, unde malum? Si non est, unde bonum?

46

Jeśli jest Bóg, to skąd się wzięło zło? Jeśli go nie ma, to skąd dobro?

Teodycea to gałąź teologii zajmująca się problemem jak pogodzić istnienie dobrego, miłosiernego Boga z istnieniem zła. Termin ten pochodzi od greckiego Théos (bóg) i diké (słuszny, sprawiedliwy), można go tłumaczyć dwojako: albo jako "oddanie sprawiedliwości Bogu", albo "sprawiedliwość Boga". Słowa tego po raz pierwszy w 1710 roku użył niemiecki filozof Gottfried Leibniz w pracy zatytułowanej Théodicée sur la bonté de Dieu, la liberté de l'homme et l'origine du mal ("Teodycea o dobroci Boga, wolności człowieka i pochodzeniu zła") poświęconej obronie sprawiedliwości Bożej w odpowiedzi na zarzuty przeciw istnieniu Opatrzności oparte na stwierdzeniu zła w świecie. Swoją pracę Leibniz głównie skierował polemicznie przeciw sceptykom hugenockim i wolnomyślicielom, na czele z Piotrem Bayle, który wydał swój "Słownik historyczny i krytyczny" w 1697, a powiększył w drugim wydaniu w 1702 korzystając z protestanckiej tolerancji w Holandii.

Argumenty Augusytna:

… … …

- łaska a zasługa (questiones disputatae); spór z Pelagiuszem

6) Historiografia

- państwo boże (civitas Dei) versus państwo świeckie (civitas terrena)

- upadek człowieka, łaska

- eschatologia

link: Eschatologia chrześcijańska (z greckiego έσχατος /eschatos/ - ostatni + λόγος /logos/ - słowo, nauka) – dział teologii chrześcijańskiej traktujący o tzw. rzeczach ostatecznych człowieka, jak i świata (śmierci, końcu świata). Eschatologia zajmuje się również życiem pośmiertnym człowieka, w którym to dusza zostanie osądzona i otrzyma karę lub nagrodę.

47

Filozofia średniowiecznaPoczątek Europy

Religia (chrześcijaństwo): nie tylko przekonania ale i zasada organizacji życia społecznego, podstawa organizacji państw

Filozofia – wyłącznie religijna, niesamodzielna, podporządkowana teologii.

Philosophia ancilla theologiae

Ogólny charakter filozofii scholastycznej:

- heteronomiczna: nie ustala najważniejszych prawd, lecz przyjmuje je jako pewne na podstawie objawienia (ortodoksja)

- racjonalna: prawdy te stara się wyjaśnić i usystematyzować

[Ortodoksja: bezwzględne wyznawanie jakiejś doktryny i rygorystyczne przestrzeganie wszystkich jej zasad, norm]

Poza ortodoksyjną scholastyką:

- nurty heterodoksyjne

- mistyka

- humanizm i filozofia przyrody (szkoła w Chartres)

Okresy filozofii średniowiecznej:

- kształtowanie i rozwój: IX – XII w

- pełnych systemów: XIII w

- krytyki: XIV w

Pierwszy okres filozofii średniowiecznej IX – XII w

- przełom: VIII/IX w (Renesans karoliński, Alkuin) 

- zastój: X – XI w

- dynamiczny rozwój: XII w

48

Hraban Maur (po lewej) i Alkuin (w środku) poświęcający swoją pracę arcybiskupowi Otgarowi z Moguncji (po prawej), manuskrypt z Fuldy, ok. 831-840.

Renesans karoliński – okres rozwoju kultury zachodnioeuropejskiej, przypadający na panowanie Karolingów, zwłaszcza Karola Wielkiego, w którym nastąpiła ponowna recepcja kultury starożytnej.  

Program reorganizacyjny w zakresie kultury zakładał odnowę łaciny, która w ten sposób ostatecznie oderwała się od języków romańskich. Dzięki mecenatowi cesarskiemu i zdolnościom organizacyjnym Alkuina znacznie rozwinęła się sieć szkół. Przy klasztorach powstawały skryptoria, w których kopiowano dzieła antycznych autorów. Przeprowadzono również reformę szkolnictwa kościelnego. Literatura i malarstwo zostały odnowione i przez to nastąpił ich rozwój. Powstało wiele monumentalnych budowli, nawiązujących stylem do budowli starożytnego Rzymu. Na jego dwór Karola Wielkiego w Akwizgranie przybywali uczeni z odległych krajów.

Szkoły filozoficzne: klasztorne, biskupie, katedralne, pałacowe

Ośrodki filozoficzne: Wyspy Brytyjskie, Francja, płd. Włochy

Szkolny program nauczania (do XII w):

1) Stopień niższy, propedeutyka teologii: nauki świeckie – siedem tzw. „sztuk wyzwolonych” (artes liberales/saeculares):

49

- grupa trzech (trivium): gramatyka, retoryka, dialektyka

- grupa czterech (quadrivium): arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka

2) Stopień wyższy, teologia (theologia)

Filozofia (philosophia) nie była nauczana oddzielnie, lecz w ramach w/w programu:

- logika była nauczana w ramach trivium: dołączona do dialektyki

- metafizyka, psychologia i etyka jako uzupełnienie teologii

Jan Szkot Eriugena (ok. 810–877) 

Irlandia, IX w

Maksyma: Nemo intrat in caelum nisi per philosophiam

Poglądy:

I) Teologia

a) Natura Boga – niepoznawalna; poznawalne teofanie

Bóg jest nihil, „niczym”, a zarazem wszystkim

- teologia apofatyczna (via negativa)

50

Teologia apofatyczna (gr. apofatikos - "przeczący", nazywana też teologią negatywną – nurt teologii oparty na założeniu, że jakiekolwiek pozytywne poznanie natury Boga przekracza granice możliwości ludzkiego rozumu.

