Wstęp

Celem niniejszej pracy jest przeanalizowanie koncepcji historiozoficznej

Aleksego Chomiakowa, ze zwróceniem szczególnej uwagi na zagadnienia miejsca Rosji w

historii świata oraz rosyjskiego misjonizmu, co pozwoli na szerszą refleksję nad

pojmowaniem przez myśliciela roli narodu.

W pracy zastosowana zostanie metoda kulturowo – historyczna.

Jako bazę materiałową przyjmiemy wybrane fragmenty dzieła Записки о

всемирной истории. Postaramy się wybrać takie fragmenty, które w sposób istotny

przyczyniają się do budowania przez myśliciela całościowej koncepcji. Sięgniemy także do

pojedynczych artykułów publicystycznych Aleksego Chomiakowa, co powinno dać nam

pełniejszy obraz jego poglądów.

W pierwszym rozdziale przedstawimy pokrótce biografię Aleksego Chomiakowa.

Następnie nakreślimy kulturowo – historyczne tło epoki, co powinno ukazać nam dlaczego

problem podjęty przez autora w analizowanym przez nas dziele był w niej istotny, oraz jak

do tego doszło.

W rozdziale drugim postaramy się przedstawić inspiracje, które według badaczy

mogły wpłynąć na koncepcje przedstawioną w dziele Записки о всемирной истории.

Następnie nakreślimy jej ogólne założenia, a następnie dokonamy analizy fragmentów

dzieła, zwracając uwagę na sposób przedstawienia rozwoju historycznego, oraz cechy które

według autora wyróżniają Rosję w świecie.

Rozdział trzeci będzie poświęcony pokazaniu misji jaką Aleksy Chomiakow

wyznaczył dla Rosji.

1

Rozdział I

Sylwetka Aleksego Chomiakowa oraz kulturowo – historyczny kontekst epoki.

W niniejszym rozdziale zaprezentujemy sylwetkę Aleksego Chomiakowa, oraz

postaramy się nakreślić kulturowo – historyczne tło epoki w której żył i tworzył, co powinno

pozwolić nam odkryć, jak i dlaczego problem miejsca Rosji w historii świata był dla

myśliciela problemem istotnym.

Aleksy Stiepanowicz Chomiakow urodził się pierwszego maja 1804 roku w

Moskwie1. Dzieciństwo młody Chomiakow spędził w rodowym majątku swojej rodziny w

Boguczarowie (prócz tego, rodzina Chomiakowów miała również posiadłości ziemskie w

okolicach Riazania oraz dom w Moskwie)2.

Ojciec młodego Aleksego przyszłego pisarza był człowiekiem wykształconym i

w swoim czasie brał udział w życiu literackim i umysłowym kraju3. Jednak ważniejszą

postacią w kontekście kształtowania się światopoglądu młodego Chomiakowa, wydaje się

być jego matka4 – Maria Aleksiejewna, kobieta bardzo religijna i przywiązana do tradycji.

Sam Aleksy Stiepanowicz pisał iż dzięki niej Дети не были отчуждены от русской

жизни, от русской старины5, a jego nauczyła всем сердцем участвоватъ в молитве о

единении Церквей6. Możemy stąd wysnuć wniosek, zgodny z wieloma badaczami7, iż to

matka zaszczepiła w młodym Aleksym miłość do tradycji oraz głęboką religijność i

niezachwianą wiarę w religię prawosławną. Rodzice przyszłego myśliciela przywiązywali

dużą wagę do wykształcenia, a w szczególności do nauki języków obcych. Dlatego też poeta

już w młodości opanował języki: francuski, niemiecki, angielski i łacinę, nieco później

zaznajomił się także z greką i sanskrytem8.

Z początkiem 1815 roku Chomiakowowie przenoszą się do Petersburga, gdzie

mieszkają około dwóch lat9. Stolica nie wywarła dodatniego wrażenia na młodym

Chomiakowie, wydawało mu się, że znalazł się w pogańskim mieście10. W Petersburgu

1 A.Bezwiński, Twórczość poetycka Aleksego Chomiakowa, Wrocław 1976, s.11.2 Т.Благова, Родоначалники славянофильства, Moskwa 1995, s.24.3 A.Bezwiński, Twórczość poetycka Aleksego Chomiakowa, Wrocław 1976, s.11.4 A.Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 2002, s.132; Н.А.Бердяев, Алексей Степанович Хомяаков, Москва 1912 s. 35.5 [cyt.za:] Т.Благова, Родоначалники славянофильства, Moskwa 1995, s.24.6 [cyt.za:] Tamże.7 Т.Благова, Родоначалники…, s.25; Н.А.Бердяев, Алексей…, s.36.8 A.Bezwiński, Twórczość poetycka…, s.12.9 Tamże, s.13.10 A.Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii…, s.35.

2

kontynuowano domowe kształcenie. I tak na przykład zajęcia z literatury rosyjskiej

prowadził w domu Chomiakowów ówczesny pisarz i zarazem przyjaciel Gribojedowa,

Andrzej Żandr11.

Poczynając od roku 1818 Chomiakow studiuje na Uniwersytecie Moskiewskim,

który pomyślnie kończy w 1821 uzyskaniem stopnia kandydata nauk matematycznych12. W

tym samym roku, idąc za swoimi przekonaniami, ucieka z domu by walczyć o wolność

prawosławnej Grecji – zostaje jednak zatrzymany nim udaje mu się do niej dotrzeć 13. Lata

spędzone w Moskwie owocują znajomościami, które w latach późniejszych dadzą o sobie

znać z dużą siłą. Mamy tu na myśli głównie znajomości z Dymitrem Wieniewitinowym,

Iwanem Kiriejewskim, Aleksandrem Koszelowem oraz Włodzimierzem Odojewskim, czyli

osobami, które w roku 1822 (wraz z Mikołajem Rożalinem) założą tzw. Kółko

Lubomudrów. Chomiakow, który w tym samym roku wstępuje do wojska (z początku służy

w pułku Astrachańskim, rok później zostaje przeniesiony do Petersburga) nigdy oficjalnie

nie przynależał do ww. kółka, utrzymywał jednak przyjacielskie stosunki z jego członkami

oraz był zorientowany w wydarzeniach i ideach pojawiających się w jego obszarze.

Jak już wcześniej wspomnieliśmy, w 1823 roku A.S.Chomiakow rozpoczął

służbę w gwardii konnej w Petersburgu14. Był to szczególny okres w stolicy, upływający pod

znakiem przygotowań do powstania dekabrystów15. Jak podaje Nikołaj Bierdiajew, Aleksy

Stiepanowicz znał wielu z przyszłych dekabrystów, jednak nigdy nie utożsamiał się z ich

poglądami16.

Chomiakow nie chciał być w Rosji w ewentualnym przypadku wybuchu

powstania17, dlatego na początku 1825 wyjeżdża do Paryża, gdzie przebywa przez 18

miesięcy studiując malarstwo i pisząc tragedię „Jermak”. Do Rosji wraca przez Włochy i

ziemie zachodnich słowian. Szczególnie pobyt we Włoszech wywarł na niego duży wpływ.

Chomiakow doszedł do przekonania o silnym związku między sztuką, typem religii i

charakterem narodu18.

