LIBERATURA

Monika Stawowiak, Magdalena Zych

„LIBERATURA”

łac. liber„wolny”, „książka”

30 czerwca 1999 roku Zenon Fajfer

literatura totalna1. wolność twórcza2. książka jako obiekt

materialny w przekazie artystycznym

3. „pisanie ważenie liter” ‑(łac. libra = waga) „Dekada Literacka”

nr 5/6 (153/154), s. 8-9

Biblioteka Jagiellońska: „Wystawa Książki

Niekonwencjonalnej”

Liberatura. Aneks do słownika terminów literackich

(Kalaga, 2010)

LIRYKA EPIKA DRAMAT LIBERYKA

LIBERATURA„Liberatura to taki rodzaj literatury, w którym tekst i materialna forma książki

tworzą organiczną całość, a wszelkie elementy, w tym również niewerbalne, mogą być nośnikami znaczenia.

W utworze liberackim znacząca jest więc nie tylko warstwa słowna, ale także fizyczna przestrzeń i konstrukcja książki, jej kształt, format, układ typograficzny. Istotne mogą być wielkość, krój i kolor pisma, ale też niezadrukowana powierzchnia kartki, zintegrowany z tekstem rysunek czy fotografia, wreszcie rodzaj papieru lub innego materiału. Nie bez znaczenia są wszelkie wartości numeryczne: wymiary tomu czy liczba stron, słów, a nawet pojedynczych znaków. Czytelnik ma do czynienia z dziełem totalnym, które może przybrać dowolny wygląd (zgodnie z drugim znaczeniem łacińskiego liber), co w praktyce oznacza niekiedy radykalne odejście od tradycyjnej budowy książki. Jest to zarazem dzieło w pełni autorskie, kontrolowane przez pisarza na każdym etapie powstawania.”

(Małopolski Instytut Książki, 2008)

„Mierzyłem w dzieło totalne,

literaturę totalną - literaturę mówiącą

nie tylko słowami, ale całą książką,

czyli także kształtem pisma

i przestrzenią wokół słów.”

- Zenon Fajfer

„ W liberaturze najważniejsze jest słowo,

co oznacza, że każde odejście od edytorskich

konwencji ma swoje literackie uzasadnienie. Natomiast książka artystyczna należy

do dziedziny sztuk plastycznych, tam słowo

jest tylko jednym z elementów, o ile w ogóle występuje.”

- Zenon Fajfer

FUNKCJE

„Twórcy liberatury przedkładają

zdecydowanie funkcje semantyczne swoich

dzieł nad funkcje estetyczne.

Liberatura nie traktuje książki jako dzieła sztuki. Z

założenia forma, więc także okładka i obwoluta, ma być

wynikiem treści utworu literackiego.”

(Szczęśniak, 2011, s. 37-38)

FUNKCJE

„Tekst jest elementem

niezbędnym, nadrzędnym, to on jest

najważniejszym nośnikiem przekazu.”

„Liberatura nie odrzuca niczego z osiągnięć literatury –

przejmuje je wszystkie, cały ten językowo-filozoficzno-psychologiczno-jakiś-tam

bagaż.”

(Bazarnik, 2009)

„Koincydencja słowa i obrazu, generująca sens dzieła, wydaje się najistotniejszym aspektem liberatury z punktu widzenia możliwych badań, choć trzeba zaznaczyć, iż prerogatywy zmysłu wzroku nie ograniczają się jedynie do rejestrowania przekazu obrazowego, a rozszerzone zostają również na „architektonikę” dzieła, doświadczaną jednocześnie

zmysłem dotyku. Przestrzenność i wizualność przekazu domagają się przekroczenia bardziej konwencjonalnych sposobów odczytania tekstu.”