Teologia apofatyczna, podkreślając niewspółmierność wszystkich poznawczych wysiłków zmierzających do opisania tajemnicy Boga, odrzuca wszelkie symbole, obrazy i abstrakcyjne pojęcia jako nieadekwatne do opisu natury Boga i próbuje przybliżyć Jego tajemnicę za pomocą formuł przeczących, mówiąc, jaki Bóg nie jest. Apofatyczne nastawienie w myśleniu o Bogu najlepiej wyraża zmodyfikowana przez św. Grzegorza z Nazjanzu sentencja z Timajosa Platona: "Boga wypowiedzieć jest rzeczą niemożliwą, ale rozumem Go pojąć — jeszcze bardziej niemożliwą". Obok negacji, teologia apofatyczna sięga również do antynomii i paradoksu.

b) Stworzenie świata – proces emanacyjny; teofania versus kreacjonizm, panteizm

Świat wyłania się z Boga, więc w naturalny sposób do Boga powróci; niepotrzebna ofiara, odkupienie.

- Zasada: moc stwórcza, dialektyka creatio

- System gradacyjny:

1) creatura non creata – pierwotny byt, najwyższy Bóg [creatura – im. czynny, creata – im. bierny]

2) creatura creata– zespół idei wyłonionych z Boga, pierwsza teofania (Logos - Syn Boży) System gradacyjny:

3) creata non creatura – świat rzeczywisty, emanacja Boga, druga teofania

4) non creata non creatura –Bóg jako kres wszechświata, ostatnia teofania. Z natury tej teofanii wynika powrót do żródła.

Ontycznie istnieje tylko Bób, świat jest tylko teofanią, jest tylko przejawem, nie jest rzeczywisty.

I) Epistemologia

Przedmiot poznania - Bóg, a dokładniej –teofanie

Natura poznania – gradacyjna – odpowiada naturze bytu.

Znaczenie: Szkot Eriugena – ojciec antyscholastyki, panteistycznego mistycyzmu.

Główna idee średniowiecznej kontestacji:

- człowiek z istoty ma naturę boską

- każdy człowiek jest synem Bożym

51

Wpływy: szkoła w Chartres, waldensi, mistrz Eckhart

Anzelm z Cantenbury (1033 – 1109)

„Ojciec scholastyki”

Poglądy

1) Wiara i rozum – dylemat filozofii chrześcijańskiej

Formuła: dojść do zrozumienia przez wiarę, nie przez zrozumienie do wiary

Prymat wiary: wiara poprzedza zrozumienie, jest dla rozumu normą

Maksyma: Fides quaerens intellectum

- Zadanie filozofii: racjonalizacja teologii. Dowieść rozumowo prawd wiary

- racjonalizacja idei Boga

2) Problem uniwersaliów (universalia)

Spór o uniwersalia – patrz dalej: P. Abelard

- Szkot Eriugena - realizm pojęciowy emanacyjny: jednostki powstają z gatunków jako kolejna hipostaza

52

- Anzelm - realizm pojęciowy egzemplaryczny: gatunek stanowi wzór (exemplum), według którego tworzone są jednostki

3) Dowód na istnienie Boga

Dowód ontologiczny (łac. ratio Anselmi) – argument lub dowód na istnienie Boga.

Deus est per definitionem ens quo maius cogitari nequit.

Pieczęć Anzelma z Cantenbury

Rozwinięcie:

Argument ów został nazwany argumentem ontologicznym przez I. Kanta, gdyż usiłuje wykazać istnienie Boga, wychodząc od idei Boga, bez potrzeby uciekania się do stworzenia. Treść dowodu można odnaleźć w Proslogionie (1078-1079) Anzelma Właściwie sprowadza się on do pokazania, że w samym pojęciu Boga zawiera się konieczność jego istnienia.

Przygotowanie

Przed przeprowadzeniem dowodu we własnym zakresie Anzelm zaleca specyficzne przygotowanie duchowe. Należy odrzucić niepokoje i odłożyć na później swoje codzienne troski. Następnie „wejść do izdebki” własnego umysłu i wyrzucić z niego wszystko oprócz Boga i tego, co wspomaga w jego poszukiwaniu.

53

Wyjaśnia też swoje intencje. Zastrzega, że nie chce przeniknąć głębi Boga, ponieważ wtedy popełniałby grzech pychy. Chce tylko do pewnego stopnia zrozumieć prawdę, w którą wierzy.

Przesłanka

Głupi mówi, nie ma Boga (por. Ps 14, 1, a także Ps. 53,2). Ale nawet ten, co tak mówi, musi rozumieć o co chodzi, gdy ktoś mówi: „coś, ponad co nic większego nie może być pomyślane”. Nawet ten głupi rozumie to, co słyszy, a to co rozumie, znajduje się w jego intelekcie.

Wyprowadzenie dowodu

Jeżeli coś, ponad co nic większego nie może być pomyślane, znajdowałoby się tylko w ludzkim intelekcie, to nie byłoby tym, ponad co nic większego nie może być pomyślane, bo istnienie takie w rzeczywistości jest czymś większym, niż ludzka myśl.

1. Niech „coś, ponad co nic większego nie można pomyśleć” będzie określeniem Boga, które mniej lub bardziej rozumieją wszyscy ludzie.

2. Załóżmy teraz, że przedmiot tego określenia istnieje jedynie w umyśle jako idea (przedstawienie).

3. Jednak istnienie w rzeczywistości jest czymś większym, aniżeli istnienie w samym tylko umyśle.

4. Zatem na podstawie dokonanego rozróżnienia (3) oraz założenia (2) możemy pomyśleć o czymś jeszcze większym, aniżeli „coś, ponad co nic innego nie możemy pomyśleć”.