Po przyjeździe z zagranicy Chomiakow prowadzi życie typowe dla ówczesnej

oświeconej i zamożnej szlachty rosyjskiej. Upływa on pod znakiem spotkań połączonych z

dyskusjami – Aleksy Stiepanowicz odnawia poprzednie znajomości, bierze udział w

11 A.Bezwiński, Twórczość poetycka…, s.12.12 Т.Благова, Родоначалники…, s.2613 Н.А.Бердяев, Алексей Степанович Хомяаков…, s.37.14 A.Bezwiński, Twórczość poetycka…, s.12.15 Małek16 Н.А.Бердяев, Алексей Степанович Хомяаков…, s. 38.17 Т.Благова, Родоначалники…, s. 27.18 Tamże.

3

wieczorach literackich na których czyta swój utwór „Jermak”, poznaje tam min. Aleksandra

Puszkina19. W roku 1827 r. przeżywa śmierć dwóch przyjaciół Dymitra Wieniewitinowa oraz

Wasyla Kiriejewskiego20. Równocześnie trwa intensywna praca umysłowa, która w

rezultacie pozwoliła Chomiakowowi zostać wybitnym przedstawicielem słowianofilstwa21

(słowianofilstwo zostanie przez nas opisane w dalszej części tego rozdziału).

Gdy w 1828 rozpoczyna się wojna z Turcją (w której zginie jego brat Fiodor),

Chomiakow ponownie przystępuje do służby wojskowej, tym razem w Białoruskim pułku

husarii22. Za odwagę na froncie był nagradzany, jednak od razu po zakończeniu wojny w

1829 r. wraca do rezerwy. Zimy spędza w Moskwie, lata w Boguczarowie, zajmując się

prowadzeniem gospodarstw i szeroko pojętą działalnością literacką. W ciągu kolejnych

trzech lat kończy kolejną tragedię pod tytułem „Dymitr Samozwaniec”. Jednak jak się miało

później okazać, nie dramaturgia, a publicystyka, została głównym obszarem literackiej

działalności Chomiakowa23.

W 1836 Chomiakow zawiera związek małżeński z Katarzyną Jazykową, siostrą

poety Mikołaja Jazykowa24. Małżeństwo było niezmiernie udane, rodzina dla niego była

największą świętością z której czerpał natchnienie i siły25. Jednakże w roku 1838 dosięga

poetę silny cios: śmierć zabiera dwóch synów. Później doczekał się jeszcze siedmiorga

dzieci.26

Na początku lat czterdziestych Chomiakow poznaje Jurija Samarina i

Konstantego Aksakowa – zostaje ich przyjacielem oraz doradcą, ci z kolei zasilają krąg

słowianofilów27. W tym czasie wszyscy publikują w „Moskwitaninie” – piśmie wydawanym

przez Michała Pogodina i Stiepana Szewyriowa28. W roku 1847 Chomiakow wraz z rodziną

wyrusza za granicę. Podróżuje po Europie, odwiedzając Niemcy (poznaje tam min.

Schellinga), Francję oraz, po raz pierwszy, Anglię, której poświęci pewną część swej

twórczości29. Po tej podróży następuje rozkwit jego działalności publicystycznej – powstaje

wiele artykułów z obszaru historiozofii i teologii. Prócz twórczości stricte pisarskiej,

Chomiakow zajmuje się także tak niezwykłymi rzeczami jak leczenie homeopatią czy

19 Tamże, s.28.20 A.Bezwiński, Twórczość poetycka…, s.14.21 Tamże.22 Т.Благова, Родоначалники…, s. 28.23 Tamże, s.28-32.24 A.Bezwiński, Twórczość poetycka…, s.14.25 [cyt.za:] A.Bezwiński, Twórczość poetycka…, s.14.26 Tamże.27 Т.Благова, Родоначалники…, s. 32.28 A.Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii…, s.38.29 A.Bezwiński, Twórczość poetycka…, s.14.

4

projektowanie maszyny parowej, buduje także cerkiew w Boguczarowie. Od 1852 publikuje

swoje artykuły w Московском сборнике, potem od 1856 w redagowanym przez

A.Koszelowa piśmie Русская беседа gdzie poruszał głównie kwestię wolności chłopów30.

W tymże roku po trwającym szesnaście lat małżeństwie nieoczekiwanie na tyfus umiera

żona poety31. W 1858 zostaje wybrany przewodniczącym Обшества любителей русской

словестности którego członkiem został także młody Lew Tołstoj.

23 września 1860 zachorowawszy na cholerę, Aleksy Stiepanowicz Chomiakow

umiera32.

Powyżej przestawiliśmy pokrótce sylwetkę Aleksego Chomiakowa. Postaramy

się teraz nakreślić historyczno – kulturowe tło naszych rozważań. Musimy jednak nadmienić,

iż całościowa analiza zjawisk pojawiających się w rosyjskiej kulturze XIX wieku wykracza

zdecydowanie poza ramy niniejszej pracy. Skupimy się zatem na tych kulturotwórczych

faktach i wydarzeniach, które w naszym mniemaniu na zasadzie przyczynowo – skutkowej

wpływają na pojawienie się kwestii miejsca Rosji w historii świata wśród

dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, a tym samym na podjęcie tego problemu przez

Aleksego Chomiakowa.

Jak zauważa Igor Kondakow w we wczesnym okresie dziewiętnastowiecznej

kultury rosyjskiej przejawiają się dwie opozycyjne tendencje – utrwalająca i

modernizująca33. Tendencje te są obecne w kulturze rosyjskiej od czasu reform Piotra

Wielkiego34, kiedy to rozpoczyna się proces westernizacji35, zbliżenia Rosji z europejskim

Zachodem36. Nasilają się w końcu XVIII wieku dzieląc kulturę szlachecką na obozy

konserwatywny i liberalny37, a szczytem wzmagającego się ścierania tych dwóch tendencji

staje się wystąpienie dekabrystów na placu senackim38. Zastanówmy się zatem, co

doprowadziło dekabrystów, których uważamy za przedstawicieli tendencji modernizującej,

do tak otwartego wystąpienia przeciw samodzierżawiu, które reprezentuje dla nas tendencję

utrwalającą, oraz jakie były tego konsekwencje.

30 Т.Благова, Родоначалники…, s.46.31 A.Bezwiński, Twórczość poetycka…, s.16.32 Tamże.33 И. Кондаков, Культура России, Москва 1999, s.193.34 Tamże, s.194.35 M.Abassy, Inteligencja a kultura: o problemach samoidentyfikacji dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Kraków 2008, s.41.36 И. Кондаков, Культура России, Москва 1999, s.193.37 Tamże, s.193.38 Tamże.

