Leczenie ruchem (kinezyterapia) pacjentów w podeszłym wieku

Gerontologia Polska P R A C A P O G L Ą D O W Atom 19, nr 2, 68–76

ISSN 1425–4956

www.gp.viamedica.pl68

Adres do korespondencji:mgr fizjoterapii Tomasz PasekZespół Rehabilitacji Wojewódzkiego SzpitalaSpecjalistycznego nr 5 im. Św. Barbaryul. Plac Medyków 1, 41–200 Sosnowiectel.: 515 296 224e-mail: [email protected]

Tomasz Pasek1, Jarosław Pasek2, Anna Witiuk-Misztalska3, Aleksander Sieroń2

1Zespół Rehabilitacji, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 5 im. Św. Barbary w Sosnowcu2Oddział Kliniczny Chorób Wewnętrznych, Angiologii i Medycyny Fizykalnej, Katedra ChoróbWewnętrznych oraz Ośrodek Diagnostyki i Terapii Laserowej, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach3Oddział Geriatryczno-Rehabilitacyjny, Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 5 im. Św. Barbaryw Sosnowcu

Leczenie ruchem (kinezyterapia)pacjentów w podeszłym wiekuThe movement treatment (kinesitherapy)in the elderly patients

AbstractThe aging process of the population is a natural biological phenomenon, which associates humanity since itsbeginnings. The increasing numbers of elder people brings about a need to increase not only medical but alsophysiotherapeutic service for those patients. All activities related with solving problems that are combined withaging become more actual and urgent every day. The aging process of the population is not only present in ourmotherland but also in many foreign countries as well. Elderly care is a very difficult task that demands combi-ning extended professional knowledge and abilities with a specific approach to the patient. A wide dialogueregarding primary and secondary prophylaxis, healthy live-style promotion, early diagnosis, ophthalmic scree-ning and the popularization of those actions — could significantly decrease the morbidity rate in the elderlypatient group. The value of physical activity is underestimated in many cases, although it’s availability bringshuge profits for health. The physiotherapeutic treatment with exercise (kinesitherapy) is mainly based on specificmovement patterns. This article presents the problems and differences that may occur during kinesitherapy withelderly patients.

Gerontol. Pol. 2011; 19, 2: 68–76

key words: physical activity, treatment, elderly

WstępRozwój medycyny sprawił, że wprowadzanie nowychmetod diagnostycznych i terapeutycznych wpływa nawydłużanie się przeciętnej długości życia, a nowocze-sne formy leczenia zmniejszają śmiertelność osóbw podeszłym wieku [1]. Według Światowej Organiza-cji Zdrowia (WHO, World Health Organization) sta-rość dzieli się na wiek podeszły (65–70 lat), wiek star-czy (75–90 lat) i wiek sędziwy (> 90 lat). Obecniedobroczynne skutki prowadzonej aktywności rucho-

wej nie podlegają dyskusji, a pozbawianie pacjentówtej formy terapii jest poważnym zaniechaniem [2, 3].Diagnozowanie i leczenie pacjentów gerontologicz-nych wymaga z jednej strony znajomości konsekwen-cji procesu starzenia, a z drugiej — wiedzy na tematspecyficzności symptomatologii zaburzeń wieku po-deszłego, które są mało charakterystyczne i częstozupełnie odmienne niż u młodszych osób [1, 4]. Sta-rzenie to naturalny proces związany z życiem czło-wieka. Nie jest to proces patologiczny, lecz wiąże sięon z chorobami i dysfunkcjami charakterystycznymidla podeszłego wieku [4, 5].Wielochorobowość i wielonarządowość schorzeńnależą do typowych cech chorób pacjentów geria-trycznych, a potrzeby opieki zdrowotnej wzrastają

www.gp.viamedica.pl 69

Tomasz Pasek i wsp., Kinezyterapia u osób w podeszłym wieku

wraz ze zmianami demograficznymi populacji. Prze-widuje się, że w najbliższych 20 latach liczba osóbw podeszłym wieku może się zbliżyć do 30% całejludności Polski. Już teraz liczba ta stanowi 11,5%ogółu społeczeństwa [4, 5].

Aktywność fizyczna osób w podeszłym wiekuW wytycznych opublikowanych przez American Col-lege of Sports Medicine w 2007 roku dotyczącychprowadzenia aktywności fizycznej osób dorosłychpodkreśla się, że określony poziom sprawności fizycz-nej jest uwarunkowany koniecznością zapewnieniaorganizmowi optymalnej (najlepiej codziennie przez30 min) lub przynajmniej minimalnej ilości ruchu(3 razy w tygodniu przez 20 minut) w celu poprawybądź utrzymania dotychczasowego stanu zdrowia [6].Niska aktywność fizyczna większości społeczeństwstanowi ogromny problem. Wypracowane w mło-dości przyzwyczajenie do uczestniczenia w różnychformach aktywności ruchowej, rekreacyjnej czy spor-towej pomaga zachować samodzielność i niezależ-ność pod względem somatycznym, psychologicznymi społecznym w takim stopniu i tak długo, jak to jestmożliwe [6–8].Aktywność fizyczna to nie tylko ruch, ale równieżwzbogacanie wiadomości, umiejętności i nawyków.Dodatkowo pozwala ona również doskonalić takiezjawiska, jak spostrzeganie, wrażenia, uczucia, pro-cesy samodzielnego myślenia i działalności twórczej,rozwija również pamięć, koncentrację i uwagę [9,10]. Niechęć osób w podeszłym wieku do wysiłkufizycznego oraz fałszywy model szczęśliwej starościna zasłużonym wypoczynku powodują zaprzestanieumysłowego i fizycznego zaangażowania, a to po-woduje przyspieszone procesy starzenia. W wieluprzypadkach łączy się to również z nieprawidłowymodżywianiem, co zaburza metabolizm oraz bioche-miczną równowagę ustroju i powoduje, że optimumbodźców odruchowych niezbędnych do prawidłowe-go funkcjonowania kształtuje się u tych osób poni-żej normy [11, 12]. Nadwyżka wagi lub otyłośćwedług National Heart, Lung, and Blood Institute wy-stępuje u około 66% dorosłej populacji i jest związa-na z obecnością chorób przewlekłych i występowa-niem zespołu metabolicznego [13, 14].Wśród osób w podeszłym wieku bardzo często poja-wia się bierna postawa i przekonanie, że „ja już sięw życiu napracowałem”. W profilaktyce trwającej całeżycie należy się kierować znanym powiedzeniem dr.medycyny i filozofii, Wojciecha Oczko: „ruch jestw stanie zastąpić każde lekarstwo, ale wszystkie le-karstwa razem wzięte nie zastąpią ruchu”. Należy pa-