5. Wniosek (4) wypowiada sprzeczność: wszak nie można pomyśleć niczego większego od „czegoś, ponad co nic większego nie możemy pomyśleć”.

6. Zatem „coś ponad co nic większego nie można pomyśleć” – wbrew założeniu (2) istnieje nie tylko w umyśle, lecz także w rzeczywistości.

Wniosek

Zatem coś, ponad co nic większego nie może być pomyślane, nie może być jedynie w ludzkim intelekcie i musi istnieć w rzeczywistości.

Według Anzelma z określenia „coś, ponad co nie można pomyśleć niczego większego” można wywieść nie tylko samo istnienie Boga, ale i inne jego przymioty, jak miłosierdzie, sprawiedliwość, wieczność, brak ograniczenia w przestrzeni itp. Nie jest to już jednak przedmiotem dyskusji dowodu ontologicznego.

- Dyskusja dowodu ontologicznego (quaestiones disputatae)

Do dziś trwają spory dotyczące jego poprawności i wciąż intryguje on filozofów i logików.

54

Argumenty pro et contra:

- krytyka Gaunilona (Liber pro insipiente) 

- odpowiedź Anzelma na krytykę (Contra insipientem) 

- krytyka św. Tomasza (Josep I. Saranyana i Jose Luis Illanes, Historia teologii)

- krytyka Kanta  (Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga) 

- Hegel: stanowisko za (S. Kowalczyk, Koncepcja Absolutu w pismach Hegla)

- współczesna krytyka R. Smullyana (Jaki jest tytuł tej książki?)

Szkoła w Chartres XI – XII wKontynuacja: Oxford XIII – XIV w.

Charakterystyka: humaniści zamiłowani w Starożytności, z czasem wydała uczonych specjalistów.

Przedstawiciele:

Gilbert de la Porrée, później biskup Poitiers

55

- Bernard z Chartres

- Teodoryk z Chartres

- Jan z Salisbury

Orientacja: przyrodnicza i humanistyczna

- platonizm (metafizyka)

- recepcja Arystotelesa; logika, teoria przyrody

- recepcja starożytnej wiedzy matematycznej, przyrodniczej, astronomicznej, fizjologicznej i medycznej.

- atomizm Demokryta!

- historia

Piotr Abelard (1079 – 1142)

56

Piotr Abelard, Pierre Abélard, łac.  Petrus Abaelardus, (ur.1079 w Pallet, zm. 21. 04. 1142 w opactwie św. Marcela koło Chalon-sur-Saone. Znany także z historii miłości do Heloizy. Wprowadzona przez niego metoda scholastyczna była podstawowym narzędziem analizy filozoficznej w okresie rozkwitu Średniowiecza.

Abelard i Heloiza

57

,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Dramatyczna historia Heloizy i Abelarda

Heloiza

Heloiza (łac. Heloisa, fr. Héloïse; ur. ok. 1098, zm. 15 maja 1164 w Paraklecie) – francuska zakonnica, opatka, jedna z najbardziej znanych kobiet swoich czasów i całego średniowiecza. Jedna z najbardziej uczonych kobiet wieków średnich. Znana z małżeństwa z filozofem Piotrem Abelardem i udziału w jego burzliwych losach. Abelard i Heloiza pozostawili po sobie obszerny zbiór Listów. Heloiza jest także współautorką dzieła Problemata Heloisae. Jako opatka Argenteuil i klasztoru parakleta zasłynęła dużymi zdolnościami administracyjnymi i wielką pobożnością. Matka Astrolabiusza.

58

Abelard

Pseudonim "Abelard", rozmaicie pisany, może być zniekształconym imieniem Habélardus, które zastąpiło nadane mu w latach studenckich przezwisko Bajolardus. Abelard był Bretończykiem, urodził się we wsi Pallet w hrabstwie Nantes w 1079. Pochodził z rodziny rycerskiej, jego ojciec Berengar był właścicielem małego majątku i istniejącego do 1420 niewielkiego zamku seniorów Pallet, matka nosiła imię Łucja. Jego najstarszy syn, Piotr, zrezygnował na rzecz braci z praw dziedzicznych i zwyczajnej dla jego stanu kariery wojskowej, by studiować filozofię, mimo że zgodnie ze współczesnym prawem był jedynym spadkobiercą majątku i tytułu.

Chartres

Prawdopodobnie przed 1095 Abelard opuścił rodzinną miejscowość, rozpoczynając typowe dla średniowiecznych żaków życie wędrowne, poszukując od miasta do miasta dobrych nauczycieli. Ok. 1095 znalazł się w Chartres, jednym z głównych ośrodków filozoficznych XII w. Istniejący od 990 ośrodek zorientowany był nie na dyscypliny teologiczne, ale (pod wpływem Leodium i ośrodków włoskich) na artes liberales. Szkoła w Chartres stawiała sobie za zadanie wykształcenie człowieka o możliwie szerokich horyzontach umysłowych, sprzeciwiała się jednocześnie czystej spekulacji, oderwanej od wiedzy historyczno-literackiej i przyrodniczej. Jeden z kanclerzy Chartres, Gilbert de la Porrée, uznawał uczonych pobliskiego Paryża, którzy oddawali się przede wszystkim dialektyce, za homines sine ratione philosophi (ludzi pozbawionych zmysłu filozoficznego).

W tym ośrodku formowała się umysłowość Abelarda. Uczył się przede wszystkim matematyki, zwłaszcza na wykładach Teodoryka. Wykłady okazały się jednak dla niego zbyt trudne - opuścił więc studia i udał się do Vannes, gdzie prawdopodobnie spotkał Roscelina.