5

W ślad za Małgorzatą Abassy zauważamy, iż kształtowanie się pokolenia

„inteligencji szlacheckiej”39, było procesem długotrwałym40, na który złożyło się kilka

czynników. Z pewnością były to wpływy kulturowe zachodniego Oświecenia41, które w

środowisku szlacheckim przyswajano chętnie za pozwoleniem i przy poparciu władcy42, oraz

tradycja lóż masońskich (wielu dekabrystów wyszło z masonerii43, zatem, jak zauważa Lidia

Liburska, ich wystąpienie i wizja przekształcenia społeczeństwa korespondowały z ideą

samodoskonalenia44). Jednak jak zgodnie twierdzą badacze45, przełomowe znaczenie dla

radykalizacji poglądów dekabrystów miała Wojna Ojczyźniana 1812 roku – bezpośrednia

konfrontacja z Zachodem nadała ideom liberalnym konkretny wymiar46, rozbudziła

świadomość narodową, socjalno-polityczną, etyczną47. Zrodziło to, podjętą przez

wykształconą i pragnącą reform część społeczeństwa, próbę przekształcenia (modernizacji)

rzeczywistości według obcych ideałów48. Ideałów liberalnej wolności i oświeceniowego

humanizmu, które chciano przeszczepić na grunt rosyjski49. Dziewiętnastowieczne rosyjskie

państwo i społeczeństwo łączył bowiem wspólny mianownik – struktura patriarchalna, czyli

zakładająca, iż jednostka jest własnością większej całości, stanowi część systemu jest mu

podporządkowana50. Odwołanie się do idei wolności i postawienie w centrum człowieka

zaowocowało czynem wymierzonym przeciwko typowi myślenia (oraz rzeczywistości)

stawiającemu w centrum system51.

Jakie zatem były istotne z naszego punktu widzenia konsekwencje wystąpienia na

placu senackim? O ruchu dekabrystów w interesującym nas kontekście pisali przywoływani

już przez nas badacze: Małgorzata Abassy52 oraz Igor Kondakow53. Wyprowadzają w swoich

badaniach ważne dla nas wnioski.

39 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.44.40 Tamże.41 Tamże.42 A.Walicki, Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno – filozoficznego, Kraków 2005, s. 37-38.43 A.Andrusiewicz, Cywilizacja rosyjska, t.2, Warszawa 2005, s.253.44 L.Liburska, Kultura rosyjska 1800 – 1861, [w:] Rosjoznawstwo. Wprowadzenie do studiów nad Rosją. Podręcznik akademicki pod. red. Lucjana Suchanka, s. 176.45 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.44; L.Liburska, Kultura rosyjska…, s.176; A.Walicki, Rosyjska filozofia i myśl społeczna od Oświecenia do marksizmu, Warszawa 1973, s.87.46 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.44.47 L.Liburska, Kultura rosyjska…, s.176.48 Tamże.49 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.44.50 А.Оболонский, Система против личности. Драма российской политической истории, Москва 1994, s. 9.51 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.44.52 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.43-53.53 И. Кондаков, Культура России…, s.194-197.

6

Badaczka stwierdza, iż wraz dekabrystami pojawił się nowy sposób pojmowania

patriotyzmu, utożsamionego z miłością do ojczyzny, lecz rozłączonego z

wiernopoddaństwem i wiernością wobec cara54. Na grunt rosyjski zostały przeniesione

pierwiastki typowe dla kultury Zachodu, a obce dla własnej: wolność w ujęciu liberalnym

oraz zagadnienie wyjątkowości jednostki. Stąd też, w sporze słowianofilów z

okcydentalistami, który opiszemy w dalszej części tego rozdziału, ważne miejsce zajmował

„spór o osobowość” i charakter relacji jednostka społeczeństwo55. Kwestie te pojawią się

również w analizowanym przez nas dziele Aleksego Chomiakowa mając istotne znaczenie

dla całości jego koncepcji.

Igor Kondakow stwierdza z kolei, iż porażka dekabrystów dała świadectwo o

braku gotowości rosyjskiego społeczeństwa do zmian na drodze zbliżenia z europejskim

zachodem i dalszej modernizacji. W mniemaniu badacza, pociągnęło to za sobą narastający

pesymizm klasy szlacheckiej odnośnie tych kwestii i sytuacji Rosji w ogóle56. Triumf reakcji

wywołał głęboką nienawiść do „rosyjskiej drogi”57. Pojawiły się poglądy, mówiące:

Prawdziwy patriotyzm powinien polegać na nienawiści do takiej Rosji, jaką

dzisiaj widzimy58.

My nie stworzyliśmy niczego nowego. Nie ma takiej dziedziny w której

moglibyśmy się pochwalić czymś własnym. Nie ma nikogo kto mógłby reprezentować Rosję

przed światem59

Pesymizm ten, widoczny powyżej w cytatach księcia Wiaziemskiego oraz

krytyka literackiego Mikołaja Nadzieżdina, przejawia się najjaskrawiej w poglądach Piotra

Czaadajewa. Publikacja Pierwszego listu filozoficznego jego autorstwa jest kolejnym

wydarzeniem na które pragniemy zwrócić uwagę. List ten, wydrukowany w 1836 roku, bez

nazwiska autora w piśmie Nadieżdina „Teleskop”, był pierwszą próbą historiozoficznej

refleksji nad Rosją – jej przeszłością, stanem obecnym i potencjalnymi możliwościami

rozwoju60. Był jednocześnie ogniwem, które połączyło dekabrystów z myślicielami lat

czterdziestych61. Skoro Rosja nie miała kroczyć zachodnią drogą rozwoju dziejowego ku

nowoczesnemu państwu konstytucyjnemu, jak na to liczyli dekabryści, jakie było jej

54 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s. 47.55 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.54.56 И. Кондаков, Культура России…, s.194.57 O.Figes, Taniec Nataszy: Z dziejów kultury rosyjskiej, przekł.Władysław Jeżewski, Warszawa 2009, s.100.58 [Cyt.za:] Tamże.59 [Cyt.za:] Tamże.60 L.Suchanek, Piotr Czaadajew czyli umysł ukarany, [w:] P.Czaadajew, Listy, wyb., wstęp i oprac. L.Suchanek, przekł. M.Leśniewska i L.Suchanek, Kraków 1992, s. 20-21.61 A.Walicki, Zarys myśli rosyjskiej…, s.61

7

właściwe przeznaczenie62? Po długim okresie milczenia i represji po powstaniu

dekabrystów na wzór dekabrysty Rylejewa Czaadajew swoją publikacją „budził śpiących

Rosjan”63, jego słowa brzmiały niczym wystrzał, który rozległ się wśród ciemnej nocy; (…)

wstrząsnął wszystkimi myślącymi ludźmi Rosji64.

Koncepcja zaprezentowana w „Liście…” jest niewątpliwie pesymistyczna. Autor

stawia tezę o niedorozwinięciu kultury Rosyjskiej, przedstawia Rosję jako kraj, który nie

ma swego miejsca w świecie:

(…) myśmy nigdy nie szli ramię przy ramieniu z innymi narodami; nie należymy

do żadnej z wielkich wspólnot rodu ludzkiego; nie należymy ani do Zachodu, ani do

Wschodu i nie posiadamy tradycji ani jednego, ani drugiego. Umieszczonych jak gdyby

poza czasem, nie objęła nas powszechna edukacja ludzkości65.

P.Czaadajew krytykuje również religię prawosławną, upatrując w niej jedną z

głównych przyczyn opisywanego przez siebie stanu rzeczy:

Cośmy robili w tym czasie, gdy z walk między energicznym barbarzyństwem

narodów Północy a wzniosłą myślą chrześcijaństwa wyrastał gmach współczesnej

cywilizacji? Posłuszni swemu fatalnemu losowi, zwróciliśmy się ku nędznemu, głęboko

pogardzanemu przez tamte narody Bizancjum w poszukiwaniu kodeksu moralnego, który

miał się stać podstawą naszej edukacji.66

Jak zauważa Lucjan Suchanek, Czaadajew uważał, iż Rosja przejęła z Bizancjum

ideę zafałszowaną – chrześcijaństwo schizmatyczne, odszczepione od prawdziwego67.