(Kołos, 2009, s. 15)

HISTORIA:HIEROGLIFY I ŚWIĘTE KSIEGI

•początki sięgają czasów wynalezienia pisma,•inskrypcje na ścianach egipskich grobowców i sarkofagów,•technika bustrofedon – zapis w alternatywnych kierunkach (np. od prawej do lewej, lustrzane odbicie liter),•kryptogramy i rebusy•zwoje świętych ksiąg (Tora, The Book of Kells)

- Małopolski Instytut Książki

HISTORIA:HIEROGLIFY I ŚWIĘTE KSIEGI

Strona z The Book of Kells Zwoje Tory

HISTORIA: STAROŻYTNA I ŚREDNIOWIECZNA POEZJA WIZUALNA

Księga o pochwałach św. Krzyża

• rozkwit poezji konceptualnej (akrostychy, anagramy, wiersze permutacyjne) i wizualnej (wiersze figuralne lub emblematyczne),

- Małopolski Instytut Książki

HISTORIA:DANTE ALIGHIERI, GEORGE HERBERT

• Boska Komedia – konstrukcja i proporcje oparte na liczbach 3 i 10 oraz ich wielokrotnościach (3 księgi po 33 pieśni, w sumie 99 pieśni – 100 jeśli dodać wstępną),• Świątynia – organizacja czasowa i przestrzenna, układ nawiązujący do kalendarza liturgicznego i architektury wnętrza katedry.

- Małopolski Instytut Książki

HISTORIA:DANTE ALIGHIERI, GEORGE HERBERT

Boska Komedia (1472) Skrzydła Wielkanocne (1633)

HISTORIA:STERNE, BLAKE, MALLARME, JOYCE

• Życie i myśli J. W. Pana Tristrama Shandy – fundamentalne dla liberatury dzieło; nielinearna narracja, rysunki, zmieniona kolejność rozdziałów, brakujące strony, kartki puste, czarne,• Pieśni Niewinności i Doświadczenia – jedno z najbardziej znanych dzieł Blake’a, książka iluminowana, zbiór liryków, • Rzut kośćmi nigdy nie zniesie przypadku – „uprzestrzennienie lektury”, operowanie światłami, dążenie do jak najmniejszej przypadkowości,• Ulisses – 18 godzin, 18 epizodów, 18 technik literackich, 732 strony

- Małopolski Instytut Książki

HISTORIA: STERNE, BLAKE, MALLARME, JOYCE

The Tyger (1789-94)

Rzut kośćmi nigdy nie zniesie przypadku

(1914)

Życie i myśli J. W. Pana Tristrama Shandy

(1713-1768)

HISTORIA: OD FUTURYZMU DO KSIĄŻKI ARTYSTYCZNEJ

• Filippo Tommaso Marinetti – Zhang Tumb Tumb – typografia jako pełnoprawny środek wyrazu,•Tristan Tzara – redakcja pisma Dada, • Guillaume Apollinaire – Kaligramy – wiersze z rodzaju carmen figuratum,• Max Jacob i Pablo Picasso – współpraca poetów z malarzami, poemat Saint Matorel ilustrowany grafikami,• Proza transsyberyjskiej kolei i małej Żanny z Francji - Blaise Cendrars – symultaniczna lektura tekstu i obrazu, kształt harmonijki,• książka artystyczna – zarówno obiekty bliższe literaturze, jak i rzeźby, instalacje, ruch Fluxus, Dick Higgins, Emmett Williams.

- Małopolski Instytut Książki

HISTORIA: OD FUTURYZMU DO KSIĄŻKI ARTYSTYCZNEJ

Saint Matorel (1911)

HISTORIA:POSTMODERNIZM

• William H. Gass - Willie Masters’ Lonesome Wife – wplecione w tekst fotografie kobiety, materialność tekstu,• Madeline Gins - Word Rain or A Discursive Introduction to The Intimate Philosophical Investigations of G, R, E, T, A, G, A, R, B, O (Deszcz słów) – nieprzejrzystość języka,• Raymond Federman - Głos w szafie – dwustronna konstrukcja dzieła,• Ronalda Sukenicka - Rozgadany o kiepskim życiu blues – wykorzystanie przestrzeni tomu; Out – redukcja fabuły, konstrukcja klepsydry.