Studia w Paryżu

Ok. 1099, po słabo znanych latach wędrówki, Abelard przybył do Paryża. Paryż był wtedy

największym miastem Europy Zachodniej, centrum handlu, kultury i nauki. Szkoły paryskie skupiły

się na lewym brzegu Sekwany, wokół kościoła św. Genowefy, kościoła św. Juliana Biednego i

klasztoru św. Wiktora, mniej więcej w obrębie współczesnej Dzielnicy Łacińskiej. Paryż był wtedy

intelektualną stolicą chrześcijańskiego świata. Jan z Salisbury, uczeń Abelarda, w

dziele Metalogicon dał dokładny opis kilkunastu szkół paryskich tego okresu oraz atmosfery

intelektualnej i zainteresowań filozoficznych.

Powrót do Paryża

… W ten sposób Abelard został najważniejszym nauczycielem w Paryżu, szkołę prowadził jednak krótko, gdyż musiał powrócić do domu dla załatwienia spraw rodzinnych, jako że jego rodzice postanowili wstąpić do klasztoru. Ze szkoły Abelarda wywodzi się dziewiętnastu kardynałów, ponad pięćdziesięciu biskupów, papież Celestyn II, a samą liczbę słuchaczy szacuje się na 5000.

59

Spotkanie z Heloizą

Gdy Abelard wrócił do Paryża, kanonik Fulbert zaproponował mu, by udzielał prywatnych lekcji jego siostrzenicy Heloizie. Heloiza była kobietą wykształconą, pobierała nauki w klasztorze w Argenteuilhttp://pl.wikipedia.org/wiki/Argenteuil. Znała łacinę, a nawet grekę, co było rzadkością w XII wieku - nie znał jej nawet sam Abelard. Doceniając piękno (opiewane później w Romansie o róży przez Wilhelma de Lorris i Jana de Meung) i mądrość Heloizy Abelard przystał na tę propozycję, pod warunkiem jednak, że Fulbert wynajmie mu izbę w swoim domu. Około 40-letni Abelard świadomie uwiódł Heloizę. Miłość wywarła negatywny wpływ na jego obowiązki w szkole - przestał wygłaszać wykłady, a zaczął układać pieśni na wzór trubadurów, rozgłaszane następnie przez żaków, przez co jego miłość do Heloizy stała się powszechnie znana.

Najpóźniej dowiedział się o niej Fulbert - nakrył kochanków in flagranti. Dopiero to wywołało skandal obyczajowy, a Abelard musiał opuścić dom Fulberta. Abelardowi udało się jednak wykraść Heloizę - wysłał ją do swojej siostry w Bretanii, gdzie powiła jego syna, nazwanego "uczonym", niespotykanym imieniem Astrolabiusz ("chwytający gwiazdy").

Kanonik pałał żądzą zemsty, w obawie przed zemstą krewnych Abelarda, którzy mogliby odwołać się do króla i Kościoła, nie mógł jednak wyrządzić Abelardowi żadnej krzywdy. Abelardowi udało się więc stopniowo doprowadzić do załagodzenia sytuacji - dzięki staraniom przyjaciół spotkał się z Fulbertem, przyrzekając poślubić Heloizę. Zastrzegł jednak, że małżeństwo pozostanie w tajemnicy, mogłoby ono bowiem zaszkodzić jego karierze, jako że wykłady z teologii i filozofii mógł bowiem prowadzić jedynie jako kleryk. Fulbert przystał na to rozwiązanie, mimo że było połowiczne - nie zapobiegało plotkom i nie dawało mu satysfakcji.

Mimo że to właśnie z jej strony było to największym poświęceniem, Heloiza była przeciwna małżeństwu, choć ostatecznie wbrew sobie uległa. Argumentowała, że małżeństwo będzie dla Abelarda zrzeczeniem się na rzecz drugiej osoby wolności, a filozof powinien być całkowicie wolny. Jeśli małżeństwo wyszłoby na jaw, kariera akademicka byłaby przed Abelardem na zawsze zamknięta - jako człowiek żonaty mógłby pełnić jedynie funkcję lektora. Podejrzewała przy tym, że Fulbert nie będzie w stanie i nie będzie chciał zachować tajemnicy. Powoływała się na św. Pawła, który mówił "jeśliś wolny od żony, to nie szukaj żony" (Kor. 7,27-28), uznawała za rzecz opłakaną, jeśliby Piotr, "którego natura stworzyła dla wszystkich ludzi, poświęcił się cały jednej kobiecie i zgiął grzbiet swój pod hańbiącym jarzmem małżeństwa". Podkreślała wszelkie prawno-kanoniczne komplikacje, jakie przyniesie małżeństwo, skoro Abelard był już klerykiem, kanonikiem i członkiem kapituły.

Małżeństwo zostało zawarte w małym, ustronnym kościele, w obecności Fulberta i tylko kilku przyjaciół. Po ślubie Abelard i Heloiza natychmiast się rozstali, a ona zamieszkała w domu wuja, tak by uniknąć wszelkich możliwych plotek. Fulbert w myśl przewidywań Heloizy nie dochował jednak tajemnicy, zaczął rozgłaszać fakt zawarcia małżeństwa między Abelardem i Heloizą. Z tego względu dochodziło do częstych kłótni między nią a wujem - do tego stopnia, że Abelard w obawie o jej bezpieczeństwo postanowił oddalić ją od wuja. Znalazła się tym razem w klasztorze Argenteuil, gdzie w młodości pobierała nauki, a przyjazna ksieni zezwoliła jej nosić habit.