Dostrzegając słabe strony w prawosławiu, P.Czaadajew jednocześnie był apologetą

katolicyzmu, akcentując mocno jego historyczną i polityczną rolę w rozwoju

cywilizacyjnym Europy68.

Naród rosyjski musiał zatem różnić się w sposób istotny od narodów

europejskich. Znalazł się poza historią i edukacja ludności odbywała się bez jego udziału.

Nie uczestniczyła Ruś w twórczym dialogu przez stulecia, dlatego, siłą rzeczy, kultura

rosyjska musiała być oparta na zapożyczeniach i naśladownictwie, na przyjmowanych

wybiórczo gotowych ideach. Czadajew twierdził iż Rosja jest krajem zawieszonym w

historycznej próżni:

62 O.Figes, Taniec Nataszy…, s.9963 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.5564 A.Hercen, Rzeczy minione i rozmyślania, t.2, Warszawa 1958, s.26365 P.Czaadajew, Listy… , s.73.66 P.Czaadajew, Listy…, s.80.67 L.Suchanek, Piotr Czaadajew czyli umysł…, s.24.68 P.Czaadajew, Listy…, s.80-88

8

Żyjemy wyłącznie teraźniejszością w jej najwęższym zasięgu, bez przeszłości i

przyszłości, wśród martwego zastoju.69

Taka analiza przeszłości i teraźniejszości Rosji prowadzi do posępnych konkluzji:

Gdybyśmy się nie rozpostarli od cieśniny Beringa do Odry, nie zauważono by nas

nawet70; Samotni w świecie nie daliśmy nic światu71.

Równie pesymistyczna jest ocena rosyjskiej przyszłości – znajdującej się poza

nurtem duchowego i moralnego rozwoju ludzkości opatrzność wyznaczyła jej w historii

specyficzną rolę. Jest ona na swój sposób krajem wybranym, jednak jej misja jest

wyłącznie negatywna:

W ogóle istnieliśmy i nadal istniejemy tylko po to, aby posłużyć za jakąś ważną

lekcję odległym pokoleniom, które potrafią ją zrozumieć72.

Jak już wcześniej zaznaczyliśmy, poglądy Czaadajewa zaprezentowane w

„Liście filozoficznym” wywołały burzę w środowisku inteligencji rosyjskiej. Poglądy te,

jak zauważa Janusz Dobieszewski, zapoczątkowały wieloletni, wyjątkowo intensywny i

niezwykle interesujący rozwój myśli rosyjskiej, znajdujący wyraz szczególnie na obszarze

filozofii społecznej, publicystyki i literatury, znany jako spór słowianofilsko -

okcydentalistyczny73, który jest ostatnim, interesującym w kontekście naszych rozważań,

zjawiskiem. Musimy jednak w tym momencie zaznaczyć, iż w niniejszej pracy nie

będziemy analizować wszystkich aspektów tego sporu. Skupimy się raczej na

przedstawieniu ogólnej jego istoty, koncentrując się nieco bardziej na wybranych

aspektach. Zamierzamy pokazać, dlaczego uczestnik sporu - opisywany przez nas

wcześniej Aleksy Chomiakow - napisał dzieło takie jak „Zapiski…”. Z tego też względu

interesować nas będzie głównie strona słowianofilska.

Słowianofile jako ugrupowanie wystąpili po raz pierwszy w latach

trzydziestych XIX wieku74. W większości pochodzili ze środowiska szlachty rodowej,

chociaż inne warstwy społeczne też były reprezentowane75. Za głównych przedstawicieli

ruchu uważa się Aleksego Chomiakowa, Iwana Kiriejwskiego, Konstantina Aksakowa i

Jurija Samarina. Bezpośrednim impulsem do ukształtowania się ruchu, był, jak już

wcześniej zauważyliśmy, list Piotra Czaadajewa – koncepcja słowianofilska była inną od

69 Tamże, s.7470 Tamże, s.7971 Tamże, s.8072 Tamże73 J.Dobieszewski, Klasyczna wersja sporu [w:] Wokół słowianofilstwa, Warszawa 199874 O.Figes, Taniec Nataszy…, s.10075 L.Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986, s.293

9

Czaadajewowskiej odpowiedzią na pytanie o drogę, którą powinna podążać Rosja. Orlando

Figes zwraca również uwagę, iż była ona także reakcją na próbę modernizacji kultury

podjętą przez dekabrystów:

Poszukiwanie bardziej „rosyjskiego” sposobu życia było typową reakcją na

fiasko 1825 roku.(…) Wynaturzenia, do których doprowadziła rewolucja francuska,

skłoniły słowianofilów do odrzucenia uniwersalnej kultury oświeceniowej i zwrócenia się

do rodzinnych tradycji, odróżniających Rosję od Zachodu76.

W opozycyjnej strukturze tendencji: utrwalająca – modernizująca, o której

wspomnieliśmy wcześniej, w ślad za Borisem Jegorowem plasujemy słowianofilstwo

bliżej tendencji utrwalającej, jako ideologię, mającą w założeniu usprawnienie istniejącej

kultury77.

Słowianofile byli przeciwnikami stanowiska okcydentalistów, mówiącego, iż

stosunki panujące w Rosji powinny zostać zeuropeizowane. Według „zapadników”, Rosja

wstąpiła na drogę europeizacji od czasów Piotra Wielkiego i powinna tą drogą podążać

gdyż zachodnia Europa osiągnęła najwyższy stopień cywilizacji. Słowianofile uważali

natomiast, że wzory zachodnie nie nadają się do zastosowania w Rosji, której kultura

opiera się na zupełnie innych pierwiastkach, że dróg prowadzących do zmian, ulepszeń,

należy szukać we własnej przeszłości78. Zachód bowiem żyje formalizmem, europeizacja

to raczej formy zewnętrzne niż wartościowa treść – tym naleciałościom, obecnym,

zdaniem słowianofilów od czasów Piotrowskich reform, przeciwstawiali bardziej „żywe”

źródła kultury79. Źródłami tymi była religia i moralność, niesformalizowane stosunki

społeczne, lud rosyjski w którym ciągle to wszystko jest obecne – to są podstawy na

których można budować przyszłość80. Tezę tę potwierdzają słowa Aleksandra Koszelowa,

jednego z przedstawicieli słowianofilstwa:

Opieraliśmy cały nasz byt i całą naszą filozofię na nauce Chrystusa,

zachowanej w naszej prawosławnej Cerkwi i byliśmy przekonani, że tylko na tej podstawie

możemy się rozwijać (…). W chłopstwie szukaliśmy tego, co jest rzeczywiście rosyjskie

(…). Oni [okcydentaliści] oczekiwali światła tylko z Zachodu, wynosili pod niebiosa

wszystko, co tam istniało, starali się naśladować wszystko, co tam zrealizowano (…).81

76 [cyt.za:] O.Figes, Taniec Nataszy…, s.10077 Егоров Б., Славянофильство, западничество и культурология, [w:] Из истории русской культуры, т. 5 (XIX век), Москва 1996, s.466. Badacz używa przy tym pojęć „kultura burząca i utrwalająca”.78 L.Bazylow, Historia nowożytnej…, s.29679 Б.Егоров, Славяанофильство западниичество и културология, [w:] Очерки по културе России XIX век, Москва 1987, s.46780 L.Bazylow, Historia nowożytnej…, s. 296, A.Walicki, Rosyjska myśl…, s.2081 L.Bazylow, Społeczeństwo rosyjskie, Warszawa 1987, s.475