miętać, że osoby w podeszłym wieku słabiej przysto-sowują się do nowości, ciężko im wprowadzić zmia-ny w stylu życia. Tak jest również z ruchem. Dopókinie będzie propagowana potrzeba ruchu wśród osóbw młodym wieku, starsze społeczeństwo będzie znacz-nie częściej dręczone licznymi chorobami i związany-mi z nimi dolegliwościami [15]. Na każdym etapie życiapoczucie jakości życia powinno być jak najlepsze, jegobrak zaś jest powodowany nieuchronnym starzeniemsię czy wręcz przyspiesza ten proces [16].Aktywność fizyczna stanowi postępowanie pierwsze-go rzutu, które zapobiega gwałtownie narastającymchorobom przewlekłym. Można ją również trakto-wać jako podstawową metodę leczniczą pozwala-jącą ograniczyć stosowanie innych, bardziej kosztow-nych metod terapii [16, 17]. U osób w starszym wiekuaktywność fizyczna powinna mieć charakter profi-laktyczno-leczniczy i opierać się na naturalnym,umiarkowanym ruchu ułatwiającym zachowanieoptymalnej kondycji fizycznej przez właściwy dobórform i środków metodycznych [13, 18]. Systematycz-na aktywność fizyczna — jeżeli nie doprowadza dozbytnich przeciążeń ustroju — przyczynia się do przy-rostu wydolności i sprawności fizycznej, zwiększająctolerancję obciążeń wysiłkowych i odporność nazmęczenie [19, 20]. Wysiłek fizyczny osób w pode-szłym wieku powinien być oparty na systematycz-nym wysiłku aerobowym (tlenowym — pokrywają-cym energetyczne zapotrzebowanie organizmu)i prowadzony według programu dostosowanego doindywidualnych potrzeb i możliwości ćwiczącego [21,22]. Określanie poziomu przemęczenia w praktycejest trudne. Przemęczenie może obejmować zarów-no narządy ruchu, jak i narządy wewnętrzne (układsercowo-naczyniowy, oddychania, układ pokarmowyitd.) [23]. Dlatego też jest prawdopodobne przekro-czenie progu wydolności, zdolności i możliwości przy-stosowawczych, zwłaszcza wśród osób ćwiczącychze szczególnym zapałem oraz w przypadku ćwiczeńwykonywanych na zasadzie współzawodnictwa. Pra-widłowa ocena niepokojących objawów należy dofizjoterapeuty i jest niezwykle ważnym elementempodczas prowadzenia ćwiczeń ruchowych [8, 17].

Organizacja procesu usprawnianiaosób w podeszłym wiekuWarunkiem usprawniania ruchowego pacjentów jestich świadomość dotycząca procesu leczenia, fizjote-rapii, korzyści i efektów wynikających z podejmowa-nych działań [24]. Lekarz czy fizjoterapeuta odgry-wają tu istotną rolę, ponieważ w przystępny sposóbpowinni wyjaśnić pacjentowi, jak będzie wyglądać

Gerontologia Polska 2011, tom 19, nr 2


program leczenia i czemu on ma służyć. Niemniejjednak tylko 22–48% chorych otrzymuje od swojegolekarza pierwszego kontaktu informacje dotyczącezwiększania aktywności fizycznej jako postępowaniaprewencyjnego przygotowującego do starości zdro-wej, fizjologicznej, nie zaś patologicznej [10, 24].U pacjentów w podeszłym wieku zazwyczaj wystę-puje kilka chorób jednocześnie (schorzeń współist-niejących). Dlatego zajęcia ruchowe należy ograni-czyć do osiągnięcia najważniejszych celów, kolejnośććwiczeń powinien ustalić lekarz podczas współpracyz fizjoterapeutą, stwarzając optymalne warunki doutrzymania obecnego stanu sprawności funkcjonal-nej lub przynajmniej działania zmierzające do jejpoprawy. Jeżeli nie jest to w pełni możliwe, to nale-ży dążyć do wyrobienia funkcji zastępczych [24, 25].Prowadzone zajęcia w tej grupie wiekowej opróczpoprawy sprawności i wydolności muszą zapewniaććwiczącemu komfort psychiczny. Wprowadzane ćwi-czenia powinny stwarzać warunki do czynnego wy-poczynku, integracji grupy i satysfakcji z podejmo-wanej aktywności [20]. Wyznaczanie celu, którybędzie dobrany do możliwości pacjenta, oraz moty-wowanie go w trakcie realizacji programu mają klu-czowe znaczenie, gdyż wielu pacjentów szybko sięzniechęca, porównując uzyskane przez siebie wynikiz osobami sprawniejszymi i wyciągając na tej pod-stawie błędne wnioski. U pacjentów w podeszłymwieku występują inne mentalność, motywacja czy teżinne stereotypy myślenia związane z wykonywaniemćwiczeń. Odmienność przyzwyczajeń czy nawyków,upośledzenie funkcjonowania zmysłów w wielu przy-padkach utrudniają współpracę z terapeutą. Nie bezznaczenia pozostaje zwracanie uwagi na inną spraw-ność i wydolność starszego człowieka [9, 26, 27].Dla osób prowadzących całkowicie siedzący tryb życiakorzystne może być zwiększenie aktywności fizycz-nej w ramach wykonywanych podstawowych czyn-ności życia codziennego (ADL, activities of dailyliving) [25]. Taką koncepcję terapii określa się jako funk-cjonalną aktywność fizyczną. Obejmuje ona takieczynności, jak spacer, jazda na rowerze na krótkichdystansach, wchodzenie i schodzenie po schodachzamiast jazdy windą czy pracę w ogrodzie. Podobnywpływ ma zabawa z wnukami pozwalająca zwięk-szyć aktywność fizyczną, a zarazem oddziałująca nasferę psychiczną osoby starszej [1, 24]. Według Ame-rican Heart Association siedzący tryb życia należy donajważniejszych i niezależnych czynników ryzyka wy-stąpienia choroby niedokrwiennej serca [6, 28]. Sys-tematycznie wykonywane ćwiczenia zmniejszają ry-zyko wystąpienia przedwczesnego zgonu o ponad

50%, zwłaszcza ryzyko zawału serca zarówno u męż-czyzn, jak i u kobiet [29, 30].Okres unieruchomienia u starszych pacjentów nale-ży skracać do niezbędnego minimum. Przedłużającysię stan hipokinezji prowadzi do powikłań ze stronyukładu oddechowego (zapalenie płuc), układu krwio-nośnego (powikłania zakrzepowo-zatorowe), ukła-du mięśniowego (przykurcze, osłabienie siły mięśni,zaniki masy mięśniowej — zjawisko sarkopenii), cowiąże się przede wszystkim z postępującą atrofiąmięśni oraz zmianami zachodzącymi w nerwachobwodowych [23, 30–32]. Według Abellana [33]występowanie sarkopenii dotyczy około 40% pacjen-tów w podeszłym wieku. Hipokinezja również wpły-wa na zwiększanie się ubytków masy kostnej prowa-dzących do osteoporozy, zmian w narządachmoczowo-płciowych (infekcje, kamica pęcherza mo-czowego, nietrzymanie moczu), w układzie pokar-mowym (zaparcia, nietrzymanie stolca), na skórze(odleżyny), w układzie nerwowym (deprywacja sen-soryczna, depresja) [23, 34–36].