60

Fulbert odebrał wyjazd Heloizy jako zerwanie umowy - myśląc, że Abelard oddalił Heloizę do klasztoru tylko dlatego, że chciał pozbyć się kłopotu, postanowił się więc zemścić i zorganizował spisek przeciw Abelardowi. Abelard pisze, że "i oto pewnej nocy, kiedy spokojnie spałem w swej odosobnionej izdebce w gospodzie, przekupiwszy jednego ze sług moich, dokonali na mnie najhaniebniejszej i najokrutniejszej zemsty, która oburzeniem najwyższym przejęła świat cały, pozbawili mnie mianowicie tych członków ciała, którymi popełniłem to, co stanowiło dla nich przedmiot obrazy" - działo się to w roku 1119. Tego samego dnia do izby Abelarda zbiegli się studenci i mieszczanie, a władze Paryża niezwłocznie schwytały sprawców i ukarali ich tym samym, co oni zrobili Abelardowi.

linki:

- Piotr Abelard Historia moich niedoli przekł. L. Joachimowicz, Warszawa 1952

- Abelard i Heloiza Listy przekł. L. Joachimowicz, Warszawa 1968

,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Spór o uniwersalia – filozoficzny  problem dotyczący statusu http://pl.wikipedia.org/wiki/Poj%C4%99ciepojęć ogólnych (uniwersaliów, powszechników), historycznie przybierał formę dyskusji wokół istnienia idei (Platon).

Istota sporu: czy pojęciom ogólnym odpowiadają przedmioty rzeczywiste.? Jakie one są?

Czy rzeczywistość obok przedmiotów konkretnych, jednostkowych zawiera także przedmioty ogólne?

Punkt wyjścia w dyskusji problemu uniwersaliów: jak istnieją rodzaje i gatunki, czy są czymś rzeczywistym, czy tylko tworami językowymi?

Poglądy średniowieczne:

- realizm skrajny: uniwersalia istnieją poza rzeczami jednostkowymi, „przed” nimi (Platon, Plotyn, Augustyn)

- realizm umiarkowany: pojęciom odpowiadają przedmioty realne i odrębne. Uniwersalia istnieją w rzeczach, w ich gatunkowej formie, istocie, ale nie istnieją poza rzeczami (Arystoteles, Boecjusz)

- nominalizm: rodzaje i gatunki to wymawiane przez nas dźwięki (voces); Roscelin, nauczyciel Abelarda

Pogląd Abelarda: sermonizm. Uniwersalia są wyrazami nalężącym do mowy, ale nie w sensie vox, lecz sermo. co znaczy, że są dźwiękami posiadającymi znaczenie. Ogólność uniwersaliów odnosi się więc do znaczenia znaku językowego. Jednostki jednego gatunku posiadają pewną wspólną formę (forma communis), jest ona podstawą do nadawania wspólnej nazwy.

61

Inne rozwiązania:

- konceptualizm: ogólne są nie rzeczy i nie nazwy, ale pojęcia (conceptus) rozumiane jako pewne stany psychiczne

- nominalizm: uniwersalia istnieją tylko w języku, jako twory językowe

- teoria stanu

- indyferentyzm

- teoria zbioru

- konformizm

62

Organizacja szkolnictwa wyższego w średniowiecznej Europie

Wiek XIII – powstanie uniwersytetów

Uniwersytet Paryski, zał. ok. 1200 r. Główna uczelnia świata łacińskiego, model dla innych uniwersytetów.

Uniwersytet w Oxfordzie – powstał w XII w.

Uniwersytety – ośrodki życia naukowego i uprawiania filozofii.

Cechy uniwersytetów:

– wolność nauki; studia bez immatrykulacji

– międzynarodowość; uczeni i studenci z różnych krajów

– hierarchiczność i ciągłość (4 fakultety)

Wytworzenie się schematów i form w nauce i nauczaniu

Stopnie kariery naukowej: bakałarz, licencjat, magister

Pierwotna nazwa uczelni: studium generale universitas magistrorum et scolarium - korporacja wykładowców i studentów; typ boloński (władza studentów) i typ paryski (władza profesorów)

Pierwsze uniwersytety powstawały samorzutnie: Z uniwersytetów istniejących w 1300 r. tylko 3(2) zostały założone przez panujących (papieży)

Najstarsze uniwersytety: Bolonia, Paryż (XII wiek) Oxford (1214), Cambridge (1231), Padwa (1222), Neapol (1224), Arezzo, Piacenza, Reggio, Salerno, Siena, Vercelli, Vicenza, Tuluza (1233), Angers, Orlean, Montpellier, Salamanca, Sewilla, Lizbona

Akademia Krakowska – rok założenia 1364

Liczba studentów w uniwersytetach była wtedy niewielka:

Paryż - ok. 6000

Bolonia - ok. 15000 XIV w.

Tuluza < 2000

Wiedeń < 2000

63

Lipsk < 2000 - 1426

Louvain – 1450; koniec XIV w.

Praha - 1373 (wraz z mistrzami)

Akademia Krakowska:

1400-1409 – 963

1427-1449 –3084

1449-1471 – 4161

1490-1499 –2889

1500-1509 – 3215

1510-1519 – 2816

1520-1529 – 1710

1530-1539 –1715

„Wszyscy studenci, którzy przeszkadzaj ą w realizacji niniejszego naszego statutu, czy to krzycząc, tupiąc nogami, rzucając kamieniami czy jakimkolwiek innym sposobem – bądź sami, bądź za pośrednictwem ich służących i popleczników – zostaną na mocy niniejszego wykluczeni z naszego grona na cały jeden rok.” (Ze statutu uniwersytetu w Paryżu)

64

Mistrz i uczniowie (1464)

św. Tomasz z Akwinu (1225 – 1247)

65

66

Poglądy

Wiedza i wiara; dwie prawdy

Nauka o bycie; ens, esse

substantia; essentia, existentia

Nauka o Bogu:

- przymioty Boga: aseitas versus ens ab alio

Ipsum Esse; Czysty Akt

Poznanie Boga: via negatio, via eminentia

Pięć dróg (via):

- ex motu

- ex ratione causae efficiens

- ex possibile et necessario

- ex gradibus perfectionis

- ex gubernatione rerum

Nauka o świecie:

- creation ex nihilo

Nauka o duszy (anima)

- rozum

- jedność psychofizyczna

- poznanie własnej duszy – pośrednie (obiektywizm)

Nauka o etyce

- cel życia: poznanie Boga

- szczęście

Istota tomizmu

- oparcie filozofii chrześcijańskiej na doświadczeniu

- dualizm Boga i świata

67

- realizm,obiektywizm versus augustynizm i mistyka

- intelektualizm versus woluntaryzm (augustynizm) i emocjonalizm (mistycy)

Tomizm – oficjalną nauką Kościoła

Neotomizm

Mistyka Średniowiecza

Mistycyzm – wieloznaczny termin opisujący doświadczenie religijne, polegające na bezpośredniej, czyli niezależnej od rytów i obrzędów, relacji człowieka z rzeczywistością poza-materialną, pozazmysłową lub transcendentną. Rzeczywistość ta jest różnie rozumiana przez poszczególne systemy religijno-filozoficzne. W chrześcijaństwie, judaizmie i islamie jest ona tożsama z Bogiem. W buddyzmie i hinduizmie z pozazmysłową Jednią, rozumianą  jako prawdziwa rzeczywistość świata.

Mistyka w chrześcijaństwie – droga duchowa człowieka do osiągnięcia, poprzez wiarę, bezpośredniego spotkania z Bogiem już w życiu doczesnym oraz samo spotkanie z Bogiem, jako zwieńczenie tej drogi, nazywane zjednoczeniem mistycznym łac. unio mystica. Pod terminem mistyka rozumie się również systematykę, tzn. opis doświadczenia mistycznego i refleksję teologiczną nad nim.

Pojęcia:

- doświadczenia i stany mistyczne

- stan mistyczny: bezpośrednie obcowanie z Bogiem

- źródła poznania mistycznego: doświadczenie wewnętrzne, uczucie, kontemplacja (contemplatio)

Dwa nurty mistyki:

- uzupełnić scholastykę

- zastąpić scholastykę

Przedstawiciele

Bernard z Clairvaux (1091 – 1153)

68

Twórca mistyki średniowiecznej

Opis doświadczenia mistycznego

1) Mistyczna metoda poznania: uczucie i kontemplacja

- teza Bernarda: obcowanie z Bogiem – najlepszy, jedyny środek poznania prawdy

2) Szczeble mistycznego poznania:

- pokora, miłość; życie zasługujące na łaskę Boga

- szczyt pokory – poznanie własnej nędzy (marności, łac. vanitas)

- przez własną nędzę uzyskujemy współczujące zrozumienie nędzy bliźnich

- cierpiąc nad własną nędzą oraz nędzą innych oczyszczamy własne serce, przez co uzdalniamy je do oglądania rzeczy boskich

69

- kontemplacja rzeczy boskich, w której umysł styka się bezpośrednio ze swoim przedmiotem, nie jest to poznanie pośrednie

Vanitas (łac. marność) – motyw religijno-artystyczny związany też ze sztuką, poznaniem i czasem. Pojęcie ma związek z myślą przewodnią Księgi Koheleta: Vanitas vanitatum et omnia vanitas (Marność nad marnościami i wszystko marność, Koh 1,2 BT).

Szczytem kontemplacji jest ekstaza. Umysł oglądając Boga, przejęty podziwem dla Jego wielkości zapomina o sobie.

- Wtedy dusza „wyrywa się” z ciała i „zatapia” w Bogu.

- Wówczas dusza potęguje swoje zdolności i upodabnia się do Boga.

- Upodabniając się do Boga dusza nie utożsamia się z Bogiem, pozostaje odrębną substancją.

- Wówczas dusza potęguje swoje zdolności i upodabnia się do Boga.

Cechą przeżycia mistycznego jest jego indywidualny i odrębny charakter. Każdy mistyk poszukuje drogi do Boga po swojemu.

Stan kontemplacji nie opiera się na przyrodzonych władzach umysłu; wchodzi się w nim w stan nadprzyrodzony: wychodzi się poza samego siebie i przekracza granice ludzkiego umysłu

Hugon od św. Wiktora (1096 – 1141)

70

Poglądy

Synteza mistyki i scholastyki

- pozytywny stosunek do wiedzy racjonalnej

Podział wiedzy (sapientia):

- scientia – służy ziemskiemu życiu

- intelligentia – prowadzi do upodobnienia się do Boga

Trzy władze poznawcze (oczy):

- oczy ciała: poznanie zmysłowe i obrazowe – poznaje rzeczy zewnętrzne

- oczy rozumu: władza poznawcza o charakterze pojęciowym

- oczy kontemplacji: wszechogarniająca intuicja

Szczeble władzy kontemplacji (contemplatio):

- niższe – poznają to, co zgodne z wyobraźnią

- wyższe – dochodzą do tego, co jest ponad i poza rozumem

Wyższe szczeble kontemplacji to:

– „rozszerzenie umysłu”

– „podniesienie umysłu”

– „przemiana umysłu” – tu umysł wychodzi poza samego siebie i łączy się z Bogiem

Najwyższy stan wymaga przygotowania i czekania, niezbędne jest doznanie łaski.

Wiedza i wiara

- O rzeczach boskich nie jest możliwa wiedza zupełna

- Wiedza – ujmowanie rzeczy jako obecnych

- Wiara – znajomość rzeczy (jeszcze) nie obecnych

- Wiara:

– powstaje przez pobudzenie woli, nie na drodze umysłowej

– ma odmienną naturę niż poznanie ale wspólny z nią przedmiot

– ma mniej pewności niż wiedza, ale więcej niż domysł

Wiara jest niezbędna tam, gdzie wiedza nie jest możliwa.