10

Jak trafnie zauważa Ludwik Bazylow, taki pogląd na drogę, którą powinna

podążać Rosja, na pierwiastki na których powinna się oprzeć łączył się nierozerwalnie z

poglądem na przeszłość. Zgadzamy się z badaczem, który stwierdza, iż według

słowianofilów drogi rozwojowe poszczególnych narodów niewiele wykazywały

podobieństw, każdy naród kształtował się na innym podłożu. Najlepiej było pod tym

względem na Rusi, gdzie istniała całkowita harmonia w stosunkach między ludem i władzą

państową, oraz najlepsza podstawa ideowa – prawosławie. Dzięki wierze prawosławnej,

przenikającej myśl i działalność ludu rosyjskiego, panowała na Rusi, a potem w Rosji

prawdziwa wolność i sprawiedliwość. Wszystkie stadia rozwojowe były naturalne i

prawidłowe. Tylko Piotr I naruszył tę harmonię, realizując swoje, jak to określa badacz,

„nowatorskie zachcianki”82.

Z powyższego krótkiego wprowadzenia do ideologii słowianofilskiej jasno

wynika, że członkowie ruchu uważali Rosję za kraj inny niż wszystkie, wyjątkowy, oparty

na niepowtarzalnych pierwiastkach, do którego nie można, a wręcz nie należy stosować

reguł zachodnioeuropejskich. Logiczną zatem konsekwencją takiego poglądu wydaje nam

się potrzeba jego historiozoficznego uzasadnienia, dowiedzenia wyjątkowości drogi

rosyjskiej. Takim dowodem, jest dla nas dzieło Aleksego Chomiakowa Zapiski, którego

fragmenty analizować będziemy w drugim rozdziale niniejszej pracy. Postaramy się

pokazać w jaki sposób autor uzasadnia wyjątkowość Rosji, odpowiedzieć na pytanie o jej

miejsce w świecie na tle innych narodów, oraz być może o rolę, która z tym miejscem się

wiąże.

Rozdział II

Koncepcja historiozoficzna Aleksego Chomiakowa.

82 L.Bazylow, Historia nowożytnej…, s. 296

11

Jak zauważyliśmy w pierwszym rozdziale niniejszej pracy, w „Zapiskach o

historii powszechnej” Aleksy Chomiakow stworzył własny system historiozoficzny, by

ukazać historię świata od zarania dziejów i wyjątkowe, co w potwierdzimy w niniejszym

rozdziale, miejsce Rosji w tej historii.

Jednakże, nim przejdziemy do analizy problemów zawartych w wymienionym

wyżej dziele, przedstawmy najpierw pokrótce źródła, które w opinii wielu badaczy

wpłynęły na stworzenie przez Chomiakowa jego systemu i określenie dominującej w nim

idei. Badacze są zgodni, iż jedną z inspiracji twórcy „Zapisków…” była koncepcja

Friedricha Schlegla83. Andrzej Walicki zauważa, iż wyróżnione w dziele Schlegla pt.

Filozofia historii dwa typy woli, określające dwie różne drogi rozwoju dziejowego: wola

naturalna, zmysłowa, skierowana ku przedmiotom materialnym i podporządkowana

naturze, oraz wola boska, zharmonizowana z wyższym przeznaczeniem, skierowana ku

światu duchowemu, są tożsame z zastosowanym przez Chomiakowa podziałem na iranizm

i kuszytyzm84, który szerzej opiszemy nieco dalej. Kolejnym źródłem inspiracji był dla

Chomiakowa Schelling i jego koncepcja wolności związanej z przemocą i koniecznością85.

Małgorzata Abassy zauważa również, iż tezy o etnogenezie ludzkości i charakterze

plemion słowiańskich Chomiakow zaczerpnął z koncepcji F.Herdera86, który pisał o

słowianach: На Днепре они построили Киев, на Волхове – Новогород (…) Они были

миросердны, гостеприимны до расточителства, любили сельскую свободу, но были

послушны и покорны, враги разбоя и грабежей87

Należy zaznaczyć, iż „Zapiski…” nie są dziełem o charakterze naukowym,

stanowią raczej luźny zbiór przemyśleń i komentarzy.

Он говорил (мы сами это слышали) что пишет не всемирную историю в

полном рассказе, а только набрасывает систему, в которой всемирная история

должна быт изложена (…) То были в полном смысле ученые мемуары, в которых

Хомяаков записывал для себя, в систематическом поряадке, свои соображения,

мысли и выводы об истории человечества88

83 Por. M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s. 202; Т.Благова, Родоначалники…, s.50; A.Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 2002, s.162.84 Por. A.Walicki, W kręgu konserwatywnej…, s.162.85 Por. Т.Благова, Родоначалники…, s.50.86 Por. M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s. 202.87 88 [cyt.za:] A.S.Chomiakow, Записки о всемирной истории, [w:] Полное собрание сочинений, Tom 5, Moskwa 1904 s.17 – 18.

12

Przedstawmy zatem ogólne założenia, które przyjął autor „Zapisków…” tworząc

swoje dzieło.

Fakty historyczne w ujęciu Chomiakowa, nie były wystarczającym materiałem do

zbadania wzajemnych zależności między narodami. Podstawowym czynnikiem

określającym historyczne losy narodów , a tym samym czynnikiem, na który historyk

winien zwracać uwagę przede wszystkim, jest wiara (podobny pogląd można było

zaobserwować w Liście Filozoficznym Piotra Czaadajewa):

Пербый и глабный предмет, на который должно обратиться внимание

историческаго критика, есть народная вера.(…) Вера первобытных народов

определяла их историческую судбу.89

O charakterze religii w ujęciu Chomiakowa nie decydują jednak takie kategorie jak

liczba bogów, czy charakter obrzędów, a dwa kluczowe pojęcia, które można wyrazić w

kategoriach woli – wolność (свобода) i konieczność (неовходимость):

Свобода и неовходимость составляют то тайное начало, около котораго, в

разных образах, сосредоточиваются все мысли человека. В языке религии,

переносящей в невидимое небо законы, которыми управляется видимый мир земли и

его видимый владыка-человек, свобода выражается творением, а необходимость –

рождением.90

Religie wolności nazwał Chomiakow irańskimi (иранские), religie konieczności

określił z kolei kuszyckimi (кушитские). Jak się przekonamy w dalszej części tego

rozdziału, historiozofia Chomiakowa była przede wszystkim próbą przedstawienia

ścierania się pierwiastków kuszyckiego i irańskiego na przestrzeni dziejów ludzkości.

Przedstawmy zatem pokrótce kluczowe różnice obu typów religii.