Aktywność ruchowa pacjentóww podeszłym wiekuWiek pacjenta nie może być przeszkodą w prowa-dzeniu rehabilitacji. Każdy, bez względu na wieki płeć, powinien brać udział w regularnych ćwiczeniachfizycznych mających na celu propagowanie aktyw-ności ruchowej wśród osób starszych [3]. Różne for-my programów dotyczących promocji aktywnościfizycznej wśród osób w podeszłym wieku, takich jakCommunity Health Activities Model Program for Se-niors (CHAMPS II), stanowią kluczową strategię ogra-niczającą skutki starzenia się społeczeństw. Obejmująone działania prowadzące do przywrócenia samodziel-ności i sprawności pacjenta oraz poprawy jakościżycia, której badaniem i znaczeniem we współcze-snej medycynie zajmuje się coraz więcej naukowców[16, 17].

Fizjoterapia w geriatriiFizjoterapia geriatryczna zajmuje się usprawnianiemosób starszych zgodnie z procesami fizjologicznymioraz pacjentów, u których zmniejszenie dotychcza-sowej sprawności ruchowej i funkcjonalnej wynikaz przebytych bądź współistniejących aktualnie jedno-stek chorobowych [20, 24]. Jej celem jest przekształ-canie procesu starzenia, któremu często towarzysząniesprawność i zależność od innych osób, w starze-nie się wolne od niesprawności i chorób [24]. W kom-pleksowej opiece geriatrycznej (CGA, comprehensivegeriatric assesement) powinien brać udział wielody-



scyplinarny zespół specjalistów, a ich działania po-winny obejmować rozpoznawanie i leczenie odwra-calnych przyczyn pogorszenia stanu zdrowia orazaktywną fizjoterapię z wszystkimi dostępnymi for-mami zabiegowymi [6, 20].Osoby w podeszłym wieku wymagają stopniowego,powolnego wprowadzania do programu fizjotera-peutycznego oraz częstej pomocy i uwagi ze stronyterapeuty [8]. Według autorów ćwiczenia powinnysię odbywać 1–2 razy dziennie i być proste o stop-niowanej trudności, ale nieskomplikowane, by nieprzysparzać wiele zakłopotania ćwiczącemu. Liczbępowtórzeń dla danego ćwiczenia powinno się za-wsze dostosować do indywidualnych możliwościćwiczącego. Trzeba zwrócić uwagę, że nie ilość, alejakość wykonanego ćwiczenia jest ważna. Nie po-winno się zmuszać pacjenta do wykonywania wielo-krotnych powtórzeń danego ćwiczenia. W tym aspek-cie lepsza będzie jego modyfikacja lub urozmaicenieprzez wprowadzenie innego ćwiczenia [10, 26]. Brakprzeciwwskazań lekarskich nie zwalnia prowadzące-go terapeuty od rozwagi i ostrożności w prowadze-niu ćwiczeń z pacjentami w podeszłym wieku. Spe-cyfika wieku starczego i towarzyszące czynniki ryzy-ka (mniejsza tolerancja wysiłku, obniżona wydolność,choroby współistniejące) wymagają zawsze pewnejasekuracji. Nie bez znaczenia są również zmiany za-chodzące w układzie oddechowym w procesie sta-rzenia — następuje zmniejszenie ruchomości klatkipiersiowej (zmniejszenie pola wymiany gazowej),zwiększenie wymiarów pęcherzyków płucnychi oskrzeli z tendencją do zapadania się przestrzenipowietrznych, zmniejszenie objętości oddechowej(statycznej i dynamicznej) [23, 36]. Parametrem, którynajbardziej się zmienia, jest maksymalne zużycie tle-nu (VO2max), które zmniejsza się nawet o 70%. W drze-wie oskrzelowym dochodzi do zaburzeń wydzielaniaśluzu przez gruczoły śluzowe i nadmierne groma-dzenie się go w drzewie oskrzelowym. Odnotowujesię również wysoką śmiertelność na zapalenie płuc— częstość jego występowania wzrasta po 65. rokużycia do 25–45/1000 i jest najczęstszą chorobą in-fekcyjną kończącą się śmiercią pacjenta i piątą przy-czyną zgonów. Zapalenie płuc bywa wynikiem zbytdługiego unieruchomienia [32, 36].

Aktywność ruchowa u pacjentóww podeszłym wieku ze schorzeniamikardiologicznymiStarzenie się układu sercowo-naczyniowego oraz licz-ba powikłań sercowo-naczyniowych wzrastają razemz wiekiem. Z jednej strony wiąże się to z samym pro-

cesem starzenia, z drugiej zaś z wydłużającym sięczasem narażenia na czynniki ryzyka [30, 31]. Wyni-ka to ze zwiększania się sztywności naczyń, wzrostuzawartości kolagenu w mięśniu sercowym i przero-stu miocytów, zmniejszania się elastyczności naczyńtętniczych i relaksacji serca zwłaszcza lewej komoryoraz z osłabiania funkcji węzła zatokowo-przedsion-kowego [23, 37]. Typowym obrazem „starego ser-ca” jest zwyrodnienie i zwapnienie struktur zastaw-kowych związane z biernym procesem wysycaniaaparatu zastawkowego i aktywnym procesem kalcy-fikacji [21, 30]. Przewlekłe niedokrwienie spowodo-wane niewydolnością krążenia mózgowego bądźprzebytymi epizodami niedokrwienia ośrodkowegoukładu nerwowego prowadzi u tych osób do pod-wyższonego progu odczuwania bólu najpraw-dopodobniej związanego z zaburzeniami autono-micznego układu nerwowego i uszkodzeniami włó-kien czuciowych [31, 38, 39].Zmieniający się styl życia oraz nieodpowiednie odży-wianie wiążą się z występowaniem otyłości, zabu-rzeń wodno-elektrolitowych, cukrzycy i z podwyż-szonym stężeniem cholesterolu [12, 13], które wrazz podwyższonymi wartościami ciśnienia tętniczegoi tętna stanowią czynniki ryzyka udaru mózgu lubzawału serca [37, 40–42].W przypadku przebytego zawału serca u osóbw podeszłym wieku usprawnianie ruchowe najczęściejprowadzi się zgodnie ze schematem typu B. Pobytpacjenta w szpitalu wynosi około 2 tygodni, a pro-gram usprawniania podzielony jest na trzy okresy [15,41]. Tym modelem usprawniania obejmuje się pa-cjentów z zawałem, który jest zazwyczaj powikłany— utrzymują się w nim niedokrwienie mięśnia ser-cowego (wraz z wiekiem zwiększa się liczba postacibezbólowych zawałów serca i zachodzi koniecznośćoceny maksymalnego obciążenia), ostra niewydolnośćlewokomorowa i obrzęk płuc, wstrząs pochodzeniasercowego czy zaburzenia rytmu serca [42, 43]. Wy-stąpienie wszelkiego rodzaju powikłań wymagającychdodatkowej terapii zmusza do wydłużenia okresu ho-spitalizacji aż do uzyskania efektów wdrożonegoleczenia. Natomiast po zakończeniu leczenia szpital-nego dalszy stopień sprawności pacjent powinien na-bywać pod kontrolą poradni kardiologicznej albow wyspecjalizowanym ośrodku rehabilitacji pozawa-łowej [30, 42].Należy zwracać uwagę na nadmierne obniżanie sięciśnienia tętniczego krwi (hipotonia ortostatyczna)wynikające z upośledzonej adaptacji układu serco-wo-naczyniowego względem zmiany pozycji ciała[44]. Pod wpływem pionizacji zmniejsza się powrót