71

Prawda (veritas), rodzaje prawd:

– wywodzące się z rozumu – są przedmiotem wiedzy

– zgodne z rozumem – mogą być przedmiotem wiary, z czasem mogą zostać zastąpione przez wiedzę

– przekraczające rozum – mogą być przedmiotem wiary

– sprzeciwiające się rozumowi – nie mogą być przedmiotem wiary

św. Bonawentura (1221 – 1274)

Tradycja augustyńska

Dominikanie - tomizm

Franciszkanie - augustynizm

Poglądy

Poznanie Boga – jedynie przez poznanie mistyczne

72

Trzy etapy poznania mistycznego:

- Poznanie Boga przez Jego dzieła

- Poznanie Boga przez Jego obraz, jaki mamy w duszy

- Poznanie Boga wprost

Sześć stopni widzenia:

1) widzenie umysłu przyrodzonego (visio intelligentiae per naturam inditae)

2) widzenie umysłu podniesionego przez wiarę (visio per fidem sublevatae)

3) widzenie umysłu pouczonego przez Pismo (visio per scripturam eruditae)

4) widzenie umysłu natchnionego przez kontemplację per contemplationem suspensae)

5) widzenie umysłu objaśnionego przez proroctwa (per pprophetiam ilustratae)

6) widzenie umysłu pogrążonego w zachwycie (per raptum absorptae)

Ad 6) Jest to droga zjednoczenia się z Bogiem

Trzy drogi duszy:

- wyzwolenie ze zła (via purgativa)

- wewnętrzne oświecenie duszy (via illuminativa)

- zjednoczenie z Bogiem (via unitiva)

Atrybuty Boga: Ordo et lex (ład i prawo)

Metafizyka światła

- Światło jest pierwotną, najsubtelniejszą postacią materii (neoplatonizm, Robert Grosseteste)

Bonawentura:

- Światło nie jest materią, lecz siłą działająca w materii.

- Światło jest w każdym ciele, jest powszechną formą ciał (forma communis); poza światłem ciała mają formy swoiste (formae speciales), stanowiące od odrębnych własnościach każdego gatunku.

Mistrz Eckhart (1260 – 1327)

73

Dominikanin

- Dwa prądy mistyki: ascetyczny, spekulatywny

- ascetyczny – prawowierny (poznanie Boga, łaska; zjednoczenie duszy z Bogiem), kraje romańskie

- spekulatywny – samodzielne poznanie Boga, jedność Boga i duszy prawowierny, mistyka niemiecka

Tematy mistycznej spekulacji: dusza, Bóg, Bóstwo Boga (Godheit)

Istota Boga – pierwotne, bezosobowe Bóstwo (Godheit)

Bóstwo (Godheit) – dnem, źródłem, korzeniem, podstawą Boga

Bóstwo (Godheit) – nie osobowe, por. neoplatońska Prajednia

Osoby boskie – emanacje Bóstwa

- świat – „czysta nicość” (Nichts)

Dusza ludzka - realna

„Dno” duszy (vünklelin) jest boskiej natury

Godheit i vünklelin; „dno” duszy jest identyczne z Bogiem

Mistyczna kontemplacja

Na „dnie” duszy jest sam Bóg (Bóstwo); tam dusz może oglądać go bezpośrednio, tak jak ogląda siebie.

Warunki kontemplacji:

74

1) duszy musi odwrócić się od rzeczy i skupić w sobie

2) musi odwrócić się nawet od siebie, od swojej przyrodzonej natury i skupić się tylko na swym „dnie”

3) tam, na „dnie” poddać się działaniu Boga (Boskości)

Skutek kontemplacji: upodobnienie się duszy do Boga

W tym stanie: przekroczenie praw moralnych

Kontynuator Eckharta: Jakub Böhme – protestantyzm

Średniowieczny empiryzm

Roger Bacon (1210/5 – 1294)

Orientacja w Oxfordzie: zagadnienia przyrodnicze

Poglądy:

– doświadczenie przyrodnicze versus scholastyczna spekulacja

– eksperymentowanie; przyrządy do badań

– matematyczne badanie zjawisk

– doświadczenie mistyczne

75

Roger Bacon: „...łatwo wykazać zgodnie ze stwierdzonymi zasadami, że bardzo duże przedmioty można oglądać jako bardzo małe i odwrócone, a bardzo odległe przedmioty wydadzą się tak bliskie, jakby były pod ręką, i na odwrót... Przeto z niesłychanej odległości możemy odczytać najmniejsze litery i liczbę ziarenek pyłu czy piasku...Możemy więc również spowodować, że Słońce, Księżyc i gwiazdy wydadzą nam się, jakby zstąpiły tu niżej...” Opus maius

„Mogą być zbudowane okręty poruszające się bez wioślarzy, mogące żeglować zarówno po rzekach, jak i po morzu, prowadzone przez jednego człowieka z większą prędkością, niż gdyby pełne były wioślarzy. Podobnie można skonstruować wozy jeżdżące bez użycia zwierząt pociągowych, napędzane niewiarygodną energią, tak jak podobno jeździły uzbrojone w kosy rydwany starożytnych. Mogą być zbudowane maszyny latające, takie że człowiek siedzący wewnątrz maszyny będzie nią kierował za pomocą pomysłowego mechanizmu i leciał przez powietrze jak ptak. Ponadto można sporządzić przyrządy, które choć same niewielkie, wystarczą, aby podnieść lub przytłoczyć największe ciężary...Mogą też być skonstruowane przyrządy, podobne do tych, które wykonano na rozkaz Aleksandra Wielkiego, służące do chodzenia po wodzie lub do nurkowania.” Epistola de secretis operibus artis et naturae

Końcowy okres filozofii średniowiecznej

– via antiqua

– via moderna – nurt krytyczny; rozwój nauk szczegółowych

Tendencje: nominalizm, empiryzm, sceptycyzm, fenomenalizm

Wilhelm Ockhham (1564 – 1642)