Religie irańskie są w ujęciu Chomiakowa religiami ducha, Bóg – stwórca świata,

jest Bogiem osobowym, który tworzy swobodnie. Religie kuszyckie to różne odmiany

panteizmu, Bóg kuszycki nie tworzy, a rodzi – co w rozumieniu Chomiakowa jest wyrazem

konieczności.91 Wyrazem kuszytyzmu jest sztuka materialna, zwłaszcza architektura,

iranizm zaś wyraża się w słowie:

Душа человека тогда только требует слова, когда она сознала достоинство

свободной мысли.92

89 Tamże, s.131.90 Tamże, s.217.91 Por. tamże, s.217-235.92 Tamże, s.332.

13

Twierdzenie to autor uzasadnia podając przykład Indii – kraju w jego mniemaniu

podzielonym między pierwiastki kuszycki i irański, gdzie, jak twierdzi, religia Sziwy

(kuszycka) nie stworzyła żadnej poezji, natomiast w religiach Brahmy i Wisznu (irańskich)

poezja rozkwitła93. Kuszytyzm prowadzi do materializmu (фетишизм) religii – modlitwa

staje się zaklęciem, obrzędy – talizmanami, a symbolem kultu – potęga i bogactwo

zewnętrznych form. Dla wyznawców religii irańskich rzeczą najważniejszą jest wspólne

dziedzictwo życia duchowego94. Stąd też, jak zauważa Małgorzata Abassy, wynika

kierowanie się przez narody kuszyckie logiką95 - uzależnienie od materii doprowadziło do

rozbudowywania potęgi państwa i podbijania sąsiednich plemion. Ekspansywność nie

wymagała bowiem rozwijania pierwiastka duchowego. Narody irańskie z kolei, rozwijały

duchowy potencjał żyjąc w pokoju, miłości i wspólnocie, w pogardzie mając rzeczy

materialne. Iranizm zawsze odradzał się poprzez indywidualne wysiłki wielkich umysłów,

kuszytyzm czerpał swą siłę z mas, gdyż był po prostu wyrazem skrajnego zepsucia ludzkiej

natury. Stąd też, jak twierdzi Chomiakow, siła kuszytyzmu i względna słabość cywilizacji

irańskich w walce z nim – iranizm wymagał bowiem nieustannej czujności moralnej96.

Autor Записков о всемирной истории twierdzi, iż walka między tymi dwoma

pierwiastkami ma miejsce od zarania dziejów – symbolem kuszytyzmu jest wąż, do

którego iranizm zawsze wyrażał wrogość97.

Jak już wcześniej zaznaczyliśmy, według stworzonego przez siebie systemu,

A.Chomiakow postrzega historię świata jako zmaganie się dwóch, opisanych wyżej,

pierwiastków duchowych oraz w konsekwencji, dwóch antagonistycznych porządków

świata. Jak zauważa Małgorzata Abassy, podstawowym zagadnieniem rozpatrywanym

przez Chomiakowa, była kwestia wolności i konieczności jako pochodnych typu religii.

Wolność była warunkiem pełni oraz wewnętrznej spójności społeczeństwa i pojedynczego

człowieka. Konieczność, zależność od zewnętrznych warunków była źródłem dezintegracji

i nasilającej się jednostronności rozwoju organizmu społecznego, wyrażonej w

racjonalizmie98. Zgadzamy się z wymienioną wyżej badaczką, że taki sposób

przedstawienia rozwoju historii nie miał na celu ukazania dziejów świata w sposób

systematyczny, a raczej zwrócenie uwagi na rolę narodów słowiańskich w tych dziejach,

oraz zmianę perspektywy postrzegania narodów Europy Zachodniej, które miały według

93 Por. tamże s. 33294 Por. tamże s. 217-235, 330-34195 Por. M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.20396 Por. A.S.Chomiakow, Записки о всемирной…, T.5 s.32997 Por. tamże s. 22098 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.204

14

myśliciela mniejsze znaczenie, niż im się ogólnie przypisuje99. W podobnym tonie, o

historiozofii Chomiakowa wypowiadał się Nikołaj Bierdiajew pisząc, iż:

Основной интересъ хомякововской философии истории - обоснование

славяанскаго и русскаго мессианизма100

Spróbujmy zatem odpowiedzieć na pytanie jak, patrząc przez pryzmat zmagań

dwóch antagonistycznych porządków świata, Aleksy Chomiakow przedstawiał problem

roli słowian w dziejach. Pozwoli nam ustalić jakie miejsce w historii świata wyznaczył on

Rosji. By to uczynić, przedstawmy najpierw skrótowo kluczowe momenty

Chomiakowowkiej wizji historii, do pojawienia się w niej słowian, którym poświęcimy

więcej uwagi.

Najstarsze ośrodki cywilizacji kuszyckiej umiejscawiał Chomiakow w Babilonie,

Egipcie, Chinach, Indiach i Kaszmirze101, zaś jedynym plemieniem, które w świecie

przedchrześcijańskim zachowało wierność wszystkim zasadom iranizmu byli Izraelici102.

To z ich ducha zrodziła się myśl o wolności tworzenia i nieograniczonej władzy Boga.

Postępowali według Boskiej woli wyrażanej w słowach proroków - nie było wśród nich

sztucznych podziałów społecznych tudzież państwowych, charakterystycznych dla

kuszytyzmu (np.kasty).

Dalej, autor Записков о всемирной истории przechodzi do świata antycznego –

jest do niego nastawiony dość krytycznie. Panteon greckich bogów powstał w jego

mniemaniu z pomieszania pierwiastków irańskiego i kuszyckiego103, co w świetle słów:

(…)маленшее отклонение оть чистоты иранскаго верования разрушает его

до основания;104

prowadzi nas do wniosku, iż Chomiakow uważał, że pierwiastek kuszycki

zdominował Grecję. Wniosek ten potwierdzałoby również twierdzenie, iż w Grecji na

dobrą sprawę najwyższym bóstwem był człowiek, a wiara w jego godność – jedyną

prawdziwą105. Nie zmienia to faktu, że autor Записков о всемирной истории dostrzega w

Grecji także aspekty, w jego ocenie, pozytywne, jak na przykład wspaniała grecka sztuka,

powstała z połączenia „materialnego” Kuszytyzmu, z wyrażającym się w słowie

Iranizmem106.

99 Tamże, s.202100 [cyt.za:] Н.А.Бердяев, Алексей Степанович Хомяаков…, s.150.101 Por. A.S.Chomiakow, Записки о всемирной…, T.6. 21-25.102 Por. tamże, T.5. s.341.103 Por. tamże, T.6, s.124.104 [cyt.za:]Tamże, T.5, s.322.105 Por. tamże, T.6 s.237.106 Por. tamże, s.248.

15

Z zupełną niechęcią, żeby nie powiedzieć odrazą, odnosi się Chomiakow do

starożytnego Rzymu. Było to w jego oczach państwo stworzone na podstawie sztucznej

umowy, bez historii, tradycji i religii, którego początek był oparty na wyrachowaniu107.

Изь необходимости возникали и крепли личная свобода законность и

одностороннее напряжение ума которое обращало каждаго римлянина в

законодателя и законоведца убивая в то же время в душе его все стре стремления

свободы духовной все высокия желанья мысли и всю существенность внутренней

жызни108

Bogami Rzymu zostały: materialna korzyść i egoizm, a religią wspomniana wyżej

sztuczna umowa społeczna i prawo zabezpieczające materialny byt109 - widzimy zatem, że

jest to państwo, które Aleksy Stiepanowicz uważał za na wskroś przesiąknięte najgorszymi

cechami kuszytyzmu. Autor Записков о всемирной истории odmawia także Rzymowi

kluczowego znaczenia dla historii świata, stwierdzając, iż narody, które podążyły za

„wiarą” daną przez Rzym nie mogły stworzyć nic lepszego na swoim gruncie z powodu

„duchowej bezsilności”110.