żylny do serca, a pobudzenie układu współczulnegopowoduje wzrost oporu naczyniowego i ciśnieniatętniczego [45]. Zgodnie z definicją American Aca-demy of Neurology jest to redukcja skurczowegociśnienia krwi o co najmniej 20 mm Hg lub rozkur-czowego ciśnienia krwi o co najmniej 10 mm Hgw czasie 3 pierwszych minut po przyjęciu pionowejpozycji ciała (zwłaszcza po dłuższym unieruchomie-niu) [44]. O ile hipotonia ortostatyczna sporadyczniewystępuje u osób młodych i w średnim wieku, o tyleczęstość jej występowania gwałtownie wzrasta u star-szych osób. Problem ten dotyczy ponad 20% pacjen-tów powyżej 60. roku życia z chorobami układu ser-cowo-naczyniowego i ośrodkowego układu nerwo-wego [45]. Do rozpoznania hipotonii ortostatycznejsłuży aktywna lub bierna próba ortostatyczna (są topróby czynnościowe reakcji układu krążenia na zmia-nę pozycji ciała) [44].Systematycznie wykonywane ćwiczenia fizycznezwiększają hemodynamiczną sprawność mięśnia ser-cowego, gdyż mechanizm ten jest wolniejszy u oso-by starszej [46]. Przejawia się to obniżeniem często-ści akcji serca w spoczynku, zwiększeniem kurczli-wości mięśnia sercowego oraz wzrostem objętościwyrzutowej serca i pojemności minutowej [11, 47].Ćwiczenia należy zawsze zacząć od siadu w łóżku,siadu z opuszczonymi nogami poza łóżko (korzystnejest wprowadzenie kilkakrotnego krążenia stopami,by wymóc powrót krwi żylnej do serca), przejść dopionizacji z balkonikiem lub bez niego (w zależnościod sprawności pacjenta), a następnie spaceru (przyasekuracji fizjoterapeuty).

Aktywność ruchowa pacjentóww podeszłym wieku ze schorzeniamii urazami narządu ruchuZmiany zwyrodnieniowo-wytwórcze dotyczące narzą-du ruchu należą do najbardziej rozpowszechnionychchorób u osób w podeszłym wieku [16, 48]. Obja-wem dominującym w przypadku tych chorób jest ból,a jego konsekwencją jest przewlekłe zażywanie le-ków przeciwbólowych. Przewlekłe stosowanie pre-paratów z grupy niesteroidowych leków przeciwza-palnych (NLPZ) według Amerykańskiego TowarzystwaGeriatrycznego (American Geriatrics Society) prowa-dzi do częstszych hospitalizacji i zwiększonej umie-ralności pacjentów powyżej 65. roku życia [38, 39].Leki te, oprócz dobrze już udokumentowanych dzia-łań niepożądanych (niewydolność nerek, udar mó-zgu, nadciśnienie tętnicze, zaostrzenie niewydolno-ści serca, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, zwiększo-ne ryzyko sercowo-naczyniowe), 4-krotnie zwiększają

umieralność na każde 1000 hospitalizacji [39]. Jed-nakże podeszły wiek nie przesądza — jak wykazanow badaniach z 2007 roku — o pojawianiu się zmianzwyrodnieniowych (OA, osteoarthritis). U 10% prze-badanej populacji osób starszych nie stwierdzonożadnych zmian w obrazie rentgenowskim [48].Ćwiczenia prowadzone u pacjentów ze zmianamizwyrodnieniowymi stawów mają na celu utrzymaniemożliwie pełnego zakresu ruchu, zmniejszenie bólu,niedopuszczanie do powstania przykurczy orazwzmacnianie osłabionej siły mięśniowej. Dodatko-wo ruch korzystnie wpływa na zmniejszanie przecią-żeń spowodowanych nadmiernym napięciem tkanekokołostawowych [48, 49]. Należy pamiętać, że ruchi ćwiczenia fizyczne są nie mniej skuteczne niż NLPZ.Na przykład zmniejszenie masy ciała o 1 kg powo-duje zmniejszenie sił obciążających staw kolanowyo 4 kg [50].W miarę starzenia się ustroju wzrasta również czę-stość występowania osteoporozy. Wynika to zezmniejszonej gęstości mineralnej układu kostnego(zmian mikroarchitektury tkanki kostnej). Na każdądekadę po 65. roku życia ryzyko powstania złama-nia zwiększa się 2-krotnie, nawet przy niewielkimurazie. Osteoporoza starcza stanowi około 20% oste-oporoz pierwotnych [34]. Dodatkowo czynnikiemniezależnym od stanu tkanki kostnej jest zwiększonaskłonność do upadków, która ma wiele przyczyn (zabu-rzenia równowagi, zaburzenia wzroku, zaburzenia ryt-mu serca, zmiana postawy, zaburzony stereotyp cho-du) u osób w podeszłym wieku [51, 52]. Najgroźniejszeskutki mają załamania szyjki kości udowej — ozna-czają konieczność leczenia zabiegowego — czyliunieruchomienie pociągające za sobą powikłaniazakrzepowo-zatorowe. Ćwiczenia fizyczne znacznieopóźniają proces demineralizacji kości, a prowadze-nie zdrowego stylu życia (prewencja) od najwcze-śniejszych lat decyduje o jego jakości, a często rów-nież o długości [51, 53]