76

Oxford

Poglądy:

– krytycyzm – reakcja przeciwko scholastyce

Zanegował dotychczasową (średniowieczną) tradycję filozoficzną. Jego stanowisko było:

- antysyntetyczne: Sprzeciw wobec zbierania wiedzy w jeden system. Zamiast konstruować system zajmował się krytyką wiedzy; wysunięcie na pierwszy plan zadań epistemologicznych

- antydogmatyczne: Wątpliwości wobec niezawodnych podstaw wiedzy; doszedł do przekonania, że ogromna część tradycyjnej wiedzy jest pozbawiona niezawodnych podstaw

- antyracjonalistyczne: Zakwestionowanie zdobywania wiedzy przez rozum. Za podstawowy organ wiedzy miał nie dyskursywny rozum, lecz bezpośrednią intuicję.

Krytyczny stosunek do chrześcijańskiej metafizyki:

- teologia nie jest nauką

- zakwestionował zasadę, na której głównie wspierały się rozumowania teologii: zasadę przyczynowości, na której głównie wspierały się rozumowania teologii

- nie można dowieść istnienia Boga:

- niemożliwy jest dowód a priori, gdyż istnienie można stwierdzić tylko przez bezpośrednią intuicję, a nigdy przez samo rozumowanie;

- ale i dowód a posteriori jest niepewny, gdyż właśnie zakłada zasadę przyczynowości (uważał, że jesteśmy w stanie stwierdzić jedynie następstwo zdarzeń) i dowolnie przyjmuje, że łańcuch przyczyn jest skończony i że pierwszą przyczyną jest Bóg

- twierdzenia teologii nie są fałszywe gdyż są oparte na Objawieniu, ale nie są rzeczą wiedzy, lecz wiary,

Teoria uniwersaliów konceptualizm (conceptus)

Psychologia

- w nauce o duszy, podobnie jak w nauce o Bogu, wiemy tylko to, co wiemy przez wiarę- ani na drodze rozumowania, ani doświadczenia niepodobna wykazać, że dusza myśląca jest niematerialna i niezniszczalna, że jest formą ciała, że człowiek taką duszę posiada,

Zasada ekonomii myślenia (brzytwa Ockhama):

Bytów nie mnożyć, fikcji nie mnożyć, tłumaczyć fakty jak najprościej

77

78

Filozofia scholastyczna w Polsce

- Okres do XIV w:

Witelo, (ok. 1230-1280), neoplatonizm

Przedmowa Witelona) „Niniejsze dzieło postanowiłem podzielić na 10 ksiąg... W pierwszej księdze

tej nauki zamieściłem na początku aksjomaty dla niej niezbędne poza Elementami Euklidesa i

oświadczam, że w tym również dwa, które udowodnił Apolloniusz. Większość jednak

zamieszczonych w tej księdze twierdzeń zawarta jest w owym dziele, które nazywam 0 wnioskach z

Elementów Euklidesa, gdzie spisałem w ogóle wszystko, co przeczytałem i co doszło do nas od

następców Euklidesowych, wywnioskowane na potrzeby nauk szczegółowych generalnie. W drugiej

swej księdze omówiłem sposób padania promieni przez jeden lub więcej ośrodków przezroczystych na

różne kształty ciał, projekcję cieni i kształtowanie się światła, padającego przez okna jako to, co jest

uprzednie względem działania form przyrody, uchwytnego zmysłowo i odbywa się bez udziału

zmysłu. …

[Trzy sposoby widzenia i trzy sposoby dzia łania przyrody] „Z tego, co wy żej napisano, wynika, że

trojaki jest sposób widzenia. Jeden przez tylko jeden o środek, czyli widzenie bezpo średnie, drugi

przez odbicie form widzianych od cia ł g ładkich, trzeci za ś przez za łamanie form widzianych

skutkiem odmienno ści o środków. Te trzy sposoby widzenia s ą odpowiednikami trojakiego dzia łania

form i wszystkich mocy nieba i przyrody...” (tłum. Jerzy Burchardt

- Okres od XIV w:

Od 1400 r. – rozwój filozofii i nauk przyrodniczych

- via moderna

Mateusz z Krakowa

Stanisław ze Skalmierza

Benedykt Hesse

Paweł Włodkowic – mowy

Jan z Głogowa – teologia Ołtarza Mariackiego

79

80

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Chrześcijańska recepcja filozofii greckiej: Platon, Arystoteles i inni

Szkoła Ateńska Rafael, Muzeum Watykańskie

Szkoła Ateńska – malowidło ścienne namalowane przez Rafaela w latach 1509–1510, na zlecenie papieża Juliusza II. Fresk Szkoła Ateńska znajduje się w Pałacu watykańskim w części apartamentów papieskich nazywanych Stanza della Segnatura.

Rafael ukazał na nim spotkanie wielkich filozofów Starożytności. W centrum stoją Platon i Arystoteles.. Platon (podobizna Leonarda da Vinci) pokazuje palcem niebo jako źródło wszystkich inspiracji i idei. Arystoteles wskazuje ziemię, przyrodę. Starzec leżący na schodach to Diogenes, a opierający się o blok kamienny – Heraklit (podobizna Michała Anioła). Na malowidle pojawiają się także: Pitagoras, Sokrates, Euklides. Autor postanowił także umieścić swój autoportret – w dolnej grupie dyskutantów, na prawym brzegu fresku, w pobliżu starożytnego geografa. Nie brakuje też sofistów i stoików, którzy promują różne poglądy na temat nauki. Przedstawienie tu różnych szkół filozoficznych ma swój przekaz; jest nim droga, która wiedzie do "Prawdy poprzez Rozum".

81

82