Po upadku Imperium Rzymskiego, na arenę dziejów wkraczają plemiona

Germanów i Słowian. W ślad za wspomnianą już wcześniej Małgorzatą Abassy

dostrzegamy model, którym posłużył się Chomiakow by odtworzyć dzieje plemion

Słowiańskich na tle historii Europy. Sięgnął on do odległych historycznie czasów, kiedy na

Wyżynie Irańskiej istniały dwa potężne organizmy państwowe: Media i Persja. Słowianie,

jako plemię, mieli według Chomiakowa charakteryzować się tymi samymi cechami co

plemię Persów. Żyli według starych obyczajów pod rządami rodowych książąt. U podstaw

ich organizacji społecznej leżało życie rodzinne, wzajemna miłość do współplemieńców

oraz szacunek do przodków. Plemiona te żyły pokojowo, nie próbowały podbijać sąsiadów,

a jeśli prowadziły wojny to tylko w obronie własnych ziem. Jednakże kontakty plemion

irańskich z wojowniczymi plemionami Kuszytów, z którymi sąsiadowały, zaowocowały

zburzeniem ustalonego ładu społeczno – moralnego. To doprowadziło Chomiakowa do

następującej konkluzji: w wyniku walk między plemionami doszło do przemieszania się

pierwiastka irańskiego i kuszyckiego, zatem nie można określać charakteru narodów

według ich zewnętrznych form organizacji państwowej. Chomiakow posługując się

analogią do odtworzonej przez siebie historii połączenia Medów i Persów w jeden

107 Por. tamże, T.5, s.79-80.108 [cyt.za:] Tamże, T.6, s.359.109 Por. tamże, s.401.110 Tamże.

16

organizm państwowy, przedstawił koncepcję historycznej konfrontacji pierwiastka

kuszyckiego i irańskiego, oraz konsekwencje tej konfrontacji. Koncepcję tą zastosował

porównując plemiona germańskie i słowiańskie111.

Różnica między plemionami ujawniała się w strukturze ich organizacji plemiennej,

zatem, aby poznać pierwiastek leżący u podstaw każdego z nich, należało uchwycić typ

relacji międzyludzkich w danym modelu społecznym. Podstawową różnicę między

plemionami germańskimi, a słowiańskimi upatrywał Chomiakow w tym, że pierwsze były

plemionami wojennymi żyjącymi z podbojów, dzieliły się na zdobywców i plemiona

podbite, drugie zaś - plemionami rolniczymi, wolnymi, nie istniała u nich hierarchia 112. W

koncepcji autora Записков о всемирной истории plemiona takie bliższe są z założenia

zasadom irańskim niż ludy wojenne113. W odróżnieniu od ludów wojennych poczucie

wyższości w stosunku do innych ludzi Słowianom zupełnie obce, czego jak twierdzi

Chomiakow dowodzi na przykład to, iż:

Русский смотрит на все народы, замежеванные в безконечныя границы

Севернаго царства, как на братев своих.114

Fakt, iż państwa germańskie ukształtowały się drogą podboju, wykluczał braterską,

organiczną wspólnotę między rządzącymi a rządzonymi, był zarodkiem rozwoju pełnego

konfliktów i walk wewnętrznych, zmuszając tym samym do ustawicznego zwiększania roli

sztucznej umowności w życiu społecznym. Wewnętrzną solidarność zastąpiły więzy

zewnętrzne, a miejsce braterskiej wspólnoty zajął indywidualizm i przymus zewnętrzny

wynikający z narzuconego prawa115. W tych dwóch pierwiastkach, które zdominowały

społeczeństwa zachodnie upatrywał Chomiakow źródło dezintegracji i wewnętrznych

dramatów człowieka. Stojący u podstaw tych społeczeństw racjonalizm, przewidywał

izolację jednostek, formalizm relacji stawiał ponad uczuciami. Równość wobec prawa,

która znajdowała się u podstaw społeczeństw zachodnich jest w oczach autora

„Zapisków…” wartością negatywną, gdyż postrzega drugiego człowieka jak obcego.

Tymczasem, za doskonałe społeczeństwo, uważał Chomiakow takie, którego podstawą

struktury społecznej są relacje międzyludzkie oparte na zasadzie braterstwa, lub zasadzie

równości wobec siebie. Społeczeństwo to łączy w sobie strukturę patriarchalną ze strukturą

111 M.Abassy, Inteligencja a kultura…,s.205.112 Por. A.S.Chomiakow, Записки о всемирной…, T.6, s. 17.113 Por. tamże, T.5, s.106, 108, 118.114 [cyt.za:] Tamże, s.107115 Por. tamże, s. 264.

17

państwa – u podstaw obydwu miałyby leżeć pierwiastki chrześcijańskie rozwinięte w

sposób świadomy, w całej pełni116.

Pisząc o pierwiastkach chrześcijańskich, Chomiakow miał na myśli chrześcijaństwo

obrządku wschodniego. Przeciwstawiał bowiem prawosławie katolicyzmowi, wiążąc ten

drugi z cywilizacją rzymską. Istotą pierwotnego chrześcijaństwa była według niego

tożsamość jedności i wolności, która przejawia się w prawie miłości duchowej117. W ślad za

Andrzejem Walickim stwierdzamy, iż Chomiakow uważał, że Kościół rzymski samowolnie

zmieniając symbol wiary, wznosząc do rangi dogmatu prywatną opinię biskupów

zachodnich, złamał prawo miłości i skazał się tym samym na racjonalizm, uzasadnienia

rozumowe, niezdolne do zapewnienia żywej więzi jednoczącej wiernych w Kościół.

Jedność i wolność stały się odtąd pojęciami wykluczającymi się nawzajem. Kościół

rzymski wybrał jedność bez wolności, jedność czysto zewnętrzną, materialną,

symbolizowaną w osobie papieża118. Katolicyzm, to zatem ślepe podporządkowanie

osobowości zewnętrznemu autorytetowi papieża i hierarchii, zastąpienie miłości

utylitaryzmem, braterstwa poddaństwem, więzi wewnętrznych jednością państwową,

instytucjonalną119. Według Chomiakowa, dla katolickich wiernych nawet msza święta stała

się czymś zewnętrznym i obcym. Ludzie modlący się w kościele wypełniają jedynie

powinność od której ma zależeć ich zbawienie120. Widzimy zatem, iż autor Записков о

всемирной истории uważał, iż chrześcijaństwo zachodnie wchłonęło w siebie prawie

wszystkie elementy dawnego kuszytyzmu: umowność i sztuczność w organizacji, czy

pojmowanie modlitwy w duchu zaklęcia. Na straży czystego iranizmu stało jedynie

prawosławie, wierne swobodzie duchowej i będące w istocie jego ostatnim ogniwem121.