Aktywność ruchowa pacjentów w podeszłymwieku z zespołami neurodegeneracyjnymii zaburzeniami nastroju (emocji)Zespoły otępienne są jedną z najczęstszych przyczynutraty zdolności do samodzielnego życia u osób star-szych. Pacjenci z zespołami otępiennymi wymagajązaangażowania olbrzymich sił i środków przeznaczo-nych na prowadzenie skutecznej kinezyterapii. Nie-zywkle istotny jest negatywny wpływ choroby na życierodziny lub pracowników opieki, którzy poświęcającałe lata pracy opiece nad pacjentami z pogłębiającąsię demencją. Liczba osób z otępieniem w Polsce jest



szacowana na 400 tysięcy osób, w tym na chorobęAlzheimera cierpi 150 tysięcy. Każde działanie skraca-jące okres lub zmierzające do uniezależnienia od opiekiosób trzecich daje znaczną ulgę nie tylko osobie cho-rej, ale także całemu zespołowi zaangażowanemu doopieki [4, 54].Choroba Alzheimera jest postępującą, wyniszczają-ca chorobą otępienną. Jej początek może się zazna-czyć i objawiać zwykłym zapominaniem. Jednakżew ciągu kilku lat uszkodzenie pamięci staje się tak cał-kowite, że niszczy zdolność człowieka do samodziel-nego funkcjonowania. Dokonujące się upośledzeniefunkcji poznawczych prowadzi do powstania trudnościze znalezieniem słów, zaburzeń percepcji wzrokowejoraz do zaburzeń oceny i myślenia. W zaawansowa-nej chorobie pacjenci tracą nawet wspomnieniai znika wiele aspektów z tego, co stanowi funda-mentalny sens tego, kim są oni i ich rodziny. Doko-nujące się upośledzenie percepcji, bodźców i zabu-rzenia funkcji poznawczych oraz mogąca im towa-rzyszyć zmienność nastroju prowadzą do znacznegoutrudnienia kontaktu z osobą w podeszłym wieku[4]. W takich przypadkach najlepszym sposobempodczas ćwiczeń jest pokaz lub równoczesne ćwi-czenie z pacjentem. Niemniej jednak przy braku kon-centracji pacjenta motywacja słowna jest najbardziejkorzystna. Zakres wymagań powinno się stawiać natakim poziomie, by pacjent był w stanie je spełnić.W wielu przypadkach fizjoterapeuta powinien zasto-sować metodę walidacji — uznać uczucia choregooraz wczuć się i przeniknąć w świat przeżyć osobypoddawanej terapii [20, 35]. Taka współpraca bu-duje zaufanie i staje się źródłem pewności i wiarypacjenta w terapeutę (compliance) [4]. Także w przy-padku pacjentów z otępieniem odbudowa utraco-nych czynności życia codziennego, opanowanie nie-pokoju przez rozładowanie ruchowe czy przywróce-nie kontaktów społecznych, które są zachowanew głębszych fazach otępienia, są o wiele trudniejszedo osiągnięcia [4, 24].Wysiłek fizyczny korzystnie wpływa na psychikę czło-wieka, rozładowując niepotrzebne obciążenia psy-choemocjonalne, obniżając lęk i głębokość stanówdepresyjnych. Jak wykazano w badaniach brytyjskie-go National Institute for Health and Clinical Excellen-ce, występowanie depresji określa się u 25–50% ho-spitalizowanych pacjentów w podeszłym wieku [35].W przypadku pacjentów z uszkodzeniami psychoso-matycznymi bardzo ważna dla fizjoterapeuty jestrównież współpraca ze strony rodziny. Czas ćwiczeńnie powinien przekraczać jednorazowo 15–20 mi-nut, a przerwy na odpoczynek i możliwość obszer-

nego opowiedzenia o przeżyciach są nieodłącznymelementem usprawniania [4, 35].Korzystny wpływ ćwiczeń fizycznych na pacjentówz zaburzeniami somatycznymi przedstawili autorzypracy, wykorzystując w terapii metodę Nordic Wal-king. W badaniu trwającym 24 tygodnie wzięło udział178 pacjentów. Systematyczne chodzenie z kijkamizwiększało ogólną kondycję badanych pacjentóworaz pozwoliło na stopniową poprawę nastroju [55].Równie ważnym zagadnieniem są zmiany w ukła-dzie nerwowym powstałe w procesie starzenia siętkanek. Wraz z wiekiem zmniejsza się liczba czucio-wych zmielinizowanych włókien osiowych i gęstośćwłókien osiowych, powodując powstanie w nichognisk zwyrodnień czy demielinizacji [choroba Par-kinsona (PD, Parkinson’s disease), stwardnienie roz-siane], co z kolei zaburza prawidłowe przewodnic-two międzyneuronalne [23, 31].W przypadku pacjentów ze schorzeniami neurolo-gicznymi można zastosować w terapii zintegrowanąpracę grupową, czyli kinezyterapię polegającą nazajęciach z udziałem kilku pacjentów, tak aby istnia-ła możliwość wspólnego jedzenia, przeprowadzeniaprostych gier i zabaw, rysowania czy śpiewania itp.[20]. Zajęcia te można uzupełnić muzykoterapią czytańcem, które powodują poprawę nastroju, rozła-dowują napięcie i stres, poprawiają statyczne i dyna-miczne wyznaczniki chodu [56, 57]. Można równieżprowadzić zajęcia w wodzie (relaks, odprężenie orazpoprawa jakości snu) [58].Przedstawione formy ruchowe można wzbogacićterapią zajęciową lub grami o charakterze rekreacyj-nym. Pozwalają one na zwiększenie efektywności,samodzielności oraz wyzwalają poczucie przydatno-ści pacjenta w grupie. Ich przewaga nad innymi me-todami terapeutycznymi polega na tym, że stawiająprzed pacjentem konkretny cel wykonania pewnejpracy i oceniają jego możliwości funkcjonalne. Sku-piając uwagę na zajęciach czy grze, pacjent zapomi-na o zmęczeniu, a nawet o bólu i może wykonaćwięcej zamierzonych działań niż na sali gimnastycz-nej. Powtarzany stale ruch jest najlepszym sposobemreedukacji i automatyzacji, a dzięki niemu utrwalasię cały model wzorców ruchowych w układzie ner-wowo-mięśniowym (tzw. nauczanie motoryczne) [8,19, 59]. Korzystną formą zajęć ruchowych w tymprzypadku mogą być zajęcia Nordic Walking. Potwier-dzeniem pozytywnego wpływu tych ćwiczeń mogąbyć wyniki pracy holenderskich autorów, którzy do-konali oceny parametrów chodu u pacjentów z PD.Dowiedli oni, że zastosowanie tej metody pozwalana poprawę ogólnej kondycji organizmu, zwiększa



wydolność oraz poprawia jakość życia pacjentówz PD [60].