- Małopolski Instytut Książki

HISTORIA: POSTMODERNIZM

Głos z szafy – instrukcja złożenia

HISTORIA:LIBERACKA GRA PRZYPADKU

• Julio Cortázar - Gra w klasy• Raymonda Queneau - Sto tysięcy miliardów wierszy•Marc Saport - Composition No. 1• Bryan Stanley Johnson - Nieszczęśni, Wędrowcy,

HISTORIA: LIBERACKA GRA PRZYPADKU

Sto tysięcy miliardów wierszy (1961) https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=bC8BwjDVIas

Johnson, Bryan Stanley (1963). Travelling people

utrata przytomności = czarne strony

Johnson, Bryan Stanley (1969). The Unfortunates

początek --- 25 rozdziałów --- koniec

HISTORIA:LIBERATURA W POLSCE

• Stanisław Wyspiański• Radosław Nowakowski• Tadeusz Różewicz• Zenon Fajfer• Katarzyna Bazarnik

CZYTELNIA LIBERATURY

Arteteka oddział WBP w Krakowie,

MOS, ul. Rajska 12

Saint-Exupéry, Antoine de (1943). Mały Książę

coś

Czycz, Stanisław (2007). Arw

HIPERTEKST

Wielosemiotyczny język, złożony homologicznie z (głównie) pisma oraz obrazów, animacji, dźwięków i muzyki W intencji nielinearny, za to wielosekwencyjny za sprawą linków Układ z segmentów: leksje Odbiór leksji: sugerowany lub własny Mieszanie roli autora i odbiorcy

POEZJA LINGWISTYCZNA

„ Wiersz poety lingwisty to słowa, które ciągną się za

sobą jak biała flanela z kapelusza magika,

a królika nie widać.”

„Linia - królowa redukcji. Wszystkie

skojarzenia, jakie rodzi sobą pojedyncze słowo, każe umieszczać

jedno po drugim. Gdy następny zwrot rodzi następne skojarzenia, one także

muszą znaleźć swoje miejsce w szeregu. W efekcie te ostatnie

znajdują się już w sporej odległości od słowa początkowego. Jest to sztuczne

i niesprawiedliwe. ”

- Mariusz Pisarski

„Żadna opowieść nie jest prostym, wybrukowanym traktem - każda jest

poplątaną, nieustannie rozgałęziającą się ścieżką biegnącą na różnych poziomach,

przez rozmaite warstwy, płaszczyzny, tła. Cały problem polega na tym, jak to ogarnąć

na raz, jak jednocześnie podążać tymi wieloma tropami...”

- Radosław Nowakowski

Nowakowski, Radosław. Liberlandia

http://www.liberatorium.com/liberlandia.html

"work in progress"

Fajfer, Zenon; Bazarnik, Katarzyna (2000). Oka‐leczenie

https://youtu.be/gsDdj4oFBFc

Fajfer, Zenon; Bazarnik, Katarzyna (2003). (O)patrzenie

https://youtu.be/-Z_Etuv_cl4

Fajfer, Zenon (2003). Spoglądając przez ozonową dziurę

Nowakowski, Radosław (2003). Ulica Sienkiewicza w Kielcach

https://youtu.be/Hd4tLtq9Kl8

Bednarczyk, Andrzej (rok). Świątynia kamienia

https://youtu.be/T2SvM3DryfI

Marcelo Rubens Paiva (2015). Trip book smiles

książka interaktywna „It is the first book where the story takes place exactly where the

reader is.”

https://youtu.be/UytftVEBoNo

Liberatura Korporacji Ha!art

seria wydawnicza pod redakcją Katarzyny Bazarnik i Zenona

Fajfera

od 2003 roku

wspólna szata graficzna

„ filozofia traktowania dzieła literackiego jako organicznej

jedności słowa z przestrzenią zapisu”

utworzy polskie + najciekawsze przykłady światowe

WYDARZENIA

FESTIWAL LIBERATURY Wrocław 2013

http://synestezja.wroclaw.pl/?p=15

zBUntowane książkihttp://ha.art.pl/wiadomosci/2391-wystawa-zbuntowane-ksiazki-w-poznaniu.html

Festiwal Conrada 2010http://www.conradfestival.pl/pl/4/1/90/wernisaz-wystawy-liberatura--inny-wymiar-literatury-na-festiwalu-conrada