Zwracając uwagę na pogwałcenie zasad organizacji społecznej przez Germanów,

oraz skażenie religii w chrześcijaństwie zachodnim, Chomiakow wskazuje na

podobieństwo zewnętrznych form, istotną jednak różnicę w istocie zjawisk. Narody

germańskie, podobnie jak słowiańskie, znały obszczinę, obszcziny te jednak różniły się – u

podstaw germańskiej leżała sztuczna umowa – zasada drużyny122. Waga soborów była

116 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.206.117 Por. A.Chomiakow, Po powodu Gumboldta, [w:] Filozofia i myśl społeczna rosyjska, wstęp i wybór A.Walicki, Warszawa 1961, s. 155.118 A.Walicki, W kręgu konserwatywnej…, s.139119 Por. A.S.Chomiakow, Записки о всемирной…, T.7, s.199.120 A.Chomiakow (walicki 140 przypis 24)121 Por. tamże, tom 7, s.450122 Por. tamże, s. 15-16

18

istotna zarówno dla Wschodu jak i Zachodu, ale w każdym przypadku miały one odmienne

znaczenie123. Na Wschodzie autorytet zebrania miał charakter moralny, nie jurysdyczny:

На Востоке слово собор было свидительством на Западе приговором…124

Jak zauważa Małgorzata Abassy, o takiej rozbieżności w pojmowaniu roli soborów

i ich rzeczywistej funkcji świadczy według Chomiakowa cała historia narodów. Wstrząsy

targające Europą Zachodnią, są wyrazem zaburzenia duchowej równowagi i dowodem

niedoskonałości tego, co stanowi istotę organizmu społecznego: duchowego pierwiastka.

Myśliciel twierdził, że społeczeństwa upadają nie z powodu silnych wstrząsów, ale dlatego,

że utraciły swój duchowy, ożywczy pierwiastek:

Внутреннее омертвение людей высказывается судорожными движениями

общественных организмов - ибо человек создание благородное он не может и не

должен жить без веры…125

Aby scalić życie, należy rozumieć istotę chrześcijaństwa w jego pierwotnej formie.

Chomiakow jeszcze raz podkreśla, iż tak istota zasadza się na nierozdzielności wolności i

jedności, które przejawiają się w duchowej miłości126.

Kolejną cechą, stanowiącą w ujęciu Aleksego Chomiakowa o wyjątkowości ducha

słowiańskiego, jest jego oderwanie od władzy. Jak zauważa wspomniana już przez nas

Małgorzata Abassy, Chomiakow twierdził, że władza jest w istocie obca duchowo

pierwiastkowi rosyjskiemu127. Plemiona słowiańskie potrzebowały siły zewnętrznej jedynie

do obrony granic – nie zostały podbite, jak plemiona Germańskie, na co zwracaliśmy

uwagę nieco wcześniej, lecz wybrały sobie władcę, nakładając na niego obowiązek

poszanowania plemiennej woli.

Северные земли Славяанские и колонии Славяанские в землях Финских

призвали вождя иноземного княжить у них, устраивать поряадок внутренный в

отношении племен друг к другу и ограждать тишину внешнюю от нападения

недружелюбных соседей. Так общей волей составился союз под княжеским

правлением Рюрикова дома…128

Reasumując, Chomiakow wskazuje cechy odróżniające plemiona słowiańskie od

innych:

123 Por. tamże, s. 199124 [cyt.za:] Tamże, T.7, s.199.125 [cyt.za:] Tamże, T.1 s.147.126 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.207.127 Tamże.128 [cyt.za:] A.S.Chomiakow, Записки о всемирной…, T.5, s.221.

19

- brak sztuczności w organizacji społecznej, właściwej narodom wojowniczym, kuszyckim.

U Słowian była ona oparta na wolności i jedności.

- oparcie na prawdziwych pierwiastkach chrześcijańskich, zachowanych w religii

prawosławnej, jedynej do dziś wyrażającej czysty iranizm.

Choć historyczne warunki konfrontacji plemion słowiańskich i germańskich były

odmienne od konfrontacji Ariów z Kuszytami, to w obydwu przypadkach konsekwencje

były takie same: zmuszony do stawiania oporu obcym pierwiastkom pierwiastek irański nie

mógł się zamanifestować w całej pełni, utracił moc sprawczą129. Jest on jednak wciąż

obecny w duchu słowiańskim, którego, według Chomiakowa, najczystszym wyrazicielem

jest naród rosyjski. Już sama przewaga liczebna Rosjan świadczy o tym, że bardziej niż u

innych Słowian rozwinął się u nich duch braterstwa, wspólnoty i miłości. Gwałtownie

rosnąca potęga państwa rosyjskiego nie jest czymś przypadkowym – siła zewnętrzna jest

wyrazem siły wewnętrznej130. Zatem miejsce Rosji w historii świata musi być wyjątkowe.

Nad tym, co wiąże się z tą wyjątkowością spróbujemy zastanowić się w rozdziale trzecim.

Rozdział III

129 M.Abassy, Inteligencja a kultura…, s.207.130 Por. tamże, s.529

20

Misja Rosji w ujęciu Aleksego Chomiakowa.

W poprzednim rozdziale stwierdziliśmy, iż dla Aleksego Chomiakowa naród

rosyjski był najczystszym wyrazicielem ducha słowiańskiego. Jego miejsce w świecie jest

zatem wyjątkowe. W tym rozdziale spróbujemy odpowiedzieć na pytanie co łączy się z tą

wyjątkowością, jakie jest posłannictwo Rosji wobec świata.

Wskazywaliśmy już na to, iż według Chomiakowa duch słowiański jako jedyny

zachował w sobie pierwiastek irański. Na podstawie tej obserwacji możemy wysnuć

wniosek, iż naród rosyjski jest również nosicielem najczystszego pierwiastka iranizmu.

Долго страдавший но окончателно спасенный в роковой борьбе, более или

менее во всех своих обшчинах искаженный чуждою примесью, но нигде не

заклейменный наследственно печатью преступления и неправеднаго стяжания,

Славянский мир хранить дла человечества, если не зародыш то возможность

обновления131

Tym samym, Rosja chroni dla świata możliwość odrodzenia w oparciu o iranizm,

otrząśnięcia się ze zwyciężającego kuszytyzmu.

Możemy zatem zaryzykować stwierdzenie, iż autor Записков о всемирной

истории uważał, że gdyby nie naród rosyjski, świat definitywnie został by zgubiony.

Potwierdzają to również słowa samego Aleksego Chomiakowa:

Вопрос о России во всех отношениях есть без сомнения единственный

истинно-всемирный вопрос нашего времени.132

W związku z tym wyjątkowym miejscem w historii, Rosja ma do spełnienia misję.

Powinna wnieść pierwiastek irański, ducha słowiańskiego do innych narodów, pokazać im

drogę którą powinny podążać:

Она прошла через великие испытания она отстаяла свое общественное и

бытовое начало в долгих и кровавых борбах (…) - и сперва спасшая эти начала для

самой себя она теперь должна явиться их представителницей для целого мира

Такого ее призвание ей идеал в будущем Нам позволено глядеть вперед смело и

безбоязненно133.

Aleksy Chomiakow był przekonany, iż Rosja wypełni tę misję134.

131 [cyt. za:] A.S.Chomiakow, Записки о всемирной…, T.3, s.140132 [cyt. za:] Tamże, T.8, s.247.133 [cyt. za:] Tamże, T.1, s.152134 Por. Tamże.

21

Niestety nie wiem, jak mogę rozwinąć ten rozdział. Szukam w tekstach

Chomiakowa odpowiedzi na pytanie w jaki sposób Rosja ma wypełnić swą misję, o czym

ewentualnie mógłbym napisać. Zastanawiam się również nad porównaniem koncepcji

Chomiakowa z innymi, ale wydaje mi się to zbyt obszerne jak na jeden rozdział.

22