Ogólne zasady metodyczne podczasprowadzenia zajęć ruchowychz pacjentami w podeszłym wiekuDziałania kinezyterapeutyczne powinny być wielokie-runkowe, zgodnie z zasadą nowoczesnej opieki nadosobami w podeszłym wieku. Ćwiczenia powinno sięrozpoczynać krótką rozgrzewką i kończyć dłuższymniż w innych przypadkach okresem wyciszenia. Pod-czas wykonywania ćwiczeń przyspieszenie częstościakcji serca nie powinno być większe niż 60–70% czę-stości maksymalnej, nie więcej jak 105 uderzeń naminutę u osób w wieku powyżej 70 lat. Częstotli-wość ćwiczeń powinna być odwrotnie proporcjonal-na do wydolności i możliwości pacjenta, a czas i in-tensywność wprost proporcjonalna [1, 6, 20].Często ograniczenie sprawności wzroku czy słuchustwarza konieczność synchronizowania opisu słow-nego z pokazem. W tych przypadkach osoby starszepowinny naśladować ruchy wykonywane przez fizjo-terapeutę, przekazywana informacja słowna powin-na być wypowiadana wyraźnie, wolno i dość gło-śno, a treść przekazywanych informacji należy jasnosformułować [20, 24]. W przypadku pacjentówz rozpoznaną afazją (np. po przebytym udarze mó-zgu bez względu na jej rodzaj) proces terapeutycznywymaga dłuższego czasu, większych nakładów, me-tod i środków, co znamiennie pogarsza jakość życiachorego [40, 61].Innym poważnym problemem są zaburzenia równo-wagi (będące wynikiem procesu starzenia się, wystę-powaniem przewlekłych schorzeń, działaniem nie-pożądanym przyjmowanych leków), które częstokończą się upadkami i rozwojem zespołu poupad-kowego. Trudność w utrzymywaniu prawidłowejpostawy ciała (chwiejność) powoduje nieprawidło-wy stereotyp chodu oraz obniża wydolność i wytrzy-małość organizmu. Konsekwencją tego jest unieru-chomienie i obniżenie aktywności ruchowej [62–64].Negatywne uwagi do pacjenta (jeżeli to koniecznenp. dla bezpieczeństwa) należy kierować do grupy,a nie do jednej wskazanej osoby. Pochwałę równieżkieruje się na tle innych, wtedy wzmacnia się wy-obraźnię i podnosi na duchu osobę ćwiczącą. Nale-ży unikać zajęć z dużym czynnikiem współzawod-nictwa, stwarzających atmosferę napięcia i zbyt sil-nych emocji. W każdym zamierzonym przez terapeutęćwiczeniu należy dążyć do tego, by to podopiecznywykonał ruch, a nie wyręczał go prowadzący. Stosu-je się większą liczbę przerw wypoczynkowych (znacz-

nie dłuższych niż u osób młodych), wzbogaconychćwiczeniami relaksacyjnymi (np. zamknąć oczy, po-myśleć o czymś przyjemnym lub zmienić pozycję cia-ła). Wykonywanie ćwiczeń powinno się rozpoczynaćod ruchów prostych i przechodzić do złożonych we-dług indywidualnego rytmu, nie na komendę. Pod-czas nauki chodzenia z pacjentem w wieku pode-szłym to fizjoterapeuta powinien go asekurować czypodtrzymywać [20, 24].Pacjenci w podeszłym wieku nie powinni:— ćwiczyć skoków, podskoków, robić nagłych

przejść z ćwiczeń statycznych do dynamicznych;— ćwiczyć głębokich skłonów czy skrętów tułowia,

przysiadów; należy ograniczać liczbę wykonywa-nych ćwiczeń w leżeniu przodem oraz klęku;

— korzystać z ciężkich przyborów czy przyrządówgimnastycznych;

— traktować ćwiczeń jako rywalizacji czy konfronta-cji (może to zwiększyć emocjonalne pobudzeniezwiązane z uczestniczeniem w grze czy zabawie);

— brać udziału w dynamicznych grach zespołowych,szczególnie kontaktowych.

Nie należy narzucać pacjentowi ćwiczeń wbrew jegoupodobaniom, trzeba umiejętnie podsunąć ćwicze-nie i odpowiednio przekonać i zachęcić do jego wy-konania [3, 6, 20].Bezwzględnym przeciwwskazaniem do wykonywa-nia ćwiczeń u osób w podeszłym wieku jest podwyż-szona temperatura, ostra infekcja, wysokie ciśnienietętnicze krwi oraz występowanie zaburzeń rytmuserca mających hemodynamiczne następstwa. Ćwi-czeń nie prowadzi się również bezpośrednio po po-siłkach w nieprzewietrzonych pomieszczeniach, coma związek z upośledzeniem zdolności do rozpra-szania energii cieplnej u osób w podeszłym wieku(zjawisko termoregulacji) [1, 17, 20].

PodsumowanieOsiągnięcia współczesnej medycyny umożliwiająwydłużenie przeciętnej długości życia, zwiększeniesprawności funkcjonalnej oraz lepszą organizacjężycia osób w podeszłym wieku, co staje się jednymz najważniejszych zadań służby zdrowia. Opieka nadpacjentami w podeszłym wieku wymaga uwzględ-niania wielu niemedycznych czynników wpływającychna ich aktualny stan zdrowia. Jest to niezmiernie trud-ne i wymaga uwzględniania zmienności nastroju,depresji, a niekiedy odstąpienia od ćwiczeń na rzeczrozmowy bądź słownego kontaktu z chorym. Prze-rwy na odpoczynek i możliwość obszernego opowie-dzenia o przeżyciach osobistych pacjenta są nieod-łącznym elementem ćwiczeń osób w podeszłym wie-



ku. Nawet codzienne odwiedzanie pacjenta przynosiznaczący efekt terapeutyczny. Program edukacji cho-rego (bądź jego opiekunów) jako element profilakty-ki jest niezbędny do zmiany stylu życia i utrwalaniazachowań prozdrowotnych w przyszłości. Dla pacjen-

ta elementem docelowym prowadzonego usprawnia-nia jest przede wszystkim powrót do niezależnegożycia, a więc niezależności od osób trzecich. Warto,pomimo ograniczeń zdrowotnych, dać im szansę nakomfort życia, odraczając fazę niepełnosprawności.

StreszczenieStarzenie się populacji jest naturalnym zjawiskiem biologicznym, które towarzyszy rozwojowi człowieka, a zwięk-szająca się liczba osób w podeszłym wieku sprawia, że wzrasta potrzeba świadczeń nie tylko medycznych, alei fizjoterapeutycznych w tej grupie chorych. Działalność na rzecz rozwiązywania łączących się z tym problemówstaje się coraz bardziej aktualna i pilna. Zjawisko to występuje nie tylko w Polsce, ale również w wielu innychkrajach świata. Opieka jest trudnym zadaniem wymagającym dużej wiedzy fachowej, umiejętności i specyficzne-go podejścia do chorego. Dialog dotyczący profilaktyki pierwotnej, profilaktyki wtórnej, prowadzenia zdrowegotrybu życia, wczesnej diagnostyki, badań przesiewowych oraz popularyzacja tych działań mogłyby znacznie ogra-niczyć lub zmniejszyć chorobowość w tej grupie pacjentów. Walory aktywności fizycznej w wielu przypadkach sąniedoceniane, a przecież jej dostępne formy przynoszą olbrzymie pozytywne skutki dla zdrowia. Leczenie ru-chem w procesie fizjoterapii (kinezyterapia) bazuje również na wybranych elementach ruchu. W pracy przedsta-wiono problematykę związaną ze specyfiką prowadzenia kinezyterapii u pacjentów w podeszłym wieku.