Kurs wolnego czytania 2013 http://www.ha.art.pl/wiadomosci/2845-czytelnia-liberatury-i-arteteka-wojewodzkiej-biblioteki-publicznej-w-krakowie-zaprasza-na-kurs-wolnego-czytania.html

„Dzieło liberackie, w najogólniejszym sensie, sygnujące swoją przynależność do literatury i jej konkretnego gatunku, ustanawia swój byt na owej krawędzi między literaturą a nie-literaturą, między różnymi systemami semiotycznymi i środkami ekspresji wywodzącymi się z niejednorodnych „języków”. W swojej najbardziej podstawowej, organicznej wręcz tkance (graficzność znaku pisma), liberatura nacechowana jest znamionami czy

śladami wpisującymi się w konteksty różnych dyskursów. (…) „Powiedzieć wszystko” w literaturze, czyli przestrzeni zinstytucjonalizowanej fikcji i fikcyjnej instytucji, to uczestniczyć w stanowionym prawie, zmierzając zarazem do jego odrzucenia lub zawieszenia. Takie subwersywne działanie liberatury można by podsumować jednoznacznie afirmatywnym

pytaniem retorycznym Derridy:

„Czyż wszelka literatura z konieczności nie powinna przekraczać literatury?”

(Kołos, 2009, s. 18)

1. Bazarnik, Katarzyna (2009). Krótkie wprowadzenie do liberatury. http://www.slideshare.net/mik_krakow/katarzyna-bazarnik-krtkie-wprowadzenie-do-liberatury?from=embed (odczyt: 24.05.2015)

2. Fajfer, Zenon (2005). Liberatura – co kryje się za tą etykietą? http://www.puzdro.pl/1/16-wywiad-fajfer.htm (odczyt: 24.05.2015)3. Fajfer, Zenon (2009). Liberatura. Aneks do słownika terminów literackich.

http://www.slideshare.net/mik_krakow/zenon-fajfer-liberatura-aneks-do-sownika-terminw-literackich (odczyt: 24.05.2015) 4. Kalaga, Wojciech (2010). Liberatura: słowo, ikona, przestrzeń. Dwutygodnik, nr 9.

http://www.dwutygodnik.com/artykul/1450-liberatura-slowo-ikona-przestrzen.html (odczyt: 16.05.2015)5. Kołos, Anna (2009). Przestrzeń odarta z metafory. Liberatura w kontekście rewizji filozoficznej i perspektyw badań. Perspektywy

Kulturoznawcze, nr 2, s. 6-19. http://pkult.amu.edu.pl/numery/2_2009.pdf (odczyt: 24.05.2015)6. Korporacji Ha!art. Liberatura. http://ha.art.pl/wydawnictwo/linie-wydawnicze/586-liberatura (odczyt: 24.05.2015)7. Krakowskie Biuro Festiwalowe (2015). Czytelnia liberatury.

http://miastoliteratury.pl/miasto-literatury/zycie-literackie/miejsca-literackie-w-krakowie/czytelnia-liberatury/ (odczyt: 24.05.2015)8. Literacki Kraków

https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=9&ved=0CFEQFjAI&url=https%3A%2F%2Fwww.krakow.pl%2Fpliki%2F4437&ei=8yViVfihPMGjsgHp2oHoDg&usg=AFQjCNGPEwm1o9kfYFbYYcSvsPHpuKydKg (odczyt: 24.05.2015)

9. Małopolski Instytut Książki (2008). Co to jest liberatura? http://www.liberatura.pl/co-to-jest-liberatura.html (odczyt: 24.05.2015)10. Pisarski, Mariusz. A gdybym był literą? Cyfrowe kaligramy “Liberlandii”

http://www.ha.art.pl/felietony/959-mariusz-pisarski-a-gdybym-by-litera-cyfrowe-kaligramy-liberlandii.html (odczyt: 24.05.2015)11. Szczęśniak, Katarzyna (2011). Okładka i obwoluta książki jako przedmiot badań interdyscyplinarnych. Toruńskie Studia Bibliologiczne,

nr 2 (7), s. 29-41.

BIBLIOGRAFIA