Gerontol. Pol. 2011; 19, 2: 68–76

słowa kluczowe: aktywność ruchowa, leczenie, osoby starsze

Piśmiennictwo1. Centers for Disease Control and Prevention Physical Activity and

Health. A Report of the Surgeon General. US Dept of Healthand Human Services, Atlanta 2002; 10: 1–78.

2. The WHO guidelines for promoting physical activity among ol-der persons. Journal of Aging and Physical Activity 1997; 5: 1–8.

3. Williams M.A., Fleg J.L., Ades P.A. i wsp. Secondary Preventionof Coronary Heart Disease in the Elderly (With Emphasis on Pa-tients ≥ 75 Years of Age). An American Heart Association Scien-tific Statement From the Council on Clinical Cardiology Sub-committee on Exercise, Cardiac Rehabilitation, and Prevention.Circulation 2002; 105: 1735–1743.

4. Galus K., Kocemba J. Podręcznik geriatrii. Wydawnictwo Urban& Partner, Wrocław 1999.

5. Abrams W.B., Bers M.H., Berkow R. Podręcznik geriatrii. Wyda-nie Polskie. Urban & Partner, Wrocław 1999.

6. Haskell W.L., Lee I.M., Pate R.R. i wsp. American College of SportsMedicine; American Heart Association. Physical activity andpublic health: updated recommendation for adults from theAmerican College of Sports Medicine and the American HeartAssociation. Circulation 2007; 116: 1081–1093.

7. Kwolek A. Rehabilitacja medyczna. Wydawnictwo Urban & Part-ner, Wrocław 2003.

8. Latham N.K., Anderson C.S., Bennett D.A. Progressive resistan-ce strength training for physical disability in older people. Co-chrane Database Syst. Rev. 2003; 2: 2759–2764.

9. Burns A., Dening T., Baldwin R. Care of older people: mentalhealth problems. Review. BMJ 2001; 322: 789–791.

10. Szałtynis D., Kochańczyk T. Aktywność fizyczna w promocji zdro-wego starzenia. Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej Za-rząd Główny, Warszawa 1997.

11. Donnelly J.E., Blair S.N., Jakicic J.M., Manore M.M., Rankin J.W.,Smith B.K. American College of Sports Medicine. American Colle-ge of Sports Medicine Position Stand. Appropriate physical activi-ty intervention strategies for weight loss and prevention of weightregain for adults. Med. Sci. Sports Exerc. 2009; 41: 459–471.

12. Gillies C.L., Abrams K.R., Lambert P.C. i wsp. Pharmacologicaland lifestyle intervention to prevent or delay type 2 diabetes inpeople with impaired glucose tolerance: systematic review andmeta-analysis. BMJ 2007; 7588: 299.

13. Manu V., Joyner M.J., Booth F.W. An obligation for primarycare physicians to prescribe physical activity to sedentary pa-tients to reduce the risk of chronic health conditions. Reh. Med.2002; 6: 45–52.

14. Pasek J., Mucha R., Sieroń A. Występowanie zespołu metabo-licznego w rejonie poprzemysłowym. Gabinet Prywatny 2006;154: 39–44.

15. Williams M.A., Haskell W.L., Ades P.A. i wsp. American HeartAssociation Council on Clinical Cardiology; American Heart As-sociation Council on Nutrition, Physical Activity, and Metabo-lism. Resistance exercise in individuals with and without car-diovascular disease: 2007 update: a scientific statement fromthe American Heart Association Council on Clinical Cardiologyand Council on Nutrition, Physical Activity, and Metabolism.Circulation 2007; 116: 572–584.

16. Pasek J., Opara J., Pasek T. Znaczenie badań nad jakością życiaw rehabilitacji. Fizjoterapia 2007; 15: 3–8.

17. Pate R.R., Pratt M., Blair S.N. Physical activity and public health:a recommendation from the Centers for Diseases Control andPrevention and the American College. Sports Medicine 1995;273: 402–407.

18. Moskalewicz B., Goryński P. Sprawność fizyczna osób starszychi jej uwarunkowania. Sprawna Starość 2007; 1: 19–27.

19. Writing Group for the Activity Counseling Trial Research Group.Effects of physical activity counseling in primary care: the Acti-vity Counseling Trial: a randomized controlled trial. JAMA 2001;286: 677–687.

20. Pasek T., Kempiński M., Pasek J., Mucha R., Pitsch T., Sieroń A.Postępowanie fizjoterapeutyczne w geriatrii. Fizjoterapia Pol-ska 2007; 4: 455–464.

21. Thompson P.D., Franklin B.A., Balady G.J. i wsp. American He-art Association Council on Nutrition, Physical Activity, and Me-



tabolism; American Heart Association Council on Clinical Car-diology; American College of Sports Medicine. Exercise and acutecardiovascular events placing the risks into perspective: a scien-tific statement from the American Heart Association Council onNutrition, Physical Activity, and Metabolism and the Council onClinical Cardiology. Circulation 2007; 115: 2358–2368.

22. Wannamethee S.G. Exercise really is good for you. Heart 2006;92: 1185.

23. Wieczorkowska-Tobis K. Zmiany narządowe w procesie starze-nia. Pol. Arch. Med. Wewn. 2008; 118: 63–68.

24. Żak M. Rehabilitacja w procesie leczenia osób starszych. Ge-rontol. Pol. 2000; 8: 12–18.

25. Żak M., Gryglewski B. Ocena wyników rehabilitacji osób po 85roku życia z zaburzeniami sprawności funkcjonalnej. Reh. Med.2006; 10: 20–24.

26. American College of Sports Medicine position stand. Exerciseand physical activity for older adults. Med. Sci. Sports Exerc.1998; 30: 992–1008.

27. Tinetti M.E. Performance-oriented assessment of mobility pro-blems in elderly patients. J. Am. Geriatr. Soc. 1986; 34: 119–126.

28. Giannuzzi P., Saner H., Björnstad P. i wsp. Secondary preven-tion through cardiac rehabilitation. Position paper of the Wor-king Group on Cardiac Rehabilitation and Exercise Physiologyof the European Society of Cardiology. Eur. Heart J. 2003; 24:1273–1278.

29. Katzmarzyk P.T., Gangom J., Leon A.S. i wsp. Fitness, fitnessand estimated coronary hart disease risk: the HERITAGE FamilyStudy. Med. Sci. Sports Exercise 2001; 33: 585–590.

30. Kałka D., Sobieszczańska M., Marciniak W. Aktywność fizycznajako element prewencji chorób sercowo-naczyniowych u osóbw podeszłym wieku. Pol. Merk. Lek. 2007; 127: 48–53.

31. Jabłecka A. Wpływ procesu starzenia się układu autonomicz-nego na przebieg najczęstszych chorób układu krążenia. Ann.Acad. Med. Siles. 2009; 63: 60–67.

32. Rubinsztajn R. Zapalenia płuc w wieku podeszłym. Pneumono-logia 2009; 231: 28–33.

33. Abellan van K.G. Epidemiology and consequences of sarcope-nia. J. Nutr. Health Aging 2009; 13: 708–712.

34. Wawrzyniak A., Horst-Sikorska W. Osteoporoza starcza. Pol.Arch. Med. Wewn. 2008; 118: 59–61.

35. Blumenthal J.A., Babyak M.A., Moore K.A. Effects of exercisetraining on older patients with major depression. Arch. Intern.Med. 1999; 159: 2349–2356.

36. Mandell L.A., Wunderink R.G., Anzueto A. Infectious DiseasesSociety of American Thoracic Society Consensus Guidelines onthe Management of Community — acquired pneumonia inadults. Clin. Infect. Dis. 2007; 44: 27–72.

37. Tykarski A. (red.). Nadciśnienie tętnicze w wieku podeszłym.Wydawnictwo a — Medica Press, Bielsko-Biała 2000.

38. Katz J.D., Shah T. Ból przewlekły u chorych w starszym wieku— jak postępować w świetle wytycznych American GeriatricsSociety 2009? Medycyna Praktyczna 2009; 226: 28–37.

39. Bhatt D.L., Scheiman J., Abraham N. i wsp. ACCF/ACG/AHA 2008expert consensus document on reducing the gastrointestinal ri-sks of antiplatelet therapy and NSAID use: a report of the Ame-rican College of Cardiology Task Force on clinical expert con-sensus document. Circulation 2008; 118: 1894–1909.

40. Pasek J., Mucha R., Opara J., Sieroń A. Rehabilitacja i fizykote-rapia po udarze niedokrwiennym mózgu. Rehabilitacja w Prak-tyce 2007; 2: 35–39.

41. Kubica J., Sinkiewicz W. (red.). Chory po zawale serca. Via Me-dica, Gdańsk 2008.

42. The Task Force on the Management of Acute Coronary Syndro-mes of the European Society of Cardiology. Management ofacute myocardial infarction in patients presenting with ST-seg-ment elevation. Eur. Heart J. 2003; 24: 28–66.

43. Herkner H., Thoennissen J., Nikfardiam M. i wsp. Short versusprolonged bed rest after uncomplicated acute myocardial in-farction: a systematic review and meta-analysis. J. Clin. Epide-miol. 2003; 56: 775–781.

44. Tatoń J. Hipotonia ortostatyczna u pacjentów w podeszłymwieku. Medycyna Metaboliczna 2000; 4: 76–84.

45. Gupta V., Lipsitz L.A. Orthostatic hypotension in the elderly:diagnosis and treatment. Am. J. Med. 2007; 120: 841–847.

46. Pollock M.L., Evans W.J. Resistance training for health and dise-ase: introduction. Med. Sci. Sports Exerc. 1998; 30: 10–11.

47. Żak M., Grodzicki T. Falls of female patients suffering from car-diovascular diseases — assessment of potential risk factors andindividual ability to cope after an accidental fall. New Medicine2003; 6: 69–72.

48. Geokoop R.J., Gussekloo J., Dirke V. Ten percent of individualsdo not develop osteoarthritis at very old age. Ann. Rheum. Dis.2007; 66: 498–503.

49. Ettinger W.H., Burns R., Messier S.P. A randomized trial com-paring aerobic exercise and resistance exercise with a healtheducation program in older adults with knee osteoarthritis. TheFitness Arthritis and Seniors Trial. JAMA 1997; 277: 25–31.

50. American Geriatrics Society. Special article. Pharmacologicalmanagement of persistent pain in older persons. J. Am. Geriatr.Soc. 2009; 57: 1331–1346.

51. Żak M. Physical rehabilitation of geriatric patients with gait andfunctional disorders. Advances in Rehabilitation 2005; 1: 37–40.

52. Morley J.E. Falls — where do we stand? Mo. Med. 2007; 104:63–67.

53. National Institute for Health and Clinical Excellence. Falls: theassessment and prevention of falls in older people. Clinical Gu-idance No 23. Age Ageing, London 2004.

54. Kester M.I., Scheltens P. Dementia, the bare essentials. Neuro-logy in Practice 2009; 9: 241–251.

55. Suija K., Pechter U., Kalda R., Tähepõld H., Maaroos J., Maaro-os H.I. Physical activity of depressed patients and their motiva-tion to exercise: Nordic Walking in family practice. Int. J. Reha-bil. Res. 2009; 32: 132–138.

56. Hackney M.E., Earhart G.M. Short duration, intensive tangodancing for Parkinson disease: an uncontrolled pilot study. Com-plement Ther. Med. 2009; 17: 203–207.

57. Sofianidis G., Hatzitaki V., Douka S., Grouios G. Effect ofa 10-week traditional dance program on static and dynamicbalance control in elderly adults. J. Aging Phys. Act. 2009; 17:167–180.

58. Pasek J., Wołyńska-Ślężyńska A., Śliżyński J., Pasek T., Witiuk-Misztalska A., Sieroń A. Znaczenie pływania korekcyjnegoi ćwiczeń w wodzie w fizjoterapii. Fizjoterapia 2009; 17: 53–59.

59. Pasek J., Opara J., Pasek T., Misiak A., Sieroń A. Cerebral plasti-city in post-stroke rehabilitation. Acta Neuropsychologica 2009;7: 305–312.

60. van Eijkeren F.J., Reijmers R.S., Kleinveld M.J., Minten A., Brug-gen J.P., Bloem B.R. Nordic walking improves mobility in Par-kinson’s disease. Mov. Disord. 2008; 23: 2239–2243.

61. Pasek J., Opara J., Pasek T., Sieroń A. Ocena czynności życiacodziennego w zależności od podtypu przebytego udaru nie-dokrwiennego mózgu i przeprowadzonej wczesnej rehabilita-cji. Udar Mózgu 2009; 11: 41–49.

62. Scuffham P., Chaplin S., Legood R. Incidence and costs of unin-tentional falls in older people in the United Kingdom. J. Epide-miol. Community Health 2003; 57: 740–744.

63. Booth F.W., Gordon S.E., Carison CJ. Waging wear on modernchronic diseases: primary prevention through exercise biology.J. Appl. Physiol. 2000; 88: 774–787.

64. Braun L.F. Improving functional balance and predicting subse-quent falls in older persons. Med. Sci. Sports Exerc. 2004; 12:2046–2052.

Leczenie ruchem (kinezyterapia) pacjentów w podeszłym wieku

Documents

Transcript of Leczenie ruchem (kinezyterapia) pacjentów w podeszłym wieku